Bang Bhashopadeshika Part 02

Author(s): Vadilal Dahyabhai
Publisher: Vividh Bhasha Shiksha Sahitya Mala
Catalog link: https://jainqq.org/explore/034761/1

Page #1

ભાષા શિક્ષા સાહિત્ય માળા ૨] .
શ્રી યશોવિજયજી
૮ દાદાસાહેબ, ભાવનગર. " /> જૈન ગ્રંથમાળા
દ ફોન: ૦૨૭૮-૨૪૨૫૩૨૨
૩૦૦૪૮૪૬
-ભાષીપદાશિકા
દ્વિતીય ભાગ.
કર્તા
શ્રીયુત પંડિત વાડીલાલ ડાહ્યાભાઈ..
Printed by B. Ganga Prasad Gupta, ai his Art Printing Works, Benares City.
મૃય રૂ),
ઉ ચા કાગળ મૂ૦ રૂ-૧છે.

Page #2

વિવિધ ભાષા શિક્ષા સાહિત્ય માળા [૫-૨)
છે
**
s
Sજા
બંગ-ભાષોપદેશિકા
દ્વિતીય ભાગ.
(સંપૂર્ણ બંગલા વ્યાકરણ, અનુવાદશિક્ષા અને ધાતુપાઠ)
: -
તo
S
- Do
કર્તા શ્રીયુત પંડિત વાડીલાલ ડાહ્યાભાઈ
તtછે
?
પ્રથમવૃત્તિ
પ્રકાશક “વિવિધ ભાષા શિક્ષા સાહિત્ય માળા
બનારસ,
સં. ૧૯૭૪.
મૂ. રૂ. ૧), ઉંચા કાગળ, રૂ. ૧.

Page #3

PUBLISHED BY
D. M. GANDHI, Proprietor of the Vividh Bhasha Shiksha Sahitya Mala,
NO. 18 LAKHI CHOUTRA, BENARES.
યાચના,
પ્રભુ? છે એવાં બુદ્ધિ દાન,
બને અમ જેથી સાવિક પ્રાણ. ગણુ . દેશ બંધુનાં દીલ દુભાતાં દુબે મારા પ્રાણ, દુભવતાં એ સંકટ હરવા બને દેહબલિદાન. પ્રભુ? છે દેશ ધર્મની ઉન્નતિ અર્થે થાઉં ઉપાદાન, કર્મવીર થઈદેશ શત્રુથી કરૂં દેશનાં ત્રાણ પ્રભુ? • વૈર વિરોધ વિસારી મુકી તજી સ્વાર્થ અભિમાન, પર ઉપકૃતિનો ભેખ ધરીને સેવાનાં કરૂં કામ.
પ્રભુ? છે એવાં બુદ્ધિદાન, બને અમ જેથી સાત્વિક પ્રાણું
પ્રભુ વાહ
કર્તા–
PRINTED BY BABU GANGA PRASAD GUPTA, AT THE
ART PRESS, BENARES..

Page #4

ઉત્સર્ગ પત્રમ્
0
પૂજ્યપાદ પરપકારી ગુરૂવર્ય શ્રીમદ્વિજયધર્મસૂરિવર્ય
=
પવિત્ર કરકમળમાં
==
તેઓશ્રીની ઉપકૃતિની સ્મૃતિ સ્વરૂપ
આ ગ્રંથ ઉત્સર્ગ કરૂં છું.
વસંત પંચમી છે. અંગ્રેજી કેડી બનારસ. J
કર્તા

Page #5

Page #6

વકતવ્ય.
==
મુ ળસ્તુત પુસ્તકમાં “બંગલા-વ્યાકરણ અને અનુવાદ શિક્ષા w એ બે વિષયે આપવામાં આવેલ છે.
સાહિત્ય પરિષદ પત્રિકાના આઠમા ભાગમાં મહામહેકરી પાધ્યાય શ્રીયુત હરપ્રસાદ શાસ્ત્રીજીએ જણુવ્યા પ્રમાણે
ક બંગલા-ભાષામાં લગભગ અઢી વ્યાકરણ હયાતી ધરાવે છે; અને હજુ પણ વરસે એક બે નવા વધતાં જ જાય છે. તેમાંના અધિક વ્યાકરણ સંસ્કૃત વ્યાકરણ જ કહી શકાય, કારણ કે તેમાં સંસ્કૃત વ્યાકરણના નિયમોનેજ વધુ ઉલ્લેખ કરવામાં આવેલ છે; કેવળ નામ અને આખ્યાત વિભક્તિઓ વિના એક પણ બંગલા કૃદંત તદ્ધિત સમાસને ઉલેખ માત્ર પણું કર્યું નથી; ઉદાહરણે પણ સંસ્કૃત ભાષાનાજ આપેલ છે; તે વ્યાકરણોથી અલ્પ માત્ર પણ બંગાળી વ્યાકરણનું જ્ઞાન થઈ શકે નહિ.
બાકીનાં કેટલાક ખાસ બંગલા વ્યાકરણે છે, જેમાં તે ભાષાનાજ કૃદંત, તહિત સમાસ વિગેરેના પ્રત્ય તથા ઉદાહરણ આપવામાં આવેલ છે તેવા વ્યાકરની સંખ્યા સંસ્કૃત રૂઠીએ લખાએલ વ્યાકરણની સંખ્યા કરતાં ઘણું જ થોડી છે. . પ્રસ્તુત પુસ્તકમાં આપવામાં આવેલ વ્યાકરણ તે ખાસ બંગલા વ્યાકર
જ છે. તે કેટલાંક ખાસ બંગાળી વ્યાકરણે તથા તે સંબંધી પ્રસિદ્ધિમાં આવેલ કેટલાક નિબંધ, કે વિગેરે અલેકી લખવામાં આવેલ છે. જે અભ્યાસીઓને માટે વિશેષ ઉપયોગી થઈ પડશે.

Page #7

વર્ણમાલા પ વેદાને છેડી હર સંથી બે બંગાળી ભાષા શીખનાર નવા અભ્યારાને જ કંટા ઉપજાવે છે. એક જ અકારના અનેક પ્રકારના ઉચ્ચાર, વ અને બને એક સરખા ઉર, શ અને ષ નો પણ પ્રાય: એક જ પ્રકારનો ઉચ્ચ, ૧ ને ખ = ચાર, ણ અને ન” ને તથા બ, હું અને ન” ને પ્રાયઃ એકજ સમાન ઉચ્ચાર, દેશ વિભાગને લઈને તેમાં પણ અનેક પ્રકારના ભેદ, અન્ય દેશના મનુષ્ય માટે ઘણું છુંચવણ ભરેલા છે. તે દરેકનું સ્પષ્ટીકરણ પ્રસ્તુત પુસ્તકમાં કરી શકાયું નથી. ધાતુનાં રૂપોની સાથે બોલચાલનાં રૂપે આપવામાં આવેલ છે, જેથી બોલવાનો અભ્યાસ જહદી અને સારી રીતે થઈ શકશે.
અનુવાદ શિક્ષામાં અનેક લેખકેની અનેક પ્રકાસ્સી ભાષાના વાકયો તથા વાર્તાઓ વિગેરે આપવામાં આવેલ છે, જેથી તેવા પ્રકારના સાહિત્યમાં અભ્યાસીઓને જલ્દી પ્રવેશ થઈ શકશે.
અંતમાં લગભગ ૫૭૫ ધાતુઓનો સાથે ધાતુ પાઠ (કેષ) આપવામાં આવેલ છે, તે તે ભાષાના સાહિત્ય વાંચનમાં ઘણી સહાય કરશે.
પ્રસ્તુત પુસ્તક રચવામાં જે જે વ્યાકરણો, નિબંધ, કે, વિગેરે અને સહાય રૂ૫ થયાં છે, તેના તથા જે જે વાર્તાઓ, વાકયે વિગેરે તેના કર્તાઓની રજા વિના અનુવાદ રિક્ષામાં આપવામાં આવેલ છે, તેના વિધાતાઓને ઉપકાર માનું છું.
ચિત્રમય જગત, સમલેચક, પ્રાતઃકાલ, વિવૈચક, દિગમ્બર જૈન, ગુજરાતી પંચ, હિન્દી કેશરી, જૈન, જન શાસન, લુહાણા હિતેચ્છુ, ક્ષત્રિય મિત્ર, વિગેરે જે જે પત્રોએ પ્રથમ ભાગ માટે પોતાના અભિપ્રાય લખવા કૃપા કરી છે, એને નયા જે જે અભ્યાસીઓએ પ્રથમ ભાગમાં રહેવા પામીઓની અને સુચના કરી છે, તેઓને પણ આભાર માનું છું. પ્રયમાં સિમાં સી એલ તેવા દે દ્વિતીયાં વૃત્તિમાં સુધારી લેવામાં આવશે.
દષ્ટિ દોષથી તથા સમાજ ફરી કદાચ મહિ ૨ ભૂલ થઈ એ હાય તે હેને માટે વાંચક ને ક્ષતવ્ય ગણશે, એવી આશા છે. . તા. ૧૧-૨-૧૯૧૮ એકેડી
કર્તા , બનારસ). Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat

Page #8

નિવેદન.
કાગળો વિગેરેની હદ પાર મેંધવારી છતાં પણ અનેક અભ્યાસીઓની સતત્ પ્રેરણાથી બનતું ખરચ કરી દ્વિતીય ભાગ ગુર્જરબંધુઓના કરકમળમાં સાદર સમપું છું.
પ્રથમ ભાગના વેચાણમાંથી તે ભાગનું ખરચ પણ હજુ સુધી મેળવી શક્યા વિના દ્વિતીય ભાગ પ્રસિદ્ધ કરેવ મુશ્કિલ હત; છતાં પણ અભ્યાસી
ની ઈચ્છા અને આશા મંદ ન થઈ જાય તેટલા માટે બનતી ત્વરાએ, બનતી મહેનતે દ્વિતીય ભાગ જહદી બહાર પાડવા યત્ન કર્યો છે.
પ્રેસ તરફથી કામ ઘણુંજ ઢીલું થતું હોવાથી પ્રસ્તુત પુસ્તક છપાતાં આજકાલ કરતાં લગભગ આઠ માસ વીતી ગયા; આવી હાલતમાં અન્ય પુસ્તક જલદી બહાર ન પડી શકે તે હેને માટે કૃપા કરી અભ્યાસીઓએ જલ્દી કરવી જોઈએ નહિ. કોઈ પણ નવું પુસ્તક હાર પડતાં ગ્રાહકોને પત્ર લખી જણાવવામાં આવશે.
હાલમાં અહીં જ્યારે જોઈએ ત્યારે એકજ મેળના કાગળે નહિ મળી શકતા હોવાથી જે સમયે જેવા મળ્યા તેવાથી જ કામ ચલાવી લેવું પડયું છે. પ્રથમ ભાગ છપાવતી વખતે કાગળના જે ભાવો હતા, તેથી હાલમાં લગભગ પિણુંબે ગણું થઈ ગયા છે. તેમાં વળી કેટલીક વાર તે વખત પર કાગળ મળી શકતા પણ નથી, તેથી કોઈની પાસે હોય છે તે બજાર ભાવથી પણ ભાવ આપવો પડે છે, તેથી તથા ગ્રાહકોની સંખ્યા ઘણુજ થોડી હોવાને લીધે મૂલ્ય તેને અનુસરીને જ રખાયેલ છે. તેથી પ્રથમ ભાગ જેઓને ઉપકાર દૃષ્ટિથી અડધી કીસ્મતે મોકલવામાં આવ્યો છે, તેઓએ દ્વિતીય ભાગ અડધા મૂલ્ય માં મગાવવા પ્રયાસ કરવો નહિ.
પદ્ય શિક્ષાને વિષય ઘણો મોટો હોવાથી પ્રસ્તુત પુસ્તક સાથે આપી શકાય નથી; તેને બદલે ધાતુપાઠ આપેલ છે.

Page #9

( ૮ ) ટાઈપના અભાવને લઈને ઘણે સ્થળે બીજા ટાઈપથી તથા ચિહેથી કામ ચલાવવું પડયું છે, તથા ટાઈપો પુરાણું થઈ જવાથી કેટલાક સ્થળે ઉઘડી પણ શકયા નથી, તો તેને માટે વાંચકે ક્ષમા કરશે એવી આશા છે.
આ માળામાં અમારો વિચાર છે કે ક્રમશઃ દરેક ભાષાની શિક્ષિકાઓ, કેષો વિગેરે ઉપયોગી સાધન તૈયાર કરી બહાર પાડવાં; તેથીજ આ માળાનું નામ
વિવિધ ભાષા શિક્ષા સાહિત્ય માળા” રાખવામાં આવેલ છે. પ્રથમ ભાગને પ્રથમ મણકે ગણું પ્રસ્તુત પુસ્તક દિતીય મણકા તરીકે બહાર પાડ્યું છે.
તૃતીય પુસ્તક “બંગલા શબ્દ કાષ” બનતી ત્વરાએ પ્રસિદ્ધ થશે. તે અગાઉથી ગ્રાહક થઈ પૈસા ભરનારને જ મળશે,
સસ્તી વાર્તામાળાના સંપાદક સાહિત્ય પ્રેમી શ્રીયુત ડાહ્યાભાઈ રામચંદ્ર મહેતાએ પ્રથમ ભાગના કેટલાક ગ્રાહકો મેળવી આપી અમારા ઉત્સાહમાં ઘણે વધારો કર્યો છે, તેને માટે તેઓને તથા થોડા ઘણુ ગ્રાહકો કરી આપનાર અન્ય સાહિત્ય પ્રેમીઓને આભાર માની વિરમું છું.
વિર્ય મુનિ મહારાજ શ્રી રાજ વિજયજી મહારાજશ્રીએ શરૂમાંજ પ્રથમ ભાગની ૨૫ પ્રતા ખરીદાવી અભ્યાસીઓમાં મફત વહેંચાવા કૃપા કરી છે તેને માટે તેઓશ્રીને ધન્યવાદ ઘટે છે.
વિવિધ ભાષા શિક્ષા સાહિત્ય માળા ઍક્રિસ ) નં. ૧૮, લખી ચતરા,
બનારસ,
પ્રકાશક,

Page #10

શુદ્ધિપત્ર.
પંક્તિ
૨૧
૧૮
૨૮
૨૩
).
P
૧૫ ૨૪
અશુદ્ધ પ્રાણિ શબ્દ বে । તેએ એ અહીંઆ পদে સંભમાર્થ আপনার বই। આપનું પુસ્તક আপানাদিগের તેમજ પૂર્વમાં હાય પર
પ્રાણિ વાચક શબ્દ বেত্র તેઓએ અહીંનું পটো સંભ્રમાર્થ তাহার বই તેનું પુસ્તક আপনাদিগের પૂર્વમાં હોય તેમજ પર
.
૧૩
૪૫
૧૩
૧૭
૧૨
Yટ
૨૪
૪૯
2
તું કરે છે
તે કરે છે ૬૩
થઉ છું ૬ ૩
કરતો તા ૭
જીવીકા શકયને. એ બધાં શ્વ હ્મણ কোণ মহাত্মা
উদ্যমে Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
તે કરે થઉં કરતો, તા જીવિકા સેકને એ બધાં બ્રાહ્મણ কোন মহাত্মা উদ্যমে
૨૧
२६
૮૮

Page #11

પૃષ્ઠ
૯૪
૯૪
૯૬
૯૬
૯૬
૧૦
૧૦૩
૧૦૮
૧૧૨
ભક્તિ
૧૦
૧૨
૩
V
૨૩
૧૧
m
૨૭
( to )
અદ્ધ
વ્યાપારમાં
યુદ્ધ
વ્યાપારે
વાક્યાવળી.
তিনি
બન્ને (૮Āરિત) ૨૬, ૧૧૬ T
করিয়ে
હીરશ
থাকে জায়
વાયા વળી
তিণি
માફવા
કરાવ નું
ન્નિા (1)
રહીશ
থাকে যায়
સારવા
કરાવાનું

Page #12

–
અનુક્રમણિકા
–
૪૫
૪૯
૧૮
૫૩
૫૬
પS
L
વિષય.
૫૪. | વિષય, અગલા વ્યાકરણ જા૨
- ૪
| સર્વનામ રૂ૫ સંજ્ઞા સૂત્ર
૧૭ વિશેષણ (Obgective) ઉચ્ચારભેદ તથા લેખન ભેદ
સબ્ધિ
૪૯ પ્રકૃતિ પ્રસવ
અવ્યય
૫૦ વિભક્તિ
દ્વન્દ સમાસ Fi's (Gender)
તપુરૂષ
૫૪ શ્રી પ્રત્યય
કર્મધારય
૫૫ પુરૂષ (Person)
ઉપમિત તથા રૂપક સમાસ 4344 (Number)
બહુવ્રીહિ સબ્દ વિભક્તિ
અવ્યયી ભાવ કર્તા કારક
1841 (Verb) કર્મકારક
અસમાપિકા ક્રિયા-પ્રચય કરણ કારક
સમાપિકા સંપ્રદાન કારક
સ્થળ વિશેષ પ્રત્યય ભેદ અપાદાન કારક
ધાતુરૂપ અધિકરણ કારક
પ્રેરક ક્રિયા સંબંધ પદ
નામ ધાતુ સંબોધન પદ
અસમાપિકા ક્રિયા અર્થ વિશેષમાં વિભક્તિ પ્રવેગે ૩૩
કૃત પ્રત્યય પ્રત્યય નિર્દેશ
૩૫ તદ્ધિત પ્રત્યય કારકનાં સંગ્રહ રૂપે વાક્યો ૩૫ | પદ પરિચય શબ્દ રૂ૫
૩૭ વાક્ય પ્રકરણ સર્વનામ (Pronoun) ૩૪' અનુવાદ શિક્ષા, ૮૫–૧૪૬ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
૭.
૩૨
9
૮૧
ર

Page #13

૧૧૩
૧૨૨
૧૨
વાકય માળા,
૮૫ | સેક ફરિદને ન્યાય સંધ્યા
| વાકય ગુચ્છ જાજલી અને તુલાધાર ૮૮ | કંગાલ વાકયાવળી
સ્નેહને જય સબુક્તગીનનું સ્વપ્ન
૯૭ | ધાતુપાઠ સેનાનું ફૂલ
૯૯ | પત્ર લેખન પ્રણાલી સ્વભાવની શોભા
૧૦૨ કેટલાક કઠિણ શબ્દોના અર્થો હમુચંદ્રરાજા અને ગબુચંદ્રમંત્રી ૧૦૩ | શુદ્ધિ પત્ર એરની આફત.
૧૦૬ |
૧૭
૧૬
૧૪
-
જે
RSS

Page #14

બંગ-ભાષોપદેશિકા. ( દ્વિતીય ભાગ છે

Page #15

અઘરા શબ્દોનો કોષ.
અરે ધાત્રી, માતા,
રા, છોકરો મા, અંગ્રેજ, ફિરંગી, અને દેશી | cરું (C) જેઠાણી ખિટ્ટાન રમણુઓની સેવિકા દાસી. ૮ (ક) લાખ, વંશ વકૃત્ર–વાછડા
તે, દાસી કા, સ્વામી, ઘરને માલિક
, માન્ય, દેવતા સ્વરૂપ પુરૂષ મઢ, કુંભાર
નવનિ, દરવાન ક્વિારપાલ] s, કુચ બિહારને પાણસ,
ના, મા, મોટી બહેન, ન, ” સ્ત્રી સારામા, રમેયાં.
૮રિક, પુત્રીને છોકરો છો, કાકી,પિતાના ન્હાના ભાઈની વહુ.
| સરધાત્રી, ટી, શેકીને ઉતરાં અલગ કર્યા બાદનું
કા, બેબી પામ્ય, જરા , ગોવાળણું.
ગન, નણંદ
મન, મેના, જઘિગી, શ્રેષ્ઠ
નહિ, પત્ર વૃકળી (fજની), ઘર ધણી આણી, સ્ત્રી
નાની, ત્રિી, ફ, ઝાડ નક્રિાં , ગાનારી
મજવા, પત્ર વહુ. છે, હાને ઘડે વો લોટ (ટાઇલી)
નાજિક, હજામ જાણ, ઘેડ
બિજા (ભા) સારો વ્યવહાર] હા, ચાક, પક્ષી,
ભા, કમળ , નેકર
fromના, પાગલ સ્ત્રી કૂવો, જાતિમને બધાન વ્યક્તિ. | ડિજા, રસાયણ ન, બકરો
લ, હાને બકરે GCબ, છોકરે
J જfણ, પાંદડાં

Page #16

( ૧૫ ) જાડેજા, પારેવું
! મજ, મરદ, પુરૂષ સિગ (જિગૌ) કઈ
માય, માને બાપ જા, ચોથો ભાગ,
મારિ futત્ર, શગાલી (શિઆળણી) ભાર મૂન, અભાગી, બધેલ મહેની મનની, માનવાળી સ્ત્રી [ગાળેમાં]
માની, માળી કે, વહુ
મુSિ, મચી ફી, હાની વહુ,
મૂળી, હરિણી જના સપૂ, વાછડી
મૃષિ, માટી છરી, મોટી વહુ]
૮મી , વચલી [૧] ની દાસી
મિશ4, ઢેઢ રા, વાંઝણી, વાતા, પિતા, વહાલસોયું સાધન,
૮૫ડ, છોડી વિકી, પંડિતા
CRC, મોજ, સ્ત્રી જાત,
ભાગા, માસે વિજી, ઘણું ઘણું મોટું
નૌ, મુસલમાન સ્ત્રી
છી, રાંડ [વિધવા] વિ, વૈશ્યની સ્ત્રી, વાણીયણ
કાળ, પાર્વતી (ા મેં, મેટો બાકરે દવે, વહુ
નાના, શાળે ofથ, પારધી |
મકિની, શ્યામ અંગવાળી સ્ત્રી કિની, હેન
અરે, સખી ક, ભાઇની વહુ
મીન મા, [સપત્ની મા] રામાન માં કાગ, બહેનને પુત્ર
, સારસ પક્ષી થનગની બહેનના પુત્રની વહુ,
બા, સોની ૨, જે
બી , ત્રીજી [૧] - ઘેટું.
ગ, હંસ

Page #17

( ૧૬ )
પત્ર લેખન પ્રણાલી. (૧) પત્રના મથાળા ઉપર લેખકના ઈષ્ટ દેવતાનું નામ રહે છે. હિંદુઓ. યણ જ્ઞ નામ, થીણી 4 વલમ, ણીથી પત્ર ભર ના છાના (વિશ્વાસ), થોથો ફેવડા છૂ ઈયાદ લખે છે.
મુસલમાનો ફેન ફિ (ખુદા સબંધી) ઉમા, અશા ઈત્યાદિ લખેછે.
(૨) પિતા, ભાઈ, મામા, સાસરે, શિક્ષક આદિ વડીલોને પત્ર લખવે હેય તે, થી મત્ર, જેમ દ , માત્ર તેમ એ પ્રમાણે લખાયછે.
કાકી, મામી, મા, ફોઈ વિગેરે વડીલ સ્ત્રીઓને પત્ર લખવો હોય તો, ભગ જાજરૂ, કિની રૂ, એ પ્રમાણે લખાયછે.
થી ઇન મનસ્, એ સ્ત્રી પુરૂષ બન્નેને લખી શકાય છે.
(૨) ગુજરાતીમાં “સવિનય પ્રણામ પૂર્વક જણાવવાનું કે” એ પ્રમાણે લખાય છે, તે સ્થળે બંગાળીમાં “વિના નૂર નમાઝ, નિવનનિયુરિના નિદાન-મક ઇત્યાદિ રીતે લખાય છે.
મુસલમાન બાલક બાલિકાઓ દાદા, બાપ, કાકા, ભાઈ, બનેવી મામાં વિગેરે વડીલોને “ભદ્ર કાદવ, જાર મત, જનત, ઈત્યાદિ લખે છે.
નિવેદન સ્થળે “જિત રાજવ રામ માત્રણ (પ્રણામ હજાર હજાર વાર, બાદ અરજ) એ પ્રકારે લખેછે.
(૪) સ્વાક્ષર સ્થળે “ના (આપને તાબેદાર) ૧૪૩, જયાચીન, ઇત્યાદિ લખાયછે.
(૫) લખ્યા બાદ પુનઃ કાંઈ નવું લખવું હોય તે જૂનWS' (ારી) લખી લખાયછે.

Page #18

नमोनमः श्रीगुरुगौतमाय ।
બંગલા-વ્યાકરણ.
સંજ્ઞા સૂ. (૧) બંગદેશનાસી જનેની ભાષા તે બંગાળી ભાષા. (૨) જે વિદ્યાના અભ્યાસથી બંગલા–ભાષા શુદ્ધ રીતે લખતાં બોલતાં
શીખી શકાય, તેનું નામ બંગલા વ્યાકરણ. (૩) પત્રિશ વ્યંજનવાણું અને તેરસ્વરવર્ણ મળીને કુલ ૪૮ વણેથી
બંગલા ભાષાનું લેખન તથા વાંચન કાર્ય થાય છે. (ક) વ્યંજન વર્ણમાંના “ક” થી લઈને “મ” સુધીના પચીસ વર્ણના અનુ
ક્રમે પાંચ પાંગના વિભાગને ક વર્ગ, ચ વર્ગ ૮ વર્ગ, ત વર્ગ અને ૫ વર્ગ, એ સંજ્ઞાથી ઓળખવામાં આવે છે. એ પચીશવણેનું નામ સ્પર્શવાણ છે; બાકી રહેલા દશ વર્ણમાંતા, “જ, ૨, , , અન્તઃસ્થઃ “, ૬, મ, ૪, ઉમ, તથા , ૨,' (અનુસ્વાર, વિસર્ગ) એ બને અગવાહ
વર્ણ છે. (ખ) , , , , ૫, એ પાંચ વર્ણ નાસિકા (નાક) થકી બેલાતા હેવા
થી હે પાંચ અનુનાસિક છે. અન્ય કોઈ પણ વર્ણને અનુનાસિક
સહિત કર હોય તો તેના ઉપર ચન્દ્રબિંદુ (૪) દેવું પડે છે. (૪) કઈ પણ પ્રકારને અર્થ પ્રકાશ કરે એવો વર્ણ વા વર્ણસમુહ પદ વા
શબ્દ કહેવાય છે, અર્થ સંગતિ યુક્ત પદસમુહ વાક્ય કહેવાય છે.
ઉચ્ચાર ભેદ તથા લેખન ભેદ, (૧ ), લ, વ,’ એ ત્રણ સ્વર ઉચ્ચારભેદે કરી સહજ અને વિકૃત

Page #19

( ૧૮ ) રીતે બોલાય છે. “અવા, , આદિ શબ્દમાં “અ” સહજ તથા “સમાજ, અ૪િ આદિમાં “અ” વિકૃત બેલાય છે. “રાજા, યાકુ, આદિ શબ્દમાં “આ” સહજ, તથા શાક, રન આદિમાં ‘આ’ વિકત, વરુ, વન આદિમાં “એ” સહજ તથા વન, વમન, ૮ર આદિમાં “એ” વિકત.
ભાવાર્થ–બહુ એ શબ્દમાં બાકારની સાથેનો આકાર સહજ રીતે બોલાય છે. તથા ડકારની સાથે અકાર વિકૃત યાને પ્રસારિત રીતે બોલાય છે. સહજ રીતે બેલાતા અકારને ઉરચાર સંસ્કૃત, ગુજરાતી આદિ ભાષામાં બેલાતા અકારની સદશ થાય છે. તથા પ્રસારિત રીતે બેલાતા અકારને ઉંચ્ચાર સકચિત આકારની માફક થાય છે. યાને બોલવામાં બહુ એ શબ્દ “વફા એ પ્રકારે બેલાતો માલુમ પડે છે. “ડે કિકા બનાવ’ એ વાકયમાં ચટના ચમાને આકાર સહજ તથા “કરિયા” શબ્દના કમાં રહેલે અકાર વિકૃત રીતે બોલાય છે. યાને ઉચ્ચાર “Sછે જાતિમા દિવ’ એ પ્રમાણે થાય છે.
ઈકાર તથા ઉકારને ઉચાર પણ તેવી જ રીતે સહજ અને વિકૃત થાયછે, કઈ કઈલેખકે વિકૃત “એ” સ્વર લખતાં વકલા (1) તથા આકારને વ્યવહાર કરે છે, જેમકે ઋાન, એકાર તથા આકારને ઉચ્ચાર પણ કયારેક સહજ તથા વિકૃત થાય છે.
(૨) શબ્દની મધ્યમાં રહેલો તથા કોઈ પણ વ સાથે નહિ જોડાએલે ” જ્યારે “ થઈ જાય છે, ક્યારેક નથી પણ થતો, થવાનાં ઉદા, Iar, frગ, ગન આદિ, નહિ થવાનાં ઉદાજળ, વિસૂ4 આદિ, શબ્દની
આદિમાં “” ને “” નથી થતો, ઉદા. લિન, સભા, સૂર, તેવી જ રીતે ૪, ૮, ને માટે પણ સમજી લેવું, કોઈ પણ વણ સાથે જોડાએલા ૫, ૭, ” કહી પણ નીચે બિંદુવાળા થતા નથી.
(૩) બંગલા ભાષામાં જ અને બ એકજ સરખા છે. બેલવામાં પણ પ્રાયઃ વ ને બાજ બોલે છે. વિવેકને બિબેક ટને બસ એ પ્રમાણે.

Page #20

( ૧૯ ). બોલવામાં ના ઉચ્ચાર ઘણે ભાગે જની માફ કરે છે. યશને જા, યુક્તને જુક્ત, એ પ્રમાણે. જ
પ્રકૃતિ અને પ્રત્યય, (૧) સુર નગ, મજૂર, આદિ સઘળાં નામ તથા વરુ, ન, , અહિ સર્વ ધાતુઓ પ્રકૃતિ કહેવાય છે.
(૨) શબ્દ તથા ધાતુ થકી (પ્રકૃતિથી) અન્ય શબ્દ (નામ) વા ધાતું બનાવવાને માટે મૂળ શબ્દ અથવા ધાતુની ખાગળ જે વર્ણ વાં વર્ણસમુહ જોડવામાં આવે છે. તેનું નામ પ્રચય.
(ક) નામ થકી નામ, ઉદા(નામ) રૂa+a (પ્રલય)=ામા (નામ) એ પ્રકારના પ્રત્યે તે તદ્ધિત પ્રત્યો કહેવાય છે.
(ખ) ધાતુ થકી ધાતુ, (ધાતુ) +માં (પ્રત્યક્ષ)=વશે (ધાતુ) ઉદાર –શિet, રા–રેet, એ પ્રલયનું નામ ‘આ’ (ણિચ વા ઝિ) પ્રત્યય.
(બ) શબ્દ થકી ધાતુ-બદ) શાખ (અત્યય) પર ધાતુ, એ પ્રત્યનું નામ નામ ધાતુ પ્રત્યય.
(૧) ધાતુ થી શબ્દ–(ધાતુ) અન (પ્રલય)+5નન (નામ) એ પ્રકારના પ્રયયનું નામ કૃત પ્રલય.
વિભક્તિ, (૧) વિભક્તિ બે પ્રકારની છે. (૧) શબ્દવિભકિત, (૨) ધાતુવિભકિત.
* દેશ ભેદને લીધે ઉચ્ચાર સંબંધી કોઈ પણ નિયમ સ્થિર જણાને નથી, એથી ઉચ્ચાર સંબંધી વિશેષ કાન બંસીના સહવાસ વિના થઈ શકવું મુમિકલ ભર્યું છે. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat

Page #21

( ૨૦ ) શબ્દની ઉત્તરમાં “g, રા, આદિ જે વિભક્તિ જેડવામાં આવે છે તેનું નામ શબદ વિભક્તિ.
(ખ) ધાતુની ઉત્તરમાં ફેરા, નામ' આદિ જે વિભક્તિઓ જોડવામાં આવે છે. તેનું નામ ધાતુવિભક્તિ.
(૨) બંગલા ભાષામાં ઘણે સ્થળે વિભક્તિને લોપ થાય છે. જેમકે ઘર সুন্দর পদ্ম দেখিয়া ললিত কহিল, মাধব তুই শীব্র যা, একটা বাঁশ আন্। ৯ ৭ম একটি, সুন্দর, পদ্ম, ললিত, মাধব, শীঘ্র, যা, একটা বাঁশ આન એ બધા પદોમાં વિભક્તિ નથી તેને લેપ થયો છે.
(૩) વિભક્તિ યુક્ત શબ્દ અને ધાતુને પદ કહેવામાં આવે છે. પદ જ વાકયમાં વ્યવહત થાય છે. માત્ર શબ્દ અને ધાતુ વ્યવહત થતા નથી તે પદ બે પ્રકારના છે. (૧) નામ પદ તથા (૨) ક્રિયા પદ; નામ ૫દ. માંનયા, હૈ -
9 આદિ; ક્રિયાપદ, નિમ. બગિન્ન આદિ.
લિંગ (Gender) (૧) બંગલા ભાષાના બધા શબ્દો પુરૂષ અને સ્ત્રીમાત્રનું જ્ઞાન કરાવતા હોવાથી બંગલા ભાષામાં લિંગ બે છે. (૧) પુલિંગ (૨) સ્ત્રીલિંગ, નપુંસક લિંગ નથી.
(ક) જે બધા શબ્દોથી પુરૂષ જાતિનું જ્ઞાન થાય તે પુલિંગ, અને સ્ત્રી જાતિનું જ્ઞાન થાય તે સ્ત્રીલિંગ, પુ-માનવ, મૂનિ આદિ, સ્ત્રી સશનિવા, નારી આદિ.
સ્ત્રી પ્રત્યય, કોઈ સ્થળે સ્ત્રી જાતિનું જ્ઞાન કરવા માટે અને કોઈ સ્થળે પત્નીનું જ્ઞાન કરવા માટે બંગલા પુલિંગ શબ્દની ઉત્તરમાં સ્ત્રીલિંગના પ્રત્યય લાવી પુલિંગ શબ્દનાં સ્ત્રીલિંગ બનાવવામાં આવે છે,

Page #22

( ২ ) (૧) આકારાન્ત બે વ્યંજનવાળા અવયવ, ધર્મ, મનુષ્ય અને સંબંધ વાચક શબ્દની ઉત્તરમાં “(ઈ) પ્રત્યય થાય છે, અને જે પ્રત્યય થતાં શબ્દના અન્તમાં રહેલ “મા” (આકાર ) ને લેપ થઈ જાય છે. ઉદા খেদা-খেদী, বুড়া বুড়ী, খুড়া -খুড়ী, নেকা -নেকী, বাঁঝ -বাৰী, বেটা -বেটী, কাকা-কাকী, (পােড়ার) মূখা -(পােড়ার) মুখী, দাদা aj ela ‘দাদী’ নযi ‘দিদী আ , জেঠা’ না lasi জেঠাই মন জেঠী এ খ ৪. ২ ‘জেঠাই’ পথিও ১ad ,
(૨) ત્રણ વ્યંજનવાળા શબ્દનો મધ્યભંજન જે સ્વરરહિત બેલા ওখ না সিম ঈ’ আখ ৪. ওঃo পাগলা – পাগলী, ভাগনা - ভাগনী, হােকরা -হােফী, ম গন ২৭২-৫ ও ২দিন অন ও ন৷ খু
i ঈ’ আ . ওঃ• শ্বশুর-শাশুড়ী, | (3) লন থামই ঋন ওম ‘নী, ইনী, আনী’ ৯ বৎ মথ আখ, ৪• মালী-মালিনী, মুচি-মুচিশী, কূর – মরনী, কোচ-কোচনী-কূচনী, যােবা -ধােবানী, সেকরা—সেকরানী, চোরচোরনী, নাপিত-নাপিনী, ব্যাধ-ব্যাধিনী, পাগল-পাগলিনী। ঠাকুর-ঠাকুরানী, চাকর-চাকরাণী, মেথর—মেথরানী, চৌধুরী| (৮) ২৪, ual ta aq যান৷ lৈa১ম ঈ, ঈনী, ৯ আখ ৪ ও পাঠা-পাঠী, ঘােড়া—ঘুড়ী, ভেড়ভেড়ী, হাঁস-হাসী, সারস-সারসী, ছাগল-ছাগলী, পায়রা—পায়রী, চক্রবাকচক্রবাকী বাঘ-বাঘিনী, হাথী-হাথিনী, সাপ—সাপিনী।
(૫) પ્રાણિ (જાતિ) વાચક નામમાં પુલિંગ અને સ્ત્રીલિંગ બનેનું જ્ઞાન થાય છે. એટલા માટે પુલિંગ અને સ્ત્રીલિંગને ભેદ જણાવા માટે
মন খুi w a৮৪ান৷ যা ২৭। 3, ওঃl এড়ে-বাছুর, এড়ে-গােরা, বকনা-বাছুর, মাদি–শিয়াল, বােকা—পাঁঠা শe. પક્ષી વાચક શબ્દોને પુલિંગ અને સ્ત્રીલિંગને ભેદ જણાવાને માટેના
চোধুরানী।

Page #23

( ২ ) নী ওপৰম। ৭. ৪ঃ• নর-ময়না, মাদী-ময়না,
(૫) મનુષ્ય જાતિ વાચક શબ્દોની સાથે સ્ત્રી વાચક શબ્દને એમ થતાં ৷ সে আঘ. • গয়ল-বউ,মেয়েমানুষ ৪.
(૬) કેટલાક શબ્દનાં સ્ત્રિલિંગમાં શબ્દાન્તર કરવાં પડે છે. તેમાં કેટલાક શબ્દો પત્ની બોધકછે, કેટલાક સ્ત્રી જાતિ વાચક છે અને કેટલાક ઉભય 4 . ওঃt•
પત્ની અર્થ. સ્ત્રી જાતિ અર્થ. | પત્ની અર્થ. જાતિ અર્થ. ভাই,ভাইজ, ভাইবউ, ভগিণী, বইন | খানসামা, কর্তা, গৃহিনী, গিন্নী, গৃহিণী, গিন্নী | দেবর, ভাশুর. ক, ননদ, ননদী বা, মা,
ভাগনে, ভাগনে বৌ, ভাগনী
মেয়ে দাদাভাই, ঠানদিদি ঠান্‌দিদি পুরুষ, সর্দ, মেয়ে, পৌত্র, নাতি, নাতিবৌ, নাতিনী
দৌহিত্র, নাতি, , , বে, মেশ, যেম
রাজা, |
রানী নবাব, বেগম, বেগম ফিরিঙ্গি, সাহেবা, সাহেব লাে,
| ঠাকুরদাদা, ঠাকুরমা ঠাকুরমা শাল, শীলা, শালী | মাতামহ.ঠান্ দিদি, আই.ঠান্‌দিদি আই
(૭) કેટલાક પુલિંગશબ્દ સ્ત્રીલિંગ શબ્દથી ઉત્પન્ન થયા છે. ઉદાહ পিসী (পিষী) পিসা, মাসী-মেসসা, ননদী-নন্দাই। • (৫) ৫৪৪ নিখ ২d a৪. ওঃ• বউ, সই, ধাই, আই,
কী, সেজকী, মেজকী, রাড়ী, বাঁদী, সতীন-মা, বউড়ী। . (૯) શ્રી પ્રત્યયાન અનેક સંસ્કૃત શબ્દો બંગલા ભાષામાં વ્યવહત થાય
• নবনী, ৰৈা, মৃগী, মানিনী, অভাগিনী, শ্যামাঙ্গিনী, পাচিকা, পায়িক, পরিকশী, বিদুষী, রুদ্রাণী শe.

Page #24

( ૨૩ ).
પુરૂષ (Person) પુરૂષ ત્રણ છે. ઉત્તમ, મધ્યમ અને પ્રથમ.
કારિ, અજમા, ઉત્તમ પુરુ, મ, ય, મધ્યમ ૫૦, ગિ, છત્ર, પ્રથમ પુo,
વચન (Number) (૧) બંગલા ભાષામાં વચન બે છે (૧) એક વચન અને (૨) બહુવચન, નર એ કવચન. તાલા , બહુવચન.
ક્યારેક વિભક્તિ, કયારેક પ્રત્યય, ક્યારેક બહુત બેકવિશેષ્ય વા વિશેષણની સહાયથી બહુવચન પદ થાય છે.
(ક) વિભક્તિ યુક્તપદ બહુવચન, ટCat 8
(ખ) નિ, જૂના અને ક્રિશ' પ્રત્યય બહુત્વ બોધક છે, શબ્દમાં એ બધા પ્રત્યેનો થગ થયા બાદ વિભક્તિ લાવતાં જે પદ થાય તે બહુવચન જેમકે, નિતિ, ભિનિત, નિછનિz 1
(ગ) જે બધા સમાસાન્ત શબ્દના અન્તમાં મણ, વર્ગ સમુહ, શ્રેણી, માલા, કુલ, રાશિ આદિ બહુ બોધક વિશેષ્ય હોય, તે બધા શબ્દથી વિભક્તિ લાવતાં જે આખું પદ થાય તે બહુવચન, ઉદા. નિશાન, રૂમનિ, ભૂજમાં, માનવાન આદિ.
(૧) જે જે પદોનાં વિશેષણ બહુ બોધક હય, હે હે બહુવચન,ઉદા અનિર-માંજા, અન્ન માને, ૪િ૪ છાનો. કુકમનાર આદિ.
() માજ, નર, ૧/g, જs આદિ જાતિબંધક શબ્દ બહત્વ બોધક હોવા છતાં પણ તેને એક વચનમાં પણ પ્રેમ થઈ શકે છે, બહુ વચનમાં વાનારા મજા આદિ પ્રયોગો પણ થઈ શકે છે. | (ચ) બંગલા વ્યાકરણમાં દ્વિવચન છે જ નહિ. તેનું કાર્ય બહુ વચનના પ્રત્યયેથી વા દિdબેધક સંખ્યા જોડીને ચલાવવામાં આવે છે. જેમકે তাহারা দুই জনেই পীড়িত।

Page #25

(છ) કયારે ક્યારે બહુબેધક વિભક્તિ, શબ્દ આદિને લેપ પણ કરી શકાય છે, ઉદાfor Fra ( જનર) દ્વારા મ િબન . લેપ કરતાં જે અર્થ સા માલુમ પડે તેજ લેપ થાય છે, અન્યથા નહિ.
શબ્દ વિભક્તિ, (૧) શબ્દ વિભક્તિ છ છે, રા, ત્રિ, ૨, , અને .
() અકારાન્ત અને વ્યંજનાન્ત શબ્દની ઉત્તરમાં “ળ” વિભક્તિને સ્થળે ક્યાંહીં કયાંહીં ૮૦ થઈ જાય છે, જ્યાં ‘ક નથી થતો ત્યાં “” પર રહેતાં આ કારાન્ત શબ્દના અંતના આકારને લેપ થઈ જાય છે. તથા “G” તેની પૂર્વમાં રહેલ વ્યંજન વર્ણમાં જોડાઈ જાય છે. જેમકે “અ” નાદર, ભPC
આકારાન્ત, એકારાત તેમજ કારાન્ત શબ્દની ઉત્તરમાં “” વિભક્તિના સ્થાનમાં કયારે મારે “” અને “G થાય છે. ઉદા. ના, નાટકો
(ખ) ઉપર કહેલ સ્વરેને છોડી અન્ય સ્વરાંત શબ્દથી “A” વિભક્તિના સ્થાનમાં કયારે કયારે ૧૮૪' થાય છે. ઉદા. ગડા
(ગ) » વિભક્તિના સ્થાનમાં કયારે કયારે વિકલ્પ ત્ર થાય છે “નિશ’ પ્રત્યયાન્ત શબ્દની ઉત્તરમાં થતો નથી, ઉદાસ,
(ધ) “a” અને “ર” વિભક્તિ પર રહેતાં કે, ૨૭, , રન, ફેન આદિ કેટલાક શબ્દને છોડીને બાકીના અકારાન્ત અને વ્યંજનાન્ત શબદના અંતમાં (વિભક્તિની પૂર્વમાં) “ આગમ થાય છે, ત્યારે શબ્દના અંતમાં રહેલા અકારને લોપ થાય છે. અને “ળ” પૂર્વ વર્ણ સાથે જોડાય છે. ઉદા. માલૂક+== (+૭) +==Hલા . એ પ્રમાણે.
(ડ) CG પર રહેતાં પણ ઉપર પ્રમાણે “” આવે છે. ઉદા... ના.કા
(ચ) ‘વ’ અને ‘૮૨,” પર રહેતાંવિક “વ” થાય છે. ઉદા. સન-૨C, বালকেরে, ঘরথেকে, ঘরেথেকে
(છ) વિભક્તિ ગ થતાં ઉમર' પ્રત્યયાત શબ્દને જાત્ર સ્થાને વિકલ્પ ૮૪' થાયછે. ઉદાનાગઢ, નાથ,

Page #26

(જ) “ ભિન્ન વિભક્તિ પર રહેતાં નાના સ્થાને “cર થાય છે. ওঃ বালকদিগের হইতে,
કારક (Case) કારક છ છે. કર્તા, કર્મ, કરણ, સંપ્રદાન, અપાદાન, અને અધિકરણ.
કર્તાકારક (Nominative case). કત્ત કારકના એક વચનમાં “” અને બહુવચનમાં “' વિભક્તિ થાય છે. ও মানুষে সব করিতে পারে। সকলে গেল। বালকেরা দৌড়িতেছে। মানুষেরা হাসিতেছে।
કર્તાકારકમાં એકવચનની વિભક્તિને ઘણે સ્થળે લેપ થઈ જાય છે. ઉદા- afમ વનિ.નન, શિર્ટ ના ર GS, સેન સૈ૮િ૭(
ક્રિયાની નિયતા નવા સંભાવના જણાતાં જ્યારે કયારે ‘વ’ વિભક્તિને લેપ નથી થતો. જ્યારે જ્યારે વિકલ્પ લેપ થાય છે, ઉદા ના વા વાન.૨૭ વજન 1 માર્ચ સો મૂર્શિતક ના ૨૮ના વિકલ્પ લેપનાં ওঃ ছেলেয় ছেলেতে বা ছেলে কাঁদিয়া থাকে। ঘােড়ায় ঘােড়াতে বা જાણ રાગ પહેલા બે ઉદા૦માં ક્રિયાની નિયતા ના અભ્યાસ જણાય છે. “સદન' ક્રિયા સંભાવના જણાવે છે.
બહુવચનમાં જુનિ, જૂના અને જિદ્ર પ્રત્યયાત શબ્દથી વિભક્તિ લવાય છે ાિત્ર પ્રત્યયાન્ત પદ કર્તાકારકમાં પ્રાયઃ વ્યવહત થતું નથી,
ત્રિ, ગુના અને કાર પ્રત્યયાત શબ્દો બહુ બેઘકહેવાથી તેના થી “રા' વિભક્તિ લવાતી નથી પરંતુ સ્થ” વિભકિત લવાય છે. એ ત્રણ પ્રત્યય અનુક્રમે ઈકરાત આકારાન્ત અને વ્યંજન વન્ત હેવાથી તેને યોગ્ય વિભક્તિ લવાય છે. ઉદા. (શનિ નિ ના નાના નાના જૈન જૂનાં સ ગ જૂના મત છેન વિનિના હસો બધા ચેખા ખાઈ ગયા. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat

Page #27

( ૨૬ ) પરસ્પર અર્થેનું જ્ઞાન થતાં કોઈ સ્થળે પ્રથમેક્ત કર્તાની વિભક્તિને લોપ થાય છે. કોઈ સ્થળે બને પદની વિભકિત લોપ થાય છે. તથા કઈ સ્થળે બને પદની વિભક્તિ રહે છે. ઉદા. યાજ લા સગા 4િCGCI બાપ બેટ કલહ કરે છે, કેસિન ભાઈ રા ફેમિ ૮૫ જામ રSિ 1 વકીલ અને મુખતીઆર વિચાર કરે છે. રામ શિક Cશાચ ૭િ(ા રામ અને હરિ પેપર જોયા જ કરે છે. મૂર્શિ મૂર્થિ ચિન OિCI
પરસ્પર શબ્દ પર રહેતાં કર્તા પદની વિભક્તિનો લેપ થઈ જાય છે. ઉદા যদু ও রমেশ পরস্পর কলহ করিতেছে।
મક. જse, as, tત્ર આદિ જાતિ બોધક શબ્દોથી કેટલાક પદાર્થોના સમુહનું જ્ઞાન થાય છે, અને તેથી પ્રાયઃ “રા' વિભક્તિને લેપ થઈ જાય છે. અર્થાત તેનો પ્રયોગ વિભક્તિ રહિત એક વચન સદશ જ થાયછે. મજૂર દિઠ્ઠા શનિદESા કેટલાક પ્રયોગ વિભક્તિ સહિત પણ વ્યવહત થાય છે ઉદા ના સા નધિCછા ૪ ૧૮૦ના ক্রন্দন করে। লােকে লােক বা লােকেরা। দেবতায়, দেবতারা বা দেবতা।
પ્રાણિ વાચક ભિન્ન શબ્દની ઉત્તરમાં “a” વિભક્તિને પ્રાયઃ લોપ થાય છે. પણ એવા શબ્દોમાં જે પ્રાણિ ધર્મનો આરોપ કરવામાં આવે તો લેપ નથી થતો, ઉદા ભવના, ના, પ્રાણિ ધર્મને આરોપ કરતાં લેપ થવાનું ઉદા. શનિદા વૃક્ષ હસે છે, જોકે હસવા રૂપ ક્રિયા પ્રાણધારક જીવ થી જ થઈ શકે છે, પરંતુ પુથી ભરેલું વૃક્ષ જોઈ કોઈએ કલ્પના કરીકે જાણે વૃક્ષ હસી રહ્યું છે. અહીં પ્રાણિ ધર્મ આરેપ કરવાથી વિભક્તિને લેપ થઈ ગયે.
હલકા દરજજાના પ્રાણિઓમાં પણ “વા વિભક્તિને લોપ થાય છે, ઉદા. સૌs, હિતેનું બહુ વચનનું કાર્ય નિ, આદિ પ્રત્યથી પણ ચલાવવામાં આવે છે.

Page #28

( ૭ ).
fa3125 (Objective case) કર્મકારકમાં જ વિભક્તિ થાય છે. ઉદાત્રામરસના
બહુવચનમાં નિ, રજા આદિ પ્રત્યયથી જ' વિભક્તિ લવાય છે. ઉદા. જાન ગુનિ શાહ ગાયને ખવરાવો.
જિગન્ન ના સ્થાનમાં ‘Ca' આદેશ થતાં તેનાથી આવતી ‘’ વિભક્તિ ને લેપ થઈ જાય છે ઉદા• શનાભન્ન જા જે સ્થળે ઉના ને જ આદેશ નથી થતું ત્યાં ત્ય' વિભકિત પર રહેતાં "દિન' ના રને લેપ થાય છે, ઉદા૦ શનિશિતઃ ૭૨ બાળકોને બોલાવો.
કર્મકારકની વિભક્તિનો કયારે કયારે લોપ થઈ જાય છે. એને કોઈ પણ નિશ્ચય નિયમ નથી, જે સ્થળે જે પ્રકારે બે લવામાં સરસ લાગે તે સ્થળે તેવાજ પ્રકારનો વિભક્તિયુક્ત વા વિભક્તિ રહિત પ્રયોગ થઈ શકે છે. ઉદા મિન C ચીન (શિ ના આવા છોકરાઓ કયાંહી જોયા નહિ થાય
૧૮૦ રન CMf Tહારા છોકરાને કહે જોઉ. સમગ્ર જિલ્લા ગિજ Cશના લુહાર લાવી પેટીઓલાઓ, જે માત્ર કાર ! આ લુહારને એલએ, જે બજશશ્ન સા જે શા આગાય અથવા આ ગાયને પકડે, C =
etcલ નઉછોકરો વા છોકરાને ખોળે લ્યો, વન અ જશે CMસિનામાએક આંધળો રસ્તામાં , તમને મન | કલમ લાઓ, ગેરમાં ! રૂપીઆ , નાથ જશા જગન્નાથ જુઓ આદિ.
જવ, સર્શ આદિ શબ્દની સાથે સમાસ થએલા શબ્દોથી આવતી જ વિભક્તિને પ્રાયઃ લેપ થતો નથી. ઉદા. જિનિ - જનતર મા વિના તેણે સૈન્યને સંકેત કર્યો.
કઈ કઈ સ્થળે કમકારકમાં “” વિભક્તિ થાય છે. ઉદાજૈન જ રા ગામ શા મહને પકડે.
દિકર્મક ક્રિયાનું એક કર્મ મુખ્ય અને બીજું ગાણ હેય છે. જે બોલાય, દેવાય, સમજાય, પુછાય, ખવાય, પહેરાય, તે બધાં મુખ્ય કર્મ, જેને પ્રતિ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat

Page #29

( ૧૮ ) બેલાય, દેવાય, પુછાય, ખવાય, પહેરાય તે બધાં ગાણું કર્મ કહેવાય છે. મુખ્ય કમથી આવતી વિભક્તિને લેપ થઈ જાય છે. ગાણું કર્મથી આવતી વિભક્તિ ને લેપ થતો નથી. ઉદા. અમજમલ શા ાિાિ અમારા আম দাও। বইখানি তােমাকে দিলাম।
જ્યાં ક્રિયા દ્રિકમ્મક નહેાય અને બે કર્મ હોય, ત્યાં એક કર્મ ઉદેશ્ય, અને બીજું વિધેય જાણવું, ઉદ્દેશ્ય કર્મમાં વિભક્તિ રહે છે અને વિધેયકર્મથી વિભક્તિને લેપ થાય છે. ઉદા ન નિકatrળ કિ જાત્રા તે દિવસને રાત્રિ કરી શકે છે, ૫.૨ રે દિશા દુધને દહીં કરે છે.
કરણ કારક (Instrumental case) કરણ કારકમાં “” વિભક્તિ થાય છે. ઉદા મીર ના ભા.૧૮૭ રામ ઇનિ. વરસાદ વા વરસાદ વડે આકાશ ઢંકાયું. છેલ્સા સા vs રુિ ના ૨ | રૂપીએ વા રૂપીઆવડે શું ન થાય. જ ર
ભાર ઉર્જિન છે ! પીડાએ વા પીડાવડે લેકે દુબળા થાય છે. ૨૭ જા ભકિયા નિશાતા આંધી વડે ઝાડ પડી ગયા છે. એક વાર અનિમામા હું નોકા વડે આવ્યા. વૃષ્ટિ જ ન રGિI વરસાદ વડે ગંગાનું પાણી વધી રહ્યું છે.
બહુવચનમાં નિ અને જૂના પ્રત્યયાન્ત શબદથી “ળ” વિભક્તિ થાય છે. A Cશાક જૂનિ.૭ (ા બાજુના) હિરલ? ગા વડે શું થશે ?
ત્રા અને * છો એ બે અવ્યય કરણાર્થ પ્રકાશ કરે છે, અતએ એ બે અવ્યયયુક્ત પદ વા વાયાંય કરણ કારક થાય છે.
જાત્રા અને વાણિ શબ્દના યોગમાં “' વિભક્તિ થાય છે, કયાંહીં કયાંહીં ” વિભક્તિને લેપ થાય છે. ઉદા. જા જા વાર ના નવી ફિ વિOCડાનેતરની સોટીએ, સટી વડે વા સોટીએ કરી મારે છે. * વાgિ કેવળ મારવા રૂપ ક્રિયાની સાથે જ વ્યહત થાય છે.

Page #30

( ૨૦ ) કિશા' એ અસમાપિકા કિયા ક્યારે કયારે કરણાર્થ પ્રકાશ કરે છે. ત્યારે સિા કિયાયુક્ત વાક્યાંશ કરણ કારક થાય છે. ઉદા. ના રિમા માદિતા લાકડીએ કરી મારે છે, છત્ર છાયા રિ માત્ર સેવ ના તો પણ હારે કરી (હાર વડે) હારું કામ થશે નહિ.
ફ9થા (થવું) ૫૭, (જવું) અને તે અર્થવાળા ધાતુથી થએલી ક્રિયા ના પૂર્વમાં કરણકારકમાં જ્યારે જ્યારે વિક૯પે ૭ અને વિભક્તિ થાય છે. ઉદા. છંશ રેછ ત ારા જ નિકા તેણે કરી ( તેના વડે) આટલું થશે તે કેણ સમજતું તું? A માત્ર ૨૦ ૨ થર થર રશ Sિcર? આ સન્તાન વડે વા થકી હવે (આ વેળા) દુઃખ સમાઈ જશે. કેઈકાઈ સ્થળે કરણ વિભક્તિને વિકલ્પ લેપ થાય છે. ઉદારનના વિકાસ દેવ દિશા મfe મા ! બાળકોને નેતર વા નેતરે કરી મારતો નહિ.
સંપ્રદાન કારક (Dative case) બંગલા ભાષામાં સંપ્રદાન કારકની સ્વતંત્ર વિભક્તિ નહિ હોવાથી દ્વિતીયા (કર્મ) ની વિભક્તિથી કામ ચલાવવામાં આવે છે. એથી ઘણાઓનું કહેવું છે કે બંગલામાં સંપ્રદાનકારક નથી, અને તે બધાં ૫દ કર્મકારકજ છે. ઉદાકૃચિક અને Fre! દુઃખીને માટે અન્ન ઘો. અહીં દુઃખીને અન્ન છે એવા અર્થનું જ્ઞાનકરી કર્મકારક માને છે. તેને ભેદ બતાવવાને માટે કોઈ કાઈ
જૈSિS Te ઘેબને કપડાં છેવા આપે. એવા પ્રકારના વાક્ય લખે છે.
સંપ્રદાન કારક માનનારાઓનું કહેવું છે કે વાત ન ર | કુશ અન્ન જfe આદિ વાકયમાં કર્મકારક બેલી શકાય, પરંતુ જ્યાં નિમિત્ત અર્થ સ્પષ્ટ જણાતો હોય ત્યાં કર્મ કારક માનવું અનુચિતજ ગણાય, એથી કરી તેએએ સંપ્રદાન કારકમાં “૦, ત્રિઅને , એ ત્રણ વિભક્તિઓ માને છે. ઉદામૂશ કરે છCડન યુદ્ધ ને માટે જાય છે. જન કિરણ, દર્શનને

Page #31

(
૩
).
માટે ગયા છે. સરકારે જલને માટે જઉછું, કિક મા ભણવા બેસું છું. એતિક કારે ! રમવા જઉછું.
અપાદાન કારક (Abhetive case અપાદાનકારકમાં ૭ અને ૮૪ (થી, થકી) વિભક્તિ થાય છે, બહુવચનમાં નિ, જૂના અને જિગ પ્રત્યય લાવ્યા બાદ વિભક્તિ લગાવવામાં આવે છે. ઉદા તહ૭ ૭ જાદ(/ જન જાક દર નિરૂક ૪૭. પાપના કામથી નિવૃત્ત થા,
' યોગથી પણ ક્યારે કયારે અપાદાન કારક થાય છે. ઉદા• છાયા મૂરિયાં રથમ વમન કથા વાર રહેતા તેના મુખથી કયારે એવી વાત નીકળે નહિ.
કઈ કઈ સ્થળે અપાદાન કારકમાં “ળ” વિભક્તિ થાય છે. ઉદા અર્થ અનર્થ ! અર્થ (ધન) થી અનર્થ થાય છે. રાત્રે મૂળ શા છનિયા! તેના મુખથી આ વાત સાંભળી છે, ચનદ બાજા બાવા વ ખાણ (માં) થી એનું મળી શકે છે, a” ન થાય તે અર્થ ફાઉ–દાર, મૂર્ણ હા આદિ.
નિજ શબ્દથી આવેલી અપાદાનની વિભક્તિનો વિકલ્પ લેપ થાય છે. ઉદા. કિમિ બાગઢ ગિરૂપે ૧૨ મા છે રાષ્ટ્રના લેપ ન થાય ત્યારે માત્ર નિજો ર રા વિશે
સ્થાન વા સમયનું દૂરપણું બતાવવું હોય તો કાઈ૨સ્થળે અપાદાન પદને પ્રયોગ થાય છે. ઉદાબમાર ૭ (શ) ર૭ જનક ઝા અમદાવાદથી સુરત ઘણું દુર, બોય ૮૧૪મમા રહે ના પોષથી લઈ આખું વરસ દુકાળ.

Page #32

( ૩૧ ) અધિકરણ કારક (Locative case અધિકરણ કારકમાં ‘વ’ વાંકા આવે છે. ઉદા સત્ર વાર ! ભs રા બાળક બિમિત્ર ાિ પાંદડા પર હિમ પડે છે.
અધિકરણ ત્રણ પ્રકારનાં છે. (૧) આધારાધિકરણ(૨) કાલાધિકરણ (૩) ભાવાધિકરણ (1) આધા. ઉદા ના ત્રિા ( પથારીમાં શયન કરેછે (સુવે છે) એ વાકયમાં એ પદ આધાર અર્થાત નું સ્થાન જણાવતું હોવાથી આધારાધિકરણ (૨) કાલાધિ ઉદા૦ ૦ ફએવાકયમાં થઇ એ પદ કાલ યાને સમયનું જ્ઞાન કરાવે છે, એથી તે કાલધિકરણ (૩) ભાવાધિ ઉ૦ ઈજા થrદ્ર ત્રિા દરના એ વાક્યમાં ચોદય થયા બાદ એ પ્રકારનો અર્થ જણાવછે, એથી “SCITY” એ પદ ભાવાધિકારણ છે.
કાલાધકરણમાં કયારે કયારે વિભક્તિનો વિકલ્પ લેપ થાય છે. ઉદા યામિ મમ લ સમગ્ર શe fસCS કાફે ! હું જે સમયે તેને જેવા જઉ છું, એમ નવાઝ સા નca ફેવ ! હું શનિવારે જ ઇશ.
માકિ ૭ ત્રિ, આજ અને કાલ શબ્દના ઉત્તરમાં અધિકરણ વિભક્તિને નિત્ય લેપ થાય છે. ઉદાભકિતના આજ જઇશ નહિ, ભાવના જ કાલ જઈશ. ૨' પ્રત્યવાન હોય તે લેપ નથી થતું ઉદાહ થાય আমি যাব না, কালকে যাব।
આધારાધિકરણમાં વિભક્તિને કોઈ કોઈ સ્થળે વિકપે લોપ થાય છે. અરિ ગામica ને ના જ સારા હું સોમવારે ઘર વા ઘરે જઈશ.
સંબંધ પદ (Possessive) સંબંધમાં “” વિભક્તિ થાય છે. ઉદા. ત્રિનિદ્રમા વિપિનની કલમ
બહુવચનમાં નિ, જુના અને frગઢ પ્રત્યકાન્ત શબ્દથી વિભક્તિ આવે છે. ઉદા૦ ભચી ગુનિ જા જા નિન, પરધીએ પક્ષીઓના પમ ભાંગી નાખ્યાં.

Page #33

( ૩ર ) ાિત્ર પ્રત્યયથી પર “” વિભક્તિો લેપ થાય છે. ઉદા માગી દિન કીર્તિ ના સાધુઓની ઇછિત સિદ્ધિ થઈ CBદન૮ જgિs બમણા છોકરાઓને ભણવાને વખત.
“વિભક્તિથી બનેલ અસમાપિકા ક્રિયાને વિશેષ્ય રૂપે જે પ્રયોગ કરવામાં આવે તે તેના યુગમાં સંબંધ પદમાં વિકલ્પ “” અને ‘વ’ વિભક્તિ થાય છે. ઉદાજામ રા અમદ૨ ૮ના રેક પર જ
માત્ર જન ૭ ફત, મહારે (હારૂ) દેશમાં જવાનું થશે, નાનz
નરમાં બનશે રવિ , વા મe(નારે રતિક સજજનની પ્રશંસા બધા (જન) એ કરવી પડે છે.
“a” વિભત્યા કેટલાક પદો નિપાતથી સિદ્ધ થાય છે. બાળa, আগেকার, পিছেকার, যখনকার, তখনকার, কখনকার, এখানকার, ওখনকার, সেখনকার, আজিকার, কালিকার, পরশুকার, প্রথমকার, મૂર્તિ , જિત, શાંત, , શેઢા બધાય, આગળનું, પાછળનું, જ્યારનું, ત્યારનું, ક્યારનું અહીં, ત્યાંનું, તે વખતનું, આજનું, કાલનું, પરમદિનું, પહેલાંનું, પૂર્વનું પાછળનું, આગળનું, બધાનું, પહેલાંનું.
છેર, નિજ, , આદિ શબ્દ તથા તે અર્થવાળા અન્ય શબ્દોના યોગમાં “” થાય છે. ઉદા. ૨૪ છિદ્ર વન અષ્ટાધરની અંદર બાળકો
આજના, CSC3, થકિ આદિ કેટલાક અવ્યયના યોગમાં જ થાય છે. ઉદા. કાદ MCQ મન મોકૂ પ્રભાતની અપેક્ષાએ રમણ સારો છે.
કયાંહી ક્યાંહી “' વિભક્તિનો લેપ પણ કરી શકાય છે. ઉદા. anતન , (বা রাবনের) অপেক্ষা রাম বলবান।
સાધન પદ (Vocative) સંબોધનમાં ‘’ વિભક્તિ થાય છે. અને તેને લોપ થઈ જાય છે. બહુવચનમાં કર્તાકારક સદશ પદ થાય છે. ઉદા. (૬) ગ્રામ, શa ,

Page #34

( ૩૩ ) સંબધન પદની પૂર્વે ઘણે સ્થળે ૨, , શેર, શના, ફ્રીજા, , બા, જા, ના, ત, જાદવ, શa, આદિ અવ્યયને વ્યવહાર કરવામાં આવે છે. উঃ হে রাম, ওহে চাংডল, হারে অধম, হাগো ঠাকুর.
કોઈ કોઈ સ્થળે માત્ર સાધન સુચક અવ્યયજ રહે છે, ઉદાહા, ૮૦ , હૈં. ઉન (સાંભળત)
રેવું, દુરથી બોલાવવું, સ્પર્ધા કરવી અને ક્રોધ આક્રોશ આદિ અર્થવાળા વાકયમાં સંબોધન પદ રહેતાં તેની સાથે સબંધન સુચક અવ્યય પ્રાયઃ રહે છે જ. ઉદાળ 4 નમન Ccg rs ! રે લક્ષ્મણ દેડયો આવ્ય,
અર્થ વિશેષમાં વિભક્તિના પ્રયોગો, માત્ર પદાર્થને બધ કરાવવાનેજ જો ઉદ્દેશ હોય તે શબ્દની ઉત્તરમાં “ળવિભક્તિ થાય છે. ઉદાહ માનવ, જીરૂ, કાન, આદિ.
પદને અર્થ સ્પષ્ટ કરવાને માટે કૃણા, છિદ્રિક, છ, વિના, છિનું, તેમજ તેવા અર્થવાળા અવ્યયને વ્યવહાર થાય છે. તે પદ જે કારકનું હોય તેજ કારક તે અવ્યયના યોગમાં થાય છે. ઉદા ય વિના ૮૨ 2 નૌકનકાતરા હારા વિના કેણ બીજે ગરીબ માણસને તારે. અહી “૮” એ કર્તા કારક છે. વિના ના રોગમાં “” પણ કર્તાકારક છે, ૮માં ૮૨ શણ આ ( ૧ થી નિસ, લ્હારા વિના બીજા કાને આ વાત કહું. અહીં “સદર' એ કર્મ કારક છે. કૃતિ શ્રેf feગ નમ ના ચાકુ છરીવિના બીજા કાનાવડે કલમ કાટું. અહીં દિગએ કરણકારક છે, છાત્ર વરે ચઢ દશા ૯૮૨ અનિતા ભંડાર વિના પુસ્તક બીજે કયાંથી લાવું,
શા એ અપાદાન કારક છે. તેનાથી રાણા માત્ર તમે વૈમન અન" ફલા કલકત્તા વિના બીજે કયાં આવો આનંદ થશે, ને જોઇન, એ અધિકરણ કારક છે.
એ બધાં પદોને જયારે સંબંધ પદને અર્થ સ્પષ્ટ કરવાને માટે પ્રયોગ કરવામાં આવે છે, ત્યારે એ અવ્યયેના વેગમાં સંબંધપદ થાય છે, ઉદા.

Page #35

૮ ૩૪ ) રામક જીણા માં રહે ળન શારિયા રામના વિના બીજાકનું પુરા, અહીં રહે.
ઉપરનાં પહેલાં ક્યારે ક્યારે વિભક્તિને લેપ થાય છે. ઉદા સામ શg a શિંદ, ન વિણા મઢ વિમા જયાં વિભક્તિને લોપ કરતાં અર્થનું જ્ઞાન સારી રીતે થઈ શકતું હોય, ત્યાં જ પ્રાયઃ વિભક્તિને લેપ ચાય છે. અન્યથા નહિ.
વિના અવ્યય જે શબ્દની પૂર્વમાં આવેલ છે તે તેના પગમાં : વિભક્તિ શાયછે. ઉદાસિનtelભ તિજો રસ ના +
મિત્ર અને શાન શબ્દના યોગમાં અને વિભકિત થાય છે. ઉદા છાદિત, મોર ના મોત જિલ્લા હને ધિક્કાર (છે), et ફિલ્મ જ હેને કિકાર હે, ૮૭માં તા.૮માડા થવા દહને ધન્યવાદ (છે) હેતુ વાચક પદથી ૧૭ વિભક્તિ થાય છે ઉદાર ભાજ
નહિ ર ને વિન+ / બ્રહ્મા આદિ બધા કેપે (હેતુ) કેપિત થઈ ચાલ્યા.
' નિમિત્ત અર્થમાં “” વિભક્તિ થાય છે. ઉદા. કામિ અક રે, હું યુદ્ધને માટે જઈશ, અહીં યુદ્ધ એ જવા રૂપ ક્રિયાનું નિમિત્ત છે.
અવધિ અને પર્યન્ત એ બે અધ્યયના યુગમાં, તથા પરસ્પર અર્થનું જ્ઞાન થતાં, તથા બરાબરી જણાતાં “” વિભક્તિ થાય છે. અવધિ અને પર્યન્ત એ બે અવ્યયના યોગમાં આવતી વિભક્તિને પ્રાયઃ લોપ થઈ જાય છે. ઉદા અન્ન અલિ ગુવમ જ ભકિનામ બાલ્યકાલથી લઈને વૃદ્ધ ઉમર સુધી ભણ્યા. પરસ્પર અર્થમાં–aff atra | રાજા રાજમાં યુદ્ધ થાય છે. બરાબરીમાં– ૭મા હારા હારામાં ઘણોજ ભેદ (છે) , નિશા અર્થમાં જ વિભક્તિ થાય છે. ઉદા નિયમ ન જણસ છે સિંહ બધા પશુઓમાં એક છે.

Page #36

( ૩૫ ) . . ઉપર કહેલ દરેક કારક તથા પદ દિમાં આવતા વિભક્તિના પ્રયો અનુક્રમે (કર્તા કારક) પ્રથમા (કર્મકારક) દ્વિતીયા, (કરણ કા.) તૃતીયા, (સં. પ્રદાન કા•) ચતુર્થી (અપાદાન-) પંચમી, (સંબંધ પદમાં) પછી, (અધિ. કા). સપ્તમી તથા સબંધનના પ્રત્યે પણ કહેવાય છે,
ઉપર કહેલ સઘળા નિયમોથી કઈ વિભક્તિમાં મુખ્ય મુખ્ય કયાં અને કેટલા પ્રત્યયે થાય છે તે સુગમતાથી જણાઈ આવે તેટલા માટે તેનું કોષ્ટક નીચે જણાવવામાં આવે છે. કારક, વિભક્તિ, એક વચન, બહુવચન. કર્તા, મયમાં
રા, વત્તા, ભૂમિ, કર્મ, દ્વિતીયા ૨, 4, 5, શિર, પિગ, કરણ, તૃતીય
, ,,જર્જર. વિશાત્રા, સંપ્રદાન, ચતુર્થી C૨, ૪, ૫, ૭. જિાત, નિશ અપાદાન, પંચમી হইতে, চেয়ে, থেকে, দিগহইতে, দিগের চেয়ে સંબંધ, પછી
૨, ૩
দিগের দের અધિકરણ, સપ્તમી,
૮૭, , ૬ দিগে, দিগেতে
કારકનાં થોડાંક વાકયે. કકારક–ગઢe ામ જાછિદશા શરમ્ કેરી પાડે છે. માજca f g ર૭ જાદવા મનુષ્ય શું આ કામ કરી શકે. સડક મત લીe fat ના ગાયે બધું ધાન્ય ખાઈ નાખ્યું છે. ભાજલ મન જાહ 3 ના ઢોર પણ આવું કામ કરે નહિ; શનિ ગવલ ચલા નિરા ગાયે બધું ધાન્ય ખાઈ ગઈ.
કર્મકારક તથા સંપ્રદાન કારક–રા શિશુજ રેશર, ગુરૂ સિષ્યને ભણાવે છે. અનીડર વન ૮૯ વિના ધનવાનને ધન આંપવું

Page #37

( ૩૬ ) નકામું છે. અમિ રોગોના ઉr fજા હું ભીખારીને ખવરાવું છું.
સાનિ નમાજ નિઝિ, ફત્ર કિarફેરા ઈશ્વ પુસ્તક લ્હને આપું છું, પાઠ થઈ રહેતાં પાછું આપી દેજે Facજ અવ દરિદ્રને અન આપે. કદ અને ફિ . ભૂખ્યાને અંજ આપે છે. હમ નાના માં જા હંસે લઈ જાવ.
કરણકારક–૮માં કૃ િરિા બૂમ રાજા નિઝાદા તેણે છુરી વડે આંગળી કાપી નાખી છે. તંત્ર શૂટિક શાક દિન તેણે છુરી વડે હાથ કાપે. જનિક ના ના માછલાં વડે શું થશે.
અપાદાન કારક – ૭ ૮ જાણિતા ઝાડ થકી ફળો પાડે છેJષ ર૦ ૭ (ા વાઘ થકી ભય પામે છે. જાકIC3ગૂર (ગામ) ના શિક્ષકના મુખેથી સાંભળ્યું છે. રૂઝેિ ફા ! મેલ થકી વરસાદ થાય છે. ભારત દેશ ન બનrછું. તળાવથી પાણી લાવ્યણું અધિકરણ કારક-
નક મઝ થતા નદીમાં માછલાં છે. સન Rપ થાત ! વનમાં વાઘ છે. ૭ ૮ કૃદર્શન . પ્રભાતમાં સૂર્યોદય થાય છે. મૂ. છેલ્લા ત્રત્રન ર | સમુદ્રના પાણિમાં મીઠું થાય છે.
શનિ નિતને ! એ હુગલિ (ગામ)માં ગયા છે. સંબં ધ પદ–afa !
ન !
હાથીને દાંત. CછCC વિદ્ર ના છોકરાઓને ભણવાની નિશાળ. ડિનર વિના દિવસને વખત.
શબ્દ રૂ૫. લિંગ ભેદને લીધે શબ્દનાં રૂપ ભિન્ન ભિન્ન જુદાં જુદાં) થતાં નથી.
વિભક્તિ પર રહેતાં શબ્દનાં થતાં રૂપાન્તરને અનુસાર બધા શબ્દ ચાર ભાગમાં ખેંચાઈ ગએલછે. (૧) અંકારાન્ત અને વ્યંજનાન્ત શબ્દ (૨) મા

Page #38

( ৪৬ ) કારાન્ત, એકારાત અને આકારાન્ત શબ્દ (૩) અન્યસ્વરાન્ત શબ્દ (৮) ৭ দিই..
() সাইন শন শনা (সাqি আখ) ২ন.
અકારાન્ત અને વ્યંજનાત શબ્દથી કર્તા અને કરણ કારકના એક অবনমা ‘এ’ ২৪ ১া: ‘তে' যন। •থ. |
বালক শব্দ, অus . વિ, એક વચન
সও এখন. ১. যাক, কে, কেতে, কেরা, গুলি[ল], গুলি[লাতে, গলায়, a. বালককে, কেরে, ক. বালক-গুলিলিকে, কে, গলিরে, দিগকে,দের, ৫. বাল-কে, কেতে, কের দ্বারা, বালক-গলিতে, বালক দিগের দ্বারা ২. বালককে, কেরে. | বালক-গলিকে, গলিরে, দিগকে আe.
. বালক-হইতে, থেকে, কেথেকে. । বালকদের থেকে, ৭. বালকের, | বালক-গলি[লা, দিগের, দের ২. বালকে, কেতে,
বালক গলি[লাতে, দিগেতে, । সন৷ সমা। সম্ভম ৪ৈ , ৯৭ ২থই বালকদের নিকট বা নিকট বা কাছে থেকে মাথা ৬াম থe৭৭ ৪.
| দরােয়ান্ শব্দ, ২াখন ২ ১. দরোয়ান, নে, নেতে. নেরা, দরােয়া-গলি,লে, গলিতে, গলায় ৪. দৰােয়ানকে, নেরে,, দরােয়াগলি[সা]কে, দিগকে, দের, ৫. দনােয়া-নে, নেতে, নের দ্বারা দরােয়ান-গলিতে, দিগের দ্বারা ২. দরোয়ান হইতে, থেকে, • গলি হইতে, দিগের হইতে, দেথেকে ২. দরােয়ানের
| দরােয়ান গলি[লা], দিগের দের . দরোয়ান, দরােয়ানেতে, | দরােয়ান গলি[লা]তে, দিগেতে,
પ્રાણિ વાચક દરેક અકારાત અને વ્યંજનાન્ત શબ્દનાં રૂ૫ ઉપર પ્રમાણે સમજવાં, હલકાં પ્રાણિ વાચક શબ્દનાં રૂ૫ ઘણે સ્થળે અપ્રાણિ વાચક શબ્દની માફ થાય છે; માટે તે સ્થળે અપ્રાણિ વાચક શબ્દ જેવાં રૂપસમજી લેવા.

Page #39

( ૮ ). અપ્રાણિ વાચક,
$ એન | ગાછ શબ્દ. પ્ર. ગણિ, ના, ના . ૧ભાર, જાન્ન ના, ન નિ[]cs, દિ. જs,
જનિ , [૧]. . ના, ના.૨૮૭, જાૐ ત્રા. શાનિce, a પં. ના-, ૮,
કાર ૨ શનિ [ના], ર૦, ૮૧૨, ૩ ૫. શાહ
গাছ গলি[ল]র, s, બા, જces,
গাছ গলি[লাতে, ૧ એવો પ્રગ પ્રાયઃ થતો નથી. ૨ એવા પ્રાગે બહુ કમ દેખાય છે. ૩ અપ્રાણિ વાચક શબ્દની કર્મ વિભક્તિને પ્રાય: લેપ થાય છે.
અપ્રાણિ વાચક અકારાન્ત અને વ્યંજનાન્ત શબ્દનાં રૂપે ઉપર પ્રમાણે જાણવાં. તેમાં પ્રાણિ ધર્મને આરેપ કરતાં પ્રાણિ વાચક શબ્દની સરખાં ૨૫ જાણવાં.
(૨) આકારાન્ત, એકારાન્ત, અને વ્યંજનાન્ત શબ્દ.
પ્રાણિ વાચક, વજન જા રાજા શબ્દ, વિભક્તિ.
બહુ વચન. પ્ર. જા, રા -છ.
રા, ૧ જાન્ન, બાન પાન, લ, રાણા.
બા-ગિર, ૮. ૦૦ પાન, ૮, pra. afહા-જંબ, ગાગા , ગાત્રા. "પં. શાળા ૮૨.
૨ રાત્રિ થશે. ૧૦ જાવ.
જારિ , ૪.
-વિગs. - '૧ રાજ શબ્દનું રજવા ગરબા તેમજ સમાસથી બનેલ વાન આદિ થી વિલંક્તિ લાવી બહત્વ બોધક ૫દ કરાયા છે.

Page #40

( 3 ) ২ মণ। ১৪।গান৷ এবাৰ পgণ . | ফ শব্দ।
. * কন্যা, ক-য়, তে. ক-গুলি,[লা], গুলি[লাতে, গলায়, • ক, কাকে,রে, গুলি, গুলিকে , গ লি[ীরে, • কা, কয়, তে, ক-গলি[লা]তে, গােয়. • ক-হইতে, থেকে, গলি[লা]হইতে, দিগের হইতে, • কা- | কন্যা-গলি[লারি, দিগের, দের, • কয়, কষ্যতে কলা-গুলি[লাতে, গলায়,
| ছেলে শব্দ। ৪ ২. ১০ ছেলে, ছেলে, তে, ছেলেরা, গুলি, ল]. গুলিতে, গুলায়, &• ছেলে, ছেলেকে, রে, গুলি, [ল], গুলি[লা]কে, গলিরে, গিকে • ছেলে, ছেলে-য়, তে, দারু, ছেলেগলিলাতে, গলায়, • ছেলে হইতে, থেকে গুলি [লা, দের হইতে, গলি-লা থেকে, ৭০ ছেলের
| ছেলে-দের, থেকে, গলি[লার, দের থেকে, | পটোশব্দ মাইন) ঠ ২৪ • পটো, পটোয়, তে, পটো-রা, গলা, গলায়, গলাতে, &• পটোকে, পটোরে, পটো-গলা, গলাকে, গলারে, দের, • পটোয়, তে, দ্বারা, গলায়, গুলাতে, পটোগ,লিদ্বারা, • পাটো-হইতে, থেকে, গুলাহইতে, দের থেকে, ** পটোর,
৭ পটো গলার, পটোদের, ৫ পটোগ,লির ১৭ মাখ: অন৷ নগ্ধ.
| (মাৎ খ) পাতাশ! আd ৪০ পাতা, পাতায়, তে, গুলি [ল], গলিতে, গলায়, &• পাতা |
পাতাগুলি [ল] ২৩ পাতা:হইতে, থেকে, গলি হইতে, গলা হইতে, গলাখেকে, • পাতার, | পাত গলি[লার,

Page #41

( ৮০ )
মৃত্তিকা শব্দ। মূ । ২ . • মৃত্তিকা, মৃত্তিকায়, তে, গলি [ল], গলি[লাতে, () • মৃত্তিকা
মৃত্তিকাগলি, মৃত্তিকা গলা, • মৃত্তিকা-হইতে, থেকে, গলি হইতে, গুলাহইতে, গলি থেকে (3) ৭ মৃত্তিকার
মৃত্তিকাগলি[লার, ( () (২) (3) (৮). সন্ম। ১২ন। সঙ৭২ন পান৷ ১াষ: এবং নথা.
અન્યસ્વરાંત શબ્દ. | (৭৪) মুনিশব্দ।(৪৭n) গুন ২৫, ১০ মুনি মুনিতে
মুনিরা, মুনি-সকলে, গণে, (২) • মুনিকে, মুনিরে. মুনিদিগকে, মুনিদের • মুনি-হইতে, থেকে, (৫) দিগের হইতে দিগের থেকে, দের থেকে (9) • মুনির।
মুনি দিগের, মুনিদের, | ‘বিবি থান৷ দীন ও ৭নন। অ ৪৭ ৭ . ২ વચનને પ્રયોગ હમેશાં વપરાયછે જ, બીજી વિભક્તિઓનાં રૂપ મુનિ જેવાં এ লখ৭.
(৬) সা৭ ২৪ল মুনি সকল, গণ সাঃ সমমান থথা “ળ” વિભક્તિને એગ કરી બહુવચન પદ કરાય છે. (૬) (૭) એવા খান৷ সফ। পg a a . ৯ai ‘মুনির এ মুনিদের.. মুনি, নিকট, এ নিকট হইতে, বা নিকট থেকে সথা কাছ না কাছে থেকে ৯৭। ২। অষ্ট; সব। ৯:২ন৷ স থa মা ও એજ નિયમ જાણવો.
| সাধূ শব্দ (ও ২-d) i খ . • সাধু সাধুতে,
| সাধুরা, সাধু গণ fa• সাধু, সাধুকে, সাধু-রে সাধুদিগকে, সাধুদের,

Page #42

( ২
)
• সাধুহইতে, থেকে, সাধু-দিগের হইতে, দের থেকে, ৭০ সাধুর,
| সাধুদিগের, দের। a৪ সাঃ সুমনামান ও ৭২নম. গলি, গলা পান। વ્યવહાર પ્રાયઃ છે જ નહિ.
| পশু শব্দ। ২ হা • পশু, পশুতে, পশু-রা, গলি, (লা), গলিলা)তে, গলায় &• পশু-কে,রে, পশু, গলি, গলা, গলিকে, গলিরে, গলাকে, গুলারে • পশু-হইতে, থেকে, গলি,গলা হইতে, দিগের; দেরহইতে, গুলিথেকে, • পশুর | গলির, গুলার, দিগের, দের.
| বৌ শব্দ ( শ৷rd) অ৷ ২৮, 4 বৌ, বৌতে,
বৌ-গুলি, গলা গলাতে, এরা, সেরা, &• বৌ, বৌকে, বৌ-রে গুলিকে, পলাকে, গুলিরে, গলারে.
• বৌ-হইতে, থেকে গলি-গলা-দিগের, হইতে, গলিথেকে, ৪০ বৗএর, বৌ-য়ের, বৌ-গুলির, গৃলার, দিগের, দের,
- - | (wug ২৪ ঘটি শব্দ (৪২) aa ২৫, ১০ ঘটি, ঘটিতে, । গলি, গলা, গলিতে, গলাতে, গলায়,
• ঘটি, | ঘটি-গলি, গলা, ৭ • ঘটি-হইতে, থেকে, গলি, গলাহইতে, থেকে, • ঘটির, | ঘটি গুলির, গলার।
આ શબ્દમાં તથા આ પછીના શબ્દોમાં પ્રથમાના બહુચમાં “a” નો ৪। খ খ. &ণ৷ ন ম পবনমা ‘কে’ না আ খ ৪. | ০৪ ৪২ান নদী’ সfe wi২২ ধg ‘ঘটি’ ৭ ৭ খুi } &ণীম ‘কে’ না ‘রে বি৮ে ২৪৯, ৭৭ ৪ ২৭। নথ,

Page #43

খৈ শব্দ। ( ২৫) ২. * খৈ, খৈ-য়েতে, খয়েছে,গৈতে, ৰৈ-গলি,গলাগলিতে,গলাতে,গলায়
|
থৈ গলি, গলা, • খৈ-হইতে, থেকে গুলি হইতে, গলাহইতে,গলিখে, গলাথেকে খৈ এর, খৈয়ের, খয়ের, খৈ-গলির, গলার પ્રથમાના બહુ વચનમાં 3 ને તથા દ્વિતીયામાં “શું' ને લોપ થઈ
ল
,
| জেী শব্দ। (৯২) ২৫, ১০ জৌ, জৌ-এ, এতে, য়েতে, জৌগলি, গলা, গলিতে, গলাতে, গলায় • জে.
| জৌ-গুলি, গলা • জৌ-হইতে, থেকে | গলি-হইতে, থেকে, গলা-হইতে, থেকে, • জো-এর, য়ের | জৌ গলির, জৌগলার,
৭ ভোজন’ শব্দ। | ২“করা , ১০ ভাজন, ভােজনে, তেজনেতে, করা, করায়, করাতে, B• ভােজন,
করা, করাকে, করানে, • ভােজন-হইতে, থেকে, || করা-হইতে, থেকে, . • ভােজনের
| করার, করিবার, ৭ পযন অন্য নথা, দর্শন, মম, ঘ্রাণ আপ স২ ৭ વિશેષ્યનાં રૂપે આના જેવાં જ જાણવાં.
২ খাওয়া, দেখা, মারা, গাঙ ধi সাৰ পাৰ বিএনাই આનાં જેવાં જ જાણવા, બહુ વચન નથી.
খাওয়া আয়, বাইবার, যাবার.তরা-তরিবার, বধা-বধিবার, শাআ, আর, শােৰা, শুইবার থ. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat

Page #44

વન, મન, જન' આદિ પ્રવૃત્તિ વાચક શબ્દ પ્રાયઃ બહુ વચનમાં લvરાતા નથી.
ઉચ્ચાર ભેદ–શબ્દની વચ્ચેનો અકાર ક્યારે ૨કારની સદશ બોલાય છે જેમકે. (1, 14 બાવર cછર ! નહાના હેટામાં ઘણો દૂર.
સર્વનામ (Pronoun) , કિ, ભજન, સંશ, છાશ, શિ, કેશ, જિએ આઠ સર્વનામ છે. મનુષ્ય વાચક પદને બદલે આવેલ “અશ' ને સ્થાને “નિ અને , “શ” સ્થાને “નિ અને ગ' “જી” સ્થાને કિ અને ‘, જ્ઞ સ્થાને મિ અને “” અને “ િસ્થાને જ થાય છે. સંભ્રમ જણાતાં જિનિ, રવિ, નિ, અને રિ ને પ્રયોગ થાય છે.
fશ અને છાશ ને સંક્ષેપમાં જા અને છા, એ પ્રકારે ઉચ્ચાર થાય છે. તથા લખાય છે.
તુકાર્યમાં “મિર ને મૂર ભા એ પ્રમાણે થાય છે. ઉપરના નિયમોથી કયા અર્થમાં કેવાં રૂપ થાય છે તે નીચેના કેઇકથી સમજાશે. બંગલા સર્વ | ગુસ• સંભ્રમાર્થમાં | તુરછાર્યમાં আমি
| | মূই
. . !ખ ભા তুমি
তুমি । তােমা যাহা
થરા || তায় তিনি
যিনি
ইহা উহা
છું 9
એ | શ | નિ .
કોણ | શ | વ | સ | ૮૨, સંભમાર્થ અને તુચ્છાર્થના “ક” ચિન્હ વાળાં સર્વનામ માત્ર પ્રથમાના એક વચનમાં વપરાય છે.

Page #45

“ખ” ચિન્હ વાળાં. રૂપ સંજમાર્થ અને તુરછાર્થના પ્રથમાના બહુ વચનમાં અને દ્વિતીયાદિ સઘળા વિભક્તિઓના એક વચન તેમજ બહુ વચન બનેમાં વપરાય છે.
જે પદને સ્થાને સર્વનામને પ્રયોગ કરવામાં આવે, તે પદનું જે લિંગ, અને જે વચન હેય; સર્વનામનું પણ તેજ લિંગ અને તેજ વચન જાણવું. લિંગ ભેદે સર્વનામનાં રૂપો જુદાં થતાં નથી.
ન, મન, ગૃહ, , ૨. હૈ, અત્ર, નિક, જ, આદિ કેટલાક શબ્દ ઘણે સ્થળે સર્વનામની જેમ વ્યવહત થાય છે. ઉદા. દિનન ઝન বহুকাল পর্যন্ত বিচার করিলেন, তার পর উভয়ে কোথায় চলিয়া গেলেন। દિનેશ અને રમેશે બહુ કાલસુધી વિચાર કર્યો, ત્યાર બાદ બન્ને કયાંહી ચાલ્યા ગયા,
સમીપમાં રહેલ અથવા પાસે રહેલા પદાર્થને સ્થાને ફ્રેશ”તે અપેક્ષાએ દૂરમાં રહેલ પદાર્થને સ્થાને છેશ,” તેમજ તે અપેક્ષાએ પણ દૂર રહેલ પદાર્થના સ્થાનમાં “છાશ' ને વ્યવહાર કરાય છે, કયાંહી રે એ નિયમ નથી પણ લાગતે
“જિ” એ પ્રશ્ન સૂચક સર્વનામ છે, ઉદા મf વિના તે શું છે, જતાં પ્રશ્નનું જ્ઞાન ન થતું હોય ત્યાં તથા કોઈ અજ્ઞાત મનુષ્યને સ્થાને સર્વનામને વ્યવહાર કરવું હોય ત્યાં “જિ' ને સ્થાને ‘ ’ આદેશ થઈ જાય છે.
, , ૭, ૯, હરે, છે, અરે, કરે, ન અને ન એ કેટલાક સર્વ. નામ જે વિશેષ્યની પૂર્વમાં લાવવામાં આવે તે હેને વિશેષણની માફક વ્યવહાર થાય છે.
કારક તેમજ વિભક્તિ પ્રયાગ સંબંધી જે જે નિયમો આગળ દેખાડવામાં આવેલ છે. તે બધા નિયમે સર્વે નામમાં પણ લાગુ પડે છે. સર્વનામના કર્તા કારકમાં “” વિભક્તિને લેપ થાય છે ઉદા જમિ ધિરા
કયાંહીં કયાંહી સંસ્કૃત સર્વનામને પશુ વ્યવહાર થાય છે ઉદા અબ. જાની, મોર, વાવ, મિજાજ્ઞા અમારા દેશના, હમારા દેશના, જયાં લુગી, વ.

Page #46

કેટલાક સર્વનામ શબ્દોનો સન્માન અર્થમાં વ્યવહાર કરે છે તે ચકসিঃ) সাখখানা আ৭. ওঃ বাহারা, তাহার, উহারা।
વિભક્તિ પર રહેતાં કત્ત કારકના એકવચન વિના બધે સ્થળે સર્વનામને નિચે લખ્યા પ્રમાણે આકાર બદલાઈ જાય છે. আমি, আমা
উ হ, ও তুমি,
উহা, ও তােমা স। তিনি তাহা
কাহা, কে কাহা, কে
যাহ, যা ই ইনি ইহা, এ ২২/ এ ই , এ
আপন
| | উস। উনি
তাহলে তাহা
যাহা, আপনি
એ બધાં રૂપાંતર થયેલ શબ્દોથી વિભક્તિ લાવી પ્રયોગ બનાવાય છે. যাহ, তাহা, ইহা, উহা, ৯ ২ ২ ৪৪ ?id২ ন আ খ ২২ নিরূknj ৪া অ , ওঃ আপনার বই। সা; ৪২০',
સર્વનામ રૂપ, સઘળાં સર્વનામોનાં કર્તા [પ્રથમ ] માં રૂપ. ২৭ .
এখন, আইন, (৪) আমি—আমি, আমায়, আমাতে, আমরা (৬৯) ৪) তুমি—তুমি, তােমায়, তােমাতে, তােমরা (এএম) (সা) আপনি-আপনি, আপনা-য়, তে. | আপনারা (সাঃ) (৭) তিনি তিনি, হাতে, তাতে,তাহায়,তায়. তাহারা, তারা (বসা) (৭) সে সে, তাহায়, তায়, তাহাতে, তাতে, তাহারা, তারা, (সা) (d) তাহাতাহা, তা, তাহায়, তা-তে, য়, তে, তাহা, তা (৭ম)। (৯) যাহা-যাহ, যা, যাহায়, যাতে, যায়, যাহাতে, জাহা, জা. (গল।) (সা) ইহইনি, ইহয়, ইহাতে, এতে. ইহরা, এরা (মা )

Page #47

৫াখ) ৭ কি _কে, কাহায়, কায়, কাহাতে, কাতে, কাহার, কারা
২ কি কি, কিসে, কিসেতে,কোন কি, . ‘দিগর’ সমd ‘আমি, তুমি, আপনি, তিনি, যিনি, ইনি, উনি તેમજ મનુષ્ય વાચક શબ્દોના બદલે વપરાતા શબ્દોથી “A' વિભક્તિ થતી পথ, ও এম এ তাহারা, আমরা, যাহারা সাঃ খ ৪.
সে পন তাহা ৯ সন পg এখন সে-গলি, গলা, গলিতে, গলাতে, গলায় মণi ঃ ২ সন; অন্ত নাথ সেন সম হন সং আ৭৪ ‘কিম’ না কোন গলি’ শie s৯। বাম
‘ইনি’ও সমানী সঃ ৭৪৯i ‘ইহাদিগেতে’ ঃ খণ্ডু পন. ৪। নামান (৪৭) &dী, সন ('সন) . એક વચન |
এখন, অ• আমাকে, আমারে, য়, (৫৭) আমাদিগকে, আমাদের (সমন) আe আপনাকে, আপনারে, (খ)আপনাদিগকে, দের (খান) তি তাঁহাকে, কে, হারে, তারে (নন) তাহাদিগকে, দের, তাদের(নসান) সে তাহাকে, কে, হারে, রে, (নন) তাহাদিগকে, দের, তাদের,(নসন তা তাহ, তা. |
সে-গলি,গলাগলিকে,গলাকে.(নসান)। ই• (ইনি) ইহাকে, রে, একে, এরে, (সানাইহাদিগকে, দের(সাইন) কি কা-হা-কে, কে, রে, কামর,(৭) কাহাদিগকে, দের, কাদের (ফান) কি কি, | (9) কোন গলি, গলা, (৪ানান)
‘তিনি থানা পgথমনমা ‘সেগলি’ সাঃ ২ আগস্ট,
‘ভুমি’ ॥ ‘আমি’ ‘যাহ’ না ‘তাহা নখ ‘উহা’ না ‘ই’ ইথান ইখ আখ, আম কাম, 'আপনি' গ্রুও ‘কে’ বেলা ২৪ আপন কারে খা ।
૧ મgબ્દ વાયા શખના બદલામાં, ૨ મનુષ્ય વાચકભિન્ન અને ના পসে..

Page #48

| [২] . ১৪ এমন,
অs এথন, আ আমা-দ্বারা, ৰ দ্বারা,[৭১]আমাদিগের দের,দিগকে, (সq3)
• আপনার দ্বারা [ ৭] আপনা-দিগের ওদের দ্বারা, [সাধনা ৭3] তি• তাহ-দ্বাৰা, ৰ দ্বারা, দিয়া [গ] ভঁহাদিগের দ্বারা ,, [মাথ8) সে তাহ-দ্বারা, র দ্বারা, দিয়া [নাথ8] তাহা দিগের দ্বারা , [ন ] তা সে টি, দ্বারা, দিয়া [.y , ই ইহা-ঘারা, র দ্বারা, দিয়া [সনৰ3] ইহাদিগের,দের দ্বারা[সা ] কি কাহা-দ্বারা, র দ্বা , ,, [ানা18] কাহাদিগের, দের দ্বারা [ানা]
(ed) অথat : আমা-হইতে, থেকে, (২াথী) আমাদিগের, দের হইতে, দের থেকে আপনা-হইতে, থেকে.(wiথনাথ) আপনাদিগের, দের থেকে(সাথী );
হা-হইতে, থেকে, থেকে, (নাথ) তাহাদিগের থেকে, হইতে, দের, তাহা-হইতে, ৪ থেকে, তার থেকে (নর্থ) তাহাদিগের, দের হইতে,তাদের
[তাহাদের থেকে, সেগুলি-গুলা থেকে (সাথী) তা হইতে, পেকে, তা থেকে, সেগলি-গলাে, হইতে, থেকে, (খ) (ই) ঘঁনি হইতে, ইহাথেকে এ থেকে ( সানী) ইহাদিগের, রা, এরা,
| এদের-হইতে, থেকে, {Wাথা) কাহা হইতে, কার থেকে (৪ানাখ) কাহাদের-হইতে, থেকে, (১ানাটানাথ) কি হইতে, | aiথী) কোন্ গলি, গলা হইতে, থেকে(auথা)
(৪ )৭৪st , আমার
৫) আমাদিগের, দের (সা ) আপনার, দিগের | (wd) আপনা-দিগের, দের (সা ) তঁাহার, তার (সা) তাহাদিগের, দের, তাদের (বা) তাহার, তার (৪) তাহাদিগের, দের, সেলি, গলার ভাহার
, সে গলির, গলার,

Page #49

( 8 ) ইহার, এর (j) ইহঁদের, এদেয়, কাহার, কার
(i) কাহাদের, কাদের ( 3) কিসের
(খ) কোন গুলি (লা)র (ওয়া) | মাএ ৯৮ ‘আমি’ ২ মুই ‘তুমি' ২৪ল তুই সাই৪. dj থj ২। মুইমােদের, মােরা, মােরে; তুই-তােরে, তাের, তােদের, তােরা ।
(અધિકરણ) સમીના એક વચનમાં પ્રથમાના એક વચન જેવાં રૂપ જાણવ, બહુ વચનનાં રૂપ પ્રાયઃ છેજ નહિ. | যাহ, তাহা, সন কি খ ২৪ল ৪২ ওই যথা, তথা, সন কোথা થાય છે. તેનાં રૂપ નીચે પ્રમાણે જવાં. પ્રથમ સતમી
પંચમી પછી যথা, (৯) যথা, যথায় | + যথাকার তথা, (নও') তথা, তথায় তথা হইতে তথাকার। কোথা, (৪) কোথা, কোথায়, কোথা হইতে, কোথাকার
બંગલા ભાષામાં કરણ કારકમાં વપરાતા સંસ્કૃત પદા, સંસ્કૃત બંગલા સંસ્કૃત પદ બંગલા સંસ્કૃત પદ. ব— যাহা বদ্বারা- যাহার দ্বারা, নবী
দ— তাহা তদ্বারা তাহার, দ্বার এবং এতদ ইহা। এতদ্বারা ইহার দ্বারা
આનાવડે અધિકરણમાં વપરાતા સંસ્કૃત પદ যদা যখন, এই তত্র সেখানে এi য- যেখানে wi কদা কখন, কবে ৷ তদা- তখন, আই
এ কোথায় ২i સંબંધ ષષ્ઠીમાં વપરાતા સંસ્કૃત પદ, মীয়-আমার এই | ভবদীয়—আপমা, শাও নীয়-তােমার, ০৬২ | স্বীয়, স্বকীয়—দিলে, না.

Page #50

( ૪૯ )
વિશેષણ [Abjective] સામાન્ય વિશેષણથી આવેલ વિભક્તિને લેપ થાય છે; એથી કરી વિશેપણને આકાર બદલાત નથી, ઉદાનકથી ભાદરકા ગુજરાતી લેકે.
વિશેષણ દ્વારા જે પદને ગુણ પ્રકાશ થતો હેય. તે પદનુ જે લિંગ અને વચન હોય તે લિંગ અને વચન વિશેષણનું જાણવું.
બંગલા ભાષામાંના વિશેષણોનાં લિંગ અને વચન ભેદથી રૂપ બદલાતાં નથી; જેમકે દાણ માંય; લંગડે માણસ. રૂદ્ર ($(ન, સુંદર છોકરો.
વિશેષણને જ્યારે વિશેષ્યની માફક વ્યવહાર થાય છે. ત્યારે તેનાથી આવતી કારક વિભક્તિનો લોપ થતો નથી ઉદા મૂડ ૭ ભકિ૭ વનિ ૭ મુર્ખ અને પંડિતમાં ઘણેજ ફેર.
ક્રિયા વિશેષણમાં “A” વિભક્તિ થાય છે; કેઈ કોઈ સ્થળે તેને લોપ થાય છે. તાશ નિરા | જલદી ચાલ્યા. લેપમાં માતા
કયાંહીં ૨ ક્રિયા વિશેષણનો ધિત્વ થઈ જાય છે ઉદા : કનઃ જf8I ધીરે ધીરે જાઓ, ચિન ચિન રવિ શનિના ખી ખી કરી હસ્યો.
(૧) પ્રચલિત બંગલા ભાષામાં પ્રાયઃ સંધિને વ્યવહાર નથી. જેમકે 0 4 શનિ, શનિ, ના. અહીં સંસ્કૃતની માફક સધિ થતી નથી, તો પણ સંધિ થએલ અનેક સંસ્કૃત પદ તથા સંસ્કૃતનું અનુકરણ કરી સંધિ કરાતા કેટલાક બંગલા પદનો બંગલ ભાષામાં વ્યવહાર છે. ઉદા.
ન + ૦ = ફેનશ૭I 1 + ૪ = રાજા ઉમ+ = ઉંમરના વક+વિજ=સંકલિજા
(૨) બંગલા ભાષામાં સમાસ થતાં, તેમજ પૂર્વમાં રહેલ શબ્દ વ્યંજનાત હોય પર રહેલ શબ્દ સ્વરાદિ હોય વ્યંજનમાં સ્વર મળી જાય છે. ઉદા. જન + ૭ = ૮નર, એક (ઈ) માણસ. + ૧ = ,

Page #51

( ૧૦ ) એકાદ વખત. rf+જરિ = ભાજરિ. પહાડ ઉપર. બર્થ = અર્થ, અડધું ક, જૈs+૨ =જૈc૨, પાંચેક.
(૩) કેટલાએક સંસ્કૃત શબ્દોમાં રહેલ વિસર્ગને બંગલા ભારામાં લેપ થઈ જાય છે–ઉદા મન ૭૬ = મન ક૬. ત્રિ+કેબદ્રિ = નિઝાત્રિ. લેપ કરી સંધિ પણ કરી શકાય છે. જેમકે-મન અજa =મનાં ૩.
(૪) કેટલાક પદે નિપાતનથી સિદ્ધ થાય છે. ફિ+વર = ફિલ્મ, વીશેક. કુરે+ થ = કુર, બેએક. +9 = અડ, એએક.
(૫) કેટલેક સ્થળે સન્ધિ થતાં વર્ણ અનુનાસિક થઈ જાય છે. રાજના = =ા (૨) = રાંધવાનું ઘર (રસોડું માર+માત્રકના ભીખારી.
(૬) કેટલેક ઠેકાણે સંધિ વિકલ્થ થાય છે. અને સંધિ થતાં પૂર્વના અને કારનો લેપ થાય છે. એન+= ચરિ, સંધિ ન થતાં શન, એવી રીતે
શનિ, વચન આદિની સંધિ સમજી લેવી. સંસ્કૃત પ્રયાગમાં સંસ્કૃતની જેમજ સંધિ જાણવી.
24644. (Indeclinable) અવ્યયથી આવતી વિભક્તિઓને લેપ થઈ જાય છે.
અનેક અવ્ય ક્રિયાને વિશેષિત કરતા હોવાથી ક્રિયા વિશે પણ કહેવાય છે. તથા કેટલાક પ્રાયઃ વિશેષ રૂપે જ વપરાય છે.
(૧) ક્રિયાવિશેષણક, અત્યંત |_| આઇ, અત્યારે થા, બીજું, વળી શકિપ, ઘણું શશુના, હાલમાં
ઉં, બીજું પણ sts, ઓચીંતુ જિક, બીજું પણ cy, ધીરે બજz, આના પછી જાવ, નિશ્ચય
બ, આદિમાં, અન998, અંતે શ્રી (1) અહીં મારા, આગળ ગલિજ, વધુ ફશા, ફિશા]
કિ, ઇતિ અશો, નહિત અમૂળ, [ ] આમાં 1 થી , એકઠું sa, આગળ [રશી, વાલી,ી | મન, એવું

Page #52

( ৫ ) এখন, পাথর, তাবৎ, নবম | মুহু মুহুঃ, ও ২ এত, সও
দৈবাৎ, শসা যথা, যা এবে, ১৭
নচেৎ, নন৷ যদবধি, ১i gথী কদাচ, ৪৪২ নতুবা, নন। যদি, প, কবে, , নয়, •
যদিও [চ] কদাপি, ৪৭ না, নাও,
যদ্যপি, এই কুত্র, [কথা] ৪i নিরন্তর ৯ai যাবৎ. ০৫ia১৫ কোথা ? পরস্তু, ২২৪ যুগপৎ, এই কখন্, ১২ পুন: [পুন]
যেন, গু. কি, খ,
পুনশ্চ, ২৭ সর্বদা, ৯ai কিন্তু, - পুনরায়, ,,
সহসা, ৯৪৯ কেবল, মাপ
পুনৰ্বার, পথ সর্বত্র, ৪. ক্রমশঃ, মথ প্রতি, মান
স, প কেমন, ২৭, প্রায়, মখ:
স্বভাবতঃ, ২াথ খুব, খুস,
প্রায়শঃ [শ] , সহ, চট, ঝট, ৫৪ ফলতঃ, মায়
সহজে, ও চটপট, ফলে, ৫.
বৃথা, ২১ ঝটিতি, গ, ফের, র
সুস্থে, ৩৭ তথা, dat বটে, ৪
হঠাৎ, সম তথাচ, ৫থ! বরং, ২২
হয়ত, যিd তথাপি, di বরাবর, এ!
, , ১ ২ তবে, না
বস্তুতঃ- ৭২ননি হায়, ও তদবধি, যi ধী বেহদ্দ, সও
হদ্দ, (ক) এর ধী, খাই। | ভুযােভুয়ঃ | হামেশা, ৭৫।
૨ કેટલાક અને કારકની સાથે સંબંધ રહેતો હોવાથી તે કારક সমনাম স. ওঃt অপেক্ষা; ২৫. ছাড়া, বিনা চেয়ে, সম. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat

Page #53

( ২ ) জয় তে) আ১. দ্বারা, ৭. নিমিত্ত, ৪২ (৪g). খায়, মধ৮. পর্যন্ত,
. প্রতি সনি. পিছে, সা. বটে, ৪. বিনা. মারফত, সঙ্গে, আই. সহিত, ৪. হতে, খ. ইস্তক, ৪. তক, ৪. দরুন, ১২. ধিক্‌, ঘি&২ পানে, মন হইতে, খ. থেকে, . নিকট, সমা, এই. - ૩ સંયોજક અવ્યય–જે શબ્દ બે વાકયોને જોડી દે તે સંજક અવ્યય. ৯ম ; (সম্ভব এখ) আরও, • খy (৭ি৪৫২ বাথ৮) কিংবা, বা, অথবা (চ) অথবা [৭ই। নাম] কিন্তু, পরন্তু, ২৪. ( ২৫৪ আয) যদ্যপি, যদি, যদিও, শ, ল, ৮. তথাপি, সৎ, হ্যত, ৪। নচেৎ নও না [
নের মাথ] ফলতঃ ২ia, কাজে, মা, বাস্তবিক, অতএব ৯২া ম2.
૪ અનુકાર અવ્યય—પશુપક્ષી આદિની ધ્વનિના અનુકરણમાં જે શબ્દની ઉત્પત્તિ થઈ હોય = તે અનુકાર અવ્યય. ઘણે ભાગે અનુકાર અવ્યય દ્વિરક્તજ এম. মই, কচ মচ, কড় কড়, কক কক, কঁকঁ, কঁই কুঁই, কুলকুল, কেঁ কেঁ, কেঁউ-কেঁউ, কেঁা কেঁ, কুটুর ২ কুহু কুহু, খা-খা, খা খা, খে-খেক, খলখল, খিল-খিল, গরগর, গড়গড়, গা-গাঁ, গাক-গাঁক, গোঁ গো, গুন-গুন, গুম-গুম, গোত-গোত, ঘটঘট, ঘড়-ঘড়, ঘূট-ঘুট, ঘেউ-ঘেউ, চিঁচিঁ, চো চেঁা, চড়চড়, ঝি-ঝি, টেটে, টুক টুক ঠক ২, ভগং ২, ঢক ২, পিপি, ভ-ভ, ভে-ভে, মিউ ২. .
| ২ কাপও-সখ—আহা, আখম. অহহ, পঃম, সাস্থমা. আঃ, সংশi. ইঃ ২২°৪৯i. ইহিহি, ২i. ছি, d২২৫২i. ধন্য, . থাম, ম ম বাহ, বাহবাহ, বাপরে, সাবাস, হায়, হাঁ হাঁ, ধিক, দুর, ওঁ মা, সাপ, বহুত আচ্ছা, প¢ . | } ( সাধন)—হে, ওহে, এ, গাে আe. ( পন)-উ, ই, হেঁরে, কি. (অখ-গন) ও, ওমা, বাবা, (খুq৷ গন) ছিঃ ছিঃ, ধু, ধুৎ ধিক [২যন] হাহা, হােহাে, হিহি, হু-হু. [গাস্ব-সন] বাঃ বাঃ,

Page #54

( ૫૩ ) લઇ ૨, વરિ [કરૂણુ-જનક] 14, શ, માજા, વાજાના, ઉત્સાહ- જનક] નાગ, જિ-રિ, ૮a ,
219121 (Compound words) બધે સ્થળે સમાસ થતું નથી. પ્રયોગ અનુસારે સમાસને નિર્ણપ થાય છે.
&& H#12 (Copulative.) (૧) જે સમાસ પડે બે વિશેષ્ય પદે મળીને એક પદ થઈ જાય, તેમજ બને પદને પ્રધાન રૂપે અર્થ જણાય, તેનું નામ % સમાસ; &% સમાસ થયે કોઈ સ્થળે વિભક્તિને લેપ થાય છે, અને ક્યાંહીં નથી પણ થતો. | মা ও বাপ= মাপ, নাম ও ধাম=নামধাম, ভাই ও ভগিনী=ভাই ভগিনী, মাছ ও ভাত = মাছভাত, হাট ও বাজার হাট বাজার, দাস ও જાગૌ=ાગ જાની.
(૨) વિશેષ્યની માફક વપરાતા બે વિશેષણ પદોને પણ સમાસ થાય છે. જેમકે. રૂાના ચંfણ =નાર fણ, કાણે અને લંગડે નિરર૩ 5Q=ના 5 , –fજ, ઓછું વધતું. ન– ન, બહુ સારો આદિ.
(૩) દ્વન્દ સમાસમાં કયો શબ્દ આગળ રહે, અને કયો પાછળ તેને નિર્ણય કરવો સહેલ નથી. તેના અનેક નિયમો છે. (૧) સ્ત્રી પુરૂષને સંબંધ રહેતાં આગળ પુરૂષ અને પાછળ સ્ત્રી રહે છે, જેમકે –૮ , - ત્ન, ગગૌ, -trછી, [૨] તેવો સંબંધ ન રહેતાં પહેલાં હવે શબદ રહે છે અને પાછળ દીર્ધ અથવા બેલવામાં કઠણું માલુમ પડતા શબ્દો રહે છે; જેમકે–ત્ર પૂજન, –ાચઢ, મન-મગના, માલ-મસાલે. મિડ-મજ, આદિ. [૩] પૂજય, તેમજ મુખ્ય હેયતે આગળ અન્ય પાછળ જેમકે,– –બઇ, જન-જનો ગાવું બજાવું, શfઉ-ભતા, ખાવું પહેરવું, મૂર–સંહ આદિ કેટલેક સ્થળે કોઈ પણ નિયમ લાગુ નથી પડતો. જેમકે –ાસ, ખેતર ખેતર, બનાના , લેવડ દેવડ. ગૌ- મ, મા

Page #55

( ২৪ ) ৰাপ, কম-বেশি, গাড়ি ঘােড়, পড়া-শােনা, শe.
ও গণু, জম-ল,
(৮) বেদান। এখনও যখন ওঃ. আগে-পাছে, সাগর ৩০, চোখে-মুখে, সাস ৪৷৫, ঘষে-বাহিরে, এই পওাই, জলে-কাদায় = যা માં કચરામાં.
dyzu (Determinative) (૧) નપુરૂષ સમાસમાં પ્રાયઃ બેજ પદે રહે છે. આ સમાસમાં પ્રાયઃ પાછনা ধন। সব ধান ও পাখ. ঈম ঠাকুর-পুত্র=ঠাকুরপুত্র,
(૨) પ્રાયઃ ઉત્તર પદ વિશેષ્ય, અથવા પ્રથમ પદ વિશેષ્ય અને દ્વિતીય પદ વિશેષણ, અને કત પ્રયાન્ત પદ, આદિ ના યોગમાં તપુરુષ સમાસ થાય છે. સમાસ થયે વિભક્તિને લેપ થઈ જાય છે. કયાંહી નથી પણ થતો ৯ম-রামের ধনু= রামধনু, তালের—গাছ, তাল গাছ, dj ১, মুদী-খানা =মুদী খানা, মশা, মামা ভাতকে-খাওয়া ভাত খাওয়া, মাছকেধরা =মাছধরা, কলিকাতায়-গমন, কলিকাতা গমন. ৪২৭, ধনে-হীন, ধনহীন,নিধন, 'সালমা যুদ্ধে-গমন, যুদ্ধ গমন(নিমি
) ১৮ মাঠ সখা, সনম, বিশ হইতে ত্রিশ, বিশ ত্রিশ, বিঃ নিয়. সখিম-গাছে-পাকা, = গাছ পাকা, ২১ ve. সী ২৪ ফুলের-বাগান, ফুল বাগান, চুনাপথ। গােরাদের-পল্টন, গােরা পল্টন, শােষের-কাগজ=শােষ কাগজ (৫) ২যর যু, জজ আদালত, গণ থর, রাজাগণ বা রাজগণ; ভ্রাতাগণ, ধর্মাবতার, তাল পাতা dj vies পুকুর ঘাট, লাঞ্চ। এই কুলিদের জন্য আপিস.
(3)মম ৪০ মা-এম. পায়ের দ্বারা চালিতগাড়ী-পাগাড়ী,, | ud. তুলির আপিস,
মনমঠ , ডাক বহির-গাড়ী। ডাক গাড়ী, স্বতের সহিত অনু = বৃতানু, দুধে যুক্ত সাগু = দুধ সাগু, ৪৭

Page #56

( ২২ ) ও allৎ, গন্ধের বিক্রয়ী, বণিক = গন্ধ বণিক, নীল খান রানা স্বর. ২৪। মৌমাছি-মধম, বরুফ জল, বরই, | নিগদ ৫৪৭ (ভাল সময়) নয় = অসময়, সংস ৭৫. কেজো কাজের উপযুক্ত নয় = অকেতে, নাও'. |
ও ২৪. (Appositional) - (૧) વિશેષણ પદની સાથે વિશેષ્ય પદના સમાજમાં અથવા અભેદ સંબંધમાં એક અર્થના બેધક બે પદેને જે સમાસ તેનું નામ કમ્મ ધારય মঃ দয়াল-ঠাকুর.
(૨) કર્મધારય સમાસમાં કોઈ સ્થળે વિશેષણને પર નિપાત થાય છે. sui২ নথ অব কম-একক্ষণে = ক্ষণেক, একজন = জনেক, একবার = বারেক, এক সের = সেরেক, বীর-রাজপুত = রাজপুত বীর, বিশেষ লােকে = লােক বিশেষ, তিন বছর = বছর তিন, পৎ ৭২, ভাজা-শাক =শা ভাজা, এর খাস, উনবিশ, ঊন-ইশ বা উনিশ সাপ্ত, সাড়ে পাঁচ, মহা-গােল, ‘দুই. এই’ a» না ‘ই’ ২ান। ৪৷ থলথ ৪. এইক্ষণ-এখন, দুইজন, দুজন, স . দুইতলা-দুতলা, ম মাই তে তল, চৌতলা সঃ ২ খ. দুশত = দুশ, সমt.
(૩) વિશેષ્યને તથા વિશેષણને અથવા બે વિશેષ પદેને કમ્મ ઘારય মাল-গম ইংরাজ লােক, 9 aut, কঁচা পাকা, ৪াস্তু খাওঁ, চালাক চতুর,
মাই ৪২ন বিg ৮ ‘মহৎ' # ২০ ‘মহা যথ. মহাধুম, মহারাণী, মহারাজা,
নেই এস খয় নিনখ &ি ৪. ওঃ অমাঠ = মাঠান্তর, আল ম, অন্য দেশ = দেশান্তর, পথ, মন্দ মানুষ = অমানুষ, সাপ মাতৃ. একশত = একশ, ১৯। নিন্দ্য কর্ম = অকৰ্ম্ম সসাম, মন্দ সুর = বেসুর, সাস ২২, সস ১ বে বন্দবস্ত, পাপ সস২৫, বে আরাম, গর হাজির, ১২ ওগ২.

Page #57

ઉપમિત સમાસ તથા રૂપક સમાસ, ઉપમિત અને રૂપક સમાસ કર્મધારયની અંતર્ગત થઈ શકે છે. ઉપમિતÉcha 9ના મૂર્ચ = Èન સૂર્ય, ચંદ્રમુખ, જાડિ નકિજા િનહિ, પાલખીના જેવી ગાડી, મદનz 3 મૂર્ચ = મન મૂા. એ પ્રકારે Éજ જa. ચંદ્ર વદન, વસ્ત્ર ધારિ , બગલા ભગત,F.4 ts માવો = મા. આદિ. રૂપક સમાસ-જન જશે = ન બને, વજન રાજ 6 = વજન BtF
બહુ વ્રીહિ. જે બધા પદોને સમાસ થાય, તે બધા પદોને અર્થ મુખ્ય રૂપેન જણાવતાં સમાસથી બનેલ પદ જે અન્ય પદાર્થને પ્રધાન રૂપે જણાવે છે તે સમાસ બહુ ત્રીહિ કહેવાય છે.
કૃત પ્રત્યયાન્ત વિશેષણ પદ વિશેષ્યની પર રહે છે. તેનાં ઉદા, અમી શનિ સર (દ્વિતીયા) લક્ષ્મી એ છેડી દીધા છે જેને, તે નમી પણ, નિર્ધન. માત્ર નિ યtc. ધાન પાકે જેમાં તે જાન-નિક (શેણી ) ધાન પકાવવાનું હતું, એ પ્રકારે.
કૃત્યયાત વિશેષણ પદે વિશેષ્યની પર રહેતાં તેમજ બીજા વિશેષણ પદે પૂર્વમાં રહેતાં અંતમાં ફેર છે, બા અને જે થાય છે જેમકે. ઠંડા
ન = છત્ત જાનિક, ઉચું છે કપાળ જેનું તે ઉંચા કપાળવાળે, સાના પૂરી = ના ડા, ના મૂચિ. કાળું છે મહેઠું જેનું તે કાળા મેઢાને. ૮ ફૂa , = જૈન સંક્ત, આળસુ, (એવો આળસુ કે મુછપર પડેલી ખજુર પણ મહેમાં ન લઈ શકે.) જન નારે ૭ સપ્તમી (નિર્જના), જળવિનાની, રેમન ટાદ = ડ્રમન્ના (૨૪) બેનળી છે જેમાં તે બેનાળી, રાક જરાવ માત્ર = રજની, એક ગજવાળું. ભts a તન ર = જૈ જૈની, પાંચોરી એ પ્રમાણે.
કઈ કઈ ઠેકાણે વિશેષ્યમાં વિભક્તિ રહે છે. જેમકે રાતન ના શન, પાના પ્રવાહમાં વહેતે બાળક, બન્ને જણ ાિર જે માણસ

Page #58

( ૧૭ ) પગમાં પડી રહયે છે વા પડે છે. જેને જોતાંજ હસવું આવે છે. જીન–ત્રિા ખાઈન શકે જે તે નિ–શાસનક.
કોઈ કોઈ સ્થળે “કા, કેરા, આ, , નથી પણ આવતા. જેમકે ના શનિરિમન વાદ્ર = રાણી () એક ગાડી છે માપજેનું તે એક ગાડી (લાકડાં).
, કડછે મિજાજ જેને તે કામ (જ્ઞeબહુ મિજાજી લાલ મરે 4 = અતૂ, અજ્ઞાન, એ પ્રમાણે.
સ્ત્રીલિંગ થતાં અંતમાં , ની થાય છે. નવની, Öt at , ચંદ વદની. ફની. બેનળીવાળી જગ્ન તારી, નહાની ઉમરની. જણાCણની, મહેલે મહેલે ભટકનારી.
અવ્યચી ભાવ, પ્રાયઃ જે સમાસ દ્વારા અવ્યયનો અર્થ પ્રધાન રૂપે જણાય, તેમજ સમાસ થએલ પદમાં પ્રાયઃકરીને અવ્યય રહે તે અવ્યયી ભાવ સમાસ કહેવાય છે. એવા પદના અંતમાં “વ” થાય છે. જેમકે ૨૪ ૮૪ = ભકિઝ, પ્રત્યેક ઘરે. ઘોર ૪ = fક શો, પ્રત્યેક કલાક. એવી રીતે મિત્ર, પ્રત્યેક મહિને. સમ., સામને, મા ઉમિ. અનુક્રમે. કઈ કઈ પદોમાં “A” નથી થત સાકિ, યથા સf, જેવી રૂચિ.
અંતના “” નો લોપ પણ થઈ શકે છે. કિ , કાન, પ્રત્યેક દુકાન એ પ્રમાણે. . સમાસ થએલ અનેક સંસ્કૃત શબદો બંગલા ભાષામાં વપરાય છે. તેમાંના થોડાંક ઉદાહરણો.
તપુરૂષ–વિચિ૭, મહારું લખેલ, જેન ગિ, પાણીએ ભીંજેલ, - માસા, જન્મથી આંધળો. જાન જ પ્રાણથી પણ પ્રિય. હાફૂસ, બંધુવર્ગ. 3, થાળ ભત્રીજો. રિઝર, હાથીદાંત. જૂથમ પુરૂષમાં નીચ. નાક , ઘણું દૂર નહિ. કર્મ ધારય-નિકન, ગુણ માણસ. ની હાની નદી. સા બૂ, ખરાબ માણસ. એ જૂઓ, લષ્ટ પુષ્ટ નન, શકરૂપ અગ્નિ.

Page #59

( ૧૮ ) દિગુ-બંગલામાં તેને ઝાઝો પ્રચાર નથી. બિડાસડ ત્રણ લેક. છૂચ, ચાર રસ્તા નાર, સાત દિવસ આદિ.
બહુ વીહિ, અમર ખરાબ બુદ્ધિવાળો. માત્ર સારા આશયવાળે. નિર્ણ, અર્થ વિનાનું. ત્રિ કિષ, સ્થિર પ્રતિજ્ઞાવાળે. નિર્જન, ધન વિનાને.
ઠ%--શાસ, જાજ જૂનJ, ગુરુ જિઇ, મfશ જિશ, કૂવા, વહુવર ચિ, સૌcore, ઠંડું ગરમ, રિકરિંક,
અવ્યયી ભાવ––$જ સત્ત, તટપાસે, અ ગઇ. ગંગા પાસે. જમિન, નિવ્રજન, આપત્તિને અભાવે, ઊીવન, અંદગી સુધી આ ન , આદિથી અંત સુધી.
સંસ્કૃતિને છોડી બીજી ભાષાઓના પણ અનેક સમાસ થએલ શબ્દો બંગલા ભાષામાં વપરાતા જણાય છે. ઉદા. ૮Fકાન જa, દીવાનનું દફતર નવાવ મન, નવાબને મહેલે; જેમાં શS, જમે ઉધાર; ઉનક માયા, વકીલાત નામું. નારદ, વિના કારણ, જમક, ખરાબમિજાજી.લાક જેને અંદાજ (માપ) નહિ, નિન વિષા, દરિયાના જેવું (ગંભીર) મન જેનું; cra જેની આંખમાં શરમ નહિ, રમાન, ખરાબ ચાલને, નાવા.
ક્રિયા, (verb) (૧) જે પદ દ્વારા કોઈ પણ પ્રકારનું કાર્ય જણાય. તે ક્રિયા. ચાઉ આવું, વળા, બોલવું, હવા, પકડવું, ફકજા, થવું આદિ.
(૨) તે ક્રિયા બે પ્રકારની છે. સમાપિકા અને અસમાપિકા.
(ક) અસમાપિકા-જે પ્રયોગ વડે વાકયને અર્થ સંપૂર્ણ ન થાય અને બીજી ક્રિયાની આકાંક્ષા રહે તે અસમાપિકા ક્રિયા (Infinite verb)
(ખ) સમાપિકા-જે ક્રિયાના પ્રયોગ દ્વારા વાક્ય આકાંક્ષા રહિત થતું હોય તે સમાપિકા કિયા (Finite verb)

Page #60

( ૫૯ ).
અસમાપિકા. (અર્થ)
(પ્રત્યય) (ધાતુ) (પ) અનન્તર
. করা ત્રિકા (કરીને) નિમિત્ત
ત્રક (કરવાને) ભાવ } ইলে
દિન, (કરતાં) আয়
રક (કરવામાં) સા' પ્રત્યયનાં કેટલાંક ઉદા રેસા, બોલવામાં 3) ખાઈ, રવિવા, ભૈજ્ઞા કરી, પા . (સ વિ ) જઈ. કૂરે (2) ધોઈ. રા (ર) થઈ. શનિ ( ગ) હસી.
પ્રય. ઉદા. ૭, (બોલવામાં જાઉં, ભાદક) કરવા માટે, અરે (૭) ખાવા માટે, સૂરે (કૂક) જોવા માટે. શક ( ) થવાને, શાનિક. ( ૭) હસવાને માટે ૭ (RC) જવાને માટે.
ના” પ્રચય. ઉદા. દિન, (બોલવામાં જાદવ, જ) કરતાં. - સેન, (લંડન) ખાતાં. શહેર, (ધૂન) ધાતાં. રહેળ (CG) થતાં. ગિન (સન) હસતાં, કારેન (૮૮ની જતાં.
અસમાપિકા હોવા સમાપિકા છે, કેટલીક ક્રિયાના કર્મ હોતાં નથી અને કેટલીકક્રિયાનાં હોય છે. જે સ્થળે વાક્યને સંપૂર્ણ અર્થ સમજવા માટે ક્રિયાના કમ પદની આકાંક્ષા રહે નહિ, તે બધે સ્થળે ક્રિયા અનેક; અને જે સ્થળે કર્મ પદની આકાંક્ષા રહે તે સકર્મક. સકર્મક ધાતુઓ છેજ્ઞ, જા, ના
, , ના, ના, લિન, મન, સોના, ૨૩, શમા, ના, ના, , મકા, શકા, જા, આદિ. બાકીના ધાતુઓ અકર્મક જાણવા,
સમાપિકા કિયા, પુરૂષ અને કાળ ભેદ દ્વારા સમાપિકા ક્રિયાનાં જુદાં જુદાં રૂપ થાય છે. કર્તાના પુરૂષ દ્વારા ક્રિયાને પુરૂષ નિર્ણય કરાય છે.

Page #61

( ૬૦ ) ક્રિયાના સમયને કાળ કહેવામાં આવે છે. તે ત્રણ છે. વર્તમાન, અતીત, અને ભવિષ્ય.
બંગલામાં કર્તાના વચન અનુસારે ક્રિયાને આકાર જુદો થતો નથી. ક્રિયાપદ નિપાતનથી સિદ્ધ થાય છે.
ધાતુ વિભક્તિ, ઉત્તમ પુરૂષ મધ્યમ પુરૂષ
પ્રથમ પુરૂષ ইতেছ।
$ ૧
م
વર્તમાન કાલ કે જે
م
ইলে
م
م
س
ع
હ,
] નામ | ইয়াছি। ইয়াছ
ইয়াছে। અતીત કાલ | } ইয়াছিলাম ইয়াছিলে
ફેત્રિ ૩ (ભૂતકાળ) ইতেছিলাম ইতেছিলে
ইতেছিল ৮ ইতাম ભવિષ્યત કાલ. ૨૩, ইবে અનુસા (હુકમ) ૪
સ્થળ વિશેષમાં પ્રત્યય ભેદ, (ક) અતીત કાળના પ્રથમ પુરૂષના “' પ્રત્યાયના સ્થાનમાં ક્યારે ક્યારે ન” થાય છે. ઉદા. ત્રિ' માં ના દિના હેણે હને રૂપીઆ આપ્યા.
(ખ) સંભ્રમાર્થમાં રેes નો ઉC, A ને વન, ક્ષેત્ર ન બને, શા–ફેફ, ફિન–શાનિન, ફિરેનિન, ફેકફ્રેન, શેર-શેતન થાય છે.
(ગ) અનાદર અર્થમાં–૨૭ અને ૬ વિભક્તિ સ્થળે ક્ષેત્ર અને ફેમ્િ થાય છે. જેન, રેફ્રિાન, ૨૭ અને ૨૩ ને સ્થળે અનુક્રમે શનિ, રેફિઝિ, નિ , અને નિ થાય છે.

Page #62

(ધ) અનુજ્ઞાના 8 સ્થળે કયારે ૨ રંગ' અથવા “શ્ન થાય છે. કહીં કહીં વિભકિતને લેપ પણ થઈ જાય છે.
સ્વરાન્ત અને હકારાન્ત ધાતુથી દ્વિતીય (૨) વર્તમાન કાળની “' (વિભક્તિ) ને સ્થળે પ્રાયઃ “” થાય છે. “ફ થતાં ધાતુના અન્તના હકારને લેપ થાય છે.
કઈ કઈ ધાતુથી અનુજ્ઞા ના સ્થળે વિકલ્પ “' અને કહી ૨ વિકલ્પ “ થાયછે.
કર્તાના પ્રતિ સમાન જણાતાં પ્રથમપુરૂના ક્રિયાપદની અંતમાં “ વા “A” જોડાય છે. તેમજ “જ” અને “ ના સ્થાનમાં “ર” થાય છે; જેમકે
–+નન, વિક–નિ , –ન, ર –ઠેન, એ પ્રકારે.
જ્યાં અત્યાર સુધી કામ સંપૂર્ણ ન થયું હોય, ત્યાં પ્રથમ (૧) વર્તમાનના પ્રયાને પ્રયોગ થાય છે. જ્યાં કોઈ પણ ક્રિયા સ્વભાવથી અથવા બરાબર થતી હેય એમ જણાય ત્યાં દ્વિતીય વર્તમાન કાળના પ્રયોગ થાય છે.
જ્યાં ક્રિયા હાલમાં જ થઈ છે એમ જણાય, ત્યાં પ્રથમ અતીત (ભૂત). કોઈ પણ સમયે ક્રિયા સંપૂર્ણ થઈ હોય પરંતુ તેનું ફળ વર્તમાન હોય, તે ત્યાં દ્વિતીય અતીત. જે કોઈ સમયે ક્રિયા સંપૂર્ણ થઈ હય, અને તેનું ફળ પણ વર્તમાન ન હોય, ત્યાં તૃતીય અતીતના પ્રત્યયને પ્રયોગ થાય છે.
કોઈ કાર્ય આરંભાયું હતું પરંતુ સમાપ્ત થયું નહિ એ પ્રકારનાં અર્થ જણુતાં ચતુર્ય અતીતના પ્રત્યે થાય છે.
પહેલાં સ્વભાવથી અથવા ઘણું કાળથી થતું એવા અર્થમાં પંચમ અતીતને પ્રત્યય થાય છે.
નિષેધ અર્થ જણાતાં પ્રથમ અને દ્વિતીય વર્તમાનમાં ક્રિયાની સાથે “ના” નો યોગ કરવો પડે છે. જેમકે ૭ ના તે થતો નથી. ના વા ના ર (તે) થાય નહિ. હે ના હું નહિ થાઉં. વા થાઉં નહિ,
પ્રથમ અતીતમાં “ના” ને યોગ, જેમકે- ના, ના રહેનતું થયે નહિ દ્વિતીય અને તૃતીય અતીતમાં “ના”ને યોગ ન નાં રાષ્ટ્ર રાજા Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat

Page #63

হইয়াছিল। ৪৪ নথ থ (স) ২', থানীg স. মg নখ ২৯ সীমা ‘না’ মা হইতেছিলাম না, হইতাম না, “। অনা, ন না
পাবে এম ‘না’ না থot হইবে না অয় ন&. পরম ‘না’ না যা না হউক, এ খ, হইও না । আ. બીજા સઘળા ધાતુના રૂપ પણ એજ પ્રમાણે સમાજવાં.
&ণী স ম ‘না হয় । ২৪. খ ২ ‘নয়’ নহে'। W৪, ২৪মাম ‘নন' সন নহেন, আখ, না হও' ৭ খান। ৪াই ও ‘নও’ শন সই ‘ন খাব, না হই’২২ ৪২ ২ নই মন নহি' আ .
করা (ক। ৪g. ઉત્તમ પુરા (બેલવામાં) મધ્યમ પુરષ (બેલવામાં) પ્રથમ પુરૂષ [બેલવામાં ৭, করিতেছি, [কর চিকরিতেছ, কির চ্চে] করিতেছে কেরচে, কচ্চে] (৪) ১২ ২যাওঁ, (৪) ৪ ২৬৪ (৪) ৪ ২৪ ২, করি ও ৪ কর (সন৷ করিস) ওই করে (করেন) ৪ ৪২৪
| dls (গুন) ৪ . ৭, করিলাম [কর লাম, কল্লাম] করিলে (কল্পে] করিল [ক] ২, করিয়াছি [করেছি) করিয়াছে (করেছ] করিয়াছে [করেছে] ও, করিয়া-করে ছিলাম করিয়া [করে] ছিলে, করিয়া [করে] ছিল, 1,করিতেছিলাম করতেছি]করিতেছিলোঁকরতেছিলে]করিতেছিল[করতেছিল] ২, করিতাম (কর তামী করিতে করতে | করিত [কর ত] কৰি৫--করিব কব] করিবে, [ক বে] করিবে [কবে] সঞ্চয় কর, করিও (মনা কর, করিস করুক • কয়ে

Page #64

( ૩ ) ૧, મહેવા અહે કહ્યું. ટૂંવા હમે કર્યું. હેવા તેઓએ કહ્યું. ૨, , કર્યું છે.
કર્યું છે. એ કર્યું છે. ૩, - કર્યું હતું. ,, કર્યું હતું એ કર્યું હતું. ૪, હું કરતે હતા,
વાતું કરતો હતે વા. તે કરતે હતો. વા. અમë કરતા હતા હમેં કરતા હતા હેઓ કરતા હતા ૫, હું વા અહે કરતા, તું વા તહે કરતો, તા. તે વા હમેં કર, તા. ભવિ-હું કરીશ, અમહે કરશું. તું કરીશ, તમë કરશે. તેવા તેઓ કરશે.
ધાતુપ, કથા (૨) થવું.
વમાન, ઉ પુરુ, બેલચાલમાં, મધ્યમ-બેલ૦ પ્રથમ પુ. બેલચાલમાં (૧) ૬ ( 5) શાક (%) ૭૮૬ (૨૮s, ૨૮ )
થઈ રહાછું [અનાદરમાં- f) [સંભ્રમમાં--- ૦ ] (૨) રે, થઉછું ફ8 (અનામું) ફરુ (અ• ફ, શન)
અતીત (ભૂત) કાળ (૧) ઉનામ (નામ) ફન (દસ) ફરેન (રસ, બર)
(અના નિ). (૨) શff૬ (૨૬) શાહ (5) રાષ્ટ્ર, ()
(અના રાષ્ટ્રિ) (સંભ૦ ૨rg) (૩) રારિબ (f) [fપન [
f [ ], થયે હો
[અને ફરણિનિ] (સં. શશિન) (૪) () રશિદન(શનિ) ફન્નિ(હાફિત્ર)
થતો હતો (અનાદરે રેફિનિ) (સં હશેofજન)
થયો
છું
# અહીં કેવળ સ્થાના ભાવને લીધે ઉત્તમ પુરૂષનાં રૂપોનાજ અ આપેલ છે. તેવી જ રીતે મધ્યમ તથા પ્રથમ પુરૂષનાં પણ સમજી લેવાં. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat

Page #65

(খ) হইতাম (হতাম) হইতে (হতে) হইত (হ’তে, হতেন) થતો
(সনা হইতে) (• হইতেন)
ભવિષ્યત કાળ, হইব (হব) হইবে (হবে) হইবে (হবে, হবেন) થઈશ
(সনা হইবি) (২০ হইবেন)
અનુજ્ઞા, হও (সাহম-ইইও) (প হয়ে) হউক (হক) | x ও আ৭ (সনা হইস, হ) ৪.৭ ২০ হউন, যাওয়া (যা) দেওয়া (দা) শােওয়া (শশা) আসা (আ) থাকা (থাক) বলা (ব) কহ, শােনা (শুন্) চাহ, সন বহু মানা ২২.
|
এমন. ઉત્તમ પુરુ, મધ્યમ પુરુ અના, પ્રથમ પુત્ર સં૦, બેલચાલમાં , যাইতেছি, যাইতেছ [ছি) যাইতেছে; [ন] যাচ্চি, যাচ্ছ, যাচ্চে, ২, যাই, যাও [যাস্) যায় [যান] ৭, দিতেছি, দিতেছ দিতেছে দিচ্চি, দিচ্চ, দিচ্চে, ব, দেই, দিই, দি. দাও, দেও, [দি. দেয়, [দেন]। ৭, শুইতেছি শুইতেছ শুইতেছে শুতে ছি (চ্চি) চ্চ,চ্চে, ৭, শুই শােও, [শু] শােয় [শােন। ৭, আসিতেছি আসিতেছ আসিতেছে আস্-চি, চ, চে, ২, আসি | এস [আসিস আসে, [আসেন] ৭, আছি আছ [আছি] আছে (আছে) ৭, থাকিতেছি থাকিতে-ছ[ছিস্ থাকিতেছি[ছেন] থাকছি, ছ, ছে, ২, থাকি, থাক, থািকিস] থাকে [থাকেন]। ৭, বলিতেছি বলিতেছ বলিতেছে বল্‌তেছি, ছ, ছে, ২, বলি বল।
বলে , কহিতেছি কহিতেছ কহিতেছে কইছি ছ, ছে

Page #66

૨, સૂરિ ૨૨, [૨, ૩ (૨ [ ૨]. અરે, રાઉ; ; , ૧, નિર્કિ শুনিতেছ শুনিতেছে, শুনতেছি, , ছে, ২, শুনি শােন্ শুন, শােনে, শুনে ৭, চাহিতেছি চাহিতেছ চাহিতেছে চাইতেছি, ছ, ছে, ૨, ૨, કરિ, 53 [Si[ ] srcફ, ST ફિન,] ৭, বহিতেছি, বহিতেছ, বহিতেছে বইতেছি, ছ, ছে, ૨, , , ત , [-f , તાર, તા[, ૧] " ૧ (હું) જઉ છું
(g) જાય છે
(૩)જાય છે ૨ જઉં
જાય ૧ દઉં છું
જ
દ
-
આવું છું આવું
આવે છે આવે
આવેછે આવે
જ -
રહે છે
-
રહે છે
જ
રહું છું રહું બોલું છું બેલું
-
જ
૨
બોલે છે બેલે કહે છે
બોલે છે બેલે કહે છે
-
જ
-
જ
સાંભળું છું સાંભળ્યું હું ચાહું છું ચાહું
સાંભળે છે સાંભળે ચાહે છે. ચાહે વહે છે વહે
સાંભળે છે. સાંભળે ચાહે છે. ચાહે.
-
૨
વહે છે
વહે

Page #67

de(d) ৪. ઉત્તમ પુરૂષ, મધ્યમ ઉ૦, (અના૦) પ્રથમ પુ• (સં૦) બોલચાલમાં । যাইলাম যাই-লে (লি) যাই-ল (লেন) x
গেলাম গেলে (লি) গে-ল (লেন) x $ ই, ও মা,
તે ગયે ২ গিয়াছি গিয়াছ ছি) গিয়াছে (ছেন) গেছি, ছ, ছে (ছেন). હું છું તું ગયો છે
તે ગયોછે. ও যাইয়াছিলাম, যাইয়াছিলে (ছিলি) যাইয়াছিল (ছিলেন) x
গিয়াছিলাম, গিয়াছিলে (ছিলি) গিয়াছিলেন (য়েছি০) গে(গিয়ে)
ও মই। ওন৷ ৪ ১৪। ও ৭ ৷ ওন৷ [ছিলাম, ছিলে,ছিল, * যাইতেছিলাম, যাইতেছিলে (ছিলি) যাইতেছিল. (ছিলেন) যেতে-ছি| ও গন৷ ওন৷ ওঁ পনওনা, এ পর। ওন৷ [লাম সাঃ । যাইতাম যাই-তে (তিস্) যাই-ত(তেন).যেতাম, যেতে,যেত
હું જતો તું જતન এ গd. দিলাম দিলে (দিলি) দিল (দিলেন). দিলাম, দিলে,দিল
મહે દીધું (આયુ) હે દીધું હે દીધું ৭ দিয়াছি ৪৪ দিয়াছ ৪g৪ দিয়াছে ন ৷g.দিছি,দেছ,দিছে .
দিয়াছিলাম ওর দিয়াছিলে, ৪০ ওঃ. দিয়াছিল,g৪' দিয়ে ৭ দিতেছিলাম না, দিতেছিলেন। ওনা দিতেছিল,নান[ছি. ২ দিতাম, ও না দিতে, ৪ ৫ দিত, ন হন। । শুইলাম শুইলে (শুলি) শুই-ল (লেন) শুলাম, লে ল હું સુ તું સુ
તે સુ ২ শুইয়াছি ৪৯৪ শুইয়াছ,ওয়া শুইয়াছে নমুখ৷৪.শুয়েছি,ছ, ছে ও শুইয়াছিলাম, শুইয়াছিলে, শুইয়াছিল, শুয়েছিলাম,ছিলে, ছিল
હું સુ હો, તું સુ હતો તે સુ હતો. 8 শুইতেছিলাম, শুইতেছিলে, শুইতেছিল, শু-ছিলাম ছিলে; ছিল,

Page #68

હું સુતો (હ), તું સુત (હ) તે, તે સુતે (હ) તે ૫ રેશમ હું સુવત, અરે, તું સુવત, અરે, તે સુવત, કામ, ૮, ૭. ૧ નિનામ, આવ્ય, મિત્ર, આબે, ગિન, આબે, -મિલ, મ ૨ અગિઆિવ્યુંછું, અગિs,આવ્યા છે અગિ૬,આવ્યા છે, , ૩ અગિરિમ, બારિયા શિદન, બગિન્નિ, વદન નિમિ, શિવમ, દિન
હું આવ્યો હતો, તું આવ્યો હતો, તે આવ્યો હતો, * আসিতেছিলাম আসিতেছিলে আসিতেছিল, আসতে ছি .
હું આવતો હતો, તું આવતો હતો, તે આવતો હતો ૫ મિન, આવતો નહિ, આવતો થાક, આવતો, મામ્ય, ઈ૦ ૧ ત્રિમ હતો દિન (ક્રિનિ) હતો ફિન્ન (દિનન) હતો.
“ભાઈ ધાતુનાં બીજાં રૂપે થતાં નથી. ૧ નિમ, ત્રિ , (નિ) થf-az (બ) શામ ઈક રહ. રહો
રહો ૨ શff૬, રહાછું શ રુ, રહે છે. શIિCS, રહયો છે. તેમ, ૫ , રહેતો શા૭િ , રહેત, શાક, રહેત, થર-કમ, ૭,૭,
ત્રીજા તથા ચેથા ભૂતકાળનાં રૂપો વપરાતાં નથી.
૧ નનામ હું બોલ્યા, નિલ્સને તું બેલ્યો, વનિન તે બોલ્યો, 4મ. ઈ. ૨ નિષff૬, બાછું નાકુ, બેછે. નિયt, બે છે. તે ઈ. ও বলিয়াছিলাম বলিয়াছিলে বলিয়াছিলে, বলেছিল, ছিলে, ৪০
હું બોલ્યા હતા તું બેલ્યો હતો તે બે હતો ৮ বলিতেছিলাম বলিতেছিলে, বলিতেছিল, বলতেছিম, ৪০
હું બેલત હો તું બોલતો હતો તે બેલતો હતો ૫ નિયમ હું બે લતવનિ તું બેલત, નિક, તે બેલત, રામ, ઈ. - ભૂત, ભવિષ્યત તથા અનુજ્ઞામાં “ક્સ ધાતુનાં પદ પ્રાયઃ વપરાતાં નથી, તેને સ્થાને “રત્ર' (૧) ધાતુનાં પદ વપરાય છે.

Page #69

| ( )। ৭ শুনিলাম,
শুনিলে, শুনিল, শুলাম, • - હે સાંભળ્યું હેં સાંભળ્યું હશે સાંભળ્યું ২ নিয়াছি শুনিয়াছ শুনিয়াছে, শুনেছি,ছ, ছে . • ৫৪ ও (ওঁ i৫৪ ৪. ৪ে০ শi৫৪ . ও শুনিয়াছিলাম। শুনিয়াছিলে শুনিয়াছিল, শুনেছিলাম, ৪,
મહે સાંભળ્યું હતું તેં સાંભળ્યું હતુ તેણે સાંભળ્યું હતું ৮ শুনিতেছিলাম শুনিতেছিলে শূনিতেছিল, শুনতে-ছিলাম,
હું સાંભળતો હતો તું સાંભળતો હતો તે સાંભળતો હતો • শুনতাম ওঁ indশুনতে,ওঁ অসন শূনত, aid.শুনতাম,তে,ত, । কহিলাম * ৪ কহিলে &ে ৪g, কহিল, c৪৪ খ্র, কই-লাম, লে,ল ২ কহিয়াছি, ৪. কহিয়াছ, ২৪. কহিয়াছে, ৪ . কইয়াছি ৪০ ৪ কহিয়াছিলাম, কহিয়াছিলে, কহিয়াছিল, কইয়াছিলাম, • | + ৪g ওg હે કહ્યું હતું ઢેણે કહ્યું હતું ৮ কহিতেছিলাম, কহিতেছিলে, কহিতেছিল, কইতে ছিলাম. •
હું કહેતો હતો તું કહેતો હતો તે કહેતો હતો ॥ কহিতাম, ৪ ও, কহিতে, ওঁ &ণ কহিত, &&d. কইতাম,তে,ত
‘চাহ’ ধlgdi cথা ‘বহ’ ধgdi dীd as a৭৫ ৬ালনা খান। সা: ১২ নথ.
| এখd . যাইব ও পথ যাইবে, ওঁ , যাইবে, বই, যাব, বে, বে, দিব, ও ৫৮ দিবে, ও ৫৬ দিবে, না শুইব, ও aa শুইবে, ৪ ৪৪৪৷ শুইবে, এ ৪. শু’ব, বে, বে আসিব, শাণী, আসিবে, ও মা, আসিবে, সাথী, আসব,বে,বে, থাকিব ও ২, থাকিবে, ও ২য়, খাকিবে, ৭ ২৪, থাকব,বে,বে বলিব, ও সাella, বলিবে, ৪ পla, বলিবে, দাৰী, বলব, যে,ৰে শুনিব, $ aid, শনিবে,3iviler,শনিবে, eid ,শুনৰৰে,বে

Page #70

( ૯ )
અનુજ્ઞા (૫રવાનગી). ઉત્તમ પુ મધ્યમ પુ• (અના) પ્રથમ પુરુ (બ્રહ) બેલચાલમાં + , ૩, (ા, ચા, જા,જ-જે, યાકે (૧), જાય , -, (૨) + 8, ૮૭, ૩, (૮જ,જિ) દે, દેજે, કેિ, રિ-૨ () ઘે, દે, + effe, રે, (બ ) સુ, સુજે. (૧) સુરે, ભ, માં, + ભાગિલ, વન, (બા-૪િ ) આવજે, આવ્ય, જરૂર() આવો + , શા-?િ દાન [૨] રહે, રહેજે. જૂ, (ન) રહે . + , નિલ, (ર, નિ) બોલ, બેલજે રજૂર (નૂન) બા, બોલે + Cળામ, ઉ, (તોત્ર, જૂન) , [૧] “ના, સાંભળા, સાંભળજે.
સાંભળે. + 8, શિs, માન, માગજે, ઠેર, 5 માગે, , STST,,. + ૨૬, ૭, , [, ર', ] વરર, રહે, + વહ, વહે, વહm
વહે,
પ્રેરક ક્રિયા. પ્રેરણા અર્થ જણાતાં ધાતુથી “ના” પ્રત્યય થાય છે. “જા પ્રત્યયાત ધાતુથી જે ક્રિયા થાય તે પ્રેરક ક્રિયા; “માં” પ્રત્યય થતાં ધાતુને આકાર બદલાઈ જાય છે. જેમકે –
ઉત્તમ પુરૂષ ૧૦ . કરાવું છું. ૨ ૨arશે, કરાવું
+ =ો . વર્તમાન મધ્યમ પુરૂષ.
છઠ્ઠ કરાવે છે. છું, કરાવે,
પ્રથમ પુરૂષ. રે . કરાવે છે. , કરાવે.

Page #71

(
૭૦
)
ભૂતકાળ, ૧ વારેય કરાવ્યું
લ, કરાવ્યું. સારંગ, કરાવ્યું. ૨ ૬િ કરાવ્યું છે. ઝાઝું કરાવ્યું છે. રે કરાવ્યું ও করাইয়াছিলাম করাইয়াছিলে, করাইয়াছিল, કરાવ્યું હતું કરાવ્યું હતું
કરાવ્યું હતું ૪ સારે .. করাইতেছিলে
করাইতেছিল, કરાવતો હતે કરાવતો હતો
કરાવતા હતા ૫ ફેક, કરાવતે as, કરાવતે
ફેક કરાવતો ભવિ. રાવ, કરાવીશ જાવ, કરાવી,
રેત. કરાવશે. અનુe + are કરાવ
કેન] કરાવે ઉપર પ્રમાણે દરેક ધાતુઓનાં રૂપો સમજેવાં જે જે ધાતુઓના રૂપમાં વિશેષ ફેર પડે છે. તેનાં ઉત્તમ પુરૂષનાં રૂપે નીચે આપવામાં આવે છે; તે પ્રમાણે ત્રણે પુરૂષનાં તથા ત્રણે કાળને પ્રત્યય લગાવી રૂપ બનાવી લેવાં.
૬ વુિં] ધાતુનું ભારે, ધવરાવું છું. સિવું] error1 સુવરાવું છું. ૨૨ [વહેવું છે તથા ઉ ર્ડિ , વહાવું છું, વહેવરાવું છું, એ બન્ને થાય છે. બિશ, [ શિખવું ] નિશાદષ્ટિ તથા ભારે શિખાવું , શિખડાવું છું. ઉન લિખવું] નિશારે
૬. તથા લશ૬, લખાવું છું, લખાવરાવું છું.
“ના” ધાતુને ક્યારે ક્યારે “ફ” અર્થ થઈ જાય છે. જેમકે હમન ૮ના જા જા (). આવા માણસો દેખાય છે.
જ્યાં એક ક્રિયાની સાથે મધ્યમ પુરૂષ અને પ્રથમ પુરૂષના કત્તને સંબંધ હેય ત્યાં ક્રિયા ઉત્તમ પુરૂષની આવે છે. પ્રથમ અને મધ્યમ પુરૂષના કર્તાની સાથે સંબંધ થતાં મધ્યમ પુરૂષની ક્રિયા આવે છે. જેમકે-૮ન, અમિ 8 ફૂમિ ગાય મારે, તે હું અને તે સાથે જશું; મિeત્ર ભાગ પાઉ! તું અને તે સાથે જાવ. '

Page #72

( ૭૧ ) ક્યાંહી કયાંહી ભૂતકાળમાં પણ વિમાન કાળના પદે વપરાય છે. જેમકે, রামচন্দ্র বনে গমন করেন দেখিয়া লক্ষণও তাহাদের সঙ্গে চলিলেন। રામચંદ્ર વનમાં જાયછે (એ) જોઈ લક્ષ્મણ પણ તેમની સાથે ચાલ્યા, ઉમ
જ જારી રચન9 એિ નાછું . આવું સુંદર પક્ષી કહી પણ જોયું નહિ, નિ ચાલુ માત્ર થી ત્રિમ ના. તેઓ કયારે પણ હારી વાત સાંભળતા નથી. - જે ક્રિયા હમણાજ પૂર્ણ થઈ વા થશે, તેમાં ક્યારે ૨ ભૂત અને ભવિષ્ય કાળને બદલે વર્તમાન કાળને પ્રાગ થાય છે. જેમકે. કિ વરે મા ત્રિfor Sફન (ાદન) તેઓ પહેલીવાર કલકત્તામાં જાય છે. (ગયા છે) મિ + 9 (નવ) તું ક્યારે જવાનેછું (જઈથ).
કયારે ૨ વર્તમાન અને ભવિષ્યત કાળને બદલે દ્વિતીય ભૂતની ક્રિયા વપરાય છે. જેમકે બધા ત્રિા જનમ ( ૬) ભુખે મરી ગયો(જઉં છું) ચચન નાફેડ ચર મા ના ફિ (વિ) જ્યારે તે) લાગી ગયો છે. ત્યારે હવે તે રૂપીઆ દઈ રહયે (આપશે).
ઉપદેશ, આગ્રહ આદિ જણાતાં ભવિષ્યત કાળની ક્રિયા વપરાય છે. જેમકે શાક માયજિત રદ થra 14મી આજ મહારે ઘરે ભોજન કરજે (કરજે). સનરે મિસા થી ૭િ ના ! કયારે પણ જૂઠું બોલતો બાલીશ) નહિ.
નામધાતુ, નામથી સ” પ્રત્યય લાવી નામ ધાતુ બનાવાય છે. [પ્રત્યયને લેપ થઈ જાયછે] નામ ધાતુથી વિભક્તિ લાવતાં ક્રિયા થઈ જાય છે; જેમજન સિન, ગર્જનાકરી એ અર્થમાં “
જન’ શબ્દથી જ પ્રત્યય લાવતાં નામ એ ધાતુ થયો. તેવા પ્રકારના ધાતુઓ નામ ધાતુ કહેવાય છે, તેથી વિભ્રતિ લાવતાં શનિ ', નનિય (તે) ગળે, (હું) ગળ્યે, એ પ્રમાણે મૂળ ધાતુની જેમ રૂપો બનાવાય છે. એવી રીતે શનિ ઋત્રિન, શનિન, ધ્વનિ કરી; રિવિન બાહર થયે, ઈત્યાદિ. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat

Page #73

( ૭ર ) કેટલાક અનુકાર આવ્યા પણ નામધાતુ બની શકે છે. પરંતુ તેથી “' પ્રત્યય લાવતાં “મા” આકારને આગમ કરવો પડે છે. જેમકે. S૪૨૪ કા =. તેથી ધાતુ વિભક્તિ લાવતાં પૃથાન, ચ ચ ધ્વનિ
કરી.
અસમાપિકા ક્રિયા (૧) ધાતુથી જુદા જુદા અર્થમાં, શે', ફેન, અને ફેર વિભક્તિ જેડતાં અસમાપિકા ક્રિયા થાય છે. કાલ, પુરૂષ તથા વચન ભેદે અસમાપિકા ક્રિયાનાં રૂપાંતર થતાં નથી.
(ક) નિમિત્ત, ક્રમ, સામર્થ, વિધિ અને પ્રયોજન અર્થમાં અને ધાત્વર્ચમાં “ વિભક્તિ થાય છે. જેમકે–૭ ગ્રામ, frષે અમિત ઈનિદનન ા ભરત રામને પાછા લાવવા (વાળવા) માટે ચાલ્યા. જરૂજન ૮ના કિ નામના ચોરે દેશ લુટવા લાગ્યા. બfમ ૭િ ા િ કરી શકું; હરે રાજ ક કિ . આવાં કામ કરવાં પડે છે. SSCમન ત્રિસિક ૭િ વિજ બિર. ચંદ્રસેન ભણવા ગણવામાં ઘણો કુશળ (છે). ગોત્ર = અગિ૭ ૮fીનામા આજ પ્રભાતે તેને આવતાં જે. - (ખ) જયાં કોઈ પણ ક્રિયા થયા બાદ પાછળના કાળમાં બીજી કોઈ એક ક્રિયા થાય; અથવા, કોઈ પણ ક્રિયા પાછળથી થનાર ક્રિયાનું કારણ હોય, ત્યાં ધાતુથી બન’ વિભક્તિ થાય છે. જેમકે ન તન નિ મત વિના રૂપીઆ પામતાં (મળ્યાં બાદ) તે બધું કરશે.
(ગ) અનન્તર (બાદ) અર્થમાં ધાતુથી વિભક્તિ થાય છે. જેમકે. જાન રહ્યું ના પાણી પી ચાલે.
હેતુ અર્થમાં પણ “' વિભક્તિ થાય છે જેમકે-એન 1૪ લાંજલિ કાઝા રન ના અત્યારે હવે મુંબઈમાં જઈને (મુંબઈ જવાથી) ફળ નથી. અ.ન ગિમા ત્રિમા ઘણે દૂર આવી ચઢ (ગ).
એવીરીતે , બેલવા માટે, ભૂ૭િ. લુટવા માટે, કૃg, ધોવા માટે. ગઝા, ક્રોધ કરીને; માાિ , મારીને; f, દઈને; નિજ જઈને;

Page #74

( ૭૭ ) જf, પડીને, વા ભણીને; જાન, મળતાં; દિન, ઉઠતાં; ત્રિ, કરતાં; fકાલિ શિખતાં; જાગિન્ન, આવતાં.
કૃત પ્રત્યય, ધાતુથી જુદા જુદા અર્થમાં કેટલાક પ્રત્યો આવે છે. તેનું નામ કૃત્ પ્રત્યય, છે; કૃત પ્રત્યયત શબ્દ તે કૃદન્ત શબ્દ, તેથી શબ્દ વિભક્તિ લાવતાં જે પદ થાય તે પદનું નામ કદન્ત પદ. કેટલાક કદન્ત પદે વિશેષ્ય અને કેટલાક વિશેષણ હોય છે.
વાગ્ય,
બંગલા ભાષામાં મુખ્ય રૂપે વાય ત્રણ છે. કર્તવાઓ, કમ્બે વાગ્ય, અને ભાવ વાય. એ દરેકમાં કૃત પ્રત્યય થાય છે. કરણ તથા અધિકરણ વાગ્યના પ્રત્યય દ્વારા બનેલ પદે ઘણુ થોડાજ છે. તે બન્નેને મેળવતાં વાચ્ય સંખ્યા પાંચ થાય છે.
જયાં જે કારકને અર્થ મુખ્ય રૂપે કહેવાય (બોલાય), ત્યાં તેજ કારક વાગ્ય કહેવાય છે.
જે પ્રત્યયથી જે કારક રૂપ અર્થે કહેવાય તે અર્થ તે પ્રત્યયને વાચ થાય છે.
ઉદા. વ વંદન =[G] સંનિ, રાંધનારી; અહીં “ક રાંધાતું થી રાંધનારનું જ્ઞાન કરાવવા કર્તા વામાં નિ' પ્રત્યય થયો છે. શહે૨ નાન જે જેને બળાય =[] નારિ, લાકડાં, કેયલા આદિ બાળવાના કામમાં આવતા પદાર્થો, અહીં આ 'ના' ધાતુથી કમ વાગ્યમાં નિ' પ્રત્યય થયા છે. મારું ાિ ા ફ8 , જેના પડે પાર થઈ શકાય [કામનો

Page #75

( ૪ ) અંત લાવી શકાય]= તે ભાવિ ભાગ] અહીં કરણ વાચમાં “al' ધાતુથી વિ' પ્રત્યય થયો છે. છાત્ર ૨૬ જાદ, ભાર વહાય જેમાં = તે
રશ []િ ભાર વહનારી [ગાડી], અહીંઆ “ર” ધાતુથી અધિકરણ વાગ્યમાં “ના” પ્રત્યય થયે છે, ધાતુ “ મા [પ્રત્યય] =ા અહીં ધાતુને અર્થ જણાતાં ભાવ વાગ્યમાં “સા' પ્રત્યય થયો છે.
કર્ણ વાગ્ય, કર્મ વાગ્ય, કરણ વાગ્ય, અધિકરણ વાચ્ય અને ભાવ વાગ્યમાં કેટલાક ધાતુથી આ પ્રત્યય થાય છે. જે પકડે તે (+ આ) જેમકે છત્ર , જે હાના છોકરાઓને પકડી [ચેરી] જાય. જે રાંધે તે નકા, [ સાલ + ] રાંધનાર, જેમકે—ક સંશા [ aT ] ભાત રાંધનાર બ્રાહ્મણ. જે કાપે તે “ જેમકે જવા = G, ગળું કાપનાર માણસ; જેને તળી રખાય તે ૮૦ના જેમકે ના જવું, તળેલ વસ્ત્ર. જેવડે પકડાય, તે “પઢા” જેમકે “જાશા જ પક્ષી પકડવાની જાળ; વહાય જેમાં તે “રણ” જેમકે રે વણા gિ ઈટ વહનાર ગાડી. ભાવ વામાં જશ+ આ = જે દેખાય છે = = જરા જે સુવાય [પથરી].
કÇ વાગ્ય, કર્મ વાગ્ય, કરણ વાગ્ય, અને ભાવ વાગ્યમાં કેટલાક ધાતુથી કયાંહી નિ, યહીં , ક્યાંહીં કેનિ, તથા ક્યાંહીં અવિ અને રિ બને પ્રત્યય થાય છે. જેમકે (કતું વાચ્યમાં) +નિ વા નિ, ઉનિ વા -
નિ, જે (સ્ત્રી) ગાળો ભાંડે; ૮૨ણ + નિઃસ્થાનિ, જે રખડયા કરે, નિ–વા કેનિ=ચંtધરિ વા ફૂગ, જે સ્ત્રી રધિતી હોય તે, (ર્મ વાગ્યમાં) જન +નિ=નાનિ, જે બળાય તે (લાકડાં આદિ) (કરણવામાં) ૪ + શનિઃનિ , જે વડે કરાય (કતરાય)તે દાતરડી-નિફર એનિઃનિખાન, જે શસ્ત્ર વડે ઘાસ આદિ કપાય, ન+નિશનિ, જેનાવડે ચળાય, ગિળાવ, ઘણુય તે ચાલી અથવા તેના જેવું બીજું કોઈ પાત્ર; [ભાવ વામાં] શા જા+નિ, ફ્રાજ+ન= જે સ્ત્રી હાંફતી હેય; પુલિંગમાં હૈ સ્થાને “ના” કરો જેમકે–જના, જે હાંકતો હેય.

Page #76

( ૫ ) કહું વામમાં કોઈ કોઈધાતુથી છેદન, ઝ, અન્ન, અને આરે પ્રત્યય થાય છે. જેમકેbaધાતુથી +ઑન=નૂન, ચાલેને,હ+àન=ોકર, ભાગેને. = =Bનિવ, ચાલે. એવી રીતે રિક્ષા વા કહે શારિરૂવા ભારત ગાવ. ઉમ= = જે ઉંઘતે હોય, એવી રીતે જે જે બીતો હય, જીવન જે જીવતો હેય, છંન+ નનન જે ખુબ પાકેલ હેલ કેટલાક ધાતુઓથી કર્મવા તથા ભાવ વાયુમાં “વા' પ્રત્યય થાય છે. જેમકે, વાક [ધાતુ] + ના [પ્રત્ય= ના, જે ]િ બજાવાય [વાઘ), ૮ચન + સાર નિગમ, રમકડાં, મણકા, માગણ.
કેટલાક ધાતુઓથી ભાવ વાગ્યમાં અને પ્રત્યય થાય છે. જેમકે મિત્ર = બનઃમિલન, ભેટ (મેળાપ); એવી રીતે વસન, દેખવું (દર્શન), વર્તન,બોલવું (બાલચાલ)
કેટલાક ધાતુથી ભાવ વામાં તથા કયાંહિ૨ કર્મવામાં બારે પ્રત્યક્ષ થાય છે. ગ્રંથરે, રંધાઈ ત્યારે, દાઈ, જનારે ઢળાઈ. વૈrછું, બંધાઈ
કેટલાક ધાતુથી ક વાગ્યમાં “” પ્રત્યય થાય છે, અને પ્રત્યયાત પદને ઠિત થઈ જાય છે. જેમકે ન જાન રે રે; કે ઉં, કાટ કાટ,(કાપકા૫).
કમ વાગ્યમાં “ના” ધાતુથી “ઢ” અને “ર” પ્રત્યય થાય છે. જેમકે— ત્ર, કારિ, ખાવાની ચીજ.
કતું વાગ્યમાં અને ભાવ વામાં “ઉ” પ્રત્યય થાય છે. જેમકે ૭+૩૪ બદણ, ભણનાર; +9=cએaો, ખાઉ કણ. sઉચડાવ; છે ઉતરાવ; ૮are ઘેરાવ.
સંસ્કૃત “હા, થP અને વિ ઉપસર્ગ પૂર્વક “જ” ધાતુથી બંગલા ભાષામાં બજ પ્રત્યય થાય છે. જેમકે , માલુમ યોજ, સાંભળેલ; વિઝા, ભલેલ.
પ્રાજક પ્રેરક] ક્રિયાને ધાતુ અને નામ ધાતુથી કર્મ વાઓ, કરણ વાય અને ભાવ વાગ્યમાં “' પ્રત્યય થાય છે, જેમકે (કર્મ વાગ્યમાં) જૂન [bi] છૂપાવેલ રૂપીયા; [કરણ વા] મન [1] મારનાર [મારી નાખે

Page #77

( ૭૬ ) તેવું] બાણ. [ભાવ વાગ્યમાં વ્રજન, રંધાવવું , કરાવવું. સમાન બદલાવવું
કેટલાક ધાતુથી કર્વ વાગ્ય, કર્મ વાચ્ય અને ભાવ વાગ્યમાં જ્યાં ગ્ય લાગે ત્યાં “” પ્રત્ય થાય છે [કર્તા ] [ + છ = જાગતા થિ + = f૭૭, વિચારત; [કર્મ ] માન + =માન વા મન માનતો, અન+
= જન [અજાણ્ય] S[ ; પ્રચલિત, (ભાવ વામાં ) નિરી = 9 = સિંહ લખેલ.
કર્ત વાચ, ભાવ વાગ્યમાં કેટલાક ધાતુથી “શ અને ઝિ' થાય છે. - શ, ]િ વળતી ટપાલ]; ]િ વધતા રિપીઆ];
તદ્ધિત પ્રત્યય, તદ્ધિત પ્રત્યય થતાં શબ્દનાં જુદાં જુદાં પ્રકારના રૂપ થઈ જાય છે. તહિત પ્રત્યયાત શબ્દ નિપાતનથી સિદ્ધ થાય છે; તેથી વિભક્તિઓ પણ લાલ શકાય છે.
તદ્ધિત પ્રત્યય દ્વારા બનેલ પદે કેટલાક વિશેષ્ય અને કેટલાક વિશેપણ હેયછે. એ બધાં તતિ પ્રત્યય દ્વારા બનેલ પદે બીજા તદ્ધિત પ્રત્યના ગમાં અનુક્રમે વિશેષણ અને વિશેષ્ય થઈ શકે છે.
વિશેષ્ય જેમકે–17ૌરિ, ત્રિા શૌત્રિ, માનાિ વિશેષણ જેમકે જાપા, ૪િ. વિશેષ્ય થી વિશેષણ Smrtfક ઉના=S Fનિષા | વિશેષણ થકી વિશેષ્યનિz + $= જનજારિ !
(૧) એકથી વધુ સંખ્યા જણાવવાને માટે શબ્દથી જૂનિ, જૂના અને જિ” પ્રત્યય કરાય છે. ઉદા. વાન ગુનિ, મિ9 જૂના, વિવિદિન, એ બધા પ્રય બહુવચન જ્ઞાપક છે. કારક વિભાગમાં બહુ વચનમાં દેખાડેલ ગુનિ,
ના આદિ પ્રત્યે તે તદ્ધિતનાજ પ્રત્યય છે. અપ્રાણિ વાચક શબ્દોથી પ્રાયઃ fજા” પ્રત્યય આવતો નથી, મૂત્રિ જૂના પ્રત્યય કયાંહી ર અનાદરમાં અને માંહી ૨ આદરમાં પણ વપરાય છે. . (૨) વ્યાપાર, અધિકાર, રહેવાનું સ્થાન, સંબંધ, કુશળતા આદિ અર્થે

Page #78

( ૭ ) જણુતાં, તથા કઈ પણ કાર્યકરી જીવિકા ચલાવાતી હોય, જેનું હોય, તેવો ભાવ જણાતાં કઈ કઈ શબ્દથી “ઉના, ઉં, છા, ૮, તેમજ 4 પ્રત્યય થાય છે. જેમકે–Eછેદન સામગ્રી = કેનઉના, ચોખાને વેપારી એ ખાવાળો, એવી રીતે સુનયના, ફૂલવાળો ઉના આદિ; રાણી
= કે ઉના, ઘરનો માલિક–ઘરવાળો. તેવી રીતે શgઉના, ગાડીવાળો કૂઉના, ટેકસ (કર) વાળ; જાશarઉના, પહેરેદાર; મૂકવા ટકા જ ગૌ, કાન, ગુજરાતી ગરજ થfacક ઝન નાબૂદ સાપ પકડવામાં કુશળ તે) મદારી; ઘાસકાપી જીવીકા ચલાવે તે જમcછા, બીજાનું અન્ન ખાઈજે છતે હેયતે છાપૂ. વા છતા; [] ભાવ અને કાર્ય જણાતાં કઈ કોઈ શબદથી "
fમ, મન, જના, બાવા, અરિ, આદિ પ્રત્યય થાય છે. જેમકે-વામિ મ] ખાંઈ શિ., છોકરાઇ, છોકરવટ; Cઠયમિ, મોટા ભાગના'કિકો ગાંડાઈ, કાન ચતુરાઈ, ચાતુરી; કૃતિ ગૃહસ્થી, કૂઉજના ધૂર્ત પણું; જૂજના, ગુણપણું, - શેઠાઈ. ગોવિના, સાહ્યબી.
[૪] આજ તથા કાલ, તેમજ બીજા કેટલાક શબ્દોથી સ્વાર્થમાં “પ્રત્યય થા છે. એ પ્રત્યયનાં પદે પ્રાયઃ અધિકરણ અથવા સંબંધ રૂપે જ વપરાય છે.
માજિ.– (૮૨, આજે. નિce; –ના કાલે. ' [૫] પ્રતિ અર્થમાં ‘, અને જ્ઞા,” પ્રત્યય થાય છે. જેમકે ૨ પ્રતિ હજારે, મરા, પ્રતિમણે, ભદ્રા, પ્રતિશેરે.
[૬] આવૃત્તિ જણાતાં સંખ્યા વાચક શબ્દોથી “શત્રા” પ્રત્યય થાય છે; જેમકે કૃશા બેવાર, ૮૭ી ત્રણવાર.
[] પ્રાપ્ત, ઉત્પન્ન, સંબંધીય, નિર્દિષ્ટ આદિ અર્થમાં તથા ભાવ કાર્ય, જીવિકા આદિ જણાતાં “હું” પ્રત્યય થાય છે. જેમકે રિમૂવ થ ાજુ, વા হিন্দুস্থান সম্বধীয় ও হিন্দুস্থানে উৎপন, এ হিন্দুস্থানি, ৯ মাই গুজরাতি ભકારી, વાંજની, નિનાંfe, વિલાયતી આદિ. ભાજન શિક ભાગનારે; নিলামের জন্য নির্দিষ্ট, নিলামি কাপড়; রেশমে নির্মিত রেশমি, সুতে Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat

Page #79

( ૮ ) વિર્મિક કિ. સુતરાઉ; માસ્તરનું કાર્ય, પદ, વા વ્યવસાય તે
ત્તિ, (માસ્તરી), એવી રીતે ની વકીલાત, વિનિ, મ, 5 - ત્રિ, શિક (વૈદું) નવનિ, અમિ, અમીરી જનાર, વારિ, જશfજ આદિ રૂપે સમજી લેવાં.
(૮) ઉત્પન, સંબંધીય તથા આવેલ, અર્થમાં કેટલેક સ્થળે “” પ્રત્યય થાય છે. જેમકે જ છે , વા ૪ ગૌ , વા છાત્રક એક તે , ભારતને, એ પ્રકારે ફેરવાજો, યુરોપને લીઝ, દેશને આદિ.
(૯) જીવિકા અર્થમાં કેટલાક શબ્દથી “જિ પ્રચય થાય છે. જેમકે ચિકિ, વૃત્તિ, શૂરિ, જુગારી.
(૧૦) માપ, અને પરિણામ અર્થમાં કેટલાક શબ્દોથી “અરે પ્રત્યય થાય છે, “(), ગલા સુધી પાણિ; મા મધે, માથા સુધી; નમણે (હીરા), જલ મગ્ન (નાવ)
(૧૧) સદશ અર્થમાં “ના” પ્રત્યય થાય છે. રાત્રે મા = રજનો, રૂપા સરખે; જનિના, પાણિજે, (પાણિશે). કયાંહી ૨ ના ને ન થઈ જાય છે જેમકે. નSિI, લાલ જે.
(૧૨) મનુષ્યના નામોથી જ, ના, નાથ, આદિ સ્થળે કયાંહી ૨ “અરૂં પ્રત્યય થાય છે. જેમકે, વય–ત્રમાણે, સનક, સનારે, બળદેવ, કીજરાકે, કૃષ્ણ (કહે).
(૧૩) પૂર્ણ અર્થમાં “રા' પ્રત્યય થાય છે. જેમકે જનમ-છ, જીંદગી સુધી, ઈચત્ર 2 રન, કેડ ભર પાની.
(૧૪ વ્યાપ્ત અર્થમાં “મા” અને શક પ્રયય થાય છે. જેમકે કામ, જલથી વ્યાપ્ત, શત્રમ, ધરોથી વ્યાપ્ત, કિશ આખા ગામમાં વ્યાપ્ત.
(૧૫) અનાદરમાં, પોતાને નિત્ય ઉપયોગમાં આવતા પદાર્થ વાચક શબ્દામાં, બાહુદય અર્થમાં, સદા અર્થમાં, તથા સંબંધ વિગેરે બીજા અર્થમાં પ્રાયઃ “” wય આવે છે; અનાદરમાં જેમકે મકાનના =

Page #80

( ૭૯ ) માતા, દારૂ આદિ કેફી ચીજ પીને મર થએલે, જાન + શ =જારની ગાંડે. મૂન + = મની. બામણ, મનુષ્યને બોલાવવા વાચક નામમાં અંતે “રા' આવતાં પ્રાયઃ અનાદર પ્રકાશ કરે છે. જેમકે, “જ, મા, બોલવામાં
(ક) નિત્ય ઉપયોગમાં આવતા પદાર્થોમાં તથા મોટાઈ અર્થમાં ફ્રેકોકા, હાંડલું, શનિ-ના, થાળો, જા –ાકા પાત્ર (વાસણ)
(ખ) સદશ અર્થમાં--૧૪ મન અન–વારા, વાધના જેવા બળવાળ, શાક મતૃ–ા શારા, હાથના સમાન લાકડું તે હાથે.
(ગ) સંબંધ વિગેરે અર્થોમાં મરિયો હાજી કૂલ, મરિયા , (બે. મરેરા) ભેંસથકી નીકળેલું દુધ તે ભેંસનું દુધ. નcવત્ર મૂક–નાના, મીઠ યુક્ત તે મીઠાવાળું, છિન જન વિનિએ ૭ જા, ત્રણ પગી
(૧૬) આધાર અને પાત્ર અર્થમાં જાન અને નાની પ્રત્યય થાય છે જેમકે. નમન, કલમ રાખવાનું ઘણું; ૭ જાની. અતરદાની.
(૧૭) કર્તા, સ્વામી આદિ અર્થમાં “ક” પ્રત્યય થાય છે. જાનત્ર દુકાનદાર, ૮ક્કી , ચેકીયાત, જાત્ર, ફોજદાર જાવ, હવાલદાર, આદિ.
(1) એક સંખ્યાની સાથે બીજી સંખ્યાને ગુણતાં દશ પછીની સંખ્યા ઓમાં મ(૩) થાય છે. હિન-વત્રમ = વિન, ત્રણ અગ્યારે તેત્રિશ, એવી રીતે, ભેં–કરે = હમ ત્રિ, અઠ્ઠાવીશ પંચાં ૧૪૦,
(૧૯) સર્વનામ શબ્દોથી તથા બંગલામાં ઉતરી આવેલ સંસ્કૃત શબ્દો થી “ચન, શાન, 5, જા, ,મ, અને મન, પ્રત્યય થાયછે; સમય અર્થમાં-- ચન (4) હરે-ળશન, અત્યારે. કચ, ત્યારે ચીન, જ્યારે સ્થાન અર્થમાં વર્ષે શનિ (ન)-સ્થાન, અહીં, ભજન, ત્યાં, ને, જ્યાં. પરિમાણ
* જેવી રીતે ગુજરાતમાં માધવ નામના કોઈ માણસને અનાદર ભાવથી બોલાવતાં “અલ્યા એ માધવા બોલાય છે તેવી જ રીતનો ભાવ સૂચક બંગલામાં જા પ્રત્યય છે.

Page #81

અર્થમાં તથા સંસ્કૃતનાં રૂપાંતરમાં–છે, કેટલું, ૧૦, જેટલું, ૭, તેટલું,
ક, એટલું. સ્થાન અર્થમાં તેમજ સંસ્કૃત શબ્દોના વિકારમાં–૮ચા, કયાં, તથા અહીઆ, ત્વચા, જયાં, નિશા, ત્યાં. કાલ નિર્દેશમાં, આવ, કયારે, ૫4, જયારે, , ત્યારે , એવે. સદશ અર્થમાં–હમ – –મન, એવો મિક , મિન, કે, ઉમ9,-૮૨મ9િ-મન, જેવ, દમ, ૮૭મ9િ, મન, તે.
(૨૦) જે કરતો હોય, અથવા જેનું હેય તેને જણાવવાને માટે, તેમજ, ઉત્પન્ન, સંબંધીય, વ્યાપાર, આસક્તિ, આગત આદિ અર્થોમાં કેટલાક શબ્દથી 4' થાય છે. જેમકે. ચામર લ = ગામCF, ખુશામત જે કરેતે ખુશામતી. શરત zઅC = થાત અહંકાર જેને હેય તે અહંકારી, મુર્શિદાબાદ સંબંધી તે મૂર્તિનાતન [કાપડ] મુર્શિદાબાદી; એ પ્રકારે મદન, વર્ધમાની, નીકૂદ, ભવાની પુરી ( કાપડ ),
માની ભૂદ, મેદનપુરી (બ્રાહ્મણ). જf5મ, પશ્ચિમી માણસ, શનદર સાતમી =Cળ, બકરે વેચનાર, એ પ્રમાણે જઈન, જેલર, જદ વિ૭િ, જાથે પથરા વડે બનાવેલ.
(૨૧) અત્યાસક્તિ જણાતાં કેટલાક શબ્દોથી ૮) પ્રત્યય થાય છે. જેમકે જૂના ૮z, જુગારી, ભ=c, દારૂડીઓ.
(૨૨) ખંડ (ભાગ) અર્થ જણાતાં, નિર્દેશ જણાતાં, તથા સ્વાર્થમાં. શનિ, Sિ, ૬ અને જે અનાદર જણાતો હોય તો શાના, “ઝ', અને “જ્ઞ પ્રત્યય થાય છે. ઉદા. ગરબા શનિ, એકાદ બરાણું (દાગીને) છ શનિ કેટલાંક, , રૂપીઆ, ભિ Sિ, ગીની, (મેહર) , એકાદ, વરુ, એકાદ, , , 9 તે, થશે તેટલાક, ઉના- િ(g) એટલા; કેટલેક સ્થળે આદર જતાં પણ છે, જેના. આદિ પ્રત્યય થાય છે જેમકે મૂર શાના કુરે જ, મહેતું ઘણું જ સુંદર, છન, આંખ સારી. ઉકારાન્ત શબ્દથી “” ના સ્થાનમાં વિક

Page #82

( ૮૧ ) ભ થાય છે. જેમકે–ફળ, ફૂલ, બે; બાલવામાં કયારે ૨ “ના” ને ઠેકાણે ચાન, થઈ જાય છે, “મૂરના , મૂચ ન.
(૨૩) અ૫ અર્થમાં કયારે ૨ પ્રત્યય થાય છે, જેના થોડુંક પાણી શિઃ થોડીક બુદ્ધિ. બોલવામાં ક્યારે ૨જૂ ને ફૂર થઈ જાય છે.
પદ પરિચય, વન ૭ જ છે જઅહીંથી ચન્દ્ર બહાને દેખાય છે. એ વાક્યમાં “: ' એ ક્રિયાને અર્થ દષ્ટ થાય છે. પ્રશ્ન કેણ દેખાય છે ઉત્તર ચન્દ્ર, અત એવ ૮૪” વિભક્તિ યુક્ત છતાં પણ “મા” એ પદ અહીં કર્તા છે. માત્ર 49 બ ૮rફેદ 05 ! તું બહુ દુબળો દેખાય છે. એ વાળમાં મદગિ એ કર્તા છે. | সে দিন চন্দ্র উদয় হইলে বনের ভিতর অন্ধকার কমিয়া গেলে আমরা જિન fજf if ક્ષેત્રમાં તે દિવસે ચન્દ્રદય થયા બાદ વનમાં અંધકાર કમ થઈ જતાં અરૂં હરિણના શિકાર માટે બાહર નિકળ્યા. એ વાયમાં–ફન, અને નામ, એ ત્રણ ક્રિયા છે. હેમાં પહેલી ક્રિયા
” અકર્મક “શું' ધાતુ અને સેક્સ પ્રત્યયથી બનેલ હોવાથી તે અસમાપિકા ક્રિયા છે; તેને કર્તા ચન્દ્ર છે. ચન્દ્ર વિશેષ્ય, અપ્રાણિ વાચક, સંજ્ઞા બોધક પુંલિગ, એક વચન છે. તેથી કર્તા કારમાં આવેલ “વ” વિભક્તિને લેપ થઈ ગયો છે. ભાવ-વિશેષ્ય છે, અહીં તે વિશેષણ રૂપે વપરાયેલ છે. ‘fજન” વિશેષ્ય અપ્રાણિ વાચક પદાર્થ બે ધક પુલિંગ, એક વચન છે. અધિકરણુ કારકમાં હેથી આવેલ ‘વ’ વિભક્તિનો લેપ થઈ ગયો છે. એ સર્વનામ વિશેષણ “જિન” એ પદનું વિશેષણ છે. ' 'Cશન અસમાપિકા ક્રિયા, અકર્મક “રા' ધાતુથી અર્જુન વિભક્તિ આવતાં બનેલ છે, તેને કર્તા “અન્ધકાર છે; “મિકા' અસમાપિકા ક્રિયા, અકર્મક “મ' ધાતુથી બા' વિભક્તિ આવતાં બનેલ છે, તેને “ct.” એ ક્રિયાની સાથે સંબંધ છે. યાને મિશા –fમcલ.

Page #83

( ૮૨ ). “ –વિશેષ્ય, અપ્રાણિ વાચક પદાર્થ બેધક, પુલિંગ એક વચન, છે, કત્તમાં આવેલ ‘ી' વિભક્તિને લોપ થઈ ગયો છે.
ત્રિમ એ સમાપિકા ક્રિયા, અકર્મક “ ધાતુના વર્તમાન કાલના ઉત્તમ પુરૂષ એક વચનમાં ફેલાય' વિભક્તિનું રૂપ છે-“મા” એ સર્વનામ “ઉફેનાઝ' એ ક્રિયાને કર્તા, ઉત્તમ પુરૂષ, પુલિ ગ, બહુ વચન, રા” વિભક્તિનું કાં કારકનું રૂપ છે. ફિત્ર એ ભાવ વિશેષ્ય, વિશેષ રૂપે વપરાયેલ છે. તે આમિર એ પદનું વિશેષણ છે. “f=fca એ પણ ભાવ-વિશેષછે; નિમિત્ત અર્થમાં “ળ” વિભક્તિ આવેલ છે. સ્તન પ્રાણિ વાચક, જાતિ બેધક, પુલિંગ, એક વચન, “નિર'' એ ભાવ વિશેખને કર્મ છે; “તન' એ વિશેષ્ય અને પ્રાણિ વાચક, જાતિ બોધક, પુંલિંગ, એક વચન છે, સંબંધ પદ હોવાથી ' વિભક્તિ આવેલ છે, “f ” એ વિશેષ, અપ્રાણિ વાચક, પદાર્થ બેધક, પુલિંગ, એક વચન છે; અધિકરણ કારકમાં આવેલ “A' વિભક્તિને લેપ થઈ ગયો છે.
વાક્ય પ્રકરણ, (1) વાક્યમાં પહેલાં કત્તાં. અને સર્વને અંતે સમાપિકા ક્રિયા રહે છે. જેમકે–તેના વતન રામ દત્તર I સિંહ વનમાં વાસ કરે છે.
(૨) કર્મ કારક ક્રિયાની પૂર્વમાં રહે છે. જેમકે—કાસ ચારે. જના ચંદ્રશેખરે જમણ ખાધું, ને ક્રિયા દ્વિકર્મક હોય તો તેનું પ્રધાન કર્મ ક્રિયાના પૂર્વમાં રહે છે, અને અપ્રપાન કે પ્રધાન કમ્મથી પણ પૂર્વમાં રહે છે. જેમકે. નિરજી મ .સ અલાન દ્રા . ગુરૂ શિષ્યને ઘણું પ્રેમે ભણાવે છે.
૮૩) કરણ કારક કર્મની પહેલાં રહે છે. જેમકે –ત્ર વાઝું ભાન દિ. જલ વડેજ પ્રાણ રહાછે. ક્યારે ૨ કમ્પની પાછળ પણ રહે છે. '[બાદ] 9. Ja Rાત્રા નિક સિદ્દિા હેને નેકર દ્વારા કહી દીધું છે.

Page #84

( ૮૩ ) (૪) સંપ્રદાન પદ કર્મની પહેલાં રહે છે. દરર નિનામા દરિદ્રને અન આપ્યું. ક્યાંહિ કર્તા અને અધિકરણની પહેલાં પણ રહે છે.
(૫) અપાદાન પદ પ્રાયઃ કરી ક્રિયાની પહેલાં રહે છે. જેમકે જાને શેક વાર નિફિનમાં દુકાનથી ધાન્ય ખરીદું હતું; રઝ થયેક ૪ . બીજથી અંકુર થાય છે.
(૬) અધિકરણ પદ કયાંહિ ૨ કર્તાની પહેલાં, કયાંહિ ૨ પછી. કયાંહિ ૨ વાક્યની આદિમાં રહે છે. જેમકે– મલ્લર, કૂલમાં મધુ રહે છે, અને
itત્ર શન . છોકરો પાઠશાળામાં ગયો; ૭ ના વમન કિ ઇ ભૂરા શિશ્ન ની આદેશમાં આવી રીત તો પહેલાં હતી નહિ.
(૭) સંબંધ પદ જેની સાથે સંબંધ હોય તેની પહેલાં રહે છે. માંહિ ૨ અન્ય સ્થળે પણ રહે છે. જેમકે કાવ્ર (શિશિ ! તેને છોકરે; મન રૂડ CRCS દ્રા આવી સુન્દર છોડી કોની ]િ.
(૮) સબોધન પદ પ્રાયઃ વાકયની પહેલાં રહે છે. જેમકે ૮૨ દત્ત, સાજના કામ મા હે પ્રભુ હું ત્યારે સેવક [ી.
(૯) વિશેષ વિશેષ્યની પહેલાં રહે છે. વિધેય વિશેષણ વિશેષની પછી રહે છે. જેમકે રૂ? ભૂજ ! નૌકા ભદ્રક મળી
(૧૦) ક્રિયા વિશે પણ કોઈ સ્થળે ક્રિયાની, કેઈ સ્થળે કર્મની, અને કોઈ સ્થળે અધિકરણની આગળ રહે છે. શ્રાદેન મહેનઃ ૮ના તે ધીરે ધીરે ગયે. સભા અન્ન લબાનને #દિક નાગિનના રામ પુત્રની જેમ પ્રજા પાલન કરવા લાગ્યા. ૮ન અરિત્રાણ અમિદવા તે શીધ્ર આવશે.
(૧૧) ઉત્તમ અને મઘમ, વા ઉત્તમ મધ્યમ અને પ્રથમ પુરૂષ જે-સાથે એક ક્રિયાને કર્તા હોય તે ક્રિયા ઉત્તમ પુરૂષની થાય છે. કૃમિ ૩ અમિ પર, તું અને હું જઈશું ચામિ મિe fક દવા હું તું અને તે જશું.
(૧૨) મધ્યમ અને પ્રથમ પુરૂ સાથે એક ક્રિયાના કર્તા હોય તો કિયા મધ્યમ પુરૂષની થાય છે; જેમકે, ક ઉ નગ્ન ત્રિકા શિલ્લા હે અને શરદ કર્યું હતું.

Page #85

( ૪ ) (૧૭) અસમાપિકા ક્રિયા સમાપિકા ક્રિયાની પહેલાં રહે છે. જેમકે. રામનિરાજ િિના નાના નાના રમણિક કપડાં ખરીદી લઈ ગયો. ઉપરના નિયમો અનેક સ્થળે નથી પણ લાગતા
જ્ઞ' શબ્દની સાથે “શ” શબ્દને નિત્ય સંબંધ છે, એથી કરી વાકથમાં “જાશ' શબ્દ (પદ) રહેતા સાથે “શ' શબ્દ [પદ) પણ અવશ્ય રહે છે. અન્યથા વાક્ય અસંપૂર્ણ રહે છે. જેમકે. કાશ જન છાશ , ક્રિશ્ચિયા અગિન ના પ જે ગયો તે તે ફરી આવ્યો નહિ. તેવીજ રીતે અને ૭; કથન અને સન; વચન અને બીન; શી અને કથા; મને અને મન ને પણ નિત્ય સંબંધ છે. કઈ કઈ સ્થળે સંબંધ વાચક પદ્ધ અપ્રકાશિત રહે છે. જેમકે કિવિ કાનૂ કામાદિક ના દિવના તે જગતને બંધ છે, અમારા ઉપર દયા કરશે.
સર્વનામનાં વિશેષ સર્વનામથી પ્રાયઃ પછીજ રહે છે. જેમકે એક કિ નિર્જન, હું ઘણો ગરીબ માણસ છું.
બે પદોને સંયોગ કરવો હોય ત્યારે છું અને બે વાક્યને સંયોગ કરવો હોય ત્યારે “વસર વપરાય છે, બેથી અધિક પદો સાથે હોય ત્યાં સંયોગમાં પહેલાંના પદેની આગળ (.) એવું ચિન્હ કરવું પડે છે. જેમકે. સિંગ, માં મિ তিন জন এবং আমার বউ।
સમાસ

Page #86

( ૮૫ ) અનુવાદ શિક્ષા,
વાકય માળા, এইক্ষণ আমার বিনীত প্রার্থনা এই যে, আপনি ধৈৰ্য্য ধারণ পুর্বক ক্ষণ মাত্র বিলম্ব না করিয়া প্রতিজ্ঞা পালনে নিল রঘুবংশের গৌরব রক্ষা করিতে যত্নবান হউন। বিলম্ব করা কোন মতে বিধেয় নহে। যতই বিলম্ব করিবেন, ততই জন সমাজে নিন্দনীয় হইতে হইবে।
આ વખતે મહારી નમ્ર પ્રાર્થના એજ છે જે, આપ પૈર્ય ધારણ પૂર્વક જરા પણ વિલંબ ન કરી (ને) લીધેલ પ્રતિજ્ઞાના પાલન વડે નિર્મળ રઘુવંશનું ગૈરવ રક્ષણ કરવા યનવાળા થાઓ (પ્રયત્ન કરે).
একে সপত্নী বিদ্বেষ, হাতে আবার তাহাবা পরস্পর বিপরীত স্বভাব । આજના એક તો શકયને દ્વેષ, તેમાં વળી તેઓ પરસ્પર ઉલકા સ્વભાવવાળા હતા.
ভীষ্মের এই জ্ঞানগর্ভ সকল উপদেশ যেন দুর্যোধনের কর্ণে বিষধারা বর্ষণ করিল, এবং সেই বিষম বিষের অসহ যাতনায় তিনি জলদ গম্ভীর স্বরে ভীষ্মকে সম্বোধন করিয়া বলিলেন “পিতামহ, আপনি আর আমার সমক্ষে কখনও পাণ্ডবদিগের নাম উচ্চারণ করিবেন না। উহাদের নাম শুনিলেও আমার সর্ব শরীর ক্ৰোধানলে দগ্ধ হইয়া যায়, আমি এ জীবনে এক বিন্দু রক্ত থাকিতে পাণ্ডবদিগকে চ্যস্থান প্রদান করিব না, উহা নিশ্চয় যানিবেন।
ભીષ્માચાર્યના એ જ્ઞાન ભર્યા બધા ઉપદેશે દુર્યોધનના કાનમાં વિષ વરસાવ્યું; તેમજ તે ભયંકર વિશ્વની નહિ સહી શકાય તેવી પીડાએ તે મેયના જેવા ગંભીર અવાજે ભીષ્માચાર્યને સંબોધીને બોલ્યા કે “પિતામહ, આપ હવે બીજી વખત હારી આગળ પાંડવોના નામને ઉચાર કરશો નહિ. એનું નામ સાંભળતાં પણ મહારૂં બધું શરીર ક્રોધરૂપ અગ્નિ વડે બળી ભસ્મ થઈ જાય છે. હું
આ જીવનમાં એક બિન્દુ માત્ર લેહી રહેતાં પાંડવોને સાયના અગ્રમાં રહે તેટલું પણ સ્થાન (પ્રદેશ) દઈશ નહિ; એ નિશ્ચયે જાણશે.”

Page #87

( 3 ) কামাতুর ব্যক্তিদিগের প্রিয়তমা নারীই একমাত্র উপাস্য দেবতা। তাহারা প্রিয়তমার চিত্ত বিনােদনের জ না করিতে পারে এই রূপ কুকাৰ্য্য এই জগতে প্রায় পরিদৃষ্ট হয় না।
કામી પુરૂષોને પ્રિય સ્ત્રી એજ એક માત્ર ઉપાસના [આરાધના]. કરવા લાયક દેવતા છે, તેઓ પ્રિય સ્ત્રીનું મન ખુશ કરવા માટે ન કરી શકે એવું ખરાબ કાર્ય આ જગતમાં પ્રાયઃ દેખાતું નથી.
এই জগতে চিরকাল কাহারই সমান যায় না। সুখের পর দুঃখ ও দুঃখের পর সুখ দিন রাত্রির ন্যায় সঙ্গটিত হইয়া থাকে।
આ જગતમાં ઘણે વખત કોઇને પણ બરાબર વીતતે નથી; સુખની પછી દુઃખ, અને દુઃખની પછી સુખ દિવસ અને રાત્રિની જેમ સાથે મળીને স ২৪. । অনন্তর, যুধিষ্ঠির সংসার অসাভাবিয়া শীঘ্রই অবশিষ্টকৰ্তব্য সমাপন করিলেন। অনন্তর তিনি সাস ধর্ম পরিগ্রহের জন্য চারি ভ্রাতা ও দ্রৌপদীর সহিত রাজ ভবন হইতে বহির্গত হইলেন।
બાદ યુધિષ્ઠિર રાજાએ સંસાર અસાર જાણી તરતજ બાકીનું કરવા લાયક કામ પૂર્ણ કર્યું ત્યાર પછી તેઓ સંન્યાસ ધામ ગ્રહણ કરવા માટે ચાર ભાઈઓ અને દ્રોપદીની સાથે રાજ મહેલથી બહાર નિકળ્યા.
ঐ সমস্ত পশু পক্ষীর কথা কি রূপ লিখিত আছে, জানিবার নিমিত্ত তাহার অতিশয় ইচ্ছা জনমিল। ১ম পএ ৪ ৫ন এd } ১৪াই લખેલી છે (ત) જાણવાને માટે તેને ઘણી જ ઈચ્છા થઈ.
| একদিন ইতস্ততঃ ভ্রমণ করিতে করিতে তিনি একটি আশ্রম দেখিতে পাইলেন। ঐ আশ্রমে পালিমেন নামে এক তপস্বী থাকিতেন।
એક દિવસ અહીં તહીં ભમતાં ભમતાં તેણે એક આશ્રમ જે, એ આશ્રમમાં પાલિમેન નામે એક તપસ્વી રહેતા. | যতক্ষণ আমি উপাসনা দ্বারা ভগবানের সাক্ষাৎকার লাভ করিয়া অভীষ্ট বর লাভ করিতে না পারি, ততক্ষণ পর্যন্ত অম্লান বদনে সকল

Page #88

( ૮૭ ). প্রকার ক্লেশ সহ্য করিয়া ভগবত চিন্তায় রত থাকিব।
જેટલો વખત હું ઉપાસના વડે ભગવાનને સાક્ષાત્કાર (પ્રત્યક્ષ) પ્રાપ્ત કરી ઈચછત વર પ્રાપ્ત કરવા ન સમર્થ થાઉં, તેટલો વખત સુધી (ત્યાં સુધી) સ્વનિ રહિત મુખે બધા પ્રકારના કષ્ટ સહન કરીને ભગવાનની ચિન્તામાં લાગે રહીશ.
আর তুমি একটু বিবেচনা করিয়া দেখ, তুমি যে রাজ্যসুখ-সম্ভোগের জ দয়াধর্ম জলাঞ্জলি দিয়া চির কলঙ্ক অর্জন করিতে উদ্যত হইয়াছে। এই নশ্বর জগতে জল তরঙ্গসম ক্ষণ ভঙ্গুর শরীর ধারী মানবের পক্ষে সেই કુશ કઇ ? વળી તું જરા વિચારી જે (કે) તું જે રાજ્ય સુખ સંજોગને માટે દયા ધર્મને ત્યાગી સદાને માટે કલંક પ્રાપ્ત કરવા તત્પર થયો છું આ નાશવંત જગતમાં પાણિના તરંગ સમાન ક્ષણમાં નાશ થનાર શરીરને ધારણ કરનાર મનુષ્યને માટે તે , ખ સભગ કેટલા વખતને માટે.
સંખ્યા, ઉરુ, એક વાર, અગ્યાર; ફેબ, એકવીસ; Aળીન, એકત્રીશ; GSTનન, એકતાલિસ; વન એકાવન; ઉ ઉ એકસઠ; વાઉ, ઈકોતેર; ; એકાસી; નરે, એકાણું; રજા, દશ
ઘરે બે; સફેબ, બાવીશ; રવિ, બત્રિશ; વિનિ, બેંતાલિશ; વમન, બાવન; રજaઉ બાસઠ; સાકર, બેતર; વિદ્રો , ખાસી; વિનવણે, બાણું; વિના, વિશ.
કિન, ત્રણ; ૭, તેર; નિજ, તેત્રિશ; કાનિન, તેંતાલિશ, ૭કાન તપન; ૮૭, ત્રેસઠ; ૭ , ત્રેતેર, કિarી, ત્રાસી; નિતરે, ત્રાણું; વિન, ત્રિશ.
રિ, ચાર; જા, ચઉદ; cર્ણાિ , ચેવિશ; કિલ, ચેત્રિશ, ઊંનિજ, ચુમ્માલિસ; ગાન, ચેપન; , ચોસઠ, અગ્નિ, ચુમોતેર;
arો. ચોરાશી, ગ્રાન છું, ચોર છું; શનિ, ચાલિસ. [ચાને સ્થાને એ પણ બેલાય છે.

Page #89

( ৫ ) পাঁচ, খখ; পনর, ১-২; পঁচিশ, খথিব;পত্রিশ, খসখ; পয়চালিশ, udie; পঁচান, যান; পঁয়ষটটি, খ8; পঁচোত্তর, 'মান; পঁচাশী, য, পঁচানবই, vag; পঁচাস, যথা,
ছয়, ৩; সােল, ১৩; ছবিশ, বিয়; ছাত্রিশ, ওনি; ছিআলিশ, ৩ua (গুন); ছিআন ন; ছষটি, ৩া; ছিআত্তর জান; ছিআশী, ৪২; ছিআনবই, ; ঘাটি, ৫.
সাত, মd; সতর, বর; সাতাইশ, পdণ; সায়ত্রিশ, মপিথ সাতচালিশ, ৪naa; সাতান, সন; সাতষটি, ; সাতাত্তর,
৪৭; সাতাশী, সাংt; সাতানবই, সবা; সত্তরি, সিন, | আট, সা; আঠার, স৫২; আঠাইশ, ১৪থি; আটত্রিশ শাসিয়; আটচালিশ, duta; আটান, পান; আটষটি, স; আটাশী, স, আটানবই, সা; আশী সা. | নয়, ন; উনইশ, সাথি ; উনত্রিশ, সৎসি; উনচালিস, ৯
a; উন পচাশ, সg vষা; উনটি, সাথ; উনসত্তরি, সান৪২; উনআশি, সখি, উনবই, না; উনশত বা নিরানবই, নখু; শত, মা,
জাজলি ও তুলাধার। গ ন ৷৷২. পুর্বকালে জাজলি নামক এক ব্রাহ্মণ ধৰ্ম্মেপার্জন নিমিত্ত বনে গিয়া ঘােতর তপস্যা করিতে প্রবৃত্ত হইয়াছিল।
પહેલાના વખતમાં જાજલિ નામનો એક બ્રાહ્મણ ધર્મ પ્રાપ્ત કરવાને માટે વનમાં જઈ ભયંકર તપસ્યા કરવા પ્રવૃત્ત થયા હતા.
কমে প্রখর গ্রীষ্মে অনলের মধ্যে ও দারুণ বরষায় অনাবৃত্ত স্থানে এবং শীতকালে সলিল মধ্যে অবস্থান করিয়া তপশ্চৰ্য্যা করিতে লাগিল। দেখিতে দেখিতে তপশ্চর্যার মাত্রা কঠোর হইতেও কঠোরতর হইয়া উঠিল, আহাৰ মাত্ৰই এক বারে পরিত্যাগ করিয়া শুদ্ধ বায়, সেবন দ্বারা

Page #90

জাজলি কাষ্ঠ খণ্ডের দায় স্থির ভাবে দণ্ডায়মান রহিয়া তপশ্চরণ করিতে માનના
કમે ધગ ધગતા ઉહાળામાં અમિના વચમાં અને ભયંકર વરસાદમાં ખુલ્લા સ્થાનમાં તેમજ શીયાળામાં પાણીમાં રહીને તપસ્યા કરવા લાગ્યો. જોત જોતાં તપસ્યાની માત્રા કઠેરથી પણ કઠેર [ઉગ્ર થઈ ગઈ, આહાર માત્ર એકદમ છોડી દઈને શુદ્ધ વાયુનું ભક્ષણ કરી જાજલિ લાકડાના ટુકડાની માફક નિશ્ચલ ઉમે રહીને તપસ્યા કરવા લાગ્યા.
রৌদ্রের কিরণ, বৃষ্টির জল, ঝড়ের ধুলা-এ সকলেই জাজলির অনাবৃত্ত মস্তকে ক্রমাগত পতিত হইয়া গ্রন্থিসহ বৃহৎ জটা ভার রচনা করিল। কিছুকাল গত হইলে তাহাকে নির্জীব ও নিশ্চল ভাবিয়া চটক পক্ষী যুগল, সেই জটা গ্রন্থি মধ্যে স্বচ্ছন্দে কুলায় নির্মাণ, ডিম্ব এসব ও ছানা গুলিকে প্রতি পালন করিয়া যথা সময়ে স্থানান্তরে চলিয়া গেল।
ઉનાળાના કિરણે વરસાદનાં પાણી, આંધીની ધૂળ, એ બધાંયે જાજલિના ખુલ્લા માથામાં ક્રમસર પડીને ચિટલીની] ગાંઠ સાથે મળી મોટો જટા ભાર બનાવી દીધે; થોડે સમય જતાં તેને જડ અને નિશ્ચલ જાણી ચકલાંનું જોડુ તેજ જટાની ગાંઠમાં સ્વછન્દ માળે બાધી, ઈંડાં મુકી અને બચ્ચાંને પાલન કરીને યંગ્ય સમયે બીજે સ્થાને ચાલ્યું ગયું
দীর্ঘকাল পর তপােভঙ্গ হইলে সে মনে মনে ভাবিল-এই বার আমি যথার্থ ধৰ্ম্মোপজ্জন করিতে পারিয়াছি। এ জগতে আমি অদ্বিতীয়, আমার মত ধাম্মিক ও তপস্বী আর কেই নাই।
ઘણા સમય પછી તપ પૂર્ણ થતાં તે મનમાં મનમાં વિચારવા લાગ્યો (જે). આ વખત હું એગ્ય ધર્મ પ્રાપ્તિ કરી શક્યો છું, આ જગતમાં હું અદ્વિતીય છું. હારા જે ધર્મ કરવા વાળો અને તપસ્વી બીજે કંઈ નથી. | এই কথা মনে করিবা মাত্র, কে যেন কোথা হইতে বলিয়া উঠিল
জাজলি, ধৰ্ম্মোপাৰ্জ্জন করিয়াছি ভাবিয়া তােমার অহঙ্কার করা বৃথা। ধর্মাচরণে তুমি কোণ মতেই মহাত্মা তুলাধারের তুল্য হইতে পারিব না” Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat

Page #91

એ વાત મનમાં કરતાં જ (લાવતાંજ) કોણ જાણે કહીથી બોલી ઉઠે } শপ, এম সাম যা ৪ লী ওই সও ৬২ ৪২৭ অর্থ ; মাચરણમાં તું કોઈ પણ રીતે મહાત્મા તુલાધારની તુલ્ય થઈ શકીશ નહિ.
জাজলি এই আকাশ বাণী শুনিয়া স্তম্ভিত হইয়া গেল; সেই তুলাধারের সাক্ষাত পাইবে, এই সন্ধানে সে পৃথিবীর নানাদেশ পরিভ্রমণ করিতে লাগিল।
જાજલિ એ આકાશવાણિ સાંભળી નિશ્ચલ થઇ ગયે, તે તુલાધારને મળીશ એ ખ્યાલે તે પૃથિવીના વિવિધ દેશોમાં ભમવા લાગ્યો.
বহুকাল নানাদেশ ঘুরিয়া জাজলি, বারাণসী নগরে আসিয়া দেখিলতুলাধার আপন দোকানে বসিয়া সন্তুষ্ট চিত্তে নানাবিধ পণ্যদ্রব্য বিক্রয় করিতেছে।
ધણ વખત અનેક દેશ ઘુમીને જાજલિએ વારાણસી (કાશી) નગરીમાં આવી જોયું, તુલાધાર પિતાની દુકાને બેસી સંતુષ્ટ ચિત અનેક પ્રકારની વેચવાયેગ્ય વસ્તુ વેચી રહે છે. | এই কি সেই তুলাধার, আকাশবাণী যাহার কথা আমায় নির্দেশ করিয়া দিয়াছে ? এ ব্যক্তি ত ভুলিয়াও এক বার ভগবানের নাম গ্রহণ করে না-সবিদ ই নিজ কর্ম লইয়াই ব্যস্ত।
આશું તેજ તુલાધાર, આકાશવાણિએ જેની વાત મહને સુચવી દીધી છે ? આ માણસ તો ભુલીને પણ એક વખત ભગવાનનું નામ ગ્રહણ કર્યો (લે) નથી, હમેશાં પિતાના કામમાંજ લાગે રહે છે. | সেই সময় তুলাধার, দোকান হইতে তাহার নিকট আসিয়া অভ্যর্থনা ও সম্ভাষণ পূর্বক কহিল, “তপস্বি, আপনি যে আমার নিকট আগমন করিয়াছেন, তাহা আমি পূর্ব হইতে জানিয়াছি। আপনি বহু কাল ধরিয়া ঘাের তর তপস্যা করিয়াছেন, কিন্তু ধর্মের প্রকৃতমৰ্ম্ম ও মহিমা আদৗ অবগত হইতে পারেন নাই। আপনি শাবক প্রতিপালন ও পীযুগলকে আশ্রয়দান করিয়া ধৰ্মলাভ করিয়াছি ভাবিয়া গর্বিত হইয়া ছিলেন।

Page #92

| ( ৫৭ ) কিন্তু সেই সময় দৈববাণী দ্বারা, আমার বিষয় আপনার কর্ণগােচর হওয়ায় আপনি আমার প্রতি ক্রুদ্ধ ও ঈর্ষান্বিত হইয়া আমার নিকট উপস্থিত হইয়াছেন, এখন আমায় কি করিতে হইবে, আদেশ প্রদান করুন।
તેજ વખત તુલાધારે દુકાનથી તેની પાસે આવી સત્કાર અને સંભાષણ પૂર્વક કહ્યું “તપસ્વિ, આપ જે મારી પાસે આવ્યા છે, તે મહે પહેલેથી જ જાયું છે. આપે ઘણા કાળ સુધી અત્યંત કઠણ તપસ્યા કરી છે, પરન્તુ ધર્મ ને યોગ્ય માર્ગ અને મહિમાં પહેલાં સમજી લીધે નથી. આપ બચ્ચાને પાળવાને માટે પક્ષીના જોડાને આશ્રય દઈને, ધર્મ પ્રાપ્ત કર્યો છે વિચારી અહંકાર યુક્ત થયા હતા, પરંતુ તે જ સમયે આકાશ વાણિ વડે મહારી વાત આપના કાને પડતાં આપ મહારા ઉપર ક્રોધ અને ઈર્ષ્યા યુક્ત થઈ મારી પાસે
২ যথা (সা) ৪. পাই ওই খ ও গ (৪) ৭.
জাজলির এথন তুলাধারের উপর ঈর্ষা ওক্রোধ কোথায় চলিয়া গেল! কিছুক্ষণ নিস্পন্দ ভাবে অবস্থান করিয়া সে তুলাধারকে সম্বােধন করিয়া কহিল
જાજલિને અત્યારે તુલાધારની ઉપરને ઇર્ષ્યા અને ક્રોધ કયાંહી ચાલે ગયો, છેડે વખત નિશ્ચલ મને રહી તે તુલાધારને સંબોધી બે.
‘হে বণিক পুত্র, দেখিতেছি তুমি সর্বদা এই দুকানে বসিয়া গন্ধদ্রব্য ফলমুল ইত্যাদি বিক্রয় করিতেছ। তত্রাচ তুমি কিরূপে এমন ধৰ্ম্মবৃদ্ধি ও দিব্য-জ্ঞান লাভ করিলে, তাহা যথার্থ ভাবে বর্ণন করিয়া আমার কৌতুহল নিবারণ কর। আমি পৃথিবীর সর্ববিধ মায়া পরিত্যাগ করিয়া ধৰ্ম্ম লাভের জন্য একাকী বনমধ্যে দীর্ঘকাল কঠোরতম তপস্যা দ্বারা শরীর পাত করিয়াছি, সে সকল আমার বৃথা হইল। এখন তুমি আমায় প্রকৃত উপদেশ দিয়া আমার জীবন সার্থক কর ।

Page #93

હે વણિક પુત્ર, જોઉં છું તું હમેશાં આ દુકાનમાં બેસીને ગધીયાણું, ફળ મૂળ વિગેરે વેચે છે. ત્યાં રહી હે કેવી રીતે આવી ધર્મબુદ્ધિ અને દિવ્ય જ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું તેનું યથાર્થ રીતે વર્ણન કરીને મહારૂં કૌતુહલ દૂર કર; મહે દુનીયાની સઘળા પ્રકારની માયા ત્યાગ કરી છોડી) ધર્મ પ્રાપ્તિને માટે એકલો વનમાં લાંબા વખત (રહી) અત્યંત કઠોર તપસ્યા વડે શરીર ક્ષીણ કર્યું છે, તે બધું મહારૂં વ્યર્ય થયું અત્યારે તું મહને સમયગ્ય ઉપદેશ દઈ મહારું જીવન સાર્થક કર. | তখন তুলাধার বলিতে লাগিল ‘জাজলি, আমি জগতে কোন প্রাণীর প্রতি কখন হিংসা করি না, অহিংসা দ্বারা জীবিকানির্বাহ করাই আমার প্রধান ধৰ্ম্ম। আমি গো-জাতি উৎপীডকরিয়া কৃষি কৰ্ম্ম করিনা--সেই জ কেবল ফল ফুল ও গন্ধ দ্রব্যাদি দ্বারা সংসার যাত্রা নির্বাহ করি।
તે વખતે તુલાધાર બોલવા લાગ્યો, જાજલિ, હું જગતમાં કોઈ પ્રાણિના ઉપર કોઈ પણ વખત હિંસા કરતો (દુઃખ દેતો) નથી; દયા વડે જીવિકા ચલાવવી એજ મહારે મુખ્ય ધર્મ છે. હું ગ જાતિને પીડા કરી (દુઃખ દઈ) ખેતી કર્મ કરતો નથી, તેટલાજ માટે માત્ર ફળ ફૂળ, અને ગંધીયાણું વેચી સંસાર યાત્રા (જીવન) ચલાવું છું.
অভয়দান সকল প্রকার দান অপেক্ষা শ্রেষ্ঠদান। আমাকে দেখিয়া কোন প্রাণীই ভীত হয় না, আমি কাহারও প্রতি কোন রূপ নির্দয় ব্যবহার করি না, কোন প্রাণীকে কোন রূপ কষ্ট প্রদান করি না। আমি অপরের উপকার করিতে পাইলে ধ ও চরিতার্থ হই, কিন্তু তন্তে কখন গর্বিত হই না। যাহাতে সকল জীব অভয় লাভ করিতে পারে আমি তাহাই વિશા શfe
અભય દાન (જીવિત દાન) બધા પ્રકારના દાન કરતાં ઉત્તમ દાન છે. મહને જોઈને કોઈ પણ પ્રાણિ ભય પામતે નથી, હું કોઈ પણ ઉપર કેઈ પ્રકારનો નિર્દય વ્યવહાર કરતા નથી, કોઈ પ્રાણીને કોઈ પ્રકારનું કષ્ટ દેતો નથી; હું બીજાને ઉપકાર કરવા પામતાં ધન્ય અને કૃતાર્થ થાઉ છું, પરંતુ તેને માટે કયારે પણ ગર્વ યુક્ત યતે નથી (અભિમાન કરતું નથી); જેવડે બધા જીવ જીવિત લાભ કરી શકે હું તેજ કરુછું.

Page #94

(
)
আমি কাহারও হিংসা করি না। কিন্তু আমার কেহ হিংসা বা প্রশংসা করিলে আমি তাহা সমভাবেই গ্রহণ করিয়া থাকি। নিজের স্বার্থ জ পশু হিংসা করিলে ধৰ্ম্মোপাজ্জন হয় না। আপনি সাধু ও অসাধু ব্যক্তি গণের মধ্যে কাহারা অহিংস ধর্মাচরণ করে, লক্ষ্য করিলেই দেখিতে পাই বেন ‘অহিংসাই পরম ধর্ম ঐ দেখুন, আপনার মস্তক সস্তুত চটক পক্ষী, গণ ঐ বৃক্ষ কোটরে দেহ সঙ্কুচিত করিয়া প্রবিষ্ট হইতেছে। আপনি উহাদের প্রতি, পূর্বে যে রূপ পুত্রবৎ স্নেহ পকাশ করিয়াছিলেন, এখনও সেই রূপ হে সহকারে আহ্বান করিলে, এখনই আপনার নিকট উপস্থিত হইয়া অহিংসাই পরম ধৰ্ম্ম কি না বুঝাইয়া দিবে।
હું કોઈની પણ હિંસા કરતું નથી, પરંતુ મહારી કેઈહિસા () અથવા પ્રશંસા કરે હું તેને એક ભાવથી સ્વીકાર કરું છું. પિતાના સ્વાર્થ માટે પશુ હિંસા કરવાથી ધર્મ પ્રાપ્તિ થતી નથી, આપ સાધુ અને અસાધુ (સારા અને ખરાબ માણસમાં) કે અહિંસા ધર્મનું આચરણ (પાલન) કરે છે તે ધ્યાન દેતાં જોઈ (જાણી) શકશો; અહિસાજ શ્રેષ્ઠ ધર્મ છે, આ જુઓ આપના માથામાં જન્મેલ ચકલાઓ આ ઝાડના કેટરમાં દેહ સંકેચીને પેહી રહ્યા છે; આપે એના ઉપર પહેલાં જેવા પ્રકારનો પુત્રની માફક સ્નેહ પ્રકાશ કર્યો હતો, અત્યારે પણ તેવીજ રીતે સ્નેહ પૂર્વક બોલાવતાં હાલમાં જ આપની પાસે હાજર થઈને અહિંસાજ ઉત્કૃષ્ટ ધર્મ છે યા નહિ તે જણાવી દેશે.
আত্মীয় স্বজন হইতে দূরে থাকিয়া তপশ্চরণ করিলেই ধর্মাচরণ করা হয়না-তাহা কেবল নিজস্বার্থ সাধিবার চেষ্টামাত্র। স্বভাবগত দোষ সমুদয় পরিত্যাগ করিতে না পারিলে সমস্তই বৃথা। সকলের মধ্যে রহিয়া অহিংসাচরণ দ্বারা অপরের সহায়তা করিলে, ভগবানের প্ৰিতিলাক্ত হয়। যে ব্যক্তি, শুদ্ধ নিজ স্বার্থ সাধন জন্য লালায়িত হয়, তাহার কখনও স্বার্থ সিদ্ধি হয় না।'
પિતાના સંબંધીથી દૂર રહીને તપસ્યા કરવાથીજ ધર્મ પ્રાપ્તિ થાય નહિ, તે કેવળ પિતાનો સ્વાર્થ સાધવાને વ્યાપાર માત્ર છે. સ્વભાવ જન્ય દેષ

Page #95

છોડી ન શકતાં બધુંય ફોકટ છે, બધાના વચમાં રહીને અહિંસા વૃત્તિદ્વારા બીજાને સહાયતા કરવાથી ભગવાનની પ્રીતિ પમાય છે, જે માણસ કેવળ પિતાના સ્વાર્થ સાધવા માટે લાલસા વાળે થાય છે, તેની ક્યારે પણ રવાર્થ સિદ્ધિ થતી નથી.
তুলাধারের নিকট এই রূপ সার গর্ভ উপদেশ বাক্য শুনিয়া জাজলির জ্ঞান চক্ষু খুলিয়া গেল। ততঃপর লােকসমাজে অহিংসাত্ৰত অবলম্বন করিয়া নব উদ্যমে নব সাধনায় প্রবৃত্ত হইল।
તુલાધારની પાસે એવા પ્રકારનાં તત્વ વાળાં ઉપદેશ વાક્ય સાંભળી જાજલિના જ્ઞાન ચક્ષુ ખુલી ગયાં; ત્યારથી લઈ લેક સમુહમાં (રહી) અહિંસા વ્રત ધારણ કરીને નવા વ્યાપારમાં, નવી સાધનામાં પ્રવૃત્ત થયા જોડાયે.)
વાક્યા વળી, আমরা দুই বােন আর তিনটি ভাই। ভাই তিনটি বড়, আমরা দুবােন છેઅમે બે બહેન અને ત્રણ ભાઈ (છીયે); ત્રણ ભાઈબહેટા, અને અમે બે બહેને નહાની (છીયે). | নিজের প্রশংসা নিজে করতে নাই, তবু না বললেও চলে না, আমি খুব দা, কেউ যদি আমাকে একগণ দেয়, আমি তাকে (তাহাকে)
પિતાની પ્રશંસા પોતે કરતા નથી, તે પણ ન બેલે પણ ચાલે નહિ; હું ખુબ દાની છું, કોઈ જ મહને એક ગણું દે (તો) હું તેને દશગષ્ય વાળી આપુ છું ( દઉછું ).
একটা ফল ভাঙ্গামাত্র একটি সোনার কৌটা বাহির হইল, তার মধ্যে হীরা মােতী পান্নার নানান রকম অলঙ্কার। রাজকন্যা অলঙ্কার গুলি গায়ে পরিলেন।
એક ફલ ભાંગતાંજ એક સેનાની ડબી નિકલી, તેમાં હીરા મોતી પન્નાના જાત જાતના ભૂષણે. રાજકન્યાએ ભૂષણે શરીરે ઘારણ કર્યા (પહેય) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat

Page #96

( ২ ) এদিকে রাজ পুরীতে হাহাকার উঠিল। হায় হায় করিয়া রাজা ছুটিলেন, রাজ মহিষী আছাড় খাইয়া কঁদিতে লাগিলেন, মন্ত্রী-ও সভাসদের চোকের (চোখের জলে মাটা ভিজিল।
આ તરફ રાજપુરીમાં હાહાકાર ઉઠ (થઈ રહ્ય), હાય હાય કરીને રાજા બાહર નીકળે, પટરાણી પછાડ ખાઈને રોવા લાગી, પ્રધાન અને સભાસદેની આંખના પાણીથી માટી ભીંજી ગઈ
সে আমার বাল্য বন্ধু, এক সঙ্গে স্কুলে পড়েছি (পড়িয়াছি); সে কলকাতায় আছে, তাকে (তাহাকে) নিমন্ত্রণ না করা ঠিক হবে (হইবে না।
તે મહારે નહાનપણનો મિત્ર છે, એક સાથે સ્કુલમાં ભણ્યા છીયે, તે કલકત્તામાં છે. તેને આમંત્રણ (નાતરું) ન કરવું ઠિક ન ગણાય.
সে তাকে প্রথম চিনিতেই পারিল না; সতীশ কিন্তু তাহাকে চিনিতে পারিল। দিনেশের বড় অপরাধ ছিল না। এ বন gai Wwীগ ৪৪। નહિ, સતીશે પરંતુ હેને ઓળખી લીધો. દીનેશને મોટો વાંક હતો નહિ.
এই দেখ, আবার এক ঝুড়ি প্রশ্ন আরম্ভ করলে; সে সব পরে হবে (হইবে), তােমার বাড়ীর ঠিকানাটা বলে দাও; আমি কাল সকালে গিয়ে যথারীতি নিমন্ত্রণ করে আসব (আসিব)। মল (২) ৭ (১) ১৮ ઢગલે પ્રશ્ન આરંભ કર્યા, તે બધું પાછળથી થશે. હારા ઘરનું ઠેકાણું કહી દે, હું કાલ પ્રભાતે જઇને રીત પ્રમાણે નોતરૂં કરી (દઈ) આવીશ.
আমরা য়খন কলেজে পড়তুম, পেড়িতাম, তখন দীনেশ ভাল ছেলে ছিল। বােধ হয় কলকাতায় এসে [আসিয়া] কুসঙ্গে পড়ে পিড়িয়াছ] আর পয়সা হাতে পেয়ে [পাইয়া] এমন বিগড়ে গেছে [গিয়াছে], সাই - જમાં ભણતા ત્યારે દીનેશ સારે છોકરો હતો, લાગે છે [કે ] કલકત્તામાં આવી ખરાબ સેબતે પડી પૈસા હાથમાં પાણી આમ બગડી ગયો છે.
এই ভাবে রাত্রি দশটা পর্যন্ত গান হইত, বাজনা হইত, দশ ছিলিম তামাক উড়িত, ৯১• বা সিগারেট ভস্মীভুত হইত; স পান ২ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat

Page #97

( ૬ ) [રાતે દશ વાગ્યા સુધી ગાયન થતું, વાજું થતું [વાગતું], દશ ચલમ તમાકુ ઉડતી [વપરાતી), ૯,૧૦ પેટી સીગરેટ રાખ થતી.
তিনি এই কথা শুনিয়া ব্যস্ত হইলেন; তাহার চক্ষু দিয়া জল পড়িতে লাগিল; তিনি কোন কথা না বলিয়া তৎক্ষণাৎ সুশীলার শয্যা পাশ্বে যাইয়া বসিলেন।
તેણે આ વાત સાંભળી ગભરાઈ ગઈ. તેની આંખોથી પાણી પડવા લાગ્યું, તે કોઈ વાત બેલ્યા વિના તેજ વખતે સુશીલાની પથારીની પાસે જઈ બેઠી. | কোন্ নগর [ করাইয়া ] থেকে গাড়ীতে উঠবার আগে স্নান করিয়ে নিয়ে ছিলুম, জল খাওয়ার সময় পাই নাই। বর্ধমান থেকে খাবার কিনে নিয়ে এই এতক্ষণ ধরে [ধরিয়া] খেতে (খাইতে) বলছি (বলিতেছি) কিন্তু ও কিছুতেই খাবে না, বলে (বলিতেছে) কাশীতে গিয়া মাকে সুস্থ দেখে জল গ্রহণ করব।
કન નગરથી ગાડીમાં ચઢવાના પહેલાં સ્નાન કરાવી લાવ્યો હતો. ભોજન કરવાને વખત મળ્યા નહિ. વર્ધમાનથી ખાવાનું ખરીદી લાવી આ આટલો વખત ઝાલી રાખી ખાવા કહું છું પરંતુ એ કઈ રીતે ખાશે નહિ. કહે છે, કાશીમાં જઈ માને સ્વસ્થ જેઈ આહાર ગ્રહણ કરીશ.
| ডাক শুনিয়া বিশ্বেশ্বরী ভাড়ার ঘর হইতে বাহিরে আসিলেন। বেণীর বয়সের সঙ্গে তুলনা করিলে তাহার জননীর বয়স পঞ্চাশের কম হওয়া সম্ভব নয়; কিন্তু দেখিলে কিছুতেই চল্লিশের বেশী মনে হয় না।
હાક સાંભળી વિકવેશ્વરી ભંડાર ઘરથી બાહર આવી, વેણીની ઉમરની સાથે સરખાવતાં તેની માની ઉમર પચાશથી કમ હોવા સંભવ નથી, પરંતુ જોવામાં કઈ રીતે ચાલીશથી અધિક જણાતી નથી.

Page #98

৫ ৬৩)। | সৰুক্তগীনের স্বপ্ন, ও ৩নঃ ২৭ . এক দেশে সবুক্তগীন নামে একজন গৃহস্থ ছিল, তাহার ধন দৌলত, দাস-দাসী কিছুই ছিল না। কিন্তু সে বড় ভাল লােক ছিল। সে দুঃখীকে সর্বদা দয়া করিত এবং নিজে দরিদ্র হইলেও তাহাদিগকে যথাসাধ্য সন] সাহায্য করিত। : "એક દેશમાં સબુક્તગીન નામે એક જણ ગૃહસ્થ હતો. તેને ધન દોલત, દાસ દાસી કઈ પણ હતું નહિ. પરંતુ તે ઘણો સારો માણસ હતો, તે દુઃખીને (દુખી પર) હમેશાં દયા કરતો, તેમજ પોતે દરિદ્ર છતાં પણ તેઓને બનતી
। এক দিন সে এক ঘােড়ায় চড়িয়া বনে গিয়াছিল; সেখানে সে একটি হরিণ শাবক দেখিতে পাইয়া তাহাকে ধরিয়া ঘোড়ায় তুলিয়া লইল। ঐ হরিণ শিশুর মা তখন একটু দুরে ঘাস খাইতেছিল, সে প্রথমে সবুক্ত গীনকে দেখে নাই। যখন সবুক্তগীন হরিণ শাবককে ঘােড়ায় তুলিয়া লইল, তখন সে তাহা দেখিতে পাইয়া কাছে আসিল, কিন্তু মানুষের হাত হইতে শাবক কাড়িয়া লওয়া সহজ নয় ভাবিয়া সে দুঃখিত মনে এক পা, দুই পা করিয়া ধীরে ধীরে ঘােড়ার পশ্চাৎ পশ্চাৎ যাইতে লাগিল। তাহার মুখের দিকে তাকাইয়া সবুক্ত গীন বুঝিল যে, শাবকটি লওয়াতে তাহার বড় দুঃখ হইয়াছে, যদি পশু কথা বলিতে পারি তবে সে শাব কটি ফিরিয়া পাইবার জ কতই না কাকুতি-মিনতি করিত। এই রূপ ভাবিতে ভাবিতে সবুক্ত গীনের মনে দয়া হইল। সে ঘােড়ার পিঠ হইতে ধীরে ধীরে শাবকটি মাটিতে নামাইয়া দিয়া নিজে সরিয়া একটু দূরে গেল। তখন হরিণী আহলাদে শাবকের নিকট দৌড়িয়া গিয়া তাহাকে কত আদর করিতে লাগিল ও বার বার সবুক্ত গীনের দিকে তাকাইতে লাগিল। তাহার এই রূপ ভাব দেখিয়া সবুক্ত গীনের মনে হইল যেন হরিণী তাহাকে বার বার আশীর্বাদ করিতেছে।
એક દિવસ તે એક જોડાપર ચઢી વનમાં ગયા હતા, ત્યાં તેણે એક હરિનું

Page #99

( ૯૮ ) બચું જોઈને તેને પકડી ઘોડા પર ચટાવી (લા) લીધું. એ હરિના બચ્ચાંની મા તે વખતે થેડેક દૂર ઘાસ ખાતી હતી, તેણે પહેલાં સબુત ગીનને દેખ્યો હતો. જે વખતે સબુક્તગીને હરિગુના બચ્ચાને ઘોડા પર ચઢાવી લીધું, તે વખતે તેણું (હરિણી) તે (ને) જોઇને પાસે આવી, પરંતુ મનુષ્યના હાથથી (યકી) બચું લઈ લેવું સહેલ નથી વિચારી તેણું દુઃખતા મને એક પગલે બે પગલે કરી ધીરે ધીરે ઘડાની પાછળ ૨ જવા લાગી, તેના મોઢા તરફ તાકીને જોતાં સબુક્તગીન સમયે જે બચ્યું લેતાં (લેવાથી) તેને ઘણું દુઃખ થયું છે. જો પશુ વાત કહી શકત તો તે બચ્ચું પાછું લઈ લેવાને માટે કેટલીએ આજીજી કરત. એવું વિચારતાં ૨ સબુક્ત ગીનના મનમાં દયા થઇ [આવી. તે ઘેડાની પીઠ પરથી ધીરે ધીરે બચ્ચું માટીમાં [જમીન પર] નમાવી દઈ પોતે સરકી થોડેક દુર ગયો. તે વખતે હરિર્ણ આહાદે બચા પાસે દોડી જઈ તેને કેટલો આદર કરવા લાગી અને વારંવાર સબુક્ત ગીનની તરફ તાકવા લાગી. તે (હરિણી)ને એ પ્રકારનો ભાવ જોઈ સબુક્ત ગીનના મનમાં થયું, જાણે હરિણી તેને વાર વાર આશીર્વાદ કરી રહી છે.
সেই দিন রাত্রিতে সবুক্তগীন স্বপ্ন দেখিল নে হজরত মহম্মদ স্বয়ং তাহার নিকট আসিয়া বলিতেছেন, “সবুক্তগীন, তুমি আজ হরিণ-শিশু ও তাহার মার প্রতি যে দয়া দেখাইয়াছ, তাহাতে ঈশ্বর তােমার প্রতি সন্তুষ্ট হইয়াছেন। তাহার ইচ্ছায় তুমি রাজা হইবে। যখন রাজা হইবে তখনও তুমি দুঃখীর প্রতি এই রূপ দয়া করিও, তাহা হইলে ঈশ্বর তোমার প্রতি চিরদিন সন্তুষ্ট থাকিবেন”।
તેજ દિવસે રાત્રે સબુત ગીને સ્વપ્ન જોયું, જાણે હજરત મહમ્મદ પોતે તેની પાસે આવી બોલી રહ્યા છે, [ક] “સબુક્ત ગીન, હેં આજ હરિયું બાળક અને તેની માના પર જે દયા બતાવી છે તેથી ઈશ્વર હારા ૫ર સંતુષ્ટ થયા છે. તે એi]ની ઇરછા વડે તું રાજા થઈશ. જયારે રાજા થાય ત્યારે પણ તું દ:ખોના ઉપર એવી દયા કરજે, તેમ થતાં (તેથી) ઈશ્વર હારા ઉ ૨ હમેશાં સંતુષ્ટ રહેશે. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat

Page #100

| ( ৬ ) . দরিদ্র সবুক্তগীন সত্য সত্যই রাজা হইয়াছিলেন। দয়া ও পরােপকায়ের এই রূপ ফল।
ગરીબ સબુક્તગીન સાચેજ રાજા થયે હતે. દયા અને પરોપકારનાં એવાં .
সােণার ফুল। এক রাজপুত্র আর এক মন্ত্রীর পুত্র; দুজন বড় ভাব ( এক দিন। দু’জনে বনে শিকার কোরতে (করিতে) গিয়ে সৈন্য সামসুদের কাছ থেকে অনেক দুরে গিয়ে পােড়লেন, প্রকাও বনে তারা (তাহার) রাস্তা ভুলে ঘুরতে ঘুরতে শেষে এক রাজার দেশে গিয়ে পােড়নে। রাজা তাদের অনেক যত্ন কোরে (করিয়া) নিজের বাটীতে রাখলেন। সেই রাজার এক মেয়ে ছিল। মেয়েটা খুব সুন্দরী ঠিক যেন পরীর মত দেখতে। রাজা সেই মেয়েটীর সঙ্গে রাজ পুত্রের বিয়ে দিলেন। মন্ত্রীর পুত্রের কিন্তু মনে মনে খুব হিংসে হ’ল (হইল)।
એક રાજાનો પુત્ર અને એક મંત્રીને પુત્ર (હતિ ); બને જણને ઘરે અનુરાગ હતો. એક દિવસ બને જણ વનમાં શિકાર કરવા માટે જઈ સૈન્ય સામનત વિગેરેથી ઘણે દૂર જઈ ચઢયા, ગહન વનમાં તેઓ માર્ગ ભૂલી જઈ ઘુમતા ઘુમતા અંતે કઈ એક રાજાના દેશમાં જઈ ચઢ્યા. રાજાએ તેએને ઘણી મહેનત કરી (સમજાવી પોતાને ઘરે રાખ્યા. તે રાજાને એક કન્યા હતી; કન્યા ખુબ રૂપાળી [જોતાં ] ઠીક જાણે પરીના જેવી, રાજાએ તે કન્યાની સાથે રાજપુત્રને વિવાહ કર્યો, પરંતુ મન્દીના પુત્રના મનમાં મનમાં ખુબ હેપ થયો. ... তিনি কাউকে (কাহাকে) কিছু না বলে ( বলিয়া) মনের দুঃখ মনে চেপে রেখে [রাখিয়া দিলেন। কিছুদিন পরে তিনি এক সােদাগরের মেয়েকে বিয়ে কোল্লেন (করিলেন)। দুই বন্ধুতে সেই েেশই ৰাস কোরতে (করিতে) লাগলেন [লাগিলেন-আর বাড়ী ফিরবারনামটী

Page #101

ও কোল্লেন না। রাজা মশাই, রাজ পুত্র আর রাজ কন্যাকে একটা বাগান বাড়ীতে রেখে দিলেন, আর বোলে (বলিয়া) দিলেন যে “তােমরা তিন দিকের দরজা দিয়ে যাওয়া আসা কোরাে (কর), কেবল পুৰ্ব্বদিকের দরজা দিয়ে কোথাও যেও না; সে দিকে একটা রাক্ষসী আছে”।
તેણે કોઈને કાંઈ પણ ન કહેતાં મનનું દુઃખ મનમાં સમાવી રાખ્યું. ડાક દિવસ પછી તેણે એક સોદાગરની કન્યા સાથે વિવાહ કર્યો. બને મિત્રો તે દેશમાં જ વાસ કરવા લાગ્યા, ફરી ઘરે જવાનું નામ પણ લીધું નહિ. રાજમહાશયે, રાજપુત્ર અને રાજ કન્યાને એક વૃક્ષ વાટિકા (બગીચા) માં રાખ્યા. અને કહી દીધું (કહ્યું કે હમે ત્રણ દિશાના (તરફના) દ્વારથી જવું આવવું કરે, માત્ર પૂર્વ દિશાના દ્વારથી કયારે પણ જશે નહિ. તે દિશામાં એક રાક્ષસી છે. | এক দিন ভোরের বেলায় যখন কাক কোকিল ডাকছে (ডাকিতেছে) সেই সময় মন্ত্রীর পুত্র নদীতে নাইতে গিয়ে (যাইয়া) দেখলেন যে একটি সােণার পদ্মফুল ভেসে আসছে (আসিতেছে)। তিনি সেই ফুলটী নিয়ে এসে (আসিয়া) তার বৌকে দিলেন। রাজ কন্য। সে কথা শুনে [শুনিয়া] বায়না ধরে বােসলেন যে “আমারও পদ্ম ফুল চাই, তা না হলে [হইলে আমি উঠবাে [উঠিব না, নাইকাে (নাইব) না, খাববা (খাইব) না, এই বিছানায় শুয়ে শুয়ে (শুইয়া শুইয়া) মােরে (মরিযা) পােড়ে পেড়িয়া] বাবদ (থাকিব)।”
એક દિવસ પ્રભાતના વખતે જે વખતે કાગડાકાયલ બોલી રહ્યા છે, તે વખતે મસ્ત્રી પુત્રે નદીમાં નહાવા જઈ (જતાં) જોયું. જે એક સેનાનું કમલ હતું આવે છે. તેણે તે ફૂલ લઈ આવી તેની વહુને આપ્યું; રાજ કન્યા તે વાત સાંભળી હાનું લઈને બેઠી જે મહારે પણ સોનાનું કનળ જોઈએ. ન મળતાં હું હઠીશ નહિ, હાઈશ નહિ, ખાઈશ નહિ, આ પથારીમાં સુઈ સુઈ મરી પડી હીરશ.
| মহা বিপদ,-রাজ পুত্র কি করেন; তিনি মন্ত্রীর পুত্রকে জিজ্ঞাসা কোল্লেন, “ভাই কোথা থেকে ফুল পেয়ে পাইয়া)-ছ বল”। মন্ত্রীর পুত্রের মনে মনে রাগ ছিল, তিনি বােল্লেন: “তােমাদের বাগানের পুর্ব দিকের

Page #102

( ৩০০ ) দরজা দিয়ে বেরিয়ে তিন দিন তিন রাত্রি চল্লে (চলিলে) তারপর একটা পুষ্করিণীতে সােনার পদ্মফুল দেখতে পারে; সেখান থেকে যত পার নিয়ে এস।”
১৪ সপ (২), ২াগ ৪৭ খ্রই; এg মগন গন ৪৪. “ભાઈ કથાથી પુલ પ્રાપ્ત કર્યું છે (લાવ્યો છે) બેલ, મંત્રીના પુત્રના મનમાં દ્વેષ હતો તેથી] તે બે, હારા બગીચાની પૂર્વ દિશાના દરવાજાથી નીકળી ત્રણ દિવસ, ત્રણ રાત ચાલતાં, ત્યાર બાદ એક તળાવમાં સેનાના કમળ દેખાય છે. ત્યાંથી જેટલાં [લાવી] શકે તેટલાં લઈ આવ.
রাজপুত্র আর দেরী না করে করিয়া] সন্ধ্যার সময় এক পক্ষীরাজ ঘােড়ায় চেপে পুর্ব দরজা দিয়ে সােনার পদ্মফুল আনতে (আনিতে) বেরুলেন। তিন দিন, তিন রাত্রি মুখে জল পর্যন্ত না দিয়ে তিনি চলতে লাগলেন।
રાજપુત્ર જરાય વાર ન કરીને સાંઝના વખતે એક ગરૂડ જેવા ઘડે ચઢીને પૂર્વ દરવાજા (થી) સોનાનું પદ્મ પુલ લેવા નિકળે. ત્રણ દિવસ, ત્રણે રાત્રિ મહેહે જલ માત્ર ન દેતાં તે ચાલવા લાગ્યો.
প্রকাণ্ড অরন্থে এপার ওপার দেখা যায় না। কোথায় বা পুষ্করিণী, আর কোথায়ই বা সােণার পদ্ম ফুল! চার দিনের সন্ধ্যার সময় সেই সকল প্রদেশ ঘিরে (ঘেরিয়া) মেঘ নামলো (নামিল)-চারিদিকে অন্ধকার হয়ে এল,-ভয়ঙ্কর জোরে ঝড় বইতে (বহিতে) লাগলো (লাগিল), আকাশ ডাক্তে লাগলাে (লাগিল), বৃষ্টিতে যেন সমস্ত সৃষ্টি সংসার ভেসে যাবার অবসর হ’ল। রাজপুত্ৰ উৰ্দ, শ্বাসে ঘােড় ছুটালেন (ছুটাইলেন)। অনেক সময় পর ঘােড় এসে প্রকাণ্ড বাড়ীর নিকট থাম্‌লো (থামিল)।
ગાઢા જંગલમાં આપાર પેલે પાર જણાતો નથી. કયાં રહ્યું તળાવ અને કયાંય રહ્યું સેનાનું કમળ? ચેથા દિવસની સાંઝે તે બધા પ્રદેશને ઘેરી વરસાદ આવ્યા. ચારે તરફ અંધકાર થઈ આવ્ય, ભયંકર વેગે આંધી વહેવા લાગી, આકાશ ગજવા લાગ્યું, વરસાદથી જાણે સમગ્ર સૃષ્ટિ–સંસાર

Page #103

( ০২ ) વહી જવાનો વખત થયો. રાજપુત્રે એક શ્વાસે ઘોડો હાંકી મુકો, ઘણો વખત પછી ઘેડ આવી એક મોટી હવેલીની સમીપે રોકાણ. | এই বাড়িতে একটা রাক্ষসী থাকতাে (থাকিত); সে মানুষের গন্ধ পেয়ে [পাইয়া] সিড়ি দিয়ে নিচে নামতে নামতে দেখে, যে একজন সুন্দর রাজপুত্র দাড়িয়ে রয়েছে (রহিয়াছে)। রাজপুত্রের রূপ দেখে [দেখিয়া] সে মানুষ খাবার (খাইবার) কথা ভুলে [ভুলিয়া] গেল; তখনি একটি সুন্দরী মেয়ের মুৰ্ত্তি ধরে (ধরিয়া] সে রাজপুত্রের কাছে এল (আসিল) আর হাত ধােরে [ধরিয়া] তঁাকে (তাহাকে) বাড়ীর মধ্যে নিয়ে গেল। রাক্ষসী রাজপুত্রকে বিয়ে করে [করিয়া] সেই বাড়ীতে রেখে রাখিয়া] দিলে, আর তাকে বােলে (বলিয়া) দিল যে “যদি কথনও বাড়ীর বাইবে (বাহিরে) পা দাও তা হলে হইলে) ঘাড়টি মুট কোরে (করিয়া) ভেঙ্গে রক্ত শুষে (শুষিয়া) খাবাে [খাইব”। রাজপুত্র সেই খানে বন্দী হয়ে [হইয়া] রইলেন (রহিলেন), আর ফিরে[ফিরিয়া] আসতে (আসিতে) পারলেন [পারিলেন] না।
એ હવેલીમાં એક રાક્ષસી રહેતી, તેણે મનુષ્યની ગંધ [પામી] આવતાં નિઃ શરણુએ થઈ નીચે ઉતરતાં ૨ જોયું; જે એક સુંદર રાજપુત્ર ઉભે રહી છે. રાજપુત્રનું રૂપ જોઈ તે મનુષ્ય ખાવાની વાત ભૂલી ગઈ. તે વખતે એક સુંદર કન્યાનું રૂપ લઈને રાજપુત્રની પાસે આવી. અને હાથ પકડી હેને હવેલીમાં લઈ ગઈ. રાક્ષસીએ રાજપુત્રને પરણું તે હવેલીમાં રાખ્યો. અને હેને કહી દીધું; જે જે ક્યારે પણ ઘરની બહાર પગ મૂકે તો ગળું મરડી નાખી ભાંગી લેહી ચુસી ખાઈશ. રાજપુત્ર ત્યાંજ બંદી થઈ રહયો. અને પાછો આવવા પામે નહિ.
| স্বভাবের লােভ। আহা (হায়)! এভব ভবন (এই সংসার) কিবা শােভাময় কেমন সুন্দর), যখন যে দিকে চাই (দৃষ্টিপাত করি, তখনই (সেইদিকে) নয়ন Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat

Page #104

( ৫০৪ ) জুডায় (চক্ষু পরিতৃপ্ত হয়)। দিবানিশি (দিবস ও রাত্রিকালে) যথাক্রমে (ক্রম পুর্বক) রবি শশি গগনে প্রকাশি (আকাশে উদিত হইয়া) বিমল কিরণে ভুবন (জগৎ) উজ্জ্বল করে (আলাকিত করে)। স্থলজ (স্থল জাত) কুসুম জালে (সমুহ) স্থল ভাগ (স্থল প্রদেশ) শােভা করে (শাভিত করে), এবং কমলে (কমল দ্বারা) সরসীর জল (সরাবরের জল) কিবা [কেমন শােভিত হয় ? শ্যামল (সবুজ-শ্যাম বর্ণ) বিটপী দল (বৃক্ষ সমুহ) কিবা শােভা কেমন মনােহর সৈন্দর্য) ধরে (ধারণ করে)? লতার ললিত (মনেহর-রমণীয়) রূপ (আকৃতি) অাখি (চক্ষ) মুগ্ধ করে (মোহিত করে)। বারিধির (সমুদ্রের) শােভার ভাণ্ডার (সৌন্দর্য্যের পুংজ) ভীমরূপ (ভীষণ আকৃতি) দেখে (দেখিয়া) কার [কাহার-কোন্ ব্যক্তির মন বিমােহিত [মুিগ্ধ না হয় ? (অর্থাৎ সকলেরই অন্তঃকরণ মুগ্ধ হইয়া থাকে-জায়] যে ব্যক্তি কোন দিন [দিবস] গিরি আরােহণ করেছে(পর্বতােপরি চড়িয়াছে) সে (সেই ব্যক্তি) ভুধরশােভা (পর্বতের সৌন্দৰ্য) কেমন বিচিত্র কি রূপ চমৎকার যুক্ত, তাহা জানে (অবগত আছে)! কোন স্থানে কোথাও বেগবতী বেগ যুক্ত) স্রোতস্বতিগণ [নদী সকল] অধােমুখে [নিম্ন প্রদেশে] খরবেগে [দ্রত গতিতে] প্রতিক্ষণ বহে[সর্বদা বহিতেছে], কোন স্থানে মৃগ গণ ক্রীড়া করে খেলা করিতেছে); জগতের (সংসারের) এই রূপ (এই পকার) শােভা সমুদয় (সৌন্দৰ্য সকল) ভাবি (ভাবিয়া-চিন্তা করিয়া) ভাবুক ব্যক্তি (সহ্রদয় মানুষ) ভাব রসে ভাসে (ভাব রূপরসে ভাসিতে-বহিতে থাকে) (অর্থাৎ ভাব গ্রাহী ব্যক্তি সকল প্রকৃতির শােভার বিষয় সকল ভাবিয়া [চিন্তা করিয়া] মােহিত হইয়া থাকে।
হবুচন্দ্র রাজা ও গবুচন্দ্র মন্ত্রী।
હબુ ચન્દ્રરાજા અને ગબુ ચન્દ્ર મત્રી, রাজা ছিলেন ওন) বুদ্ধির জালা (সঃ) আর (সন) মন্ত্রী ছিলেন বুদ্ধির তালগাছ (as), দু’জনে (পন) কেউ কাউকে [ান] ছাড়া (l) থাকেন না (২৪া নও).

Page #105

( ৭০৮ ) চারিদিকে (যাই ২২) দেয়াল তুলিয়া (শন ২) রাজা রাজত্ব করেন (২torষ ১২); নাকে কানে ( নখ ৪া) তুলার ঢিবি দিয়া (২i si t৪) মন্ত্রী সভায় বসেন (সা )-কি জানি—[খুলগুযদি বুদ্ধি বাহির হইয়া যায় ? (গস সুলাও থ [] শয)“হহ। হাে ?” “হা ? হা !” (ও। ! ! ! ! !) করিয়া দু’জনে এ ওঁর [ম
লনা] বুদ্ধি দেখিয়া “বাহা বাহা” করেন (৭% ৭ (সা ) ৮২) দিনের বেলা (৯) ঘুমান, (৪) রাত্রে বুদ্ধি আঁটেন [২ান সুঞ্জি ৪২d-3 ] বুদ্ধির চোটে (গু&িনা প] তঁাদের রাজ্য অস্থির। [. গাওঁ ২lo ১০মণ ও]. রাজ্যে অবিচার নাই। (
২শম স৭ি২ -না.)। | একদিন এক শুওর (স২] রাজ বাড়ীর পাশ দিয়া যায়, [২৭৪ এন ৯ খ গ], রাজা দেখিয়া বলেন [২াল [৯] ৮ন সাথী
ও কি ?” [স ৪ []] মন্ত্রী বলেন “তাই ত,এ কি ?” [নন না ] অনেকক্ষণ দেখিয়া শেষে বলেন [g। সব সব সংয) “মহারাজ, সর্বনাশ! মাহুত বেটারা তত চোর? [ মান৷ অান। মাই!] ওটা রাজবাড়ীর হাতী [স ২৪ea alথা] “না খাইতে পাইয়া শুকাইয়া ২ অমন হইয়াছে।” [সাবান মdi ২৪৪ ২Wখা[স] : সব বেটা মাহুত তখনি কয়েদ [পৰা ৷ মাৰ। ১ এর ৪ [৩২াম শাখi]].
আর একদিন [৭৷ স ৫৭} শুওরটা যায়। সেই পg d]. রাজা বলিলেন—“মন্ত্রি ? হাতীতে বড় হইল না ?” [থা না মাঠ অথ। নও] মন্ত্রী বলিলেন,-“মহারাজ ? তাইতো নেল ন]. এত দিন ওর শুড় গজাইল না (Weal a৭৪ [v] সন গুe Gন অমাণ ন৪] ওটা নিম্ম রাজা বাড়ীর ইদুর, মে সইপ২ মন। ও ও] “জ ভাণ্ডার লুটিয়া খাইয়া মােটা হইয়াছে ?" [২১ ২ ৪০ পা মাঠ খ . সর্বনাশ! রাজভাণ্ডারে এই ? (] সব সিপাইর ডাক

Page #106

( ০২ ) পড়িল সে। খিলানী ও খ-সালাম শাখা সব বেটার গন্ধ। ন [পৰা আমান ) রাজ ভাণ্ডার বাঁচিল [প] এত বুদ্ধি খরচ করিয়া [২e গু& আহ] রাজা মন্ত্রীর ভারি পরিশ্রম হইয়াছে, [াল নখ মন নাই নন অ৮ ৪ (৯থা) হাওয়া কুঠরীতে গিয়া ( আখান ২li গ) দু'জনে হাওয়া খাইতে লাগিলেন। (বা পাব৷ প্রামা). | কতকগুলি বিদেশী লােকে পথ দিয়া যাইতে (৪২৭ ২২৮২০ মাখুন। ৯ (৭) ২২৭ অJন গd) রাজ বাড়ীর পুকুর পাড়ে (নলবণ খাল) সুন্দর ঠাই (২খান) দেখিয়া, সেখানে পাক সাক করিবে ঠিক করিল (২৯। • মা ২% [৭] নি৪২৮ ৪২t). জিনিষ পত্র নামাইয়া (সামান ওন) কেউ কাঠ কড়াইতেছে (ধsi i২৪) কেউ উনন খুড়িতেছে। [া মৃণা স৪].. | দেখি রাজা বলিলেন—ও কি? ( ৮ ২ল জামা, সg!) তাজ তাড়ি নাকে কানে টিবি অটিয়া (২২২ ন ান () ৪৫াখী),
-“কি ও ?” [স.] অনেকক্ষণ দেখিয়া টেখিয়া(শ ) ব্যস্ত হইয়া ( ২৮ ) মন্ত্রী বলিলেন,—“মহারাজ! সর্বনাশ! রাজ্য গেল ! ans কোথা থেকে (১i৷ থা) বিস্তর লােক আসিয়া [৬ স 1] পুকর তত চোরি করিলাে ? (
নবম। মা) [a৷ান যুবা পান৷ ] ঐ দেখুন সিংদ কাটিতেছে, (সাম্প্রস৷৬১ v৪) রাজাও দেখেন (২াল লওঁ, তাইতাে (মন a) অমনি ধর! ধর [৭
3] রাজ দুয়ারে ডঙ্কা [২০ ৪২মt s। ৭১।] সিপাই শাস্ত্রী ছুটিল। [as a৷ ও] লােক গুলাকে ধরিয়া মারিয়া আধমরা করিয়া আনিল, [পৰ৷ ৪ান ৪, আই এমন। এখ].
তখনি শূলে ? [ন থু থুস](৫৭ম শাখা) রাজ্য গিয়াছিল। ২lo ag]আজ পুকুর চুরি (সাল নানা যায়, কাল রাজ্য চুক্তি করিত ( ২৮ ); বুদ্ধি ছিল তাই রক্ষা (sd aখ ২w).

Page #107

( ২০ ) এত বুদ্ধি খরচ করিয়া রাজা মন্ত্রী তাড়াতাড়ি ঘুমাইতে গেলেন (সা બૃહ વાપરી રાજ તથા મંત્રી ઝટ પટ ઉંધવા ગયા).
চোরের বিপদ। ঘূট ঘুটে অন্ধকার। একে অমাবস্যার রাত্রি তাহার উপর আবার মেঘে আকাশ ঢাকিয়াছে, ভাবিয়া চোর আহলাদে আটখানা হইয়া নাচিতে লাগিল।
ઘર અન્ધકાર. એક તે અમાવસ્યાની રાત, તેમાં વળી વરસાદે આકાશ ઢંકાઈ ગયું છે વિચારી ચાર આનંદે આઠ ગણે થઈ નાચવા લાગે. | সে আপনার অস্ত্র শস্ত্র লইয়া আস্তে আস্তে বাহির হইল এবং এধার ওধার ঘুরিয়া চুরী করিবার সুয়ােগ অন্বেষণ করিতে লাগিল। ক্রমে রাত্রি অধিক ও মুষলের ধারে বৃষ্টি পড়িতে থাকায় চালা ঘরের মাটীর দেওয়ালে সিংদ কাটিতে আরম্ভ করিল।
તે પિતાના ઓજાર લઇને ધીરે ૨ બાહર નીકળે, તેમજ અહીં તહીં ઘુમીને ચોરી કરવાને મે જવા લાગ્યો. ક્રમે રાત્રિ અધિક થવા (વડ) થી અને મુશળધાર વરસાદ પડતો હોવાથી તેણે એકચિત્તે એક માટીના ઘરની માટીની દીવાલ (ભીત) માં છિંડું કાપવા (પાડવા) આરંભ કર્યો.
| সিংদ কাটিতে ২ চোর মাঝে মাঝে, বাড়ীর লােকজন জাগিয়া আছে কি না, তাহাদের পড়া শব্দ পাওয়া যায় কি না, কান পাতিয়া এক এক বার শুনিতে লাগিল, কিন্তু কোনও আওয়াজ না পাইয়া তাহার খুব ফুৰ্ত্তি হইল এবং বাড়ীওয়ালার সমস্ত জিনিষ পত্র চুরী করিতে পারিবে ভাবিয়া আপনার মনে আনন্দে হাসিতে লাগিল।
હિં; કાપનાં ૨ (પાડતાં) ચેર વચ્ચે વચ્ચે (ધડી ૨) ઘરના માણસે જાગેલા છે કે નહિ. તેમને સાદે પણ શબ્દ પમાય (સંભળાય) છે કે નહિ (તે) કાન લગાવી ઘડી ઘડી સાંભળવા લાગ્યા. પરંતુ કોઈ પણ (પ્રકાર) બાવાજ ન પામતાં તેને ખુબ થિઈ. તથા ઘરવાળા આવને બધા [જણ] થામાન જારી કરી શકાશે વિચારી પિતાના મનમાં આનન્દ હસવા લાગ્યા.

Page #108

( ০৩ ) বাড়ীতে একটি মাত্র লােক। সে আহারাদি করিয়া শুইয়া ছিল। সবে মাত্র তাহার তন্দ্রা আসিয়াছে এমন সময় দেয়ালে সিংদের শব্দ শুনিয়া। জাগিয়া দিয়াশলাই হাতে বিছানার উপর বসিয়া, ঘুমাইবার ভাণ করিয়া নাক ডাকাইতে লাগিল এবং কখন চার ঘরে ঢুকিবে, কি উপায়ে তাহাকে রীতিমত শাস্তি দিতে পারিবে তাহার উপায় চিন্তা করিতে লাগিল।
ધરમાં એકમાત્ર માણસ, તે ભોજન કરી (જમી) સુતો હતો. સુતાં જ તેને ઉંધ આવી છે, એ ભીંતમાં છીંડાનો અવાજ સાંભળી જાગી દીવાસળાઈહાથે ( હાથમાં બાકસ લઈ) પથારી ઉપર બેસી ઉંધવાનો ડોળ કરી નાક બોલાવા લાગે, તથા કયારે ચોર ઘરમાં પ્રવેશ કરશે, ક્યા ઉપાયે તેને દંડ દઈ શકાશે, તેને ઉપાય ચિંતવવા લાગ્યો.
সিংদ কাটা শেষ হইবার পর চোর সেই গর্তের ভিতর দিয়া ঘরে প্রবিষ্ট হইল ও খানিকক্ষণ দাড়াইয়া ধরের লােক ঘূমাইতেছে বুঝিয়া চুরী করিবার জন্য ঘরের ভিতর দুই এক পা অগ্রসর হইল।
છીંડું પાડી રહ્યા પછી ચેર તે ખાડાની અંદર થઈ ઘરમાં પેઠે અને થોડીવાર ઉભા રહી પરના માણસો ઉંઘે છે જાણી ચોરી કરવા માટે ઘરની અંદર બે એક પગલાં આગળ વધ્યા.
অন্ধকার ঘর-কোথায় কি আছে চোর তাহার কিছুই জানে না। এক টু গিয়া হাত বাড়াই মাত্র একটা বেতের পেটরায় তাহার হাত ঠেকিল সে খুব খুসী হইল। পেটরাটিতে তালা লাগান ছিল না সুতরাং নিমেষের মধ্যে সে উহার ডালা খুলিয়া ফেলিলেন।
અંધાર ધર–કયાં શું છે, ચાર તેમનું કાંઈ પણ જાણતો નથી, છેડેક જઈ હાથ લંબાવતાંજ એક નેતરના પટારામાં તેને હાથ અટકાણ (ભડકાણે) તે ખુબ ખુસી થયો. પટારા [કરંડીયા]માતાળું લગાવેલ હતું નહિં એથી ક્ષણ માત્રમાં તેણે તેનું ડાલું (ઢાંકણુ) ખોલી નાખ્યું.
কিন্তু অকস্মাৎ সর্বনাশ। যেমন সে ডালা খুলিয়াছে অমনি পেঁটরার ভিতর হইতে দুইটা সাপ ফাস করিয়া বাহির হইয়া তাঁহার হাত দুইটা

Page #109

( ૧૦૮ ) জড়াইয়া ধরিয়া গর্জন করিতে লাগিল। চোর দেখিল মহাবিপদ। সে মনে মনে ভাবিল, কি কুক্ষনেই আজ বাহির হইয়াছিলাম, হায় রে ? চুরী করিতে আসিয়া আজ সাপের ছােবলে প্রাণ হারাইতে হইবে।
પરન્તુ ઓચીંતાં સર્વનાશ, જે તેણે ઠાલું ખોલ્યું એ (જ) પટારાની, અંદરથી બે સાપ ફાંસ (શબ્દ) કરી બાહર નીકળી તેના બે હાથ જકડી પકડી ફાડા માકવા લાગ્યા; ચોરે જોયું મોટી આફત (વિપત્તિ), તેણે મનમાં વિચાર્યું, કેવા ખરાબ વખતેજ આજ બાહર થયે (નીકળ્યો) હતો, હાય રે ચોરી કરવા આવી આજ સાપના ડંશે પ્રાણ તજ પડશે. | বাড়ীওয়ালা সাপুড়িয়া। সে সাপ খেলাইয়া জীবিকা অর্জন করিত। সে সাপের ফাস শব্দ শুনিয়া ব্যাপার বুঝিতে পারিল ও তৎক্ষণাৎ আলাে জালিয়া হাে হাে করিয়া হাসিতে হাসিতে তুবড়ী বাজাইতে লাগিল। বাঁশীর শব্দে সাঁপ দুইটা সেই অবস্থায় ফণা তুলিয়া চোরের মুখের কাছে হেলিতে দুলিতে লাগিল। চোর তখন হত ভন্ত। সে না পারে কথা কহিতে, না পারে নড়িতে চড়িতে। সে তখন স্থির বুঝিয়াছিল যে একটু নড়িলেই সাপ দুইটা তাহার মুখে ছােবলাইয়া দিবে, আর তাহা হইলে তাহার ভবলীলা সাঙ্গ হইয়া যাইবে। সে ভয়ে ঠক ঠক করিয়া কাপিতে માજના
ઘરવાળો મદારી, સાપને ખેલાવી જીવન ચલાવતો, તે સાપનો કીસ શબ્દ (કુંફાડા) સાંભળી ઘટના બિીના) સમજી શક્યો અને તરતજ દીવે પ્રગટાવી હે હે કરી હસતાં હસતાં મોરલી બજાવા લાગ્યો. મોરબીના અવાજે બન્ને સર્પે તેજ અવસ્થામાં [ હાથે વળગ્યા રહીનેજ] હાલવા ડોલવા લાગ્યા. ચેર તે વખતે ગભરાયે. તે ન શકે બેલી, ન શકે નમી ચઢી [ હાલી ચાલી ], તે તે વખત નિશ્ચયે સમજ્યો હતો, જે જરાક નમતાંજ સાપ અને તેના મહેઠે કરડી દેશે [ કરડશે ], અને તેમ થતાં તેની [ પિતાની ] માનવલીલા સંપૂર્ણ થશે, તે સમયે તે ઠકુ ઠક્ કરીને કાંપવા લાગ્યો. . সাপুড়িয়া তখন তাহার কাছে আসিয়া বুলিল—কি বন্ধু? আছে

Page #110

( ৫০০ ) কেমন ? কি রকম মজা বল দেখি? বড় যে আমার ঘরে চুরী করিতে আসিয়া ছিলে, এখন কি হয়। এখন যে সাপের মুখে প্রাণটা দিতে হবে [হইবে]।যে সাপ দুইটা চোরের হাত জড়াইয়া ধরিয়াছে তাহাদের বিষ দাঁত ভাঙ্গা ছিল সুতরাং চোরকে বিশেষ ভাবে জব্দ করিবার জ ই সাপু, ভিয়া মাঝে মাঝে কথা কহিতে লাগিল ও মাঝে মাঝে তাহাকে ঘুরিয়া। ঘুরিয়া ভাল করিয়া তুবড়ী বাজাইতে লাগিল।
બદારી તે વખતે તેની પાસે આવી છે. કેમ મિત્ર! છેકેવા? (કેમ છે) કેવી મજા છે, કહે જેઉં, જબર જે મહારા ઘરે ચોરી કરવા આવ્યો હતો. અહીં શું હાય ! અહીં તો સાપના મહેઠે પ્રાણ દેવા પડશે. જે બને સાપે ચારનો હાથ જકડી પકડ છે, તે બન્નેના ઝેરી દાંત ભાંગેલ હતા; એથી
રને વિશેષ પ્રકારે જપ્ત [વશ] કરવાને માટેજ મદારી વચ્ચે વચ્ચે થોડી વાર] વાત કરવા લાગ્યો અને વચ્ચે વચ્ચે તેને ઘુમી ઘુમી સારી રીતે મુરલી વગાડવા લાગ્યા.
এদিকে সাপের জড়ানীতে ও ভয়ে চোরের প্রাণ কণ্ঠাগত। সে আর সদ্য করিতে না পারিয়া ভেউ ভেউ করিয়া কঁদিতেছ সাপৃড়িয়াকে কহিল, মশাই? আমার রক্ষা করুন—আমাকে বাঁচান, আর কখন এমন কাজ করিব না।
આણગમ સાપના જકડાવા વડે અને ભયે ચેરના પ્રાણ ગળે. તેણે હવે સહન ન કરી શકીને [શકવાથી મેં મેં કરીને રેતાં રોતાં મદારીને
g, মম !২৪ ২২, (৭} ১৪ন সবা , ৭ খাই પણ આવું કરીશ નહિ. | সাপড়িয়া বলিল—তাহা হইবে না। তােমায় ও রকম কথায় আমি তােমাকে ছাড়িয়া দিতে পারি না। যদি তুমি প্রতিজ্ঞা কর, যে চুরী ব্যৰ সাটী একে বারে ছাড়িয়া দিবে তাহা হইলে আমিও তােমাকে ছাড়িয়া দিব, নচেৎ এই অবস্থায় আমি তােমাকে থানায় গিয়া পুলিসের হাতে দিব। : મદારી બોલ્યો તે તેમ] થશે નહિ હારી એવા પ્રકારની વાત હુ હવે

Page #111

| ( ৭৪০ ) છોડી શકીશ નહિ. જો તું સેવન કર જે ચેરીને ધંધે એકદમ (બીલકુલ) છોડી દઈશ. તેમ છતાં (તો) હું પણ હને છોડી દઈશ; નહિતો(અન્યથા) આવી જ હાલતમાં હું હને થાણામાં લઈ જઇને પોલીસના હાથમાં દઈશ. | কি করে—চোর অগত্যা তাহার কথাতেই রাজী হইল। সাপুড়িয়া বলিল,--‘আমি আমার সঙ্গে ঘুরিবার জন্য একজন লােক খুজিতে ছিলাম, তা তুমি যদি আমার কাছে থাক তবে আমি যাহা উপার্জন করিব তাহার বখরা পাইবে—কেমন রাজী আছ ?' চোর বলিল হাঁ আছি।' সাপৃজিয়া বলিল-তােমার ও জঘন্য পাপের কাজ অপেক্ষা আমার ব্যবসা লক্ষ গুণে ভাল স্বীকার করত ? চোর বলিল—হ মশাই! | খ ১২,-- স উনা৷ প৭ নন৷ আর ২৩ এম. મદારી બ હુ મહારી સાથે ઘુમવાને માટે એક જણ માણસ જાતે હતો તે તું જે મારી પાસે રહે તો હું જે કમાઈશ, તેનો ભાગ (4)
শীথ-৫ম ২ ঔ। ! ১২ । ] . ১। ঠা-া । এ ની કામ કરતાં હારો ધંધો લાખ ગણે સારો માન તો ? ચાર બોલે, હા মায়..
সাপুড়িয়া তখন সাপ দুইটাকে টানিয়া পেটের মধ্যে রাখিয়া দিল। তাহারপর চোরকে বলিল, দেখ, এক দিন না এক দিন চোর ধরা পড়ি বেই পড়িবে, তােমার কপালেও তাহাই ঘটিত। তখন জেলে গিয়া ধানি। টানিতে ২ কিম্বা পাথর ভাঙ্গিতে ২ মুখ দিয়া রক্ত উঠিয়া যাইত, প্রহার খাইতে খাইতে হাড় গােড় চূর্ণ হইয়া যাইত, তাহার বদলে তুমি যে এরূপ ভাবে আমার কাছে ধরা পড়িলে ইহা তােমার পক্ষে মঙ্গলের বিষয়। যাও-এখন হাত মুখ ধুইয়া এস। সাবধান পলায়ন করিও না। আমার সাপেরা তােমার গায়ের গন্ধ পাইয়াছে, তুমি যে খানেও লুকাও আমার সাপেরা নিশ্চয় তােমাকে দংশন করিবে। চোর বলিল না মহাশয় ? আর আমাকে কিছুই বলিতে হইবে না।
મદારીએ તે વખતે બન્ને સાપને ખેંચી લઈ કરંડીયામાં રાખી દીધા.

Page #112

( ૧૧૧ ) ત્યારબાદ ચેરને કહ્યું જે, એક દિવસને એક દિવસ ચેર પકડાયજ પકડાય, હારા કપાળે (ભાગ્યમાં) ૫ણ તેમજ ઘટ્યું (બન્યું), તે વખતે (ત્યારે) જેલમાં જઈ ધાણી ખેંચતાં ખેંચતાં અથવા પથ્થર ભાંગતાં ભાંગતાં મહેઠેથી લેહી નીકળી જતું (આવતુ), માર ખાતાં ૨ હાથ પગ ભાંગી જતા, તેને બદલે તું જે આ પ્રકારે મહારી પાસે પકડાયો એ હાર માટે મંગલની વાત. જા– અત્યારે હાથ માં છે આવ; સાવધાન, ભાગી જઈશ નહિ. મહારા સાપે દ્વારા શરીરની ગંધ ઓળખી લીધી છે. હું ભાગતાંજ તેઓને છેડી દઈશ. તુ જે સ્થળે છુપા, મહારા સર્પો નિશ્ચય ને કરડશે ? ચેર બે – ના મહાશય? વધુ અને કાંઈ પણ કહેવું પડશે નહિ. সেই অবধি চোর চৌর কাৰ্য্য ছাড়িয়া সাপুড়িয়ার ব্যবসায়ের অংশীদার হইল।
થીજ લઈ ચેર ચોરીપણું છોડી મદારીનાં ધંધાને ભાગીદાર થયે.
| সেক ফরিদের বিচার। খেজুর গাছ গেলো সেক ফরিদের কাছে বিচার করতে (করিতে)। ભર કવિ હિના (વાકબાલ કારે) તન મનિર; ભજન ૧૭ જ গাছড়া, বন জঙ্গল আছে সব তার অধীন, তার প্রজা।
ખજુરનું ઝાડ ગયું સેક ફરિદની પાસે ન્યાય કરવા, સેક ફરિક વનના માલિકતે સ્થળે જેટલાં ઝાડ, ઝાડવાં, વન જંગલછે, (તે) બધાં તેને તાબે, તેની પ્રજા.
তাই খেজুর গাছ সেক ফরিদের দরবারে নালিশ করলেন “দোহাই হুজুর, মানুষেরা আমার গায়ের রস টুক সব খেয়ে ফেলে। আমার গা কেটে কেটে (কাটিয়া ২) রস বের করে নেয়। এর একটা উপায় করুন।
તેટલા માટે ખજુરના ઝાડ સેક કરિના દરબારમાં અરજી કરી. “દુહાઈ હજુરની, માસુસો મ્હારા શરીરને રસ બધે ખાઈ જાય છે. મહારું શરીર કાપી કાપી રસ અલગ કરી લે છે, એને એક (કાઈ) ઉપાય કરે.
সেক ফরিদ জিজ্ঞেস করলেন “তােমার সাক্ষী কে ? ”

Page #113

( ৭ ) સેક ફરિદ જીજ્ઞાસા કરી–પુછયું “હારે સાક્ષી કોણ?” ‘আক’ মহাশয় পাশে দাড়িয়ে ছিলেন, তিনি বল্লেন “দোহাই খাের চেলা, খেজুর গাছ ঠিক বলেছে। মানুষ গুলাে থাকতে আর আমাদের বাচা নাই। খেজুর গাছের ত রস টুকু খেয়ে প্রাণ টুক থাকতে ছেড়ে (ছােজিয়া] দেয় আর আমাদের ত একে বারে প্রাণেই মেরে ফেলে। উঃ মান্ত ষের বাচ্চা গুলেরে দাতে কি ধার! | “44” [ হীel ] নও৷aখ খই ওরা ওনা, সাংgl৪ ৪ান৷ ચેલાની, ખજુર ઠીક કહે છે. માણસે રહેતાં હવે અમારે બચાવ નથી, ખજુરને તે રસજ ખાઈ પ્રાણ રહેવા છોડી દે છે. અને અમને તે એકદમ જીવથીજ મારી નાખે છે]. ઉ, મનુષ્યના બચ્ચાંઓના દાંતમાં કેવી ધાર ! | সেক ফরিদ অনেক ভেবে [ভাবিয়া] জিজ্ঞেস করলেন “আছা বল দেখি মানুষেরা তােমাদের এত কষ্ট দেয় কেন ?
સેક ફરિદે ઘણું વિચારી પુછયું “ઠીક કહે જેઉં મનુષ્યો ત્યમોને આ ટલું દુઃખ દે છે શા માટે ?
খেজুর গাছ বল্লেন “আজ্ঞে মশাই, আমাদের রস বড় মিষ্টি, যে আমাদের রস এক বার খেয়েছে (খাইয়াছে), আমাদের দেখলেই তার নােম জল আসে।
ખજુર ઝાડે કહ્યું “જી મહાશય, અમારા રસ ઘણો મીઠે [] જેણે અમારો રસ એક વાર [પણ] ખાધે છે,-અમને જોતાજ તેની જીભમાં પાણી આવે (છે).
সে ফরিদ বল্লেন “বটে, বটে তবে একটা বার এস ত বাপু, একটু খেয়ে পরখ করে দেখি, তােমার রস কেমন মিষ্টি।”
સેક ફરિદ બોલ્યા “ઠી છે, ઠીક તે પણ એક વાર આવ્યો બાપુ, જરા ખાઇ પારખી જોઉં ત્યારે રસ કે મીઠે છે.”
তখন খেজুর গাছ প্রণাম করে বল্লে “হুজুর, তবে আমি এখন বিদায় হই-আমার আর বিচারের কাজ নাই।”
ત્યારે ખજુનું ઝાડ પ્રણામ કરી બેલ્યું, “હજુર તો હું અત્યારે વિદાય . ও ৪, ৪ ও ২ ২৭d স্থাও থা..

Page #114

( ૧૧૩ ).
વાય ગુચ્છ, এই নির্জন পথে এক ভগ্ন মজেদের সােপানােপরি উপবিষ্ট হত, ভাগ্য-আমি। একটা নিশাচরও আসিয়া আমার একান্ত চিন্তার সূত্র ছিন্ন করিতে পারিতেছে না। উপরের নীলিমাময় অনন্ত আকাশ যেমন সীমাহীন-আমার চিন্তা স্রোতও সেই রূপ।
આ નિર્જન માર્ગમાં એક ભાંગેલ મસજીદના પગથી પર બેસેલ હતા ભાગ્ય (અભાગી) હું એકાદ પિશાચ પણ આવી હારું એકાન્ત ચિત્તા સૂત્ર તોડી શકતો નથી. ઉપરનું શ્યામ વિસ્તૃત આકાશ જેવું અંત વગરનું-હારે ચિન્તા સાત [પ્રવાહ-પરંપરા] પણ તેવો. | সহসা সেই নৈশ নিস্তব্ধতা ভঙ্গ করিয়া কে যেন ভীমকণ্ঠে বলিয়া উ. નિ-જાવ? કાળ કઓચીંતાં તે રાત્રીસંબંધી નિશ્ચલતા (ને) ભંગ કરી કોણ જાણે કઠેર (ભયંકર) અવાજે બોલ્યો, ઠગ હારૂં આ કામ. | উপকৃত ব্যক্তি আমায় সস্নেহ আলিঙ্গন করিয়া বলিলেন-“ধ সেই মহিমান্বিত খােদা যিনি আজ তােমার আমার উদ্ধারের জয় পাঠাইয়াছেন। বন্ধো ? বল তুমি কে ? মালবেশ্বরকে তুমি যে দুচ্ছেদ্য ঋণে আবদ্ধ করিলে, তাহা অপরিশােধনীয় ?”
ઉપકૃત માણસ મહને સ્નેહ સહિત આલિંગન કરી [ભેટી) – ધન્ય તે મહિમાશાલિ ખુદા, જેણે આજ હને મહારા ઉદ્ધારને માટે મોકલ્યો છે? ભાઈ કહે તું કોણ છો ? માલવ નૃપને હું જે કઠિણ અણુથી બાંધી લીધા છે તે ન વાળી શકાય તેવું છે.
দিন কাহারও জন্ত অপেক্ষা করে না। সুখে দুখে সবারই দিন কাটে। আমারও দিন কাটিতে লাগিল। আমার উপরিতন কর্মচারী ইব্রাহিমখ। আমার নম্র ব্যবহারে বড়ই সন্তুষ্ট।
દિવસ કોઈની પણ વાટ જોતો નથી, સુખે દુખે બધાયના દિવસો વીતે છે; મહારા પણ દિવસ વીતવા લાગ્યા; મહારા ઉપર કામ કરનાર ઈબ્રાહીમખાં મહારા નમ્ર વ્યવહારે ઘણું જ સંતુષ્ટ.

Page #115

| ( 18 ) ইহার পরে ঘটনাবলী বড় জটিল। সে কেমন করিয়া, বিশেষ করিয়া, পরিস্কার করিয়া, বলিব জানি না। একটা গহন অরয়ের মাঝখান দিয়া যাত্রা করিয়াছিলাম, ঠিক কোন্ পথ দিয়া কখন্ চলিয়াছিলাম সে কি আর খুজিয়া বাহির করিতে পারি ?-কোথায় আরম্ভ করিব, কোথায় শেষ করিব, কোনটা ত্যাগ করিব, কোনটা রাখিব, সমস্ত কাহিনীকে কি উপায়ে এমন স্পষ্ট প্রত্যক্ষ করিয়া তুলিব যাহাতে কিছুই অসাধ্য অসম্ভব অপ্রকৃত বােধ না হয় ?
એ પછીની ઘટનાઓ ઘણી દૂધ છે. તે કેમ કરી, [કેવી રીતે ] અલગ કરી, સુધારી કહું તે હું] જાણતો નથી; એક ગાઢ જંગલની વચમાં થઈ પ્રવાસ કર્યો હતો, ઠિક કયે માર્ગ કયારે ચાલ્યો હતો તે શું ફરીથી ખોજ બાહર કરી શકું? કયાં થી આરંભ કરું, જ્યાં સમાપ્ત કરૂં, કયો ભાગ છોડી દઉં, કયો રાખું, બંધી વાતને ક્યા ઉપાયે એવી સ્પષ્ટ પ્રત્યક્ષ કરી રાખ્યું જેથી જરા પણ અસાધ્ય ન થઈ શકે તેવું] અસંભવ અપ્રકૃત [અસ્થાને] જણાય નહિ!
চক্রবর্তী পালাইবার পথ পায় না। ভাবিল রাম রাম, সন্ধ্যাবেলায় এ কি বিপদেই পড়িলাম? আদালতে সাক্ষ্য দিতে দিতেই প্রাণ বাহির হইয়া পড়িবে। ছিদাম (নাম) কিছুতেই তাহার পা ছাড়িল না, কহিল দাদা ঠাকুর, এখন আমার বৌকে বাঁচাইবার কি উপায় করি !”
ચક્રર્તીને ભાગવાને રસ્તે મળે નહિ. વિચાર્યું રામ રામ, સાંઝના વખતે આ કઈ વિપત્તિમાં પડ્યો ? કોર્ટમાં સાક્ષી દેતાં દેતાંજ જીવ નીકળી જશે. છિદામે કોઈ પણ રીતે તેનો પગ છોડે નહિ, કહ્યું “દાદા, અત્યારે મહારી વહુને બચાવવાને કર્યો શિ] ઉપાય કરું. | অবশেষে অপুবের মা এক দিন মৃন্ময়ীকে ডাকিয়া কহিলেন “বৌ মা, (মা অসাধন) অপূ অনেক দিন বাড়ি এল না, তাই মনে করচি (করিতেছি) কলকাতায় গিয়ে তাকে দেখে আসিগে (গে-ঋ মুখ)। তুমি সঙ্গে যাবে ?' মুনময়ী সম্মতি সূচক ঘাড় নাড়িল এবং ঘরের মধ্যে আসিয়া দ্বার রুদ্ধ করিয়া বিছানার উপর পড়িয়া বালিশখানা বকের

Page #116

উপর চাপিয়া ধরিয়া হাসিয়া নড়িয়া চড়িয়া মনের আবেগ উনমুক্ত করিয়া দিল; তাহার পর ক্রমে গম্ভীর হইয়া বিষণ হইয়া আশঙ্কায় পরিপূর্ণ হইয়া বসিয়া কাঁদিতে লাগিল।
અંતે અપૂર્વની માએ એક દિવસ મૃણમયીને બેલાવી કહ્યું “વહુ, અપૂ [અપૂર્વ ઘણુ દિવસ થય ઘરે આવ્યા નથી, તેથી વિચાર કરે છું, કલકત્તામાં જઈ તેને દેખી આવું? તું સાથે ચાલીશ ?” મૃણમયીએ સમ્મતિ સુચક માથું નમાવ્યું. અને ઘરમાં આવી બારણા બંધ કરી પથારીના ઉપર પડીને ઓશીકું છાતીએ ચાંપી [દાબી] પકડી હસી હાલી ચાલી [ઉંચા નીચા થઇ] મને ઉભરો કમ કરી નાખ્યું. ત્યાર પછી ક્રમે ગંભીર થઈ, બેદિત થઈ, આશંકા ઓથી પૂર્ણ થઈ બેસી રોવા લાગી. | তাহার পরে আর কি বলিব! শেষ কথা অতি স্বল্প ? প্রদীপ যখন নেবে তখন একটা ফুৎকারেই নিবিয়া যায়-সে কথা আর সুদীর্ঘ করিয়া কি ব্যাখ্যা করিব ? - | u২ পা • খ ২', অন এন এ থa [ ] ৭। এই બુકે ત્યારે એક કૂકારથીજ બુઝી થાય છે. તે વાતને અધિક લાંબી કરી શું আw 3.
এই ভাবে হাস্য পরিহাস চলিতে লাগিল, কিন্তু অপূর্ব অত্যন্ত বিমর্ষ হইয়া রহিল। কোন কথা তাহার ভাল লাগিতেছিল না। তাহার মনে হইতে ছিল, সেই যখন মা কলিকাতায় আসিলেন তখন মুনময়ী ইচ্ছ৷ করিলে অনায়াসে তাহার সহিত আসিতে পারিত। বােধ হয় মা তাহাকে সঙ্গে আনিবার চেষ্টাও করিয়াছিলেন কিন্তু সে সম্মত হয় নাই। এ সম্বন্ধে সঙ্কোচ বশত মাকে কোন প্রশ্ন করিতে পারিল না-সমস্ত মানব জীবন এবং বিশ্ব রচনাটা আগাগোড়া ভ্রান্তি সঙ্কল বলিয়া বােধ হইল।
એ રીતે હાંસી ઠઠ્ઠા થવા લાગ્યા, પરંતુ અપૂર્વ અત્યંત ખેદિત થઈ રહે. કઈ વાત હેને સારી લાગતી હતી, તેના મનમાં થતું હતું, [3] તે જ્યારે મા કલકત્તામાં આવી ત્યારે મૃમથી ઈચ્છા કરતાં અનાયસે [પના પ્રયને

Page #117

તેની સાથે આવી શકત, જશુાય છે કે માએ તેને સાથે લાવવા યત્ર પણ કર્યો હતો પરંતુ તે માની નહિ; એ સંબંધી સંકેચ થવાથી માને કઈ વાત પુછી શો નહિ–સકળ માનવ જીવન તથા વિવિ રચના સંપૂર્ણ બ્રાતિ પૂર્ણ જણાવા લાગ્યાં.
এমন সময় সংবাদ পাইলাম কেশরলাল রাজদণ্ড হইতে পলায়ন ক রিয়া নেপালে আশ্রয় লইয়াছে। আমি নেপালে গেলাম। সেখানে দীর্ঘ কাল বাস করিয়া সংবাদ পাইলাম- কেশরলাল বহুকাল হইল নেপাল ত্যাগ করিয়া কোথায় চলিয়া গিয়াছে কেহ জানে না।
১৭৭ম অ৫৪ [১] aae পথ [3] ০০ নম રહયે છે. હું નેપાલ [માં ગયા. ત્યાં ઘણો કાળ રહી સાંભળ્યું, કેશરલાલ ઘણો સમય થયાં નેપાલ છોડી કાંહ [અન્યત્ર ચાલ્યા ગયા છે તે કોઈ જાણતું નથી,
সাক্ষাৎ মাত্রই মাকে জিজ্ঞাসা করিল, “মা সব ভাল ত ?” মা কবি, লেন, “সব ভাল। তুই ছুটিতে বাড়ি গেলি না তাই আমি তােকে (তােমাকে) নিতে এসেচি (আসিয়াছি),
મળતાંજ માને પુછયું “મા બધાં કુશળ છે ને ?” માએ કહ્યું, સઘળી વાતે [બધાં] કુશળ છે. તું રજામાં ઘરે ગયો[આવ્યા]નહિ, તેથી હું હને લેવા পাথী ৪ :
মুনময়ীও স্থির করিল অপূর্ব তাহার উপর বিরক্ত হইয়াছে, তখন আপনার চিঠি খানি মনে করিয়া সে লজ্জায় মরিয়া যাইতে লাগিল। সে চিঠি খানা যে কত তুচ্ছ, তাহাতে যে কোন কথাই লেখা হয় নাই, তাহার মনের ভাব যে কিছুই প্রকাশ হয় নাই, সেটা পাঠ করিয়া অপূর্বর যে মনময়ীকে আরো (আরও) ছেলে মানুষ মনে করিতেছে, মনে মনে আরাে অবজ্ঞা করিতেছে, ইহা ভাবিয়া সে শরবিদ্ধের রায় অন্তরে অন্তরে ছটফট করিতে লাগিল। দাসীকে বারবার করিয়া জিজ্ঞাসা করিল, “সে চিঠি খানা তু কি ডাকে দিয়ে এসেছি ?” দাসী তাহাকে সহস্রবার আশ্বাস দিয়া কহিল “হঁ। গো, আমি নিজের হাতে বাসের মধ্যে ফেলে দিয়েছি, বাবু তা এ নি কোন কালে পেয়েছে (পাইয়াছে)। Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat

Page #118

( ૧૧૭ ) મૃર્મયીએ પણ નિશ્ચય કર્યો[3] અપૂર્વ તેના ઉપર નિપ્રેમ થયું છે, ત્યારે પિતાને [લખેલ] પત્ર યાદ કરી તે લજજા વડે[થી] મરી જવા લાગી. તે પત્ર
જે કેટલે તુચ્છ, તેમાં કોઈ પણ વાત લખી શકાઈ નહિ, તેના મનનો ભાવ [અભિપ્રાય]જે જરાય પ્રકાશ થયે નહિ તે [પત્ર] વાંચી અપૂર્વ જાણે મૃમયી ને વધુ બાળક [છોકરવટ યુક્ત] સમજી રહયો છે. મનમાં મનમાં અધિક અનાદર કરી રહયે છે, એ વિચારી તે બાણથી વિંધાયાની માફક મનમાં મનમાં તરફડીયા મારવા લાગી. દાસીને ફેર ફેર પુછયું, તે પત્ર તું ટપાલમાં નાંખી આવી છું ? દાસીએ હેતે હજાર આશ્વાસન દઈ કહયું, હા! મારે હાથે ટપાલની પેટીમાં નાખી આવી છું. બાબુ, તે આટલા દિવસે કયારનાય પામ્યા છે.
| এ কি স্বপ্ন ? কে এ ? হত ভাগ্য ভাগ্যবিতাড়িত মুসাফরের প্রাণ রক্ষার জন্য কে এত আরাম স্বীকার করিতেছে। শুনিয়াছি দেবলােকের অপসরারা অভাগার প্রতি দয়া করিয়া আশ্রয় দেন।
આ શું સ્વપ્ન ? કેવું આ? હા ભાગ્ય દેવથી હણાએલ મુસાફરની પ્રાણ રક્ષા માટે કોણ આટલે પ્રયાસ રહે છે. સાંભળ્યું છે સ્વર્ગની અપ્સરાઓ નિભંગીના ઉપર દયા કરીને આસરે દે છે. | পরস্পর মুখ চাহিয়া রহিল। যদি শৃগালে লইয়া গিয়া থাকে ? কিন্তু আচ্ছাদন বস্ত্রটি পৰ্য্যন্ত নাই। সন্ধান করিতে করিতে বাহিরে গিয়া দেখে, কুটীরের দ্বারের কাছে খানিকটা কাদা জমিয়াছিল তাহাতে স্ত্রী লােকের সদ্য এবং ক্ষুদ্র পদ চিহ্ন।
પરપર મુખ જોઈ તાકી] રહ્યા, કદાચ શિયાળ લઈ ગયું હોય, પરંતુ કાન શુદ્ધાંત નથી. ખોળ કરતાં કરતાં આહિર જઈ જોયું, ઘરના બારણાની પાસે કેટલાક કાદવ જામી ગયા હતા, તેમાં સ્ત્રી જનના તુરતના તેમજ આછાં પગલાં.
মৃতদেহ কুটীরের মধ্যে স্থাপন করিয়া চিতার কাঠ আসিবার প্রতীক্ষার চার জনে বসিয়া রহিল। সময় এত দীর্ঘ বােধ হইতে লাগিল যে অধীর

Page #119

( ৫০০ ) হইয়া চারিজনের মধ্যেই নিতাই এবং গুরুচরণ কাঠ আনিতে এত বিল হইতেছে কেন দেখিতে গেল। বিধু এবং বনমালী মৃতদেহ রক্ষা করিয়া বসিয়া রহিল। - મડદું ઝુપડામાં રાખીને ચિતાના માટે] લાકડાં આવવાની રાહ જોતા ચારે જણ બેસી રહ્યા; વખત એટલે લાંબો જણાવા લાગે છે અધીર થઈને ચાર જણમાંથી નિતાઈ તેમજ ગુરૂચરણ લાકડાં લાવતાં આટલે વિલંબ થાય છે શાથી [ઓ] જોવા ગયા. વિધુ તેમજ વનમાલી મડદું સાચવી બેસી રહ્યા. | শারদা শঙ্কর সহজ লােক নহেন, তাহাকে এই ভুতের গল্প বলিলে। হঠাৎ যে কোনো শুভ ফল পাওয়া যাইবে এমন সম্ভাবনা নাই। তখন চার জন বিস্তর পরামর্শ করিয়া স্থির করিল যে, দাহ কাৰ্য্য সমাধা হইয়াছে এই রূপ খবর দেওয়াই ভালাে।
શારદા શકર જહદી માની લે તે માણસ નથી, તેઓને આ ભૂતની વાત કહેતાં એકદમ જે કોઈ પશુ સારૂં ફળ મળે તેવી સંભાવના નથી. ત્યારે ચારે જણે ઘણે વિચાર કરી નિશ્ચય કર્યો, જે અગ્નિ સંસ્કાર સમાપ્ત થયા છે એવા ખબર આપવાજ સારા.
বিধু এবং বনমালী রামনাম জপিতে জপিতে কাপিতে লাগিল। হঠাৎ ঘরের মধ্যে একটা দীর্ঘ নিশ্বাস সুনা গেল। বিধু এবং বনমালী এক মু হুর্তে ঘর হইতে লম্ফ দিয়া বাহির হইয়া গ্রামের অভিমুখে দোড় দিল।
વિધુ તથા વનમાલી રામ નામ જપતાં જપતાં કાંપવા લાગ્યા. એકદમ ઘર [ઝપsi] માં એક લાંબો નિશ્વાસ સંભળાણે. વિધુ અને વનમાલી એકજ ક્ષણમાં ઘર થકી લાંફ મારી [કદી બાહર થઈ [નીકળી] ગામની તરફ દેડયા. | অ ব্যক্তি কহিল, “আমি চট করিয়া এক দৌড়ে সমস্ত সংগ্রহ করিয়া আনিতে পারি”।
બીજે માણસ બે, “હું જલ્દી એક દેટે બંધું એકઠું કરી લાવી શકું.
বনমালীর পলায়নের অভিপ্রায় বুঝিয়া বিধু কহিল-“মাইরি? আর আমি বুঝি এখানে একলা বসিয়া থাকিব।”।

Page #120

( ৫৬ ) વનમાલીનું ભાગવાનું મન જાણ વિધુ બેલ્યો-“મા રે ? અને હું જાણે અહીં એકલો બેસી રહીશ?
আবার কথাবার্তা বন্দ হইয়া গেল। পাঁচ মিনিটকে এক ঘণ্টা বলিয়া মনে হইতে লাগিল-তাহার যে দিব্য আরামে কোথাও বসিয়া গল্প করিতে করিতে তামাক খাইতেছে এসন্দেহ ক্রমশই তাহাদের মনে ঘনীভুত হইয়া উঠিতে লাগিল।
વળી વાર્તાલાપ બંધ થઈ ગયું. પાંચ મિનિટ એક કલાક જેવી જણાવા લાગી–તેઓ જે દિવ્ય સ્થાનમાં કયાં બેસી વાત કરતાં કરતાં તમાકુ ખાય છે તે સંદેહ ધીરે ધીરે તેઓના મનમાં વધારે જોરથી પેદા થવા લાગે. | কালবিলম্ব না করিয়া চারজনেই শ্মশানে সেই কুটীরে গিয়া উপস্থিত হইল। ঘরে ঢুকিয়া দেখিল মৃতদেহ নাই, শু খাট পড়িয়া আছে।
ઝાઝો વખત ન કરતાં ચારે જણ સ્મશાનમાં તે ઝુંપડામાં જઈ હાજર થયા. ઝુંપઢામાં પ્રવેશ કરી જોયું ]િ મડદું નથી, ખાટલે શુન્ય પડે છે.
রাণী হাটের জমিদার শারদাশঙ্কর বাবুদের বাড়ির বিধবা বধুটির পিতৃ কুলে কেহ ছিল না সকলেই একে একে মারা গিয়াছে। পতিকুলেও ঠিক আপনার বলিতে কেহ নাই, পতিও নাই পুত্রও নাই। একটি ভাসুর পাে শারদা শঙ্করের ছােট ছেলেটি সেই তাহার চক্ষের মণি ছিল।
રાણીહાટ [ગામ] ના જમીનદાર શારદાશંકર બાબુના ઘરની વિધવા વહુના પીયરમાં કઈ હતું નહિ, બધાંય એક એકે એક પછી એક] મરી ગયાં છે. સાસરામાં પણ ઠિક પિતાનું કહેવા કોઈ હતું નહિ. પતિએ નહિ, પુત્ર પણ નહિ. એક માત્ર જેઠને પુત્ર શારદા શંકરને હાને છોકરો, તેજ તેના - ખની મણિ કિનીનિકા] હતી.
কয়দিন কাটিয়া গিয়াছে তা বলিতে পারি না। আমার পূর্ব চেতনা ও সঙ্গে সঙ্গে স্মৃতি ফিরিয়া আসিয়াছে। আমি চই ফেলিয়া চাহিয়া দেখি লাম। যাহা দেখিলাম তাহাতে আমার বিস্ময় আরও বাড়িয়া উঠিল।

Page #121

( ૧૨ ) সুসজ্জিত কক্ষে দুগ্ধফেন নিভ শয্যায় আমি শুইয়া আছি। সে কক্ষের সজ্জা রাজ কক্ষের মত।
કેટલા દિવસો વીતી ગયા છે તે કહેવા ]િ સમર્થ નથી. મારી પૂર્વેની ચેતના અને સાથે સાથે સ્મૃતિ પાછી પૂિર્વની જેમ] ફરી આવી ગઈ છે. હું નજર ફેલાવી જોયું. જે જોયું, તેથી મહારે વિસ્મય [આશ્ચર્ય] અધિક વધી ગયા. એક સારી રીતે સજેલ ઓરડામાં દુધના ફેણ જેવી પથારીમાં હું સુતો છું, તે ઓરડાની સજજ રાજમહેલના એરડાના જેવી.
| ‘সাহেব, গৃহ স্বামিনীর আদেশে আমরা আপনার পরিচর্যার জ নিযুক্ত। আপনি এই সৎ পান করুন। ইহাতে আপনার শরীরে শক্তি সঞ্চার হইবে।”
સાહેબ, ઘર ઘણી આણીના હુકમે અમહું આપની સેવા માટે નિમાયેલા છિીએ. આપ આ સરબત પીવે, એથી આપના શરીરમાં શક્તિને સંચાર થશે. | এ তিরস্কারে আমি হঠিলাম বটে, কিন্তু এক অদ্ভুত সমস্যার মধ্যে পড়িলাম। মনে ভাবিলাম যাহার মুখে অত সরলতা, চোখে অত করুণা, হাশ্যে অত প্রেম, সে এত নিষ্ঠর কেন ?”
એ તિરસ્કારે હું હઠ ખરે, પરંતુ એક અદભૂત સમસ્યા[ભાંજગડ]માં પો, મનમાં વિચાર્યું કે જેના મહેઢામાં (બોલવામાં) આટલી સરલતા, આંખમાં આટલી કરૂણું, હાસ્યમાં આટલે પ્રેમ, તે આટલી નિધુર [કઠાર] કેમ. | মরিতে আমি প্রস্তুত। আমি এ জীবনে আজীবন কষ্ট ভােগই করি য়াছি। এক মুহুর্তের জন্য একটু সুখ পাইয়াছিলাম তাহার ফল মৃত্যু। বেশ আমি মৃত্যুর জই প্রস্তুত!
મરવા હું હાજર છું. હેં આ જીવનમાં જીવન પર્યંત દુખેજ ભોગવ્યાં છે. એક ક્ષણ ભરને માટે જરાક સુખ પામ્યા હતા હેનું ફળ મરણ? સારું, હું મૃત્યુને માટેજ હાજર છું. | আমি আর সই করিতে পারিলাম না। তখনই সেই হতলে বসিয়া

Page #122

দীন ভাবে করজোড়ে সেই স্ত্রী লােককে বলিলাম আপনি যেই হউন,আর আমায় সন্দেহে রাখিবে না। বলুন আমার প্রিয়তমার কোন অনিষ্ট ঘটিমাছে কি না।
હું હવે સહી શકો નહિ, તેજ વખતે તે ઘરની જમીનમાં બેસી દીન ભાવે હાથ જોડી તે સ્ત્રીને બે, આપ જે કાઈ હો. હવે મને સંદેહમાં રાખશો નહિ; કહે મહારી પ્રિયતમાનું કાંઈ અનિષ્ટ [અશુભ] થયું છે કે નહિ.
বিবি, এই হৃদয়ের শােণিত আপনাকে এখনই দিতেছি, আপনি ইহা লইয়া সাহাজাদীকে উপহার দিন। সে নির্দোষ অবলার যেন কোন অনিষ্ট হয়।
બિબિ, આ હદયનું લેહી આપને અત્યારે જ દઇ દઉં છું, આપ એ ]િ લઇ શાહજાદીને ઉપહાર છે. તે નિર્દોષ અબલાનું જેથી કાંઈ અશુભ ન થાય.
পাছে পুলিসের উপদ্রব ঘটে এই জয় অধিক আড়ম্বর না করিয়া জমিদারের চারি জন ব্রাহ্মণ কর্মচারী অনতিবিলম্বে মৃতদেহ দাহ করিতে লইয়া গেল।
પાછળ પોલીસને ઉપદ્રવ થાય એટલા માટે ઘણે આડંબર ન કરનાં જમીનદારના ચાર જણ બ્રાહ્મણ નકર જલ્દી મડદું બાળવા લઈ ગયા.
অনেকক্ষণ চুপ করিয়া থাকিয়া একজন কহিল, “ভাইরে এক ছিলিম তামাকের যােগাড় থাকিলে বড় সুবিধা হইত। তাড়াতাড়ি কিছুই আনা হয় নাই।
ઘણા વખત ચુપ કરી રહીને એક જણ બોલ્યો “ભાઈ હે ? એક ચલમ તમાકુનો ઉપાય જોિગવાઈ] થતાં ઘણું ઠીક થતું; ઉતાવળે કાંઈ પણ લહાણું
6. | প্রায় ক্রোশ দেড়েক পথ গিয়া দেখিল তাহার অবশিষ্ট দুই সঙ্গী লণ্ঠন হাতে ফিরিয়া আসিতেছে। তাহারা বাস্তবিকেই তামাক খাইতে গিয়াছিল, কাঠের কোন খবর জানে না, তথাপি সংবাদ দিল গাছ কাটিয়া কাঠ ফাড়াইতেছে—অনতি বিলম্বে রওনা হইবে। তখন বিধু ও বনমালী

Page #123

( ૧૨ ) কুটীরের সমস্ত ঘটনা বর্ণনা করিল। নিতাই এবং গুরু চরণ অবিশ্বাস করিয়া উড়াইয়া দিল, এবং কর্তব্য ত্যাগ করিয়া আসার জন্য অপর দুই জনের প্রতি অত্যন্ত রাগ করিয়া বিস্তর ভৎসনা করিতে লালি।
પ્રાય: દોઢેક કોશ માર્ગે જઈ જોયું તેના બાકીના બે સેબતી લાલટેન હાથે હાથમાં લાલટેન લઈ પાછા આવી રહ્યા છે. તેઓ નિશ્ચયેજ તમાકુ ખાવા ગયા હતા, લાકડાની કાંઈ વાત જાણતા જોતા તો પણ સમાચાર કહ્યા [3] ઝાડ કાપી લાકડાં ચીરાય છે, થોડી જ વારમાં રવાના થશે. તે વખતે વિધુ તેમજ વનમાલીએ ઝુંપડાની બધી ઘટના વર્ણન કરી; નિતાઈ તથા ગુરૂ ચરણે અવિશ્વાસ કરી વાત ઉડાવી દીધી (બે નાની) અને કર્તવ્ય (કાન) છોડી આ વવા માટે બીજા બેજ ઉપર અત્યંત કૃધ કરી અત્યંત ઠપકો દેવા લાગ્યા.
ત્ર-કંગાલ, সে ছিল দরিদ্রের সম্বল, অন্ধের যষ্টি। તે હવે દક્વિને આધાર, આંધળાની લાકડી (આધાર).
শৈশবে মাতৃহারা সে তার মাকে জানিতেই না। কি দুঃখী ছিল সে, একটি খেলার সঙ্গী পৰ্য্যন্ত তার (তাহার) ছিল না, না একটি তাই কি જન
બાહ્ય વયમાં માતા વિનાને તે તેની માને જાણ જ નહે. કે દુખી હતો તે, એકાદ રમવાને સાથી શુદ્ધાંત તેને હતો નહિ, નહિ એકાદ ભાઈ કે બહેન.
তবু সে ঠিক দুঃখী ছিল না, কারণ সে তার দুঃখ অনুভব করিতে পারিত না; সকল অভাব পূর্ণ করিতে তার সেই বুড়াে বাপ।
તે પણ તે સારી રીતે (અત્યંત) દુખી હતું નહિ, કારણ તે તેનું દુઃખ અનુભવ કરી શકતો નહિ; બધા અભાવ પુરા કરવા (માટે) તેને તે મુદે પિતા હતો). Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat

Page #124

( ২৪) বাপের মত খাটিয়া খাওয়াইত (ওয়া-আখান) মায়ের মত বুকে জড়াইয়া ঘুম পাড়াইত, আর শিশুর মতই হাস্য মুখর হইয়া তার সাথে খেলিয়া দিন কাটাইত।
બાપની જેમ મહેનત લઈ ખવરાવતે, માની જેમ હૃદયે દાબી ઉંધાડતો, અને બાળકની જેમજ હાસ્ય પૂર્ણ થઈને તેની સાથે રમી દીન વીતાવતે.
সে যখন বুঝিতে শিখিতে ছিল এই পৃথিবী খালি হাসিয়া খেলিয়া বেড়াইবার জায়গা নয়, এখানে মাথার ঘাম পায়ে ফেলিয়া দুমুঠো তনুর যােগাড় করিতে হয়;—এখানে দুঃখ শােক সহ্য করিয়া, মান অপমান অগ্রাহ করিয়া সম্মুখের দীর্ঘতর কালের প্রতিকুলে বুঝিয়া বাঁচিয়া থাকি
તે જે સમયે સમજવા શીખતો હતો (ક) આ પૃથ્વી ખાલિ હસી રમીને ભટકવાની જગ્યા નથી, અહીં માથાની ગરમી પગે ચઢાવી બે મુઠી અન્નની જોગવાઈ કરવી પડે છે. અહીં દુઃખ શોક સહન કરીને, માન અપમાન ગ્રહણ ન કરીને ન સમજીને) સામેના લાંબા સમયની પ્રતિકુલે લડી બચી રહેવું ১৪.
এমন একদিনে তাহার বাপকে পৃথিবী হইতে চলিয়া যাইবাব পরেয়ানা আসিল। বহু দুঃখ যাহাদের, তাহারা অত সহজে গেলে সে দুঃখ ভােগ করিবে কে? নিয়তির অয়াচিত করুনায় বিনা চিকিৎসায় বৃদ্ধ সারিয়া উঠিল, কিন্তু রােগ তার স্মারক চিছু স্বরূপ লইয়া গেল তার চক্ষুর জ্যোতি টুকু।
એવે એક દિવસે તેના બાપને પૃથિવીથી ચાલ્યા જવાને પરવાનો આવ્યા. ઘણું દુઃખ જેઓનું, તેઓ આટલી સહેલાઈએ જતા તે દુઃખ ભોગવે કોણ? ભાગ્યની વ્યાખ્યા વિનાની કરૂણ વડે વિના ઉપાયે વૃદ્ધ નીરોગી થઈ ગયે. પરંતુ રોગ તેના પિતાની યાદગીરી સ્વરૂપ લઈ ગયો તે [બુઢાની આંખની જ્યોતિ মাও. | বৃদ্ধ আর্তস্বরে ডাকিল-ফকির বাবা কি উপায় হবে।

Page #125

( ૧૪ ) વૃદ્ધ દીન સ્વરે બે –ફકિર બેટા શે ઉપાય થશે.
উপায়, আর উপায় কি, বারাে বৎসরের বালক বৃদ্ধের হাত ধরিয়া পথে বাহির হইল।
ઉપાય, બીજો ઉપાય શો, બાર વરસનો બાળક વૃદ્ધના હાથ પકડી બહિર નીકળ્યો | শীর্ণ বক্ষ পঞ্জর রুদ্ধ শ্বাসে কাপিয়া পিয়া উঠিত, অসহঁ বেদনায় ব্যয় কঁদিয়া ফেলিত; দুলাল, আমার মানিক! এও আমার কপালে ત્રિ !
જીણું વક્ષ (છાતી) પિંજર રંધાએલ શ્વાસે અત્યંત કાંપતું, અસહ્ય પીડાએ વૃદ્ધ રોઈ તૈ; દુલાલ, હારૂં માણિક, આ પણ મહારા લલાટ [ભાગ્ય માં હતું (૬)? | উপবাস ক্লিষ্ট মুখে হাসি আনিয়া বৃদ্ধের রুক্ষ মাথায় আদরে হাত বুলাইতে বুলাইতে ফকির একটু ধমকের স্বরে বলিত, ছি, ছেলে মানুষ তুমি বােঝনা। বাপ কষ্ট করেই ছেলেকে খাওয়ায়।
ઉપવાસે (ખે) કલેશ યુક્ત હોઠે હાસ્ય લાવી વૃદ્ધના રૂખા માથામાં આદર પૂર્વક હાથ ફેરવતાં ફેરવત (સ્પર્શ કરતાં) કિર જરાક જોરદાર અવાજે બોલતે, છિ, નાના બાળક (જેમ) હમે રહમજે નહિ? (જે) બાપ દુખ વેઠીને જ પુત્રને ખવરાવે.
তাদের ছােট কুটীর দীর্ঘকাল অসংস্কৃত থাকিয়া ভাঙ্গিয়া যাইতে লাগিল। ছােট গ্রাম খানি একদণ্ডে সব কয়খানা বাড়ী ঘুরিয়া আসা যায়, এখানে নিত্য পেট ভরে না, নিত্য কেহই দিতে চায় না। আর দিবেই বা কি করিয়া ? দরিদ্র পল্লীর সকলেরই যে এক অবস্থা, একটু উনিশ বিশ
છે. . તેઓની હાની ઝુંપડી ઘણે વખત સુધી] અસુધરેલ રહીને ભાગી જવા લાગી. નેહાનું ગમ, એક આંટામાં બધાં કેટલાં ધર ધુમી અવાય, અહીં હમેશાં પેટ જરાય નહિ, હમણાં જ દેવા મહાય નહિ, અને દે પણ શું કરી (કેવી

Page #126

( ৫২০ ) રીતે? ગરીબ ગામના બધાંયની જે સરખી અવસ્થા (હાલત); કઈક ઓછી ৭ মাপ..
নিঃসহায় দুটিতে তারা (তাহারা) পরস্পরের সহায় স্বরূপ হইয়া বহু কষ্টে বহু আশায় সহরে গিয়াছিল। দীর্ঘ পথের সুদীর্ঘ যাত্রা বহু অনাহারে বহু অশ্রুজলে সমাপ্ত হইয়াছিল; কিন্তু তাহাদের সে কষ্ট অবসাদে সে আশা মরীচিকায়, সে অনাহাসে অশ্রুজল আনাে বুভুক্ষা আর হাহাকারে পরিণত হইল।
નિઃસહાય બને તેઓ એક બીજાના સહાય સ્વરૂપ થઈને, ઘણું દુઃખે, ઘણી આશાએ શહેરમાં ગયા હતા. લાંબા રસ્તાની લાંબી યાત્રા (પ્રવાસ) ઘણી ભૂખે, ઘણું રૂદને પૂર્ણ થઈ હતી, પરંતુ તેઓનું તે દુખ વિષાદે, તે આસાનાં ઝાંઝવાએ તે ભૂખ તે અશ્રુજલ અધિક ભુખ અધિક હાહાકારમાં બદલાઇ ২i.
| ঘােট পল্লীর কুটীরে কুটীরে যাহা মিলিত; বিশাল নগরীর প্রাসাদ মালায় তাহার একান্ত অভাব। হয়ত বা তেমনি তাহাদের ভিক্ষাভাজন পূর্ণ হইত। কোনাে দিন বা বেশী পর্যটনে এক মুঠো বেশী। কিন্তু তেমন তৃপ্তিতে তাহাদের চিত্ত প্রসন্ন হইত কই ?
નહાના ગામના ઝુંપડે જે મળતું, વિશાલ નગરીનાં મહેલની હારમાં તને બીલકુલ અભાવ: કદાચ તેવી રીતે [સંપૂર્ણ] ભિક્ષાપાત્ર ભરાતું. કોઈ દિવસે અથવા ઝાઝું ભમતાં એક મુઠી વધારે (મળતું), પરંતુ તેવી પ્રકારની તૃપ્તિમાં તેઓનું ચિત્ત પ્રસન્ન થાય કેમ (ક્યાંથી).
এখানে যে মমতার পরিবর্তে অবজ্ঞ, সান্ত্বনার বদলে রুট বিকার পাইয়া মৰ্ম্ম তাহাদের ভিক্ত হইয়া গেল।
અહીં જે મમતાના બદલામાં અનાદર, સાત્ત્વનાને બદલે અત્યંત ધિક્કાર પામી મર્મ (સ્થળ) તેઓનું ભેદાઈ ગયું.
এমনি করিয়া কতদিন কাটিল; প্রবল শীত দারুণ গ্রীষ্ম আর প্রলয়ঙ্করী ঝড় বর্ষার মাতাল কাল খেলেনা দিন গুলি লইয়া লােফালাফি ক:

Page #127

( ૧૨૬ ) নিতে ২ চলিয়া গেল রাখিয়া গেল সারা পৃথিবীতে তাহাদের অনাবৃত পদচিহু গুলি, কেহ বা সে স্পর্শে সরস সুন্দর হইয়া উঠে, কেহ বা দলিত মথিত হইয়া যায়।
એવી રીતે કેટલાક દિવસ વીત્યા. અત્યંત ટાઢ, ભયંકર ઉનહાળે અને પ્રલય કરે તેવી આંધી (અને) વરસાદને મતવાળા (મા) સમય (૨૫) ખેલેન (રમકડું) દિવસો લઈ કુદતે નાચતે ચાલ્યો ગયો. રાખી ગયે સકલ પૃથ્વીમાં તેનાં ન ભૂંસાય તેવાં પગલાં, કેાઈ તે પશે સરસ સુંદર થઈ જાય, કેાઈ અથવા હત ન થઈ જાય.
এক দিন যখন ধনীর দুয়ারে ধিকৃত বালক উপলব্ধি করিতে পারি। সে বালক নয়. পুর্ণাঙ্গ কিশাের; এত অয়ত্নেও সে বলিষ্ঠ কর্মঠ স্বাস্থ্য সুন্দর কান্তিময়,-সে কেন ভিক্ষা করিয়া খাইবে ! আতােদর পরিতৃপ্তির জ পরের মার্জিত ধনে সে কেন নিঃসঙ্কোচে হাত পাতিবে? কোনকোন্ অধিকারে ?
એક દિવસ જ્યારે (કોઈ) ગૃહસ્થને બારણે ધિક્કાર પામેલ બાળક સમજી સ (કે) તે બાળક નથી પુરો યુવક છે. આટલા વિના પ્રયત્ન પણ તે બળવાન, કામ કરી શકે તે, સ્વાધ્ધથી સુંદર કાન્તિ પૂર્ણ (છે)-તે શા માટે ભિખ માગી ખાશે ? પિતાના પેટ ભરવા માટે બીજાની મહેનતે કમાલ ધનમાં તે શાને સંકોચ રહિત હાથ નાખશે ? શાને-કયા અધિકારે ? | তখন তাহার চিত্ত আবালের অভ্যস্ত কর্মে নিতানতই বিমুখ হইয়া উঠিল। তাহার আগত যৌবনের নূনগৰ, নূতন তেজ, নবতর কৰ্ম্মলি, অনাদর ক্ষুব্ধ কিশোর প্রাণের ফাকে ফাকে উকি মারিতে ছিল। সে ভিক্ষা পাত্র ফেলিয়া জীর্ণ বস্ত্রে দৃঢ় রূপ কটি সমৃদ্ধ করিল।
તે વખતે તેનું ચિત્ત બાલ્યવયના અભ્યાસેલ કર્મથી અસંત વિમુખ થઈ ગયું. તેને આવેલ જુવાનીને નવો ગર્વ, નવું તેજ, અત્યંત નવીન કર્મ (કામ) કરવાની ઈચ્છા, અનાદર વડે કરી લેભ પામેલ જુવાન પ્રાણના છિદ્ર છિદ્ર (રગે રગે) ડોકીયાં મારવાં લાગ્યાં, તેણે ભિક્ષાનું વાસણ છોડી, પુરાણા લુગડે મજબુત રીતે કેડ બાંધી.

Page #128

( ২৩)। বৃদ্ধ কহিল-এ পাগলামি কেন তাের বাবা ? তুই যে আমার মায়ের ঠাইও কেড়েছিস, আমায় নিঃসহায় একেলা ফেলে কোথা যাবিয়ে তুই!
ও ৪-এ (খ) খা (si) a2 t? (৪৪ন মন સ્થાન (જન્મ સ્થાન) થી પણ કાર્યો છે, અને સહાય વિના એકલો મુકી કયાં
না-সে ফিরিবে না,-ফিরিতে পারিবে না তবে শার্পল যেমন তার অপূর্ণাঙ্গ শাবককে মুখে করিয়া দেশান্তরে চলিয়া যায়, সেও তেমনি অত্যমৃত সহজেই এই ভার বহন করিবে;- তাহাকে কাজ করিতেই হইবে, এমের বিনিময়েই সে খাদ্য গ্রহণ করিবে? এত দিন দ্বারে দ্বারে ফিরিয়া যে ব্যর্থ শ্ৰম করিতেছিল, তাহা বৃথায় না ফেলিয়া দরদীকে তার ভিক্ষাদানের মূল্য স্বরূপ দিবে। সে কয়লার খনিতে কাজ লইল। সারা দিনের অক্লান্ত চেষ্টায় যে কয়টি পয়সা পাইত, তাহাতেই স্বচ্ছন্দে তাহাদের দিন চলিয়া যাইত।
નાતે ફરશે નહિ,-ફરી શકશે નહિ, તે પણ વાધ જેવી રીતે તેના -હાના બાળકને માત્રામાં લઈ બીજ પ્રદેશમાં ચાલ્યો જાય, તે પોતે પણ તેવી રીતે ઘણી સહેલાઈથી એ ભાર વહન કરશે;–તો પણ તેને કામ કરવું જ પડશે, મહેનતને બદલામાંજ તે ખાદ્ય (અનાદિ) ગ્રહણ કરશે. આટલા દિવસ બારણે બારણે (ઉંબરે ઉંબરે) ફરી જે ફોગટને શ્રમ કરતો હતો, તેને વ્યર્થ ન કરતાં દરદીને તેનાભિક્ષા દાનના મૂ૯ય સ્વરૂપ દેશે, તેણે કોયલાની ખાણમાં કામ લીધું. આખા દિવસનું ઉદ્વેગ રહિત ઉદ્યમે (તે) જે કેટલાક પૈસા પામત (মন) ৭ ২৭৩- ৭মানা বিএt fণী পnt. | প্রতি প্রভাতেই ফকিরের অয়তু বিস্ত কেশ রাশির মধ্যে শীর্ণ অঙ্গুলি গুলি সঞ্চালন করিতে করিতে, একটা দীর্ঘশ্বাসের সহিত সমস্ত মৌন আশীর্বাদ চালিয়া, পুত্রকে বিদায় দিয়া স্থবির বৃদ্ধ সারা দিন তার কুটিরের দ্বার খানিতে নীরবে বসিয়া থাকে। সন্ধ্যা যখন আকাশে তার

Page #129

( ৭২০ ) কালাে আঁচলের ছায়া ছড়াইয়া, ধরণীর অানত কৰ্ম্ম সঙ্গীতে একটি খাস পতনের শেষে বিরামের যতি আনিয়া দেয়, তখন সে তাহার জ্যোতি হীন চক্ষ তারকার উপর জ্যোতি মণ্ডলের অভার বুঝিয়া গৃহদীপ পানি জ্বলিবার প্রত্যাশায় কল্পিত বক্ষে উৎকর্ণ হইয়া থাকে।
રોજ હાણમાં ફકિરના ઓળ્યા વિનાના વાળના ગુચ્છામાં રૂખાં અગળાંઓ ફેરવતાં ફેરવતાં એક લાંબા સ્વાસ સાથે સમગ્ર માન–વિના બોલે) આશીર્વાદ દઈ, પુત્રને વિદાય કરી વૃદ્ધ હમેશાં તેના ઝુંપડાના બારણામાં ચુપ બેસી રહેતો. સંધ્યા જે વખતે આકાશમાં તેના (પિતાના) વસ્ત્રની છાયા બિછાવીને પૃથ્વીના થાક્યા વિનાના કર્મ સંગીતમાં એકસ્વાસ પતનને અંતે વિરામની યતિ (ઇતિ) લાવી દે, તે વખતે તે તેની તિરહિત અખની કનીનિકા ઉપર
તિ (તજ) મંડલને અભાવ જાણી ઘરને દીવો પ્રગટાવવાની આશાએ বিন ৪ (d) ৪ান ৫ [dr] না. | একদিন,--সে দিন বর্ষার ঘন ঘটায় আকাশ ধুসর ছিল, এমন এক দিনে রুগ্ন বৃদ্ধ তার শক্তিহীন দেহের ভার প্রাণানত পরিশ্রমে মেরু কেন্দ্রে স্থির রাখিয়া তেমনি ভাবে দুয়ারে বসিয়া ছিল। প্রতি মুহুর্তে যেন উদ্বেগ চঞ্চল পদ শব্দ শুনিতে পাইয়া আপনাকে অতন্দ্র রাখিবার চেষ্টায় সচকিত হইতে ছিল।
એક દિવસ,તે દિવસે વરસાદના ઘટાટોપે આકાશ વ્યાપ્ત હતું, એવા એક દિવસે પીડિત વૃદ્ધ તેના પિતાના) શક્તિ શૂન્ય દેહને ભાર પ્રાણાન્ત (અત્યંત) મહેનતે મેરૂ દન્ડ પર સ્થિર રાખી તેવા વિચારે બારણામાં બેઠે હતો. પ્રતિક્ષણે જાણે ઉગથી ચંચલ પગલાંને શબ્દ સાંભળી પોતાને પ્રમાદ રહિત રાખવા માટેની ચેષ્ટા (ઉવાગ)એ ચમકી જતું હતું.
যখন সে কল্পনায় তার কম্পিত ওষ্ঠে মেহময় তনয়ের এমােত্তপ্ত ললাটের সুখস্পর্শ অনুভব করিতে ছিল, তখন বাহিরে সহসােখিত কোলাহলের মধ্যে ভয় ব্যাকুল কাহার স্বর তার সকল স্বপ্ন ভাঙ্গিয়া দিয়া একটা নিদারুণ বিভীষিকায় তাহাকে জড় মুঢ় বানাইয়া দিল।

Page #130

( ૧૨૯ ) જે વખતે તે કલ્પના વડે (તેના પિતાના) કાંપતા હેઠે સ્નેહ પૂર્ણ પુત્રના પરિશ્રમથી તપેલ લલાટને સુખ સ્પર્શ અનુભવ કરતો હતો. તેને બાહર અકસ્માત ઉદ્ધવેલ કેલાહલમાંના ભયથી વ્યાકુલ કોઈના સ્વરે તેનું બધું સ્વપ્ન (તરંગો) ભાંગી દઈ એક ભયંકર ભયે તેને જડ મૂઢ બનાવી દીધો.
কে বলিল-বিষাক্ত গ্যাসে নূতন নালা ভরিয়া গিয়া অসাবধান কয়টি ছােকর মজুরের প্রাণ নষ্ট হইয়াছে।
કાઈ બોલ્ય-ઝેરી ગેસ વડે નવી સુરંગ ભરી જઈ અસાવધાન કેટલાક મજુરના બાળકોને પ્રાણ નાશ થયો છે.
বৃদ্ধ একবার আর্তস্বরে ডাকিল, ফকির বাবা ? વૃદ્ધ એકવાર દીનસ્વરે બોલ્યો, ફકિર બેટા ?
ফকির যখন জনতা ঠেলিয়া ভূলুণ্ঠিত বৃদ্ধের লােলিত মস্তক সয়ত্নে বক্ষে তুলিয়া লইল, বৃদ্ধ তখন হাসিকান্নার পর পাবে।
ફકીરે જ્યારે જન સમૂહને અલગ કરી જમીનમાં આળોટતા વૃદ્ધના ચંચળ મસ્તકને યત્ન સહિત છાતીએ લઈ લીધું; વૃદ્ધ ત્યારે હર્ષ રૂદનને પેલે પારે (અર્થાત સંસાર છોડી ચાલ્યા ગયે). | দুঃসহ বেদনায় উনমাদ অস্থির যুবক আপনার হৃদ পিণ্ড ছিড়িয়া উপাডিয়া ফেলিতে চাহে;-এমন শােচনীয় মত্যু ? একটি সানত্বনার কথা বলিবার, এক মুহূর্ত সেবা করিবার অবসর মিলিল না! তাহারি আশায় প্রতীক্ষ্যমাণ পিতা যে তাহারি জয় চলিয়া গেল, স্নেহের বেদনায় র্যাকল। হইয়া সকল স্নেহের বন্ধন ছিড়িয়া দিয়া গেল ?
અત્યંત પીડાએ ઉન્માદ ચંચળ યુવક પોતાનું હૃદય છેદી (ફાડી) ઉઠાવી ફેંકવા ઈછે, એવું શોચનીય મરણ ? જરાય સાત્વનાની વાત કહેવા, એક ક્ષણ સેવા કરવા સમય મળ્યો નહિ. તેની આશાએ વાટ જોતા પિતા જે તેને જ માટે ચાલ્યો ગયો; સ્નેહની પીડાએ વ્યાકુળ થઈ બધા સ્નેહના બંધન છેદી (ડી) દઈ (ચાલ્યો ગયો.
আর তার কি আছে পৃথিবীতে ? কার জ, কার হাসি মুখ দেখি

Page #131

( ૧૩૦ )
বার জন্য সে ক্ষুধার অনু লইয়া ব্যাকুল দ্রুত পদে নিত্য সন্ধ্যায় কুটরে પ્રતિ ?
અન્ય તેનું કેણુ છે પૃથિવી પર ? કોને માટે,કેનું હાસ્ય પૂર્ણ મુખ જેવા માટે તે ભુખને માટેનું અન્ન લઈ વ્યાકુળ (તે) જદી પગલે હમેશાં સારું કુટીર તરફ છુટશે (આવશે).
কেহ নাই তার, কোনাে কিছু নাই; কোনাে কিছুর প্রয়ােজনও নাই। নিজের প্রাণের কি এমন দরকার ? দশজন দর্শকের মমতা- আশা আশ্বাস আর সান্ত্বনার অনুরােধে তাহাকে আরাে (আরও) পাগল করিয়া তুলিল। কি চায় ইহারা ? ইহাদের মত তাহার কি অাছে যে তাহা দেখিয়া সে আপন চিত্তকে প্রবােধ দিবে?
કોઈ નથી તેનું, કોઈ પણ પ્રકારનું કાંઈ નથી. કોઈ પણ હેવાનું પ્રયજન પણ નથી. પિતાના પ્રાણની શું એવી દરકાર ? દશ જણ દેખવા વાળાઓની મમતા રહિત આશા, આશ્વાસન અને સાંત્વનાની સી પારસે તેને અધિક ગાંડો કરી નાખ્યા. શું ચાલે છે એઓ; એઓની જેમ તેને કોણ છે, જે તે દેખીને પિતાના ચિત્તને પ્રબોધ દે સિમજાવે. | অশ্রুতার বুকের আগুনে শুকাইয়া গিয়াছে, চোখে শুধু তার রক্তিম সেই শুষ্ক আরক্তিম চোখে সে পাগলের মত অনির্দষ্ট পাদ ক্ষেপে রাস্তায় ফিরিতে লাগিল।
આંસુ તેની છાતી (હૃદય) ની આગે સુકાઈ ગયાં છે. આંખમાજ કેવળ તેની લાલાશ; તે સુકી આછી લાલ આંખે તે પાગલ (ગાંડા)ની જેમ અવિચારિત પગલે રસ્તામાં ફરવા લાગ્યો. | একটা করুণ আর্তনাদে তাহার চিন্তা স্রোত বা চিনতা বিহীন চিত্তের বিপুল বিপ্লব এক নিমেষে খামিয়া গেল। ধুলি ধূসরিতা ঐ উনমাদিনী নারীর কাতর চীৎকারে বুঝি পাষাণও ফাটিয়া যায় ?
એક કરૂણ દીન શબ્દ (રૂદને) તેને ચિંતાત (પરંપરા) વા ચિંતા રહિત મનનું અત્યંત તફાન (ચંચળતા) એક ક્ષણમાત્રમાં રોકાઈ ગયું. ધૂળથી વ્યાપ્ત

Page #132

( ૧૫ ) એ ઉન્માદિની (ગડા જેવી થઈ ગએલ) સ્ત્રીની ભયાનક રાડે જાણે પથ્થર પણ ફાટી જાય?
ফকিরকে সম্মুখে দেখিয়া রমণী আছাড়িয়া পড়িল; বাবা, তাের মঙ্গেই’ত সে কাজে গিয়াছিল। এনে (আনিয়া) দে আমার আচলের সােনা আমার কাঙ্গালের ধন এনে দে, আমায় বাবা ? আমার যে আর কেউ সেই [নাই]। আমি যে বড় কাঙ্গাল রে বড় কাঙ্গাল ?
ફકિરને સામે જોઈ રમણ પછાડ ખાઈ પડી,-બાવા, હારી સાથે તો તે (મહારો પુત્ર) કામે ગયો હતો. લાવી દે મહારા આંચળનું (ગાઠનું) સેનું (અતિ પ્રિય પુત્ર), મહારૂં કંગાલનું ધન (સર્વસ્વ) લાવી દે, મહને બાવ; મહારૂં (૨) જે બીજું કોઈ નથી, હું જે ઘણી ગરીબ છુિં] રે ઘણી ગરીબ?
কি ভীষণ দৃশ্য ফকিরের চোখের সামনে পুনরায় জাগিয়া উঠিল। হায় এই বিধবার নিধি যে তাহারই চোখের সামনে বিষের জ্বালায় ছটপট করিতে প্রাণ হারাইয়াছে। আর সে অতি তৎপরতায় আপনাকে রক্ষা করিয়া পর মুহূর্তেই সেই অনুশােচনায় অনুতপ্ত হইয়াও অসহায় বাপের জন্য যে সে কথা ভাবিবারই অবসর পায় নাই। কিন্তু তাহরি বাঁচা অনাবশ্যক, প্রাণের বিনিময়ে যদি এই অসহায় নারীর সর্বস্ব ধন রক্ষা পাইত!
કેવું ભયંકર દશ્ય ફકિર (અંધ પુત્ર)ની આંખને સહામે ફરીથી પ્રકટ થઈ આવ્યું. હાય એ વિધવાના ખજાનાએ જે તેના ફિકીરના જ આંખની હામે વિષની જવાળાએ છટફટ કરતાં [ તરફડીયા દઈ] પ્રાણ ગુમાવ્યા છે. અને તે તે પોતે ફકીર) અત્યંત ત્વરાએ પિતાને બચાવી બીજી ક્ષણમાંજ તે પસ્ચાત્તાપે (શકે) તપ્ત થઇને પણ અસહાય પિતાને માટે તે વાત યાદ કરવાને જ સમય પામે નહિ. પરંતુ તેનું (પિતાનું) બચવું (બાપ મરી જવાથી) નકામું થયું છે, તેના નકામા પ્રાણના બદલામાં જે નિરાધાર સ્ત્રીનું સર્વસ્વ ધન [પુત્ર] બચાવત?
দুঃখিনী বিধবা কাদিতে ছিল, বাবারে, তুই যে না খেয়ে (খাইয়া) কাজে গিয়াছিলি! Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat

Page #133

( ৪২ ) દુખિની વિધવા રેતી હતી,બાવા રે તુંજ જે ખાધા વિના કામે ગયો ৬ন।!
মুহূর্তে ফকিরের মনে পড়িল, এযে নিঃসম্বল, নিরন্ন,-এয়ে নিরুপায়? জানু পাতিয়া অশ্রু আপ্লুত কণ্ঠে ফকির ডাকিল; মা সে গিয়েছে, আর ফিরবে না, আয় মা আয় আমার কাঙ্গালের ঘরে আয় ?
ક્ષણ વારમાં કકિરના મનમાં થયું–આવ્ય નિરાધાર, નિરન્ન, આવ્ય નિરૂપાય? ઢીંચણીએ થઈ આંસુ ભર્યું ગળે ફકિર બોલ્યો મા તે ગમે છે; હવે ફરશે [પાછો આવશે નહિ, આવ્ય મા આવ્ય મહારા ગરીબના ઘરમાં આવ્ય.
মেহের জয়।
| প্রথম পরিচ্ছেদ। , আর একটু (থাওঃ) মাংস নাও [u], মাংস খাওয়া ভাল [সাপ্ত
-ন২]-বল বাড়ে (৮। ও-২) বলিয়া প্রভাতের. শ্বশুর (লা২) মাংসের বাটি (২৮) নিজের হাতের ও পাতের খুব নিকট টানিয়া লইল [৭dান৷ ওখ সন এমন এ, যা 'খা ]।
| প্রভাত বিনয় নম্রস্বরে ঘাড় নত করিয়া বলিল আমরা পল্লী বাসী (মাপ্ত নমাণ সাংস, ১৫ মাস) মাংসের বড় প্রয়াসী নাই-বরং দুধ-ঘি-টারই পক্ষপাতী [৪ দিন সা২ আস].
| না, হে, (নও ই) তােমরা ছেলে মানুষ ঠিক বােঝ না (ওম স৫২ গুগােল (৪ মণ নও)-মাংসে হাড় শক্ত ও মােটা হয় (মাম ওa মধগুন সন লও আখ) ঘি দুধ কেবল মেধ (২২) বৃদ্ধি করে, অল্প বয়সে শিথিলাঙ্গ করিয়া ফেলে (4ান ও ২ম না - n ). | এই সমশত্রু ঠাকুরাণী (৪) প্রভাতের পাতের (90) নিকট

Page #134

(৭৪ ) একটা প্রকাণ্ড পাত্র পরিপুর্ণ ঘন দুগ্ধ রাখিয়া গেলেন। সে ৷ আg ભરેલ કઢેલ દુધ રાખી ગયા].
এত (সা) দুধ কি খাইতে পারিব বলিয়া সে [প্রভাত ] ধীরে ধীরে পাত্রটি টানিয়া লইল।
| দ্বিতীয় পরিচ্ছেদ। প্রভাতের শ্বশুর প্রাণ কৃষ্ণ চট্টোপাধ্যায় কলিকাতার একজন সম্রানত (১atঙন-২) বড় লোেক তাহার অর্থ ও ঐশ্বৰ্য্য। গাড়ি ঘােড়া চাকর বাকর (১২ সা১২] সাজ সরঞ্জামের [মাণ মীনা] ত তুলনা নাই। প্রাণ কৃষ্ণের খুব বড় ব্যবসা [ ২]। সুতরাং এত ঐশ্বর্য অতিশয়ে তাহার অহঙ্কার না হইয়া যায় না (wee vil Gন সওা যথ বিনা ২৪ নও)। প্রাণ কৃষ্ণের লক্ষমীর শ্রী (ta), থাকিলেও এস্থলে কিছু ব্যতিক্রম ঘটিয়াছে (ওg ug)। তাহার কথা গুলি সাধারণতঃ অত্যন্ত কর্কশ তাহার আত্মবিশ্বাসটা [নানান ৭ি২৭] বড় বেশী। অন্ধ বিশ্বাসের (গ' স্ব) উপর নির্ভর করিয়া [৪২ ২] সে যে কোন সিদ্ধানতে উপনীত হইবে তাহা প্রকৃতপ্রস্তাবে (১২ন থান) অন্যায় হইলেও তাহার বিবেচনায় ন্যায় সঙ্গত। উষা এই বিশিষ্ট (
বিন) নীর একমাত্র দুহিতা। উষা বড় মানু. ষের কন্যা হইলেও শান্ত সুশীল, মধুর ভাষিণী—বনস্পতির শত সৌন্দর্য ঐশ্বর্যের ভিতর পথ হারা ক্ষুদ্র লতিকার (এন২৪নিন সন ইম। সুe & red৭e & ) উষা এই বৃহৎ সংসারে তার (প্রাণ কৃষ্ণে) অবলম্বন; জনককে (ভিনন) স্নেহ পাশে আবদ্ধ করিয়া যে শােভা ও সৌন্দর্য বিকশিত করিয়াছে তাহার কণামাত্র [সং8 মা] বুঝি প্রাণ কৃষ্ণের বিপুল ধনরত্ন রাজির মধ্যে ছিল না।
কন্যা বৎসল পিতা, উষাকে প্রাণ অপেক্ষা স্নেহ ও যত্ন করিত [সাথ খণ্ডু স৭ি৪ ১ আসন]। তাহার অহঙ্কার ও উদ্ধত প্রকৃতি কোথাও নত না হইলেও উযার অকলঙ্ক বালিকা-বাল হৃদয়ের নিকট পরাজয়

Page #135

( 38 ) মানিত। তরুণ অরুণের (সুনা] প্রথম কিরণ ও লহরীর মত সে যখন কোমল কচি [সান ইম] অধর পল্লবে [মা যখi] হাস্য সুধার তরঙ্গ তুলিয়া-বাবা [ধিন] বলিয়া ছুটিয়া আসিত (৪) সানী) তখন অহঙ্কারী উদ্ধত প্রকৃতি প্রাণকৃষ্ণ, শিশু বালকের দায় সে স্নেহের সংঘাতে [৪] আত্মহারা হইয়া (আলান মুস) পরাজয়ে সুখেরই স্পর্শ অনুভব করিত।
সে অনেক চেষ্টায় সনতােষ গুর নিবাসী গুরু প্রসনু বন্দ্যোপাধ্যায়ের পুত্র প্রভাত কুমারের সহিত উষার বিবাহ দিল (বিনা ১মt)। প্রভাত তখন কলিকাতায় মাত্রা বাসে (অust ও মা) থাকিয়া এম, এ, পড়িতেছে। প্রভাত চরিত্রবান্ (যা) যুবক। সে ধনীর সন্তান নয় সত্য, তথাপি আত্ম সম্মান-বােধ তাহার উন্নত চরিত্রকে আরও সমুজ্জ্বল করিয়া ছিল। সে ভিক্ষা বৃত্তিকে (২৮ দিন) ঘৃণার চক্ষে (২) দেখিত।
প্রভাতের পিতা মধ্যবিত্ত (মা) অবস্থার লােক। বিলাসিতার [a৷ সাম] সহিত তাহাদের বড় আলাপ পরিচয় ( ৪) নাই। কিন্তু পুত্র প্রভাতের বিদ্যা ও খ্যাতি, এই ধনীর সংসারের মধ্যে কুটুম্বি তার পথ অন্বেষণ করিয়া লইল। তাহা ভাল কি মা সরল প্রকৃতি নিরীহ গুরু প্রসনু, উষার নিষকলঙ্ক সুন্দর মুখখানি দেখিয়া বিচার করিতে বিস্মত হইল। পুত্রের ভবিষ্যৎকে এই ধনীর আত্মীয়তার সম্বন্ধ করিয়া দিল।
| তৃতীয় পরিচ্ছেদ। ' এম, এ, পরীক্ষা হইয়া গিয়াছে। প্রভাতের শ্যালক [a] প্রকাশ চন্দ্র এক শনিবারে জুড়ী চড়িয়া তাহার বাসায় আসিয়া থিয়েটার দেখিতে যাইবার জয় বিশেষ অনুরােধ (সা) করিল। প্রভাত শরীর ভাল নয়। বলিয়া কাটাইতে চেষ্টা পাইল। কারণ প্রকাশের চরিত্র ভাল নয় তাহার সহিত থিয়েটারে গিয়া প্রভাতকে একবার বড় বিড়ম্বিত হইতে হইয়া। ছিল। প্রকাশ ও তাহার দুইবন্ধ, সে রাত্রিতে মদ (3) খাইয়া অত্যন্ত অ. ভদ্রতা করিয়াছিল। লেখা পড়া না খিখিলে ধনীর সন্তানের যে সমস্ত দোষ

Page #136

( 3 ) আসিয়া জুটিয়া থাকে প্রকাশের চরিত্রে সে সব গুলি পূর্ণ মাত্রায় (8s ৯) পকাশ পাইয়াছিল। প্ৰকাশ যাইবার সময় বলিল “তবে তুমি যাবে ”। প্রভাত বলিল, না। প্রকাশ বলিল কেন (ম)? প্রভা বল্লাম, ত শরীর ভাল নয়। নয়! তা আসল কথা তুমি আমাদের সঙ্গে গেলে মাটি হয়ে যাবে। মাটি না হয়ে যাওয়াই বােধ করি তােমাদের ভগ্নীর পক্ষে মঙ্গল।
যাক ভাই এসব কথা। মা, তােমাকে আমাদের বাড়ী আজি রাত্রিতে নিমন্ত্রণ করেছেন-যেন তাতে আর অসম্মত হও না [য ন ]।
তবে থিয়েটারে যেতে অনুরােধ করছিল্লে কেন? সাকার ছেড়ে কি না ভাই নিরাকার ভজনায় নিয়ে মার ছিল্লে। (যা ওন) তােমাদের চেনা ভাৰ! | যদি জেরা ( ২২) কর তবে চল্লাম। তােমরা হলে বিদ্বান বুদ্ধিমান কথা কইতে (gni) আশঙ্কা হয়। মা, বল্লেন প্রভাতকে সঙ্গে করে (করিয়া) সন্ধ্যার সময় বাড়ী আনবে (আনিবে),যেন বিলম্ব করে। (কৰিওনা)তাই মনে ভাবিলাম তুমি যদি সঙ্গী হও ত আমার সৎসঙ্গে কাশী বাস হয়, অধিক রাত্রি হইলেও কৈফিয়তের হস্ত হইতে নিস্তার পাইব। তার পর প্রকাশচন্দ্র গুহের মেজের উপর হস্ত স্থিত হাড়ের ছড়িটি তিন কাৰ কিয় বিদায় চাহিয়া [াথi & slid মা পথাৰ ৷ ২শ মা] বলিল, তবে [ন] নিশ্চয়েই যেও ভাই, আমার একটু বিশেষ দরকার আছে নইলে (না হলে) সঙ্গে করেই (করিয়াই) নিয়ে যেতাম [যাইতাম]।
| চতুর্থ পরিচ্ছেদ। শ্বশুর জামতা (সমাপ্ত) বসিয়াছেন। নানা রূপ কথােপকথন (n. al) হইতেছে। পরীক্ষা কেমন (৮) হইল সে সম্বন্ধেও দুই একটা প্রশ্ন উঠিল (স ম স যথা.)।

Page #137

( 3 ) এবার ছুটিতে কি দেশে যাইবে ? প্রভাত বলিলে আজ্ঞে (৩) যাইব বলিয়াত মনস্থ করিয়াছি—অনেক দিন দেশে যাই নাই।
| এখানে ছুটি কাটাইলে বেশ ভাল খাকিতে, পাড়া গাঁয়ের (গম৪াসানi) জল বাযু মােটেই ( কা) ভাল নয়।
| আমাদের গ্রামের স্বাস্থ্য জল বাযু খুব ভাল। কলিকাতা অপেক্ষা , শুধু (৭০) ভাল তা নেয়, অনেক গুণে তুলনা হয় না। [ গুপ্ত নন সৰস আৰ নও].। | একথা শুনিয়া প্রাণকৃষ্ণ হাস্য সংবরণ করিতে পারিল না(ই। এখ। নও)। সে হাহা করিয়া হাসিয়া উঠিল, হাসির স্বরে একটু যেন বিদ্রুপ (৪ced) মিশ্রিত ছিল—প্রভাত বিচক্ষণ সুতরাং হাস্যের মর্ম তাহার বুঝিতে বাকী রহিল না।
শশুর গুরু জন ( । এle-মাশ) পুজনীয় ধনী অতএব প্রতিবাদ (১৪ সা৷ এমন ৭d ওখা) করিবার শত উত্তেজনা সত্বেও সে সংয়ত হইল। (এ ঔষন ও ৩ন খণ্ডু ও বুধ ২t.)
তবে কি না, কলিকাতায় থাকিলে আহারাদি (পাপন এসই) ভাল হয়। এই দারুণ পরিশ্রমে তােমার শরীর ভগ্ন (খ)হইয়াছে, খাওয়া দাওয়া প্রতি (পাণ৷ পাম) একটু [থা] লক্ষ্য রাখা চাই। স্বাস্থ্যের প্রতি দুষ্টি [ন] থাক। বিশেষ প্রয়ােজন। | ছাত্রাবাসে যত দুর {2&৷] সম্ভব, তাহা হয়, কিন্তু তার বেশী [ ৪ ] বিদেশে বড় প্রত্যাশা। [ সমd সা] করা যায় না ( ২২ যা নও] বাড়ীর যত্ন আদর প্রবাসে কোথায় পাইবে বলুন ? ( ২৭ মন মন ২ সনাকম ১i বাশার, সাও). কেন, তুমি এক কাজ (ম) কর না (২) প্রতি দিন (ময়) আমার এখানে আসিবে যত পার [সন খাই নও-সখনও]ভােজন করিবে, এখানে’ত আহারের কোন রূপ ( ১৮২৯) অভাব বা অসুবিধা হইবে।
। তােমার বাসাটা বুঝি একটু দুর না ? (থা ২৪) তা বেশ ট্রামে Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat

Page #138

( ৫৪৩ ) করিয়া (১ম ৪২) আসিবে। দেশের চেয়ে খুব স্বাস্থ্যের উন্নতি হইবে। દિશ-ઘરની અપેક્ષાએ ખુબ સારી રીતે સ્વાથ્યની વૃદ્ધિ થશે.]
কথা গুলি যে অহঙ্কার রূপ আবরণে আচ্ছাদিত ছিল প্রভাত তাহা বেশ বুঝিতে পারিল। [৪৷ আর ঐ সওা ২৭৫iথ ৫'৪াস না সলd d at ( মত a৪]। এখানে দেশের চেয়ে ভাল আহার হইবে। প্রতিদিন আমার এখানে আসিবে, যত পার ভােজন করিবে কেন? [৯] আমরা দরিদ্র ? তুমি সম্ভ্রান্ত ধনী তাই একথা বােলিয়া স্পর্ধা করিতেছ-না। জামাতার প্রতি প্রগাঢ় [ ২৫] স্নেহ ও অনুরাগ বশতঃই বেথী] বলিতেছ ? স্নেহের স্বর বা অনুরাগের লক্ষণ কি এই প্রকার (Wi) ? সে এবিষয়ে যতই ভাবিল (২৪ ৭২) তাহার হৃদয়ে অপমানের তীব্র (৪) জ্বালা তাহাকে ততই অধীর ও অস্থির করিয়া তুলিল। মনে হইল-বড় মানুষ [ ২] টাকা দিতে পারে স্নেহ দিতে পারে না—আদর যত্ন করিতে জানে না।
প্ৰভাত সে দিন আর মােটেই ( ২ান) আহার করিতে পারিল না আহাৰ্য্য সামগ্রী তাহার নয়নে পথের ধুলি কণ [ ২২dলা স্কুল ] অপেক্ষা হীন বলিয়া প্রতীয়মান হইল [ at]। গৃহের শােভা সৌন্দৰ্য্য ঝাড় লণ্ঠন [ ৪২-si] ঐশ্বৰ্য বিভব সকল গুলি যেন মনে হইল তাহার পতি উপেক্ষা ( ২) করুণ দৃষ্টি নিক্ষেপ করিয়া হাসিতেছে। সে অব্যক্ত ( ২৮) তীব্র হাস্যের উপহাস যেন জ্বালাময় শত জিহ্ব যু [ল] পভাতকে সকলদিক হইতে [ পধ ৫২৮থা] আক্রমণ করিতেছে ।
সংঙ্কোচ, সংঙ্কীর্ণতা নিস্ফল দৃষ্টি [ ni] তাহাকে তাহার নিজের নিকটেই অশােভন করিয়া ধরিল। ইচ্ছা হইল সে [ আন-] সেই মুহূর্তই শশুর গৃহ ত্যাগ করিয়া যায়; কিন্তু ভাবিল সেটা করিলে যেন সে (শ্বশুর) নিজেকে প্রভাতকে বিশেষ করিয়া ধরা দিবে সে অনেক কষ্টে আপনাকে সামলাইয়া লইল। ঘনঘাের মেঘাচ্ছন্ন মাথা এম] অন্ধকার আকাশ যেন [ল]] শান্তবাযু প্রবাহে পবিষ্কার [৪] মুর্তি

Page #139

| ( 33 ) ধারণ করিল। কর্তব্যের কঠিন শৃঙ্খল [n] যেন তাহাকে বাধিয়া ফেলিল। বলিল বাড়ীর [ বনানী এনা] অপেক্ষা যত্ন পৃথিবীর যে কাথাও [ suits vg স ] হয় না পিতার স্নেহ ও যত্ন—মার অন [ মন ও ২৯। ] জননীর আদর দেবতার আশীর্বাদ অপেক্ষা বড় [৮]। আমাদের শান্তি, আনন্দ পল্লীগ্রামের অবিচ্ছিন স্নেহ বন্ধেনের ভিতর [ અમારી શાન્તિ, આનદ–ગામડાઓના ગાઢ સ્નેહ બન્ધનની અંદર ] জননীর যত্ন সঞ্চিত শাক [২৭] অনুের ভিতর।
এবার প্রাণ কৃষ্ণ বাবু কোন উত্তর করিল না। নিরব (44) হইয়া রহিল। তাহার ড্র [লম] কুঞ্চিত [] হইল। নয়ন প্রজ্জলিত হইয়া উঠিল। অধর যুগল (সন ৪।৪) অল্প কঁপিতে লাগিল। হস্ত কিছু অসংয়ত [ &িথa ] হইল, পাতের [ খাপ-খামg ] উপর গেলাসটি উল্টাইয়া পড়িল (খ৷ @ । এ ।)। ক্রর সর্প যেমন বাধা [বি.] পাইয়া রােষ ক্ষুব্ধ [ থ গুলি] হইয়া ফাস ২ করিতে থাকে— অহঙ্কারী, ঐশ্বর্যশালী পাণকৃষ্ণ ক্রোধে দুইখানি [ সমq৷ ] হইয়া ফুলিয়া উঠিত। কিন্তু দুহিতার (ওসীনা) মুখের দিকে চাহিয়া সে দিন আত্ম সংবরণ করিল ( ২৪ মণ৷ )। তাড়াতাড়ি উঠিয়া নিজ প্রকোষ্ঠে [ স২৪াম ] গিয়া প্রবেশ করিল। পুভাত কুমার সেই রাত্রিতে সকলের অজ্ঞাত সারে (88থা-নামান।) শ্বশুর গৃহ ত্যাগ করিল। যখন অনুসন্ধান করিয়া জামাতাকে খুঁজিয়া পাওয়া গেলো না, তখন পুণি কৃষ্ণ বাবু গৃহ হইতে বাহির হইয়া বলিল, সে বাসায় গিয়াছে, আমাকে বলিয়া গিয়াছে।
| পঞ্চম পরিচ্ছেদ। তারপর ( সনাব সমাস) দুই বৎসর কাটিয়া গিয়াছে সে এই ন৷ সা]। পভাত এম, এ, ও ওকালতি (৭৮an) পাস করিয়াছে। এখনও প্রাকটিস্ সুরু করে নাই, কোথায় যাইবে তাহাও আজ পর্যন্ত নির্ধারণ করিতে পারে নাই। দপী, [] অহঙ্কারী ধনী পুণকৃষ্ণ সেই

Page #140

( 3 ) পর্যন্ত জামাতার কোন সংবাদ (৪ খ ১৪২ সপ২) রাখে নাই মনে মনে ভাবিলে-কোথায় যাইবে () ? তাহাকে’ত কিছু করিতে হইবে। তখন নিজেই আসিয়া উপস্থিত (ও।গ২) হইবে। তাকে কলিকাতায় কে চেনে [ মাএস ], অমন পাস করা ছেলে ঢের আছে [মআ আ ই ঈ ম। ৪াখ ]। অর্থই সব ব্যবসায়ের মুল [ধনগ অধ। আ২৪ মান ২২৪] সেই অর্থের অনাটন অভাব) যখন সকল দিক্ হইতে তাকে [তাহাকে আচ্ছন্ন করিয়া তুলিবে (নন ) তখন দেখিব তার (তাহার) গর্বিত জ্ঞানে কত টুকু (২৪)আত্মসম্মান। ভাবিতে ভাবিতে সে অধরের উপর অধর চাপিয়া ধরিল ও দতে দন্ত পিশিয়া ( ৫id Aী) বলিল, কে তােকে (তােমাকে চায়, কে তােমরি বংশ মর্যাদা দেখিয়া তােকে কন্যা প্রদান করিয়াছিল! যাহা করিয়াছি শুধু তাের বিদ্যা দেখিয়া, তুই কিনা (3ণ ন) সেই তিনটা (পg-va) পাশ করা বিদ্যা লইয়া অহঙ্কারে মাটিতে পা ফেলিলি না (মামা এস ইমান]। আমাকে তুচ্ছ মনে করিলি [২২]। ভাবিলি আমি তােকে অনুনয় করিয়া (মনা) ডাকিয়া আনিব [a eণী], সে চিনতা (নন-বেখা) পভাত ? তাের স্বপ্ন ? পাণ কৃষ্ণের জীবিত থাকিতে, তাহা হইবে না। এমন সময় উষার মা আসিয়া বলিল, প্রভাতের কোন খবর পেলে কি (এস আ-আ ) ?
| আজ আফিসে (৫ম) এক খানা চিঠি পেয়েছি [পাইয়াছি]। সে ভাল আছে; এখন যাও-বড় মাথা ধরেছে (আয়ু ৫৬৪)-বাহিরে যাব।
কি লিখেছে ( ) ? বেশী কিছু নয় শুধু ভাল আছে। কবে [] আসবে তা কিছু বলে নাই ? তােমাদের প্রয়ােজন হয়, পায়ে ধরে খি খl-vজ ] আনতে (আনিতে) পার-তার আমার বিশেষ দরকার নাই। তাই ও সব কথা কিছু লেখে নাই (থ ম স খান গ২t* এ নখ)। আর বকিওনা (8ী নও) বড় মাথা ধরেছে-পাণ কৃষ্ণ

Page #141

( ৭৮০ ) তাড়াতাড়ি বাটীর বাহির হইয়া গেল [৫] ২ন পাও না ] উযার জননী অঞ্চলে (৭২৭৭ ৪3) নয়না মুছিল [সস। ওখi]. | উষা আসিয়া ডাকিল, “মা বাবা [[ন] এমন সময় শশব্যন্তে (aa এন ৯ম অনার্স) কোথায় গেল? | একটু হাওয়া খেতে [থ। ও৷ আ]। চল আমরা ছাদে (সা.
ম) যাই, বড় গরম নয় উষা, না মা,আজ’ত তত গ্রীষ্ম নয় (পালন নং ৩২ নথী).
উষার জননীর মাথার ভিতর তখন আগু [সা] জ্বলিতেছিল। সরলা উষা তার কিছুই বােধ হয় বুঝিল না।
| ষষ্ঠ পরিচ্ছেদ। আরো (আর) দুই বৎসর অতিবাহিত হইল [qui]। উষা এখন যৌবনের পরিপূর্ণ কুলে (2) আসিয়া দাঁড়াইয়াছে। তার সৌন্দর্য বর্ষা কালের কুল প্লাবিনী তটিনীর মত [২ন লালবানন মাধ] তার সর্বাঙ্গে উছলিয়া পড়িয়াছে-শিশির-স্নাত প্রভাত কুসুমের মত [৪৯থা •াস সান সমথনা ২/ গম] মুখ খানি লাবণ্যে চল ঢল করিলেও বর্ষার জল কণা সে নয়ন কোণে সঞ্চিত হইয়াছে। কৌমুদী প্লাবিত জ্যোৎ স্নার মত যে অধর পল্লবে হাসির বা [৭৬-২২] ভাসিয়া যাইত, বিষা দচ্ছায়ায় তাহা মলিন হইয়াছে। প্রাণ কৃষ্ণ বাবু পত্নীর ক্রন্দন ও অনুরােগ [সস্ব-২৭] সব বুঝিতেন। এক মাত্র প্রাণাধিকা [মাথা খ সাও] কার দুঃখে মনে মনে মর্মাহত হইতেন। আগ্নেয় গিরি [rথা। ৪ অন] যেমন নিজ অন্তর্নিহিত [খdাম ২৬] অগ্নিতে দগ্ধ হইলেও তার প্রতিকার করিতে পারে না—তিনিও [পান কৃষ্ণও] এক্ষেত্রে ২৪ তেমনি কোন উপায় উদভাবন করিতেন না। | এই সময় প্রভাতের পিতা কাৰ্যাপলক্ষে [৯] কলিকাতা আগমন করিল। নিবিরােধী (ই! ২ঙিন) ব্রাহ্মণ মনে করিল বৈবাহিকের (৭ ) সহিত দেখা করিয়া [মলী] বধু মাতার [agণ মান] সংবাদ

Page #142

( ২৮ ) মিয়া২] লইয়া যাইবে। কারণ পভাতের পিসী মাতা বলিয়াছিল যেন গােপনে (
g a) বৈবাহিককে বুঝাইয়া সুঝাইয়া যায় [লমল বাথ], তায় [মথ] বেচারী ( ২) আজ প্রাণ কৃষ্ণের দ্বারের নিকট গিয়া দাড়াইল। পায়ে পল্লীগ্রামের রীতি অনুয়ায়ী চটি জুতা, (খ) আমাণ ২d মম ২২ লsi) সমস্ত চরণ’টা [সাপ। ৭) জুতার মধ্যে স্থান সঙ্কুলান করিতে পারে না (লম ২যান মনী ৪ নও)—সুতরাং [পd ] পায়ের ফাটা অংশ টুকু [খান৷ ১৯৷ অa] সাধারণের দৃষ্টি আকর্ষণ করিতে ছিল, (ন સમુહની નજર ખેંચી લેતા હતા. યાને જન સમુહની નજરે તે ફાટેલા থী। গন৷ ওন)। গাত্রে মােটা মূৰ্টী পিরাণ (২ই মা ল
— ') তার উপর অদ্ধ ময়লা চাদর (বন ওই সব ম৷ মা বা থl)। সর্বাপেক্ষা উল্লেখ যােগ্য গৌরব স্ফীত মস্তকের শিখাটী (স। ৪ন ও৫ইস বা যা ৷৷২৭ ২২মান অনও মাথন ৷eel-এনা গুঞ্জ)।
তাহাকে ভিক্ষুক ব্রাহ্মণ ভাবিয়া দ্বারবান আবি মুলাকাত হোগা নেহি” বলিয়া প্রত্যাখ্যান করিতে প্রয়াস করিল, (নন লিসা। વિચારી દરવાને “આ વખતે મુલાકાત-મળવું થશે નહિ.” કહી નિષેધ કરવા ও ঔষt); তখন পকাশচন্দ্র দুইজন বন্ধুর সহিত বাহিরে যাইতেছে। ব্রাহ্মণ প্রকাশকে দুই তিন বার মাত্র দেখিয়া ছিল, সুতরাং তার (তাহার) বেশ স্মরণ ছিল (নন ৯ হান সাজসন) বলিলেন প কাশ আমি সন্তোষ পুর হইতে এসেছি (আসিয়াছি) তােমাদের কুশল ?
পকাশ অবজ্ঞা ভরে একবার নয়ন ফেলাইয়া দেখিল (সায় নাই ৭২ সাপ ন3 4 d৪)। একজন বন্ধ, (সিপ) বলিল, whos the devil?-বােধ হয় কোন দরিদ্র ব্রাহ্মণ বাবার (নো) কাছে সাহায্য ভিক্ষা (কা মাখ) করতে এসেছে (আসিয়াছে)? বলিয়া চলিয়া গেল।

Page #143

( ৫৪২ ) বেচারী গুরু পুসনের সে যাত্রা পুত্র বধুর [পd অনা] মুখ দর্শন অদৃষ্টে ঘটিল না। বহু কষ্টে একজন ঝিযের নিকট [২] আমথ] বধুর কুশল সংবাদ সংগ্রহ করিল । ধনবান্ বৈবাহিকের দুয়ার [৪২] হইতে হতাশ-হৃদয়ে [নে২২-৫৫] ভগ্ন মনােরথে সরল প্রকৃতি গুরু পসন্ন দেশে ফিরিয়া আসিল। ভগ্নী (সন) আসিয়া উল্লাসে আহলাদে কলিকাতা পত্যাগত (প আ৭) ভ্রাতাকে জিজ্ঞাসা করিল। | দাদা! (সা) বৌমা (৭৭৫২৭২২) কেমন আছে ? কবে আবার দিন স্থির করে এল (১uই এখন। ৫৪ নিখ ৪২ লাখ)। | গুরু পসন্ন সে কথার কোন উত্তর খুঁজিয়া পাইল না (সাৎ a৪৯ ন)। সত্যবাদী ব্রাহ্মণ প্রাণ থাকিতে মিথ্যা বলিতে জানেনা; সুত তার মৰ্ম্মস্থান ভেদ করিয়া নয়নে অশ্রু দেখা দিল। সে ভগ্নীর মুখের পুতি নির্বাক হইয়া চাহিয়া হহিল ( ২৪২)। | কি বৌ মা ভাল নেই (নর্থ) ? কোন অসুখ বিসুখ করেছে (করিয়াছে বৌমার বাপ মা ভাল আছে ত দাদা ?
শুনলাম তারা ‘তাহার ভাল আছে।
শুনলে কি বলছ (বলিতেছ) দাদা ? (airs', 'সা। বল দেখে এলুম (আসিলাম)।
| একজন ঝিয়ের মুখে খপর (সঃ) নিয়ে এসেছি (আসিয়াছি) (৪৪ সা। ৪), তাদের বাড়ী ঢুকতে পাই না (৭ ১২৭৷ মখ যা নও) প্রকাশের সঙ্গে দেখা হলাে (হইল) সে-ও. আমাকে চিনতে পারলে না ( ২৪। নও)-দরােয়ান গুলো (২৭ন। প্রখ্যাত সাপ)। পাশের (
মনা) ঘরে পভাত পড়িতে ছিল। সে পিতার শেষ কয়েকটি কথা শুনিতে পাইয়া গৃহের বাহিরে আসিল। পকাশকে দেখিয়। বৃদ্ধ যেন একটু ইতস্ততঃ করিল (৭র ২৭ না)-পাছে পুত্র এ সকল কথা শুনিয়া বেদনা পায়।
বাল, কাজটা বােধ হয় ভাল হয় নাই। দোষ সম্পূর্ণ আমার। কেন

Page #144

( ৫৮3 )। সেখানে যেতে (যাইতে নিষেধ করে দিই নাই (মাঠ ৪৭ ২৪ পৰা
না না)। | তাহলেত অপমানিত হতে (হইতে) হতে (হইতে) না, (১ম adi শানেন ও ৪০ ন)। তারা বড় লোেক-আমরা দরিদ্র। আমাদের ভাল মন্দের তাদের কি যায় আসে (সমা। ২। নাথা-৪ : ॥ ১াওঁ g 2 ৭) ?
গুরু পসন্ন স্থির দৃষ্টে (স। নই) এক বার পুত্রের মুখের প্রতি চাহিয়া দেখিল, বলিল তা সত্য (৭ম - ১৪ ৪ [১৩)।
| সপ্তম পরিচ্ছেদ। এক দিন পাতঃকালে বৈঠক খানায় (পবান মাখi) বসিয়া গুরু পসন্ন তামাক খাইতেছে। চিন্তার কাল (আম) মেঘ তার সমস্ত হৃদয় সমাচ্ছন্ন (৪) করিয়া ফেলিয়াছে। বড় মানুষের ঘরে বিবাহ দিয়া পুত্রের ভরিষৎকে (৭০) অশান্তিময় করিয়াছে বুঝিয়া বৃদ্ধের নয়নে অশ্রু বিগলিত হইতেছে। এই সময় একজন পিয়ন (১ ) এক খানি পত্র ও টেলিগ্রাম এক সঙ্গে দিয়া গেল। (খর সন না২ স এই ৫ ১২)। বৃদ্ধ পত্র ও টেলিগ্রাম লইয়া বাড়ীর মধ্যে প্রবেশ করিয়া ডাকিল পভাত” ?
পভাত আসিয়া পত্র ও টেলিগ্রাম পড়িল; বলিল, শ্বশুর মহাশয় লিখিয়াছেন তার কন্যা মৃত্যু শয্যায় শায়িত (২9 vu২৯ ) জীবনের আশা নাই (ভণনা 'নথা)।
দেখিবার ইচ্ছা কারিলে যেমন আছ তেমনি আসিও (পণ led, ম । নীল ও সমীর নল থাকা সাথপ) চিকিৎসক গণ আশা এক রূপ (সঃ) ত্যাগ করিয়াছেন।
তবে বাবা প্রভাত দেরী করাে- করিও না এখনি যাও (সআই ল)। যাওয়া অবশ্য কর্তব্য। কিন্তু অসুখ এক দিনে কিছু এত প্রবল হইয়া উঠে নাই। পূর্বে আমাদের সংবাদ দেওয়া বােধ হয় তিনি তেমন পয়াে

Page #145

( 38 ) জন বিবেচনা করে নাই। সেই জ মনে হয় মৃত্যু দেখিতে গিয়া এখন আর লাভ কি ? আর একদিন দেখিলে হয়না।
তবে-না হয় আর এক দিন দেখ—কালই না হয় এসে, কিন্তু পভাত সেখান হইতে উঠিয়া গেল। গুরু পসন বাহিরে গিয়া নানা রূপ দুশ্চিনতায় (ননা মানা সাস যিd৭৭) অধীর হইয়া উঠিল।
| অষ্টম পরিচ্ছেদ। পাণাধিক কন্যা উষা আজ রুগ্ন শয্যায় (পী মন যথাহীম) মৃত্যুর অপেক্ষা করিতেছে (৭২ শ ২৪)। তার কিশাের সৌন্দৰ্য্য অকালে শুকাইয়া গিয়াছে। জননী কন্যার শুস্ক মুখের (৪৷ ৪) পুতি সকরুণ ব্যাকুল দৃষ্টিতে চাহিয়া আছে (প ২৪)। পাণ কৃষ্ণ অর্থের মায়া মমতা শূন্য হইয়া কলিকাতার প্রসিদ্ধ ২ চিকিৎসক (a) জড় (২৫ ফিন) করিয়াছে। অহঙ্কারীর স্নেহের বন্ধন উষা আজ বুঝি তার কৃত অপরাধের পায়শ্চিত্ত স্বরূপ ত্যাগ করিয়া চলিল।আজ দপী, পাণ কৃষ্ণ দুহিতার সকরুণ কাতর দৃষ্টির নিকট পরাজয় স্বীকার করিয়াছে আজ সে সমস্ত বিনিময়ে (নানা ২। মন মান সঃ) কা চায় (ধd uা ৯৭৭মলী পথাৰৰ ২ি ৪)। চিকিৎসকগণ বলিয়াছেন ‘জামাতাকে আনান, তাহা হইলে কিছু সুবিধা হইতে পারে (মান সg৷—সাপাৰা, ৭ম অdiৗথ ৪৪ ৪থিৰ৷ অথ)। পাণ কৃষ্ণ ভাবিল আমার কি আর সে মুখ আছে ? ভাত কি আর আমার কথা রাখিবে(ও ও এর মান১ ২২) এত দিন যে তার কোন সংবাদ গ্রহণ করি নাই, আজ কি বলিয়াই বা পত্র লিখিব (সাপ৷ ৫৭ নন৷ • সাইনা আমাথাই
ধ। নও, আ স +৪া-ই৷ র য ওও')। তার পর সে দিন আত্মম্ভরী (মাঃ আলাপ ২ ৪২২) পাণ কৃষ্ণ জামাতাকে পত্র দিল টেলিগ্রাফ করিল। সে দিন সারা দিন জামাতার আগমন প্যাশায় (পাস) উদ্বিগ্ন অন্তরে (ও8 8 ৫ঃ) এক বার ঘরে ও এক বার বাহিরে আসিতে লাগিল। সন্ধ্যা হইয়া গেছে (গিয়াছে) তবুও (ন।

Page #146

| ( ২ ) খ) ভাত আসে নাই (সমান)। তখন পাণ কৃষ্ণ অস্থির হইয়া পলি। জুতার শব্দ শুনিলে (লন। এ-সব না) প্রাণ কৃষ্ণ জামাতার আশায় ছুটিয়া (এমখ ৮) বাহিরে আসে (সা),পরক্ষণেই (প। নরহতাশ হয়ে রুগ্ন। তনয়ার (0 সা: ) শয্যায় গিয়া বসিয়া পড়ে। উষা এই সময় নিমীলিত নেত্র (3,খঃ ১াস) । পিতার ও মা তার মুখের দিকে তাকাইয়া থাকে (ন: ২)।সে দৃষ্টি পুণ. কৃষ্ণের হৃদয়ের অন্তঃস্থলে গিয় আঘাত করে। উষা নিষকল দৃষ্টিতে তখনই নয়ন মুদিত করে (সাথী ২)। পিঞ্জর বদ্ধ ব্যাঘ্রের মত পণ কৃষ্ণ গৃহের মধ্যে দুঃখে ক্রোধে অভিমানে অনেক বার পদ চারণ করিল(પિ જરામાં બાધેલ વાધની જેમ પ્રાણુ કુષ્ણુ ધર્મમાં દુખે દેધે અભિમાને এ সব পথ ও ৫ম ।১)-শেষে এক বার কি ভাবিয়া মুহুৰ্ত্তর তরে নিস্তব্ধ হইয়া দাড়াইল-(সন ১৯৪ ৭২ ৰ বিৰ৷ ৫২ মাখর খওপ৷ •)। ঘড়ির দিকে চাহিল (all" এই ) বলিল, এখনই সন্তোষপুর যাইৰ গাড় র সময় আছে। আমি চলুম (চলিলাম), কাল পাতে '0) প্রভাতকে নিয়া আসিব (a৭ )। আমি না গেলে সে অভিমানে আসিব না। সেই রাত্রিতে প্রাণ কৃষ্ণ গৃহ ত্যাগ করিল (৭ ৯ ও ৪২ ন )। তার হৃদয়ের ভিতর তুমুল ঝড় ‘শাখা- ন) বহিতে লাগিল।
নবম পরিচ্ছেদ। পুত মনের সহিত আজ তুমূল সংগম (থা ৪৫) করিয়া পরাজিত হইয়াছে। মনুষ্যত্ব বিসর্জন নিয়া (৩৬:৫৭ ৬া! সে কেমন করিয়া এখনাে স্থির হইয়া বসিয়াছে ? ভাবিতে তার নয়ন ফাটিয়া অশ্রু গড়াইয়া পলি। এমন সময় বাহির বাটী হইতে তার পিতা ডাকিল, “প ভাত তোমার শ্বশুর এসেছেন [আসিয়াছেন]. এদিকে এসে '-তৃতাকে তামাক দিতে (৭ম সং4) আদেশ হইল। ভূত' তাছাত ড়ি হস্ত পদ ধৌত করিবার (oথ স এব মাঠ) জল রাখিয়া তামাক আনিয়া হাসির করিল।

Page #147

( ৮ ) বৈবাহিক মহাশয়, আমার সকল দোষ ক্ষমা করুন। পভাতের হস্ত ধারণ করিয়া (২৪ ২৫ কহিল, “বাবা প ভাত কিছু মনে করো না কর না তা িযাই করি তােমার শশুর (ও' ৮ ৮ ১ - ৭। ০৭। ন। • : ২ - ২: ৪,-";" t৪), আজ এখনি তোমাকে যেতে হবে : ২। ' ২৭ (২০ ও ২১ ?)। সব ভুলে যাও (সও সুখী ল) সে আর কিছু বলিতে পারিবে না। পভাতের নয়ন ছল ছল করিয়া আলি (4:11f ), সে শ্বশুরকে প্রণাম করিয়া পদ ধুলি (৭ ২৮) গ্রহণ করিল। | পাণকৃষ্ণ ব': আজ আপনি গরীব বৈবাহিকের গৃহে অতিথি ও অ:গন্তুকন: ১ ৭.।। কিন্তু এ অবস্থায় আপনার কোন সম্মান পদশন করতে পারিলাম না, ইহাতে বড়ই মর্মাহত হইতে হইল। | ত শ! '৭ি রুন যেন শ খ্র উষা ও পতিকে নিয়ে এসে (আসিয়া) তনার আতিথে। নিজকে সৌভাশালী মনে করিতে পারি।
কঙ্কা-জামাত লইয়া, বহুদিনের পর (এ। ৫ণ সঙ) প্রাণ কৃষ্ণ বৈবাহিকর গুহে আসিয়াছে। দী, অহঙ্কারী উদ্ধত পুকৃতি পাণকৃষ্ণ সেই দিন হইতে (২৮) শান্ত, শিষ্ট ও ভদ্র হইয়াছে। | এই পরিবর্তনের জন্তু পাণ কৃষ্ণ তার প্রাণাধিক কৰা উষার নিকট সম্প, ঋণী। স্নেহের নিকট পরাজয় স্বীকার করিয়া যে সুখ সম্মান ও গৌরব লাভ হয় তাহা বুঝি শত রাজ্য জয়ের ভিতবেও নাই; পাণ কৃষ্ণ তাহা বুঝিয়াছে। তাই সে আজ সুখী, তাই আজ সে পল্লীবাসী দরিদ্র বৈবাহিকের গৃহে শান্তি ও সুখের অন্বেষণে নিজের নিমন্ত্রণ নিজই করিয়াছে।
২প!.

Page #148

( ૧૪૭ ) নমোনম শ্রীগুরুগৌতমায় ।
ધાતુ પાઠ.
, અંક્તિ કરવું
છે—ઉછળવું, ઉભરાવું ગ, શrશા, આગળ-અગ્રસર થવું છે કે, પ્રવાહથી ઉલટું ચાલવું બન, આણ, રક્ષા કરવી,ચોકી કરવી છે, ઉજડ થવું, નાશ પામવું,
હર, ઉખાડવું sઅનુમાન કરવું,
, ઉઠવું છે, આચમન કરવું, g, નખ પ્રહાર કર, ફાડવું
| હૈ. ઉઠાવવું, તળવું
, ઉડવું –હેવું
છે ઝુલવું, સ્વીકાર ન કરવું, બા , જોરથી આધાત કર, પાણી
છોડી દેવું છાંટવું, ધારાપાત કરવો કે, નીપજ થવી, અપ, ફેલાવવું દૂર કરવું, અક- | , ઉતરવું સ્માત પડી જવું
છે, કેન, ફુલાઈ જવું, ઉલટાવી બા (ગ) કસી બાંધવું
નાંખવું. , અટકાવવું,
ઉબકા, વધવું tણ આડું આવવું
જાહ્ન, ઉપાર્જન કરવું છે, અચકાવું, અકસ્માત ભય હેન, તત્પર થવું, ઉતરવું પામી ચીસ પાડવી
છે. ઉલટું થવું જન, લાવવું
નળ, ઉલટું થવું વા કરવું બા-આવવું
હા, હા, સહુની આગળ જવું,
હા, ઉંલંધર્વ-પાર કરવું ઉચાઉ-ઉખાડવું
ગા, અલગ થવું ના કરવું કેશવ, વમન (ઉલટી) કરવી Sજા ઘર્ષ કણ્વ, રગડવું, , ઉઘાડવું
મ. કેપ કર, દાંત વિગેરેની રક હ, અસાર પદાર્થ ત્યાગ કરી સાર | ક ઈ કરવા : -

Page #149

( ૧૪ ) શ, ડરાવવું, ખરાબ વચનો સં• સં શ, વસ્ત્રાદિ સંકેલવા મેળવવા
| , ફરી નાખવું ચૂર્ણ કરવું, કાપવું, રા , કથા રહેતાં શિખવું, અભ્યાસ . કા. એ દર
કરવો જન, કાતરીને વા કાપીને સારું કરવું ?
કા, સંગ્રહ કરવો ૫ કમ-એછું થવું
જૂન, કદવું, રમવું –વું
, કેપિત થવું. ૫, વાદિની પરીક્ષા કવી, કવુિં. 1 , મારવું, ચુર કર
ના, પાર કરવું સા. પ્રહાર કરીને
રમણ, વાંકું થવું વા કરવું, ૨, એવું
m, ચાર પર ચઢાવી ગાળ કરવું ગા, અંકુ થવું કરવું
Taો, કોદાળી વડે ખોદવું TE , ઘસી છેવુ, ચળકતુ ૮રાજા, કાપવું
હાજ, રોવું છે, કાપવું, કરડવું,
જ ક્ષીણ થવું છે, સમય વીતા એવો
જમ્. ક્ષમા કરવી છ, છી પી લેવું
. ક્ષીણ થવું રાણ, ૧ ૧.૨ મ ટ લેવું, કાઢવું ૪, ઝરવું, જલ્દી ચાલવું, #g, ધાવુ, નિષ્કાર કરવો વ, ક્ષોભ પામવો
જ કાપવું મા. મુંડન Á કામ કરવું અમિષા, કરડવું, આંટી મારવી, અના, અતિ ઠંડું થઈ એવું જામ, ડાંકવું મિ ભરવું. જૂ, ચરવું, હઠા કરવા
૮ જા, આક્ષેપ કર, ક્રોધ કરે
શિ, ક્ષય કરે ચક, બકવું, જેમ તેમ બેલિવું. અન્ન, ખાતું ચુકવવું, હિસાબ ચુકવવા જન, ખાવું. ખેદવું સ, ખરી જવું
, ખસવું, ખલિત થવું, હિન થવું

Page #150

( ૧૪ ) જા, અલિત કરવું, બહાર જવું | ત્યા, વિસ્તાર કરવો કેવયા લઈમર , ખાવું,
શિ() નવા આંગળા ધારા કાપશા, મહેનત કરવી, ૫ થવું ચેલા, ઉત્તેજીત કરસ, મળવું,
લr, એક એક કરી એકઠું કરચાવના, હેમાંગમ) કી જવું તાજા જ કરવી
જિ)મા, નખ પ્રહાર કરવા દ, ખેદશિs, , ખીંચવું, તિરારવું. , બોદર, ચૂર્ણ, કાર સૂS, 5, ઉત્તેજીત કરવું,
જન, ખોદાવલ, ખજવું
૮ ઠોકર ખાવી, અથડાકે, એકઠું કરવું.
, ખરચ કરીનાખ ખે- વપ૧૭, છેદવું. જ્યાં કરવી
રિ, એક થ, પૃષ્ઠ થ હાજર થચ, દવું.
રા, નૂતન પ્રકટ થ ઉપસી આવજૂન, આધાત કરવા
ગઈ, છ, ઘડ, રચ-, ગોઠવજૂર, ખેલવું
{ જs, . ગણ- નાય કરો. ચંખ, ધમકી આપવી,
R, , ગર્જના કરવી. (ગાજ) લંજિંક, હાથપગ ફેંકવા, પાનું નન, ગળ-, ઝર-, સુકી જ અનુભવવી,
એજ્ઞા ગાળચંડો, ઘડી ઘડી બક
શા, , ગાકે, ગજા ઉપરાંત ખા
fક, ગાજ1,બીજાને ખેદઉપજવ, ધમકાવી જિના, મથ, મસળ-.
. ત્યા, પાછળ દોડ
જાણ, માટી વિગેરેમાં ખુચી જવજ, ધ કર, આક્ષેપ કરી 1 TS, ગુંથ, રચ-, બાંધ- ગાંઠ વાળવી બા, ફેંક, કોધ કરો
જા, જાકર- ચાંપ- ઠસ કરચલ, રમ
I નાજ, ગોપવ, છુપાવ* જ્યાં જ્યાં ૯૦ ચિહ જય માં ત્યાં સમજવું ટાઈપનાં અભાવને લઈને તેમ કરવા ફરજ પડી છે.

Page #151

( ૧૫૦ ) જાબ, ગાળો દેવી, ગાળ- | 3, ઘુંટ, મેળવ-, પીસ-, ઝિન, ગળી જ, ગળેથી નીચે ઉતારી જ મા, નિદ્રા લેવી. જશ, એકઠું કર-, બાંધ..
, ધુમ-, ભટકક, ગોપન કર- (છુપાવ-). વા, ઘોળ-,
9. મુંજન (ગણ ગણ) કર- સૂપ, તપ, ઘેષણ કરવી, જૂન, પિંડાકાર કરવું, વર્તુલ કર- ફૂલી, મુઠીવડે પ્રહાર કરવા (સા
s, સચિત કરન્ડ, ચૂર્ણ -
ગ, ઘુસ, પ્રવેશ કરે, ના, ચૂર્ણ કર, ખુબ પ્રહાર કર.
4િ , ઘેરશિંગડા દ્વારા પ્રહાર કરવો,
ન, પાસે જવું, ઘસાવું. ( ગયું માર)
b, ચર-, ચાલ , ભમજામ, ખવાઈ જવું. ખે--
Sછે, કેપ કરવો, વિરક્ત થ-, ઉઠી જજન, ઘેળ
Sજા, મર્દન કર, ચટકે મારવો. નાના, નાના, ઉલટ પાલટ થ-, વા કરી sy, ચઢ, ચઢાઈ કરવી. Cશા, કલેશયુકત અસ્પષ્ટ શબ્દ કરવો. કણ, ચપેટ મારવો (લાત મારવી) હા, ખાઈ જ...
કમર, ચમકી જ, ખાંચો ખાવે ઘો, પગ, સંધટિત થ-, ઠીક મળી - 5%, ચર્ચા કરવી, વાદ કરો ઘટના બનવી, ધા
, ચાલ, ઉના, નિકટ થ, સંકડા
5, ખેતી કરવી, ખેડ, રમ, વસ
s, દેખ-, ચાહ, માનપણ, રા'
f, ચાખછે, ઘટ-, કમ થ,
SE, સુધારછે, મર્દન કર ચલાયમાન કર
Sછે, ચાટજળ, ઘાંટા પા, ધ કરવો
Sજ, ચાંપ-. દાબ-- ત્રિ, બીટ, ઢાંક-, ઘર
| Sણ, લાપટ મારવી જિય, ધસ
Sાજા, ચાંપી અધિક ભાર ભરવા, નૈકા , દૂર જ નષ્ટ થ
વિગેરે સ્થિર કરવાં Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat

Page #152

( ૧૫૧ ) રા, અલગ અલગ કર-, હેંચી નાખી છે, ચેત. ST, ચાળ-,
ઉના, હાડ, ચીરશા, પરદેશ ચઢાવ- (માલ ચલાન |
૨, વધારકરવા.)
છે, ભૂલા પડી જ. , જે, થાય.
| ફણ, બીછાવ, ફેલાવfe, ચેતન જાગ- સંજ્ઞા પામવી
છું, ઠગાઈ કરવી. Sછ, ચિતા થઈ પડ
શ, ઘરપર નળીયાં વા પતરાં વિગેરે દિન, ઓળખ, જાણુ
બીછાવવાં. Em, ચપટું કર.
, ચેખા ખાંડવા ઉના, ચાવ-,
શ, છઠ- ત્યજ. ઉના, ચામડાની જેમ સુકાઈ જ
શણ, છ૩-, છોતરાં વિગેરે ઉતારવાં , ચીરફાડ-. ટુકડા કરવા
શ, છણ $$, સુકા-- રસ રહિત થ :
1 શા, છાપ મારવી, થપ્પા મારવા, દૂર, ચક. ભૂલ-, ખુટ-ચુકી જ
છુપાઈ જ, છુપાવy, ઉન્મુખ કરવા.
પ્તિ, છાંટ-, સીંચજૂછે, પ્રહાર કરી કાપ
gિs, છંટકાવ કરવો yત્ર, જ૮દી કોઇ કામ કર
શિકા, છંટકાઈ જ, વીખરાઈ જ, yજ, મૈથુન કર
Sિ, ફાડ-, ડુિ પાડજૂન, ઉપર ઉપરથી વીણી લે
ફિન, છીનવી લે, પડાવી લેp, ચુપ થ.
ફિશા, છુપાવઉના, શુકા
નિ, છાલપૂરી, ડુબાવ
છું, અડક- સ્પર્શ કરવો. p, ચુંબન કર
ફૂગ, પખાળ લેવી. પૂના, ખણ, ખુજલી ખણવી pકે, છુટ, મુક્ત થ, બચ-, દેડ૪, ચુરો કરો .
છૂળ, છોડી દે, દેડાવ-' , ચુસ
B૭, છ, છાલ ઉખાડવી, છોલ61, રાડ પાડવી
પૂર, રંગ, ચુને દેવો Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat

Page #153

(
૧૨
)
ન, શાક વિગેરે સુધાર- ખરાબ ૨ હિર, છત
કાઢી નાખી સારે ભાગ રાખી લે. કિના, વિશ્રામ કરવો દર, શાક વિગેરે વધારવાં, રૂંધ. | જીવ, જીવિત રહે, જીવ
ઈંડ, આધાત કરવ, સચ-, ગૌસા, જીવિત રાખ બચાવવા ઉ. C, છેદન કર
પાય કરો જંગ, શૌચ ક્રિયા કરવી.
, માપ, તળ, ખ(જા, વસ્ત્રાદિ રંગવા
| સૂછે. જેડા-, મળી જ, જુદી જવિના, કરડ
જૂ, બધ-, જકડાઈ જGrગ્રા, અડક
| #ગ, ડાં મારવાં, ગાડીમાં પાક , વીંટ બાંધ- જડાવ- ચોટલે વિગેરે બેતવા બાંધ
, ડુબાવ- અતિ આસકા - અનમ, જન્મ- પેદા થ, ઉગ- a, તાવ આવ જ, જ૫-.
ત્ર, બળભા, સ્મરણ કરાવક વિચાર આપવા ન, બાળ-તેજ, કરજય, જમે થન, એકઠું થ-એક કરી ના, કોઈને દુઃખ છે
જામી જન્મ, જમાવ- 1 રોજ ઝગ ઝગકયા, એકઠું કર-એક ચિત્ત કર-રાવ, ઝરઅર,પાકી જ-છ થઇ જ નાથ સોઢા, ઝવ, બાહર કરલા, આડંબર રાખવે, વધ,
રો, ઝળકાવજા , જગ,
સોનમાં, અડધું બળ, વા બાળજs, યાચ
, ધકકે દેવો. કપાવ, યત્ર દ્વારા ખેંચ, બાંધ- પીસ છે, સ, વાસીદુંવાળ, ઘર વિગેરે ન, જાણ
સાફ કરવાં. જાનૈ, વીટ- બે હાથે બીજનું શરીર fક, ઝાડ, સુધાર
હા, ભૂત ભગાવવા વા, છ કર- જર્જરિત કર | રાજ, ઢાંકી દે. હિ, બચી જ, જીવ-,
રા , કુદકા મારવા. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat

Page #154

( ૫૩ ). રાગ, ઝાપટ મારવી
I , સંક્ષેપથી લાખ, ધીરેધીરે ખા, સાયર, અગ્નિના દહેમર, કરમાઈ જી સીવ, યાદ રાખવા લખી રાખરમ, પુરાણું વાસણે વિગેરેનેગારવ | , તુટ-. ભાંગ-. જોડવાં, સુધારવાં.
, ટપક, ઝરના, બા
૮ડૅ, ટક રક્ષા, પામવી. વિરામ, ઝોલાં ખાવાં, નિદ્રા આવવી ના, ટપક, ઝર, બિંદુ બિંદુ પડ: સૂર, કાં ખાવાં, - | , ઠમા-, હારી જસૂણ, સુડ-ગુડી સુધાર
|| ઠરા, ઠગ. ન, બુલ, લટક
ઉષા, નિશ્ચય કરો. , થઈ જ, કટાઈ જા- ગ, અંભઇ જ રેકા, ઠાંસછે ચલાયમાન છે, ટી. દિ, ઠકરા- ઠાકરખાવી) કેજ ટપ
ર, આઘાત કર, ઘ કરવો Breો, ટપી જ.
વા, , ચાંચ વડે આઘાત ગરા, ફાટી જ- તુટી જ, જ કર ઠાકર મારવી. ના, ઘુમ
| વૈર, વિખ પામ, સ્પર્શ ફર. છે, ટાંક, સીવ- •
રા, અટકાવ-, દુખી કરહા, ટાંચ લટકાવ
áજા, પ્રહાર કર, લાકડી વિગેરે છે; પીડા ભોગવવી.
દ્વારા માર મારવો. ન, ખેંચ પાસે લઇ લે
ર્ટન, ઠેલન, કતારણુ કરવી, (ઉદર) પૂર્ણ કરી દ્ધન, તિળ કર, ઘન કર, ડેલ
બ, મર, મર્યા જેમ થઈ જ | a, ૭%, ડરન્સિ, ટક, રક્ષા પામવી
કરા, દળ, પીસજ, ટીપ-, મર્દન કર, સંક્ષેપમાં
, બેલાવ, શબ્દ કરવો. લખ- (ટીપ કરવી)
ન, આW, રેલાવનાપઆ, પાળેલ કુતરા વિગેરેને તુ તુ | જૈના,પાકી જ-(પાકીને ડાં થઈ). કરી બોલાવવા
1 fl, હિના, ઉલંઘ કુદી જ

Page #155

( ૧૫૪ ) પૂરા, ઉંચે સ્વરે રો
| જાનુ, મર્દિત કર-(કણેક વિગેરે બાંધછૂત્ર, કુબ, કોઈ પણ કામમાં મગ્ન વામાં) થઈ જ
શું રાખ- સ્થાપન, નમ- ઢળ
શંકા , દળ-, પીસ-, ઇના, પિતાને દોષ પ્રકાશ
(s, ન્હાના ન્હાના ટુકડા કરવા. ૨, ઢાંક
, કરડ, ન, ઢાળ
રમ, દમ લે, શ્વાસ રૂંધાવો Bર, દુક, પ્રવેશ કર.
,િ દેખા, પ્રકાશિત કરs, ઢુંઢ, ગોત, ખેાજ કરવી. જન, દળઉar, છત્રા, તં૨, પાર થ, તાર
ન, દેને, બંધ કર, (બારણું દઈવા) ના, ડુબી જ-, તળીએ જ
fણા, ઉભા રહે-, વાટ જોવી, રોકાછ૩, તાપ દે, તાવ, પાળ- fજ,,હુકમ ચલાવો, દાબ પાડો. of, રા, તાક-, જે
કુન, ઝુલ... / શં, આશાએ રહે, લક્ષ્ય કર- જાની, ઝુલાવ. s, ઈન, માર- હાંકી કાંઠ- જદી | કુ, , દેહકામ કરવું.
Bય, દેષ દેવ, દેષિત કરે થાક, છ, ગરમ થ
Cી, જે, પારખ, ચા, દેખાજ, તાપ દે.
Ci, ૮૧, દેહછદ્ર, તાર-, રક્ષા કરવી, બચાવ- , દેડ%િ, આથાએ રહે, સ્થિર થઈ રહે. ] શમી, ધમકાવન, છોના, તળ
ક, ધારણ કર, ધર, અટકાવ- ૫કડજૂન, તુલના કરવી, બરાબરી કરવી | દ, ધસી પડ-, ભાંગી જફૂલ, તુષ્ટ કર
ત્ર, દેડ, વેગેથી જમિ, થામ-, રોકા-, નિશ્ચળ - | શાર, દેવાદાર -
૬,ધે, ન, પીંજથમ, નિવૃત્ત થ, કા. I વ્યા, ચિંતવ-, ધ્યાન કરShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat

Page #156

( ૧૫૫ )
ન, શબ્દ (આવાજ ) કરો. | જ, પેસ-, ભગાર, ફેલાવતારા, ધા
જર૪, પ, પશ્ચાતાપ કર ન, હાલ-ચાલ શિથિલ થ- ભષ્ટ થઈ જા, પામ- * નમ, નમસ્કાર કરવો:
જાર, પાક-, શુકાનમાં, નરમ થઈ જ
જ, પક8-, રંધના, હા.. ના, નાચ
ભાસના, પખાળ- છેના, નાટક કર- (અભિનય કરો) છા, સુપડા દ્વારા ધાન્ય સાફ કરના, ના, ચલાયમાન કર- જાણ, પછાડ-, ફેંકનાન, શબ્દ કરવ, અવાજ કરે. જા, પાઠવ- મોકલનર, નાય, ઉતર, નમ
જs, પાડ-, નમાં, ઉતાર
છે, સ્થાપ- પાર્થરનાન, વિનાશ કરે
જાન, પાદ-, ઉદરમાંને વાયુ કાઢો. ન , હા
fa, સમર્થ થ- શકે. કિ, લે- નિરા, લીંપ
જાત્રા, પાર થ- જાન, પાળનિજ, નિંદા કરવી.
ના, ભાગ- નાશી જનિવ, નિક, બુઝાઈ જ- શાંત થ
ભાજ, પલટો ખાઈ જવો, ઉલટ નિવા, મુઝાવ, શાંત કર,
પાલટ કરવી , નમ-. નિના, ભડકાવ
જિ, પી. નિશા, નમાવ
જિરું, પાછળ (પછીથી) જ-નિવૃત્ત થ.. s, પાક, , ૫કાવ
નિશ, , પાછળ ઠેલર્ડ, પાઠ કરે, ભણ
બિના, લપસભણા, શિખ, ભણ
બિં, પીંજ- ' ' , જેa, હેર
ઉલ, પીટ, પારખ
શિવ, પીસ-, દળ, વાટ. જન, અડક- સ્પર્શ કરો
, પીડા દેવી જના, ભાગી જ
જૂ, પુછ-- *

Page #157

, લુઈ નાખ, ભૂસી નાખ-- | ત્રિ, પુલ, વધ-ખીલ ભૂખ, દાઝ
સૂગ ના, ચુપ ચુપ વાત કરવી ભૂજ, વાવ, ધન વિગેરે જમીનમાં દાટ સુખના, ફોસલાવ, જૂર, પોષણ કર પાળ
વિઝા, ફેલાવ-, ફેકી દે જૂર, પુજ
લg, કાણું પાડજૂઢ, પુરૂ થન, પુરૂ કર
વ, વહ-, ચહ, ખરાબમાગે જપુરૂં કર, સફળ કહે,
રો, ભાલ-તિરસ્કાર કરવા, બાcભેં, દાવમાં લપકડ, કરવતીની , ઠગ છળ
જેમ શરુ વિગેરેથી ચીર. વળ, બદલcrશ, જૂશ, પ્રભાત થવે, રજના, બદલાવ, પાછું ફેરવ. ફ, બેંશ૬, પોંચી જ, પહેાંચ.
સન, બન (તેની સાથે મહને બનતું મિન, ફળ, સફળ થ
નથી, યાને મેળ નથી) ફી, ફસ્કી જ-, નિબળ થઈ જ
સના, બનાવ, છે, પણ ફટ, ચીચ
ન, નમસ્કાર કરવો. , ફલંગ મારી કુદી જ
વ, ગ્રહણ કર-કવર, પરશુ. અભિ
લાષા કરવી અજ, ઉભરા, વ
૨, વર્ણન કર. ગ, ફસા-, ફસાવ
, વર્ત, સ્થિતિ આવી. રિ , ફેંક
, વરસ, વસ્સાવવહિ, કર, ભાનુ, પર્ણ આવ-,
સન, બેલ, કહેસામે થકર ઉલટાવી દે
સન, બેસવ-, વ, જિત્રા, ના, પાછું ફેરવ-, બદલાવ સગા, બેસાર, વાવ- , કુંકવું, વીંધા
તર, વહે, સહ - છે, ૫ટ- કાણું -
સૌરા, વાંકું થન, કj થઈ જ મું, ફોડ-, વિંધ
સરા, વાંકું કરસૂર, સફળ થ,
રા, વ્યાસ કરજ, વિસ્તારથી જ સૂકા, પૂર્ણ થ, સમાપ્ત થ- | રબા, વશમાં લાવ, તમે જ

Page #158

( ૧૫ ) sa, તેનું ચાંદી વિગેરેની પારખ | સિક, વહેંચકરવી,
વિક, વિધ, વિંધાસૈs, બચ રક્ષા પામવી. રિલા, વિષ યુક્ત થસંગ, બચાવ-, છવાડ એકઠું કર, નિમક, વિસર્જન કરas, અલગ કર-, સુધાર
9. સૂકા, બુઝાઈ જ, પૂરું થયાગ, બજ-, (વાઘ વાગવાં). 3, સમજ કા, બજાવ-, પરીક્ષા કરવી, (વા | ૩૭, બુડ. , બુડાવ
સણ આદિ બજાવી લેવાં) બ, વાવચાણ, વાંછા કરવી, ઈ૭
લા, ધીરે ધીરે સ્પર્શ કરવો છે, વાટ, પીસ
લઈ, વેચāછે, હેચ, ભાગ પાડવા. વિ, વીંટ-, વાડ કરવી. , વધ, ધણું થ૯, પાણીની રેલ | વ, ભમઆવવી.
વિ, લડ્યા. બાહર થન, નીતળરાણા, વધાર
જજ, વાત થ. , બાધા (વિઘ)કરવી, અટકા- ૭, ભજ-, આશ્રય કરો સંય, જય, બાંધ અટકાવ
૭-૨ (ગ) ભડક, ભડકાય, જન, બનાવ, તૈયાર કર
કા, બેલ- કહે, વણના કરવી. પગ, વાસ કરે,
છમ છમા, વ્યર્ય બકવાટ કરવો. સદ્ધિ, બાહર થવા બાહર કર- છ, ભર, પુર્ણ કરવિ, વિહે, વિયા- (કુતરી વિયાણી) છાનું ના ભાગી જ નાશી જવિ , ખીલ, પ્રકાશ પામવો. . er, છોક, ભાંગ, વિરા, વેચા
| છાય, તળ, ભુજ.. વિગણ, બગડ, ખરાબ થદેષિત - | ofs, કાપડ સકેલવાં, કાગ ભજવા વિઘણ, ખરાબ ચાલે ચાલ, બગડ- ' (વાળવા). વિશ, બિછાવ-, ફેલાવ....
છાણ, પ્રતારણ કરવી, સત્ય છુપાવfફરિણ, બડબડ કર-, અસ્પષ્ટ બોલ, છાસ, ધાન્યના છલકાં અલગ કરવાં. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat

Page #159

( ૧૮ ) છાસ, ચિંતવ, ભાવ-, વિચાર- | મક, માંજ-, સુધાર, સાફ કર, ઘાસકાકા, બાફ આપો, ચિતિત કરવો | મre, મત્ત થઈ જ, અત્યાસક્ત થ.. થાક, ભારે થન, ભારે પીડિત થ | મા, ઉત્સાહ દેવો થાય, બલ
માન, માન- સ્વીકાર૭. ઉપર ઉપર વહે, તર- રાજ, મા, માપ, તેળ. છાનાં પાણીમાં વહાવી દે છેડી દે.. | મા, માર માર. પ્રહાર કરવો. fકા. ભીંજ, આદ્ધ થ, પ્રસન્ન થ | fછે, સંપૂર્ણ મટી જ,સારૂં થઈ જકિજા, ભીંજાવ
મિન, એકઠું થ, એકમત થ-, અદ૭િ, ભીડ, કસી તાણું બધ
શ્ય થ.. છિદ, ભીડ થવી, સંકડાશ થવી
, મળી જ, એક થઈ જ.. છૂશ, ભોગવ.
વિના, મળી જ, વા મેળવ-એક કરછૂજ, ભૂલ-, વિસ્મરણ થ.
S૦, મૃદુ હાસ્ય કરCOT, ભેદ કરે, વિંધ-, મેદા. ગુરુ, લુ, ધોઈ નાખ. સ, મથ, મંથન કર
y, વાળ, સંદેલ, ઢાંકમા , ફસકી જ, ભાંગી જ.
#g, મુંડાવ, સુંડ
પૂજ, આંખો મીંચવી, બંધ કરસ, કુબ, મગ્ન થ૦, સારી રીતે પાક.
પૂછે, મુતરમજા, મજા થવી વા કરવી, મરડવા
રો, સંગ્રહ કરવો. મ, અખ મટકાવવી. મા, ટચાકા પાડવા, અંગ મરોડવાં
S. વાચ-, માગ-. મગજ, શબ્દ થાય તેમ ભાંગ
ગ, જાંચ કરવી, પરીક્ષા કરવી. મી, મંથન કર, જેર પૂર્વક પ્રાપ્ત કરવી
રૂ, મારમત્ર, મર- મર્યા જે-થ,
ત, યુદ્ધ કર, જીઝમર્ષ, સહ-, સમ,
g, યેજના કરવી, બાપ્ત થ૦ મળીજમગ, મસળ-, દળ
રૂણા, શીતળ, થ, સ્વસ્થ થ.. ' માસ, લેપન કર, મને કર મેળવ! વાજા, હાજર કરવા - જોગવાઈ મને માક, માગ, પાચન, ભિક્ષા કરવી કરવી. -

Page #160

( ૧૦ ). , રહે- નિવૃત થ. * * * |
જૂર, લુકા-, છુપરો, રગડ, બસ,
જૂર, છુપાવ• a૩, ૪, શાહ, ખુશ થ, અનુરક્ત થ-, મૂછે, આળેટ
આનન્દ વા દારૂ વિગેરે પીવુ મત્ત થ! જૂઇ, લુટ, જેરથી લઈ લેSિ, રચ
નિજ, લેપ કરવો. છે, રટના કરવી, પ્રચાર પામવો CRભા, કરડવા માટે કુતરાં વિગેરેને , પ્રચાર કરવો
ઉશ્કેરવાં, ૨૫, ૨મ, તા; રસયુકત થ
(૧૨, ચાટર૬, રહે.
જામ, શાંત થ. [ કરવાં. ચ, રક્ષા કરવી, રાખ છોડ (રાખ|
1, શાણુ દેવી, ચાકુ વિગેરે તિલ મારે નથી જોઈતું)
જાજા, શાપ દેવો રાજ, ડેધ કરે [કર.
ભાર, હુકમ કર,દેવો. તtiા, બીજાને કુદ્ધ કર, તીરસ્કાર
બાગા, ભય દેખાડ, તિરસ્કાર કરવો વાદ, ખુશ કર- ઉજવલ કર
વિચ, શિખ, કિસા, ભણાવ, f, રાધ, પકાવ
s, સુ, હાર, રપ- , કુદ્ધ થ
છે. હું, શુ(સુ)કારા, રોગ ભેગ કરવો, દુબળું થ
છ, સુંધCaf, અટકાવ
છ, સુઝ, ભમ હઠાવલભ, રોપ
૭થ, શુદ્ધ કર, નિર્દોષ કરન, લે, સ્વીકાર
છા, સુધાર-, વા સુધરકા, ઉલંધ
ક, સાંભળ, ઉના, સભળાવર ના , લટકર
, શેષાઈ જ, સુકાન, Gડુ, લડ- ઝગઠ
ભય, શોધ- હિરાવી દીધો. રૂ, લે, ગ્રહણ કરે?
| ૮ , સુવાડવા, સુવાડી દર યાને લા, (કામે) લાગ-, પ્રવૃત થ, ભાગગોત્ર, લાલન પાલન કર
ક, શાલ, ચિ, લખ
ભાર, શેકી લેShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat

Page #161

, મૃત પ્રાય થઈ જ.
| મકા. રોગ છેડવો, સુધારન, સંગ્રહ કરવો, સહ,
નિ, નિ, નિહા, સીવના એકઠું કર, સચય કર- નિક, સીંચ૪૪, તરી પાર જ..
ગિર, મિત્ર, ચમકી જ રોમાંચ થવું જ. , અર્પણ કર
દર, સેક કરવો કરવ, સંવરણ કર, ગેપ
રા, સીલાઇ કરવી. મજાક, બેલાવ, સંબોધ
મર, યાદ કર૪૩, સંભવ થ,
૨, ચ-, રહે.. ઝ, સરકી જ• ખસી જ..., ચાલવા જ- છે, , હઠ, પરાજિત થ. મત્રો, સરકાવ
ત્ર, હરણ કર-, ચોરી કરવી. મજા, સલાહ આપવી
શ, હાક મારવી, બોલાવ-, મફ, સહ
શત્ર, રાડ પાડવી. અજ્ઞ, સહી શકે તેવી રીતે કામ કર | રામ, મલ ત્યાગ કરે- હગ. મક, સજ્જિત થન, કપડાં પહેરવાં | કે, હિંડ, ગાકા, ઘર વિગેરે સજાવ, શણગાર- હૈજા, શક, હાંમા, અધીન કરી દે.
, હાર ખાવી, ગાય, સાધન, કામ પુરૂં કર
ત્રા, પરાજિત કરવો. ગંજા, અન્દર પ્રવેશ થવે
ગ, હસ, હસી કરવી મામા, સંભાળી ચાલન, સાવધાન રહે- ૮, હેર, બેજ કરવી.
સમાસ

Page #162
શ્રી યશ) વિવિધ ભાષા શિક્ષા સાહિત્ય માળા. | zlcPhilo 1 boller (1) ખં'ગ-ભાષાપદે. 2. ના 1 ભાગ, (2) ભૂગ -ભાષાપદેશિકારે 9 :- મુ. રૂ. 1) ઉ ચા કા અનુક્રમે પ્રસિદ્ધ ચો. (3) બગલા ગુજરાતી શબ્દ કોષ. (બ ગલાં ભાપ ના = 15000 શબ્દોને અપૂર્વે સ ગ્રહ) મૂલ્સ, રૂ 0 3) જે હા (2) ગુજરાતી બ'ગલા શબ્દ કોષ. (માત્ર 3000 વ્ય હારિક , આ શબ્દોને સાડ). મ-૫ રૂ. ના | (5) બગલા પદ્ય શિક્ષા, મૂલ્ય રૂ 0 1) - હા (6) વિવિધ ભાષા વ્યવહારિક રાખેદ કેષ. (ગુજરાતી પરથી હિંદી, બગલા, મડી, સંસ્કૃત, ઇ ગ્રેજી વિગેરે શિક ભાષાઓના વ્યવહારિક શબ્દો જાણ વાર્તા એક માત્ર અપૂર્વ કાષ, મૂ-રૂ-૨) દરેક ભાષાની શિક્ષિકાઓ તથા તેને લગતાં ઉપયેગી સાધના.. विविध भाषा शिक्षा साहित्य माला, नं. 18 लक्खी चोतरा, बनारस Sાડ 8* Saa છે , જી :