Anuttaropapatik Sutram

Author(s): Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti
Catalog link: https://jainqq.org/explore/009333/1

Page #1

जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर- पूज्यश्री- घासीलालजी-महाराजविरचितया अर्थवोधिन्याख्यया व्याख्यया समलङ्कतं
हिन्दीगुर्जरभाषानुवादसहितम्
अनुत्तरोपपातिकसूत्रम। Anuttaro - papatika Sutram
नियोजकः संस्कृत-प्राकृतज्ञ-जैनागमनिष्णात-प्रियव्याख्यानि
पण्डितमुनि-श्रीकन्हैयालालजी-महाराजः
प्रकाशक: अ० भा० श्वे० स्था० जैनशास्त्रोद्धार-समिति-प्रमुखः श्रेष्ठि-श्रीशान्तिलाल-मङ्गलदासभाई-महोदयः
मु० राजकोट (सौराष्ट्र)
द्वितीया आवृत्तिः प्रति १००० वीर संवत् २४८५
विक्रमसंवत् २०१५ ईस्वीसन् १९५९
Ima
D
EMP
मूल्यम् रू. ७-५०

Page #2

• પ્રા પ્તિ સ્થા ન :
શ્રી અ. ભા. ધે, સ્થાનકવાસી જૈન શા સો હાસ મિ તિ ગ્રીન લેાજ પાસે, રાજકોટ,
Published by :
Shri
Akhil Bharat s.s. Jain Shastroddhar Samiti, Garedia Kuva Road, RAJKOT. (Saurashtra) W. Ry. India.
*
બીજી આવૃત્તિ : પ્રત ૧૦૦૦
વીર સંવત :
૨૪૮૫
વિક્રમ સંવત
૨૦૧૫
ઇસવી
૧૯૫૯
સન :
*
મુદ્રક ઃ અને મુદ્રણુસ્થાન : જયંતિલાલ દેવચંદ મહેતા જય ભા૨ ત પ્રે સ,
રા ડ
ગ ૨ ડી આફ્ વા શાક મારકેટ પાસે, રાજકોટ.

Page #3

। अथ श्री अनुत्तरोपपातिकदशाङ्ग सूत्रका विषयानुक्रम । क्रमाङ्क विषय
प्रथम वर्ग १ ( अध्ययन १) १ मङ्गलाचरण २ शास्त्रका परिचय ३ समवसरणस्वरूपका वर्णन
५-६ ४ सावधपूजानिषेध ५ समवसरणस्वरूप का वर्णन
११-१२ ६ आर्यसुधर्मपरिचय
१३-१५ ७ सुधर्मजम्बूप्रश्नोत्तर
१६-२६ ८ जालिकुमार-वर्णन
२७-३२ ९ गौतम प्रश्नोत्तर वर्णन
३३-३५ १० अध्ययनसमाप्ति
____३६ अध्ययन २ से १० तक. ११ मयालि कुमारादि नौ कुमारोंका वर्णन
३७-३९ १२ (१) वर्गसमाप्ति
अथ द्वितीय वर्ग २ १३ दीर्घसेन आदि तेरह कुमारका वर्णन
४०-४५ १४ (२) वर्गसमाप्ति
___ अथ तृतीय वर्ग ३ १५ धन्य-कुमारवर्णन
४७-५९ धन्यकुमार धर्मोपदेशका वर्णन
६०-६४ १७ पुद्गलपरावर्त वर्णन
६५-७६ १८ संसारस्वरूपवर्णन
७७-८० १९ धन्यकुमारको ज्ञानप्राप्ति
८१-८३ २० धन्यकुमारकी तपश्चर्याका वर्णन
८४-९६
४६
१६

Page #4

२१ धन्य अनगारका शरीर वर्णन २२ धन्यनामक अनगारकी मुख्यताका वर्णन २३ धन्यनामाणगारका शरीरवर्णन २४ धन्यनामाणगारकी स्तुति
धन्यनामाणगारका संस्तारकका वर्णन २६ धन्यनामाणगारको देवलोकगमनका वर्णन २७ धन्यनामाणगारका भवान्तरविषयमें प्रश्नोत्तर २८ सुनक्षत्रादि नवकुमारका वर्णन २९ शास्त्रसमाप्ति ३. शास्त्रप्रशस्ति
९७-११४ ११५-१२२ १२३-१२६ १२७-१३१ १३२-१३६ १३६-१३७ १३७-१३९ १३९-१४४
२५
१४५
१४६-१४८
॥ इति अनुत्तरोपपातिकदशाङ्ग सूत्रका विषयानुक्रम समाप्त ।
। इति ।

Page #5

ઉપદ્યાત
અનુત્તર ઉપપાતિકસૂત્ર જૈન આગમનું નવમું સૂત્ર છે. બીજા સૂત્રોમાં તેને ઉલ્લેખ છે તે ઉપરથી એવું ફલિત થઈ શકે પુરાણું અનુત્તર ઉપપાતિક સૂત્ર વધારે વિસ્તારવાળું હશે, જેનું સંસ્કરણ વર્તમાન સૂત્ર છે. એ સંસ્કરણમાં જે દષ્ટિ રહેલી છે તે હમણાં જ સ્પષ્ટ થઈ જશે.
શ્રી મોહનલાલ દલીચંદ દેસાઈ પિતાના જૈન સાહિત્યના સંક્ષિપ્ત ઈતિહાસમાં તે એટલે સુધી કહે છે કે પ્રથમ આ સૂત્રમાં દસ અધ્યયને હશે.
જૈન આગમનાં કઈ કઈ સૂત્ર, જેમકે દશવૈકાલિક, કેવળ પદ્યાત્મક છે, જ્યારે કેટલાંક સૂત્રે, જેમકે આચારાંગ, ગદ્ય-પદ્યાત્મક છે, ગદ્યને ભાગ તેમાં બહુલ છે, પદ્યનો ભાગ ઘણો ઓછો છે, જ્યારે આ અનુત્તર ઉપપાતિક સૂત્ર, વિપાક સૂત્ર તથા અંતકૃત સૂત્રની માફક કેવળ ગદ્યાત્મક છે. એ ત્રણેય સૂત્રો અતિ ટૂંક સૂત્રે છે, અને તેમના પાઠે પણ અતિ ટૂંકા અને સરળ છે, જે કારણે અભયદેવ સૂરીની એ ત્રણેયની સંસ્કૃત ટીકાઓ વિસ્તૃત નહિ, પણ માત્ર ગહન શબ્દના અને ગહન રચનાનાં સ્પષ્ટીકરણરૂપે છે. પૂજ્યપાદ ઘાસીલાલજીની ટીકાઓ, ત્રણેય માટે, વિસ્તૃત રૂપમાં અને સ્પષ્ટપણે, આપવામાં આવી છે તે માટે વાચક તેમને અવશ્ય ધન્યવાદ આપશે, વિશેષત, અનુવાદમાં શ્રીમદ્ મહાવીર પ્રભુની દેશનાનો તેમને વિસ્તાર અતિ આહલાદક અને ગંભીર છે. આ ત્રણેય સૂત્રે, ધર્મકથાનાં સ્ફોટક સૂત્ર છે. તેમાં નરી ધર્મકથાઓ છે. ભગવતી આદિ સૂત્રમાં તે ફિલસુફી મળે છે, પણ અહીં એકદમ ધર્મકથાનુગને આશ્રય લેવામાં આવ્યો છે. અનુત્તર સૂત્રમાં જે મહાત્માઓનાં ચરિતા આપવામાં આવ્યાં છે તે મહાત્માએને મહાવીરના અંતેવાસીઓ કહેવામાં આવ્યા છે, એટલે કે તેઓ મહાવીર પાસે રહેતા હતા, તેમની પાસે તેમણે દષ્ટિવાદ વગેરેને અભ્યાસ કર્યો હતે, અને તેમની દેશનાથી તેઓ તીવ્ર તપ કરવા પ્રેરિત થયા હતા. મહાવીરે ગૌતમસ્વામીના પ્રશ્નના ઉત્તરમાં તેમને એકાવતારી જી તરીકે વર્ણવ્યા છે. બધા વૃત્તાંતે મહાવીરના જીવન દરમિયાન અને તેમની હાજરીમાં બન્યા હતા. તે વૃત્તાંતેની પ્રજ્ઞપ્તિ પણ તેમણે જ કરી હતી, એ હેતુથી કે એ ચરિતે ચતુર્વિધ સંઘને દષ્ટાંતરૂપ થઈ શકે. આ સૂત્ર પ્રજ્ઞપ્તિ મહાવીરે સ્થાપિત કરેલા ચતુર્વિધ સંઘના વ્યવહારમાં અંતર્ગત થઈ જાય છે.

Page #6

અનુત્તર–ઉપપાતિક એકદમ ઐતિહાસિક વૃત્તાંતાથી સમૃત છે. મહાસૂત્ર રાજા શ્રેણિકના વંશવિસ્તાર અહીં વીગતથી મળી શકે છે, જેના ઉપયેાગ હજી ઇતિહાસકારાએ ચેાગ્ય રીતે ક નથી. કાયન્દી અને તુ ંગિકા નામની નગરીએનું સ્થાન પુરાતત્ત્વવિદો નકકી કરી શકયા નથી, તેમનાં નામેાથી પણ તેએ ઘણે ભાગે હજુ અજ્ઞાત છે. હસ્તિનાપુર, રાજગૃહ, ચંપા નગરીઓના અવશેષ અત્યારે જૈન-જૈનેતર સંસ્કૃતિથી સત્કૃત થએલા મળી આવ્યા છે. કાલ્લાલના સન્નિવેશ, વાણિજ્યગ્રામ, વગેરે સ્થળાના નિર્દેશા મૌદ્ધ સાહિત્યમાં પણ મળે છે, સૂત્રમાં ભદ્રા જેવી સાવાહિનીઓનાં વર્ણના આવે છે તે ખાસ સૂચક છે. ટીકાકાર મહારાજશ્રીએ તેના માયનાને સવિસ્તર સમજાવ્યેા છે. એ સ્ત્રીઓ આયાતનિકાસ વેપારનું માટું સાહસ ખેડતી હતી, અને અતિ વ્યવહારકુશલ, તથા સરલ-સ્વભાવી હતી. તેઓ પેાતાના પુત્રાને દીક્ષાની અનુજ્ઞા આપવામાં પ્રમેાદભાવના સેવતી માલમ પડે છે. તેત્રીસ અતેવાસીનાં નામેા પૈકી કેટલાંક નામેા માતૃપક્ષથી મળે છે, કેટલાંક નામેા જન્મભૂમિથી મળે છે, તે ખાસ સૂચક છે. શ્રેણિક મહારાજાના દીક્ષિત વાનાં નામેામાં લદત વગેરે નામેા તેટલાં જ સૂચક છે. વૃત્તાંત પૈકીની જાણવાદ્વેગ અતિહાસિક નોંધ જુદે સ્થળે આપવામાં આવી છે. સૂત્રમાં સૂચિત થતા મહુપત્નીત્વને ઉલ્લેખ ખાસ ધ્યાનચેાગ્ય કહેવાય. વિપુલ પ°ત ઉપર દરેક અ ંતેવાસીની અંતિમ ક્રિયા થાય છે તે સૂચવે છે કે રાજગૃહનગરીના એ સમયને પવિભાગ નિત્થા માટે ખાસ રાખવામાં આન્યા હતા; તે પર્વતના ખીજા વિભાગેાના ઉપયેગ બૌધ ભિક્ષુઓ માટે ઉપયાગમાં લેવામાં આવતા હતા, અને ત્યાં ગૌતમબુદ્ધે ચાતુર્માસ કરતા હતા એવા ઉલ્લેખે બૌદ્ધ સાહિત્યમાં મળી આવે છે.
ઉપર કહેવાઈ ગયુ છે કે વર્તીમાન અનુત્તર ઉપપાતિક સૂત્ર પુરાણા સૂત્રના સસ્કરણરૂપ છે. એના વૃત્તાંતા ધમકથારૂપે શખ્તારૂઢ થએલા છે. નગરીએનાં વણું ના, દીક્ષિત અંતેવાસીઓની ગૃહસ્થાશ્રમમાં રહેવાની મહેલાતા, દીક્ષા-ઉત્સવા, ધર્મપરિષદો, લગ્નક્રિયાઓ, વગેરે વના ઇરાદાપૂર્વક એકસરખાં આપવામાં આવ્યાં છે, જેથી કથાનકા સક્ષિત થઇ શકે. મુદ્રણાલયે જ્યારે નહાતાં ત્યારે કથાનકના પાઠા સરળ અને ટૂંકા રહી શકે, અને કથા કહેનાર અને કથાનું શ્રવણુ કરનાર, અને ચેગ્ય રીતે વર્ણવી શકે, અને સાંભળી શકે. એટલુ તે સ્પષ્ટ છે કે બધી નગરીએ, બધી મહેલાતા, ખધા ઉત્સવે!, એક સરખાં તા હાઇ શકે નહિ. સૂત્રનુ ગુંથન કરનારાએથી તેના નવીન સંસ્કરણમાં સરળતા અને સક્ષેપ અને ગુણા જળવાઇ રહે, અને કથાનક સચાટ રીતે કહી શકાય અને સાંભળી શકાય, તે માટે નગરીએ, વગેરેનાં વનામાં અમુક સ સામાન્ય

Page #7

Pattern બીબાં નકકી કરવામાં આવ્યાં, અને ભદ્રા નામધારી માતા માટે બધાં અધ્યયને એક સામટાં મૂકી દેવામાં આવ્યાં, ધારિણીદેવી માતાનાં સંતાને માટે બધાં અધ્યયને એક સામટાં ગોઠવી દેવામાં આવ્યાં, અને ધના આદિ એક અણગારના જીવનને પહેલા સૂત્રમાં કેન્દ્રિત કરી બીજા ચરિતે તે પ્રમાણે સમજી લેવાં, એમ કહી આખા સૂત્રને સંક્ષેપમાં નિચોડ મૂકવામાં આવ્યું. નવા સૂત્રનું સંસ્કરણ, આ ન્યાયે, સહેતુક, સંયુતિક હતું, એ નિર્વિવાદ છે.
સૂત્રના ત્રણ વર્ગોમાં ત્રીજા વર્ગનુ ધના અણગારનું પ્રથમ અધ્યયન સમસ્ત સૂત્રના કેન્દ્રરૂપે આવી જાય છે. એ ધર્મકથા અદ્ભુત છે, તેનું વર્ણન અદ્ભુત છે, એટલું જ કરૂણ છે. એ વર્ણન કરૂણ રસથી ઊછળે છે. તપશ્ચર્યાના વર્ણનના સાહિત્યમાં ભાગ્યે જ તેવું વર્ણન આપણને મળી શકશે. ધન્ના અણુગારની કૃશ થઈ ગએલી દેહયષ્ટિનાં તમામ અંગે અહીં બહુ સૂફમ રીતે વર્ણવામાં આવ્યાં છે. તેમની ઉપમાઓ અનન્ય છે, તેવી જ ઘરગથ્થુ છે. સાહિત્યસૃષ્ટિમાં આ વર્ણન ઉચ્ચ સ્થાન લેશે, જેને સમુદાયની તપશ્ચર્યા–ભાવના કેવી હતી તે આ વર્ણનથી સ્પષ્ટ થાય છે, સમ્યજ્ઞાનમૂલક અને સમ્યગદર્શનમૂલક તપ તેત્રીસ અંતેવાસીઓને એકાવતારી પદ મેળવી આપવામાં મદદરૂપ થાય છે.
ધન્ના અણગારની દેહદષ્ટિના અંગેના વર્ણનમાં જે પારિભાષિકેનો ઉપગ કરવામાં આવ્યો છે તે પારિભાષિકે, ઘણાખરા ગુજરાત-માળવા–રાજસ્થાનના ભાષાકીય પ્રયોગો છે. તે પ્રયોગમાં બંગીય કે મગધ દેશીય છાયા ઓછી જોવામાં આવે છે. આ બતાવી આપે છે કે વર્તમાન સૂત્ર સંસ્કરણદશાને પામ્યું ત્યારે તે વિધિ બધા પશ્ચિમ ભારતની ભૂમિ ઉપર થયેલ, અને તે પશ્ચિમ ભારતના અભ્યાસીઓને હાથે થએલ. એમણે મહાવીરની મૂળ પ્રજ્ઞપ્તિના વિવાદને બરાબર સાચવી રાખ્યો, પણ તેના વર્ણનાત્મક વિભાગને સ્વકીય–સ્વભૂમિકરૂપ આપ્યું. આ તમામ વિભાગ ભાષાસાહિત્યની દષ્ટિએ, અતિ ઉપયોગી છે. આ વિષય ઉપર અભ્યાસીઓનુ લક્ષ જાય એવી અભિલાષા સેવી શકાય.
L. D. Barnett એલ. ડી. બાને આ સૂત્રનું ભાષાંતર કરેલું છે.
Weber [ Indian Antiquary, Volume, 20, pages, 21–23] વેબરે ઇન્ડિઅન એટિફરિમા તેને ઉલ્લેખ કરેલો છે.
એ ઉલ્લેખનું અંગ્રેજી ભાષાંતર [ Herbert W smyth ] એચ. ડબલ્યુ. સ્મિથે આપેલું છે.
મારી દષ્ટિએ એ ચર્ચા અધૂરી છે.

Page #8

આત્માનદ સભાએ અનુત્તર૦ સૂત્રનું ગુજરાતી ભાષાંતર પ્રસિદ્ધ કર્યું છે. આગમ-સમિતિએ એ સૂત્રનું સંપાદન મૂળ પાઠ સહિત અને અભયદેવ સૂરીની સંસ્કૃત ટીકા સહિત કર્યું છે. અભયદેવ સૂરી પિતે જ કહે છે કે વિપાક, અંદુકૃત અને અનુત્તર૦, એ ત્રણેય સૂત્રે ઘણાં ટૂંકા છે, અને તેમના અર્થો તથા પાઠ સરળ છે, એટલે તેમની છાયા, ટીકા, વગેરે વિસ્તારથી આપવાની જરૂર નથી. તેમણે તે પિતાની વૃત્તિઓમાં ગહન શબ્દને અને રચનાઓને સમજાવ્યાં છે. અલબત્ત, તેથી વૃત્તિકાર સૂરીજીની વિદ્વત્તાને કે તેમની બીજી વૃત્તિઓની ઉપગીતાને કશે અવરોધ આવતું નથી. કહેવાની ભાગ્યે જ જરૂર હોય કે મુનિ મહારાજશ્રી ઘાસીલાલજીના પ્રયાસમાં છાયા, સંસ્કૃત ટીકા, અને ગુજરાતી તથા હિન્દી ટીકા અને ભાષાંતરે, બધાને ગ્ય રીતે, સમય – ઉચિત, સમાવેશ કરવામાં આવ્યા છે.
ધઃ
નવાંગી વૃત્તિકાર અભયદેવસૂરિ ચંદ્રગચ્છ (ખરતરગચ્છ) ના જિનેશ્વરસૂરિના અને બુદ્ધિસાગરના શિષ્ય હતા. તેમનું ચરિત પ્રભાવક ચરિતમાં આપવામાં આવ્યું છે. નવાંગી વૃત્તિઓ સિવાય બીજી અનેક કૃતિઓ તેમણે રચી છે. સેળ વર્ષની ઉમ્મરે, વિક્રમ સંવત્ ૧૦૮૮ માં, તેમને આચાર્ય પદ આપવામાં આવ્યું હતું, અને તેમને સ્વર્ગ વાસ કપડવંજ મુકામે વિક્રમ સંવત્ ૧૧૩૫ માં થયે હતે. દરેક વૃત્તિને અંગે એમણે પોતાની લઘુતા દર્શાવી છે.
૨૩, પ્રતાપગંજ, વડેદરા, ૨ | તા. ૨૩-૧૧-૧૯૫૮, શનિવાર ઈ
કામદાર કેશવલાલ હિંમતરામ

Page #9

અનુત્તરોપપાતિક સૂત્રની ઐતિહાસિક નેંધ
જેન આગમ-સાહિત્યમાં અનેક ગામનગરીઓ, રાજાઓ, પ્રધાને, શેઠ શાહકાર વગેરેના નિર્દેશો થએલા છે, અને દરેક જેન તેમના નામે જાણતા હોય છે, પણ તેઓ કમનસીબે એતિહાસિક હકીકતોથી અજાણ્યા હોય છે વર્ષો જૂનાં સંશોધનેનાં પરિણામે આ નિર્દેશ આપણે અત્યારે બહુ સારી રીતે વિસ્તારી શકીએ છીએ. અહીં એ પ્રયત્ન અનુત્તર-ઉપપાતિક સૂત્ર પૂરતે ટૂંકમાં આવે છે.
-
કૃણિક (કેણિક) અથવા અજાતશત્રુ મહારાજા
શ્રેણિક પછી તેને પુત્ર અજાતશત્રુ અથવા જૈન આગમ સાહિત્યને કૃણિક ગાદીએ આવ્યું હતું. તેણે ઈ. સ. પૂર્વે, ૫૫૪ થી પર૭ સુધી રાજ્ય કર્યું હતુ. પુરામાં, જૈન આગમાં અને બૌદ્ધ સાહિત્યમાં તેને અનેક નિર્દેશો મળે છે. કુણિક કેશલ રાજકુમારી સાથે પરણ્ય હતું અને પ્રસેનજિતને તેણે હરાવ્યું હતું. એને વૈશાલીના ગણરાજ્યને જીતી લેવું હતું, પણ એ રાજ્ય ઘણું બળવાળું હતું, એટલે અમાત્ય બ્રાહ્મણ વસ્યકારને ત્યાં મોકલી તેના પ્રજાસમૂહમાં ફુટ પડાવી લાંબા વિગ્રહ પછી તે રાજ્યને જીતી લેવા તે સમર્થ થયે હતે આ માટે તેણે એક વાર અમાત્ય વસ્યકારને ગૌતમ બુદ્ધ પાસે સલાહ માટે મોકલ્યા હતા, જ્યારે બુદ્ધ એવી સલાહ આપી હતી કે-જ્યાં સુધી લિચ્છવી યુવાનો મેટેરાની સલાહ માનતા હશે, સંથાગારેની સારી વ્યવસ્થા કરતા હશે, એનું માન રાખતા હશે. અને સંપથી રહેતા હશે ત્યાં સુધી, લિચ્છવા લેકે કેઈથી જીતાશે નહિ!! આ બધપ્રદ સંવાદ બૌદ્ધ કથા સાહિત્યમાં અગ્ર સ્થાન ધરાવે છે લિચ્છવી લેકને પરાજ્ય કરવા માટે કૃણિક મહારાજાએ પાટલીપુત્ર નગરી વસાવી હતી એ નગરરચનામાં તેને સુનિધ અને વરરકાર નામના અમાત્યને સહકાર મળે તે આ ઘેર સંગ્રામમાં કેિ મહશિલાકટ

Page #10

(Catapult) અને રથમૂશલ-રણુગાડી (Tank), એ યાંત્રિક સાધનાના ઉપયેગક હતા એવું જૈન આગમસાહિત્યમાં કહેવામાં આવ્યું છે. એ વિસેળ વ સુધી ચાલ્યા હતા, અને મહાવીરના નિર્દેક મ’ખલીપુત્ર ગેશાળકે તૃતથી નિહાળ્યે તે ભારહતની એક શિલામા કૂણિક ગૌતમ બુદ્ધને વદના કર્તે દેખા દે છે. તેના મચ્છુ આદ તેના પુત્ર દર્શક ગાદીએ આવ્યે એના નિર્દેશ ભાસ કવિના સ્વપ્નવાસવદત્ત નાટકમાં કરવામાં આવ્યે છે . દર્શાય પછી ઉડ્ડયન રાન્ત થયેા હતા, ઇ સ. પૂર્વે ૫૨૩ કેલ્લાક સ`નિવેશ
આ નેસડૅા અથવા સન્નિવેશ વૈશાલી નગરી પાસે આવેલા પુતે. બૌદ્ધ સાહિત્યમાં તેના નિર્દેશ આવે છે.
શ્રેણિક અથવા બિ‘બિસાર મહારાજા
મહારાજા શ્રેણિક અથવા અભિસારના (ભિલીસાર) નિર્દેશ પુણેમાં, બૌદ્ધ સાહિત્યમાં અને જૈન સાહિત્યમાં ખૂબ મળે છે બૌદ્ધ અન્ય મહાવશ પ્રમાણે તેને રાજ્યાભિષેક યુવરાજ તરીકે તેના બાપના સમયના અને ખાપના તરફથી કરવામાં આવ્યા હતા. ડા. ભાંડારકરના મત પ્રમાણે શ્રેણિક એક વાર વજ્રી લાકાના ગણરાજ્ય ( Republic) માં સેનાપતિ હતા. એના વંશ મહાનાગ વંશ કહેવાય છે. મુદ્દતના કર્તા અવધેષના મત અનુસાર એનું કુલ હર્યાંકકુલ હતું.
શ્રેણિક મહારાજાને અનેક રાણીઓ હતી, તેમાં ધારિણી વગેરે નામે જૈન આગમસાહિત્યમાં મળી આવે છે. પ્રથમ મહારાણી કેશલ દેશના રાજા પ્રસેનજિત્ની બહેન હતી તેના ભાઈએ લગ્ન સમયે તેને કાશલ દેશમાં ચેડીક જાગીર આપી હતી, ખીજી મહારાણી ચલણા હતી. જે વૈશાલીના લિચ્છવીરાજ ચેટકની અને મહાવીરની માતા ત્રિશલાની બહેન થતી હતી. એક ત્રીજી મહારાણીનું નામ વૈદેહીવાસથી તુ મગધદેશની રાજકન્યા ખેમા તેની ચેાથી મહારાણી હતી બૌદ્ધ સાહિત્ય પ્રમાણે બાપાલી નામની એક સ્ત્રી સાથે તેણે લગ્ન કર્યું હતું.
શ્રેણિકે ગિરિત્રજ નામે નગરી વસાવી હતી જે રાજગૃહ તરીકે પ્રસિદ્ધ થઈ આ નગરીરચના એક મહુવિન્દ નામના એન્જનિઅરે કરી હતી.

Page #11

એક અભિપ્રાય પ્રમાણે યુવરાજ પદે શ્રેણિકરાજા હતું ત્યારે તે પશ્ચિમ બંગાલ (અંગ) દેશની રાજધાની ચ પાને ગવર્નર હતે આ પ્રદેશ એક વાર બ્રહાદત્ત નામના રાજાના તાબાને હતે. શ્રેણિકે તેને હરાવી તે પ્રદેશ ખાલસા કર્યો હતો. અત્યારે એ પ્રદેશ મુઘીર અને ભાગલપુર જિલ્લાઓમાં સમાઈ જાય છે. એણે (પશ્ચિમ પાકીસ્તાનમાં) ગાધારના રાજ્ય સાથે મૈત્રી કરી હતી.
શ્રેણિકની નેકરીમા છવક નામે એક પ્રખ્યાત વૈદ્ય હતું, જેને મહારાજાએ અવતીરાજ પ્રદ્યોતની દવા કરવા મોકલ્યું હતું. આ પ્રદ્યોતને નિર્દેશ મહાકવિ કાળિદાસે મેઘદૂત કાવ્યમાં કયે છે.
શ્રેણિકના ઘણા કુંવરોએ મહાવીરસ્વામી પાસે દીક્ષા લીધી હતી, જેનું વર્ણન પ્રસ્તુત સૂત્રમાં કરવામાં આવ્યું છે.
બૌદ્ધ સાહિત્યમાં શ્રેણિકને ગૌતમબુદ્ધના પ્રશંસક તરીકે વર્ણવામાં આવ્યું છે જૈન સાહિત્ય પ્રમાણે આવતી ચોવીસીમાં તે તીર્થકર થશે.
તેને રાજ્યસમય ઈ. સ. પૂર્વે, ૫૮૨ થી પ૫૪ સુધી ગણાય છે.
પરંપરા પ્રમાણે મહાવીરનું નિર્વાણ ઈ સ પૂર્વે પર૭માં થએલું. તે વખતે તેમની ઉમર ૩૨ વર્ષની હતી, એટલે તેમને જન્મ ઈસ. પૂર્વે ૫માં થયે હાય. આ કાળગણના પ્રમાણે કુણિકનું મરણુ અને મહાવીરનુ નિર્વાણ એકવણી થએલાં હેય મહાવીર છદ્મસ્થ હતા ત્યારે અને કેવળી થયા ત્યારે શ્રેણિક રાજા હવે જોઈએ.
. રાજગીર-રાજગૃહ આ શહેરનું અસલ નામ ગિરિધ્વજ હતુ, અને તેની સ્થાપના વાણુરસી-કાશીના શિશુનાગ નામના રાજાએ લગભગ ઈ. સ. પૂર્વે ૬૪ર કે ૬૦૦ના અરસામાં કરી હતી, આ નગરી અતિ સમૃદ્ધ હતી, અને ઊંચા પર્વત ઉપર વસાવવામાં આવી હતી અહી ખેદકામો થયેલાં છે, જેને પરિણામે ત્યાંથી અનેક જૈન, બૌદ્ધ, બ્રાહ્મણીય શિલ્પકામે મળી આવ્યા છેપર્વત ઉપર જૈન મંદિરો આવેલા છે. એ પુરાણું મદિરો નથી મદિર પાસે ગરમ પાણીના ઝરાઓ છે, જેને ઉલેખ ભગવતીસૂત્રમાં મળે છે મહાવીર સ્વામીએ અને ગૌતમ બુદ્ધ અહી ચાતુમસે કરેલાં. પાસે જ નાલન્દ આવેલું છે, જે નામનું અધ્યયન જૈન આગમમાં છે અને જ્યા સેક વર્ષો સુધી મોટુ વિદ્યાપીઠ હતુ.

Page #12

૪
તળેટીમાં રાજગીર નામનુ ગામ આવેલુ છે રાજગૃહ પાસે વિપુલ ચૂક આવેલી હતી, જ્યાં ધન્ના વગેરેએ સંલેષ્મણાતપ કર્યાં હતાં.
સાકેત (અયાઘ્રા) નગરી
આ નગરી પ્રાચીન યેાધ્યા નગરી હતી, અને તે કૈાશલ દેશની રાજધાની હતી. અત્યારે ત્યાં ખાદ્યકામાં થયેલાં છે, જેને પરિણામે અનેક જૈન, બૌદ્ધ અને બ્રાહ્મણીય શિલ્પકામ મળી આવ્યા છે તેની પ્રાચીનતા રામાયણકાળ જેટલે પહોચે છે
વાણિજ્યગ્રામ
આ ગામ વૈશાલીનુ એક પરૂ હતુ. મહાવીર સ્વામીએ અહીં વિહાર કરેલા. ગૌતમ બુદ્ધે પણ અહી' વિહાર કરેલા મૌદ્ધ સાહિત્યમાં તેના અનેક વાર નિર્દેશ આવે છે.
હસ્તિના (ગ) પુર
આ શહેરની પ્રાચીનતા ઠેઠ મહાભારતના સમય જેટલે પહેાંચે છે. જૈનું ત્યાં સારૂ પરિમળ હતુ. અત્યારે ખાદ્યકામ થાય છે, તેમાં અનેક શિલ્પકામ મળી આવ્યાં છે. એ જૈન, બૌદ્ધ અને બ્રાહ્મણીય શિલ્પકૃતિઓ છે જેના માટે તે પવિત્ર તીધામ ગણાય છે. એ શહેર ગગાાંઠે આવેલું હતું.
}
કામદાર કેશવલાલ હિમતાસ
વડાદરા,
તા. ૨૨-૧૧–૧૯૫૮.
*

Page #13

-
अलारना :
सुज्ञ पाटनो ! रानकवाली समाज जन धर्म का मुख्य अंग होने से इम समाजकी रचना अपने ढंग से बनी हुई है, नमाज के किसी भी कार्य में द क्रिया में रागवान महावीर की आज्ञा के अतिरिक्त बाह्याडम्बर को ज्ञानी पुरुषाने जरा सी स्थान नहीं दिया है कारण कि - जैन धर्म वीतराग धर्म है, बीतराग धर्म में कपाय;
और दम्भ को जरा भी स्थान नहीं है । जिस समाज की क्रिया में दम्भ रहा हुवा हो, जिस क्रिया के आचरण में वायाडस्वर का स्थान हो, वैसी क्रिया करनेवाली समाज की प्रतिमा ‘बीतगग धर्म में जरा भी नहीं है । इसी कारण जैनधर्म के प्रणेता वीतराग प्रभुन जैनागमों में मुनियों के लिये अहिंसा, सत्य, अस्तेय, ब्रह्मचर्य, अपरिग्रह आदि पांच महाव्रत और श्रावकों के लिये स्थूल प्राणातिपात विरमण आदि धारह व्रत को पालन करने की आज्ञा दी है, इन व्रतों के आचरण में सुनियों व श्रावकों को किस प्रकार रहना चाहिये, अथवा तो इन प्रतों को आचरनेवाले कैसे किस प्रकारले जीवन बितानेवाले हुए उसका वर्णन पूर्णतः किया है। इसी कारण भारत के विभिन्न धर्मी में छ शास्त्रों में जैनागों की विशेष मुख्यता है।
, जैनागमों की गहराई में पूर्ण जानी व त्यागी के सिवाय और कोई नहीं उतर सकता, जैनागमों में क्या है वह वही जान सकता है कि जो सम्यगज्ञान के साथ त्याग, वैराग्य की पराकाष्ठा को पाया हुवा हो, इसके अतिरिक्त यदि कोई भी जैनागमों की खोज में प्रयत्न करता हो तो उसका प्रयत्न निरर्थक व उसके लिये आपत्तिजनक है । आजनक अनेक मनुष्योंने जनागमों के महत्व का माप लेनेके लिये प्रयत्न किया, परन्तु सम्यग्रज्ञानका अभाव होनसे वे प्रयत्नकर्ता उससे जरा भी लाभ प्राप्त नहीं कर सके परन्तु शीतल चन्दन के घिलनेके ज्ञानके अभाव में अग्नि ही मिलती है उसी प्रकार उन को भी उस में निष्फलना ही मिली है।

Page #14

जैनागमों की टीका
स्थानकवासी समाज की सुदृढ रचना जैनागमों के आधार पर ही है तो फिर आजतक स्वकीय संस्कृत टीका क्यों नहीं लिखी गई ? क्या स्थानकवासी समाज में संस्कृतज्ञ विद्वान नहीं हुए ? इस प्रकार का प्रश्न स्वाभाविक उपस्थित हो सकता है। इस प्रश्न के जवाब में हम अन्य मतों के शास्त्रोंपर दृष्टि डालेंगे तो सहज ही में हम जान सकेंगे कि-दो हजार वर्ष के पूर्व में प्रत्येक मतों के शास्त्र उसी भाषा में थे कि जिस भाषा में वे लिखे गये थे, उसी से हम जान सकते हैं कि हमारे पुराणे आचार्यों में इतना ज्ञान था कि वे भले प्रकार से जैनागमों के रहस्य को समझने में विद्वान थे, और दूसरों को समझाने में भी पूर्ण निपुण थे। उस समय किसी भी धर्म में शास्त्रों की मूल भाषा को समझाने के लिये अन्य भापाका सहारा लेने की आवश्यकता नहीं समझी गई थी। आज भी न्याय व्याकरण का अनुवाद लिखना व छपाना विद्वान् पुरुष ठीक नहीं मानते हैं । परन्तु जब संस्कृत प्राकृत के स्थानपर अन्य भाषाओंका पढना पढाना शुरू हुवा तव धर्मशास्त्रों का ज्ञान वनाये रखने के लिए धर्मगुरुओं ने वर्तमान भापाओं में अनुवाद करने का विचार किया और उसी प्रकार वे कार्य रत बने ।
आजसे कितनीक शताब्दियों के पूर्व मूर्तिपूजक सम्प्रदाय के विभिन्न यतियोंने तथा आचार्योने जैनागौं पर संस्कृत नियुक्ति, अवचूरि, चूर्णि, भाष्य, टीका लिखी, जिसे आज सैकडों वर्ष हो गए, उस समय की टीका की प्रणाली में और आज की प्रणाली में अन्तर होना साधारण चात है, क्यों कि पुरानी टीकाओं में जहाँ सरल विषय था वहा कठिन शब्दाडम्बरों से दुर्बोध करदिया और जहा जटिल विषय था उसका स्पष्ट विवरण न करने से वह भी दुर्योध रह गया, तथा पुराणी टीकाओं में विपर्यास याने सूत्रविरुद्ध अर्थ प्रतिपादन करने लगे और जिनभाषित सत्य तत्व लुप्तमाय होने लगा, तथा मनमाने पंथ शुरू हो गये और वे मनमाने तत्त्व समझाने लगे-किसीने निश्चय नयको मुख्य रखकर व्यवहार मार्ग

Page #15

3] को नष्ट कर दिया, तो किसीने व्यवहार को लेकर निश्चय को, तथा किसीने सावध क्रिया में ही धर्म बताया तो किसीने नास्तिकवादका शरण ले लिया, इत्यादि बातों का वैपरीत्य देखकर समाज को 'भगभान यथार्थ भावों को प्रगट करनेवाली तथा सरल नवीन टीकाकी रचना हो' ऐसी इच्छा जागृत हुई, तदनुसार जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्य श्री घासीलालजी महाराज साहेबने इस भगीरथ कार्य को अपनाया और वि. १९८४ में बीकानेर चातुर्मास के अन्दर शास्त्रोद्धार के कार्य को स्थानकवासी संघ चीकानेर तथा श्रीमान् दानवीर शेठ भेरूदानजी सेठिया के आग्रह से प्रारंभ किया, उस समय से यथावसर यह कार्य धीरे २ चला परन्तु जैसा चाहिये वैसा कार्य सुचारु रूपसे नहीं चला वि. सं. १९९२-९३ का चातुर्मास करांची था, तब वहा के संघने श्री उपासकदशाङ्गसूत्र की टीका छपाकर प्रसिद्ध की जिस को दामनगर के शास्त्रज्ञ शेठ दामोदर जगजीवन भाईने पढी, उस समय शेठजी को विचार हुवा कि अपनी स्थानकवासी समाज में इस प्रकार की टीका लिखनेवाले हैं तो क्यों नहीं शास्त्रोद्धारका कार्य सुचारु रूपसे काठियावाड में पूज्य श्री को बुलाकर कराया जाय, इस भावना को पं. मुनि श्री गवुलालजी म. ने अंकुरित की, 'यादृशो भावना तादृशी सिद्धि के अनुसार राजकोटनिवासी श्री गुलाबचन्द भाई मेहताने शेठजीको प्रोत्साहित करनेके लिए प्रथम ही १० हजार रु. की उदार रकम शास्त्रोद्धार के लिए जाहिर की जिससे शेठजीने पूज्य श्रीको काठियावाड पधारने की विनन्ती भेजी, तदनुसार वि. सं. २००१ में पूज्य श्री दामनगर पधारे। वहा से यह कार्य प्रारंभ हुवा जो ठीक तरहसे चल रहा है ।
दामनगर चातुर्मास में काठियावाड स्थानकवासी समाज के नरवीर श्री छबीलदास भाई कोठारी दर्शनार्थ आए और उन्हें शास्त्रोद्वार का कार्य सुचारु रूपसे होना चाहिये ऐसे विचार स्फुरित हुए, जिस से उन्होंने इस कार्य को अपने हाथ लेकर पूर्ण वेगवान बनाया जिस के फल स्वरूप यह श्री अनुत्तरोपपातिक सुत्र की संस्कृत टीका पूज्य श्री के उदार ज्ञानद्वारा हमें प्राप्त हुई।... . : ':' , ' '

Page #16

४]
श्री अनुत्तरोपपातिक सूत्र
श्री वीरवाणी के आधार पर ग्रथित जैनागमों के ग्यारह अङ्गों में अन्तकृत मूत्र आठवां अङ्ग सूत्र है, उस में नव्वे महापुरुपों के जीवन वृत्तान्त है, उसके बाद नवां अंग श्री अनुत्तरोपपातिक मृत्र हैं, इस सन्न के ३ वर्ग और ३३ अध्ययन है । इन ३३ अध्ययनों में जालि, भयालि आदि तेतील महापुरुषों का जीवन वृत्तान्त पढ़ने को मिलता है।
इस अलार संमार के काल चक्र में अरह के घटमालकी भाति कर्मधारी जीव भ्रमण करते रहते हैं, उन्हें किसी भी क्षण आत्मिक शान्ति नसीब नहीं होती, वे अनादि काल की परम्परा में फरते हुए जन्म, जरा, भरण की आधि व्याधि से मुक्त नहीं होते। मुक्त होने के लिए सम्यग्ज्ञान की प्राप्ति का अभान होनेसे वे नित्य प्रति अज्ञानजन्य दारुण कष्टों को सहते हैं। ज्ञानी पुरुष इसी कारण संसार को असार समझकर वे अपनी ऐहिक सम्पत्ति के होते हुए भी उसे तुच्छ व जीवन के लिये अहितकर समझ उस के त्यागने में ही आत्मकल्याण को देखकर संसार से मुक्त होने के लिये शीघ्र ही धन, जन बन्धन को एक क्षण में त्याग देते हैं।
इल प्रकार के ऐहिक धन-वैभव तथा विशाल कुटुम्ब परिवार को त्याग कर उच्च भावना से ज्ञान दर्शल चारित्रकी आराधना के लिये अभिग्रहयुक्त महान तपश्चर्या धारण कर अनुत्तर विमान को प्राप्त होनेवाले ३३ पुरुषों का जीवन वृत्तान्त वाला इस अनुतरोपपातिक स्त्रपर पूज्य श्री धामीलालजी म. सा. ने संस्कृट टीका लिखकर आबाल वृद्ध जैन समुदाय के लिये सूत्र पाठ जानने का सरल मार्ग कर दिया है, इसके लिये जैन समाज पूज्य श्री को सहन्नाः अभिनन्दन लेट करती है।
प्रस्तुत शास्त्र के प्रारंल में वीतराग भगवान के समवसरण रचना का विवरण झांका समाधान के माथ लिखकार भव्य पाठकवृन्द को ठीक तरह माया बामद है। आजतक बीतरागला के नाम पर आरंभ हिंसा में समाधान यसले वाले मो इल सलवसरण

Page #17

[५ विवरणसे अच्छी तरह बोध हो सकेगा, क्यों कि-वीतरागकी सावध पूजा कर्म यन्धका ब संसारपरिभ्रमण का कारण बताया है । जैसे कि
जो सावज्जसपजं, कुणड महाचाइवीयरागस्स । सो भम्मइ संसारे, दीहं कालं जहाजाओ ॥१॥ सावजसपज्जाए, ससुम्भवड जीवहिंसणारंभो ।
तम्हा बज्जड कम्म, तेण य संसारचक्कसंपाओ ॥२॥ इसी प्रकार
"पंचहि ठाणेहिं जीवा दुग्गई गच्छन्ति तंजहा-पाणाइवाएणं, सुसावाएणं, अदिन्नादाणेणं, मेहुणेणं, परिग्गडेणं ।"
(स्थानाइ ५ स्था, १ उ०,) सांसारिक कार्य करने में भी जब पांच कारणों से जीव को दुर्गति होती है तो फिर बीतराग धर्म के नामपर हिंसा अथवा आरम्भ हो तो उसमें धर्म कैसे मोनाजाय । यदि कोई यू कहे किभक्तिदश धर्मकार्य करते हुए, प्रशुअर्चना करने में होनेवाली हिंसा कर्मयन्धका कारण नहीं परन्तु शमनिर्जरा काही कारण माना जाता है।
तब तो कालिका, अम्बा, भैरव आदि लौकिक देवों के सामने उनको माननेवाले भक्ति वशले बकरे, पाहे चढाते हों-मारते होंतो क्या उसमें भी कर्मनिर्जरा ही मानी जाय ? ।
यदि उन लौकिक देवों के नाम पर होनेवाली हिंसा में पाप मानते हैं तो फिर जिन वीतराग प्रभुने बाह्य पदार्थों के लोगोपभोगोंको त्यागकर ससार से मुक्त दशा प्राप्त की, उन्हीं के नामपर आरम्भ करने में धर्म कैसे हो सकता है ? | इस विषय को बीकाकारने ठीक तरह से प्रतिपादित किया है। पांच प्रकार के अभिगम में भी पहले सचित्तव्य को त्यागने का ही नामोह विधान बताया है। इस प्रकार लावतरमा प्रकारप में मासय पूजा शिव कीज तरह रे मरमाया नगा है !

Page #18

जिन के प्रतापसे बादशाङ्गी की वाचना हमें प्राप्त हुई उन मुधर्मस्वामी का परिचय शब्द-सिद्धिद्वारा बताया गया है। उन्हीं के पट्टशिष्य श्री जम्बूस्वामी श्रेणिक राजा के राजगृहनगर के बाहर गुणशिल उद्यान में विराजकर श्री सुधर्मस्वामी से विनय के साथ अन्तकृतम्रत्र सुनलेने के बाद अनुत्तरोपपातिक मुत्र को सुन रहे हैं, सुनने के समय उनकी गुरुभक्ति और नवीन जानने की हार्दिक जिज्ञासा स्पष्ट दिखाई देती हैं उन्हें श्री महावीर प्रभु के प्रति आदर्श भाव कैसे थे इसके लिये आद्य स्तुति की पंक्तिबद्ध उत्कृष्ट रचना हृदयङ्गम करने योग्य है।
- प्रथम वर्ग :(१) श्री जम्बूस्वामी को जालि, मयालि, उपजालि, पुरुषसेन, चारिपेण, दीर्घदान्त, लष्टदान्त, वेहल्ल, वैहायस और अभयकुमार, इन दस संपत्तीशाली राजकुमारों का जीवनवृत्तान्त जानने की इच्छा से लालायित जानकर श्री सुबर्मस्वामी उसी समय विना संकोच शिष्य का ज्ञान विकास के लिये तथा भवीजीवों के उपकार के लिए जालिकुमार का वर्णन अनुक्रलसे सुनाते हैं ।
किसी भी त्यागी पुरुष की जीवनिका का सम्बन्ध उनके आवजीवन से जुडा हुचा रहता है, सुननेवाला जवतक पूर्वदशा को जान न ले तब तक जीवनकी उत्तर दशा को भलीभाति समज्ञ नहीं सकता, इसी कारण श्री मुधर्मस्वामी-'उस काल, उस समय' 'राजगृह नगर ' ' गुणशिल उद्यान 'श्रेणिक राजा'धारिणी देवी' आदि का नाम दे दे कर उस समय की स्थिति का टीक तरहसे ज्ञान कराते हैं।
श्री अनुत्तरोपपातिक सूत्र के प्रथम वर्ग में वर्णित आद्य महापुरुष जोलिकुमार कोई साधारण व्यक्ति नहीं था, परन्तु वह मगधाधिपति राजा श्रेणिक का स्वरूपवान् पुत्र था। लालन पालन तथा वहत्तर कलाका अध्ययन 'ज्ञातो सूत्र में वर्णितं मेघकुमार की तरह बताकर 'उन के जीवन की तुलना हर एक व्यक्ति कर सके। ऐसा स्पष्ट

Page #19

[ ७
अभिप्राय व्यक्त किया है । इतना ही नहीं परन्तु उस राजकुमार का, रूप लावण्यवती आठ राजकन्याओके साथ विवाह हवा और युवा अवस्था को प्राप्त वह कुमार उत्तम महल में पूर्वपुण्योपार्जित शब्दादि विषयों का अनुभव करता हुवा आनन्द निमग्न था, ऐसे समय श्री महावीर प्रभु का आगमन सुनकर दर्शन तथा उपदेश सुनने के लिये उत्साहित होकर जाना, वह प्रसङ्ग आजके धनिकों के लिये महान् आदर्श और उपदेशका काम करता है । धनीपन की सार्थकता धर्मी होने में है, न कि प्रथभ्रष्ट होकर सुरापान, मांसाहार और विषय सुख के मार्ग की प्रवृत्ति में ।
आज का धनिक वर्ग त्यागकी अपेक्षा भोगों में रहकर ही मनुष्य जन्म की सार्थकता समझता है, तब वे महापुरुष जो जीवन के पहले प्रसङ्ग में प्रथम बार ही संसार त्याग का उपदेश सुनकर उसी समय वे संसार बन्धन को तडाक से तोडकर विरक्त वनजाते और भवोभव सञ्चित उपद्रवी कर्मों का नाश करने के लिये प्रधान तप को अङ्गीकार कर लेते थे । वह तप भी कोई साधारण नहीं परन्तु गुणरत्न आदि कठिन तप को अङ्गीकार करने में ही वे अपने जीवन की महत्ता समझते थे । जालिकुमारने उक्त तप को धारण किया । वे ऐसे महातप द्वारा शरीर का ही नहीं परन्तु कर्मों का शोषण करके अन्त में सर्वार्थ सिद्ध विमान को प्राप्त हुए और भविष्य मोक्ष प्राप्त करेंगे । इसी प्रकार शेष नव कुमार जो श्रेणिक राजा के ही पुत्र थे उनका भी वर्णन इसी प्रथम वर्ग में किया गया है । -: द्वितीय वर्ग :
(२) दूसरे वर्ग में भी राजगृह नगर के अधिपति श्रेणिक राजा, धारिणी रानी के पुत्र दीर्घसेन, महासेन, लष्टदन्त, शुद्धदन्त, हल, द्रुम, द्रुममसेन, महाद्रुमसेन, सिंह, सिंहसेन, महासिंहसेन, पुण्यसेन, इन तेरह राजकुमारो का वर्णन जालिकुमार की तरह होनेसे संक्षिप्त प्रकार से समझाया गया है ।

Page #20

1
--:मीर :(३) तीसरे वर्ग के पहले ध्यान में धन्यकुमार का वर्णन लौक्षिक लोकोत्तर संपत्ति से मुक्त अच्छे हा का होने से पाठकों को इस अध्ययन में निम्नोक्त दालें उचित प्रकार से समझने को मिलेगी।
१ धन्यकुमार की घरसंपत्ति । २ धन्यकुमार का उपदेशनवणं । ३ उपदेश में पुद्गल-परावर्त का स्वरूप । ४ संसार-परित्याग । ५ भीम अभिग्रह । ६ कठिन तपश्चर्या । ७ तपश्चर्या से शरीर की निर्वलता। .. ८ तपहारा सर्वार्थसिद्ध में उत्पन्न होना। ९ महाविदेह क्षेत्र में जन्म लेकर मोक्ष प्राप्त करना ।
श्री अनुत्तरोपपातिक सूत्र का पठन पाठन करनेवाले मुमुक्षुओं को इस अध्ययन में पास होनेवाली सामग्री ले आत्मिक ज्ञान प्राप्त होगा, संसार का स्वरूप समझने ले मोहत्याग की भावना जागृत होगी, त्यागियों को धन्य, अनगार के त्याग से-अपले- त्याग की तुलना करने का स्वयं ज्ञान होगा और संयन तप की क्रियाशुद्धि के विवेक की प्राप्ति होगी। ..
। काकन्दी लगरी (जनश्रुति से वर्तमान में भारवाड के अन्दर केकीन्द के नाम से पहचानी जाती है) में लद्रा नालकी लार्थवाही रहती थी, वह सार्थवाही स्वयं अधिकारिणी होकर अपने गृहकार्य को पूर्ण दक्षता से सम्मालती थी, उसी के देख-रेख में व्यापार होता था, च बाहर के देशों में वाहनो द्वारा साल भेजा जाता व मंगाया जाता था, वह सर्वकलानिपुण होने से सभी कार्यो को पूर्ण रूपसे सरमालती थी। इससे हम अच्छी तरह जान सकेंगे कि उस समय स्त्रियों का इतना प्रभाव था कि वे पुरुप की भांति स्वतंत्र सारा कार्य सम्माल सकती थी । नारीजीवन में नीरी अज्ञानता का दोषारोपण

Page #21

९] कर उन्हें बुद्धिचातुर्य व कलाओं से हीन बताकर स्त्रियों का अपमान करना बुद्धिमानों का काम नहीं है । हमारे भारत वर्ष के नारीसमाज में धनोपार्जन व धर्मसम्बन्धी कार्यो में सवा से पूर्ण निपुण व स्वतंत्र जीवन बीतानेवाली ऐसी अनेक नारियों का अनोग्वा वृत्तान्त हमें प्राप्त होता है, । अस्तु । भद्रा सार्थवाही गणिम, धरिम, मेय, परिछे ( इन सबों का अर्थ टीका में देखें ) इन चारों का व्यापार करती थी । ' अड्ढा जाव अपरिभूया ' अर्थात् वह भद्रा सार्थवाही अत्यधिक धन धान्य सम्पन्न, शील सदाचार रूपी गुणों से प्रकाशित तथा अपना गौरव से युक्त थी । उस के पास विपुल भवन, पलंग, शय्या, सिंहासन गाडी-रथ, हाथी घोडा, गाय-वेल, चान्दीसोना, व झवेरात थे । वह उदार भी ऐसी थी कि अपने धनद्वारा अनेकों का पालन करती थी, उस की भोजनसामग्री में से गरीब भिखारियों को प्रतिदिन भर पेट भोजन मिलता था, साधर्मियों का गुप्त व जाहिर में सहायता देती थी । इसी से उस की उत्कृष्ट श्रीमन्ताद और धर्मपरायणता प्रत्यक्ष जानी जाती है ।
उस भद्रा सार्थवाही के उपलक्षण से युक्त सर्वाङ्गसुन्दर धन्य नामक पुत्र जन्मा, उसका लालन पालन व अध्ययन का वर्णन भागवती सूत्र में वर्णित महाबल कुमार के समान बताया गया है, उन सर्व गुणों से शोभित धन्यकुमार का विवाह युवावस्था के प्रारंभ में अपने जैसे धनपति ३२ श्रीमन्त सेठों की सुकुमारिकाओं से एक ही साथ, एक ही दिन में हुवा था ।
युवावस्था के प्रारंभ में विवाह विधान से हम समझ सकते हैं कि बाल्यावस्था व वृद्धावस्था में किये जानेवाले विवाह धर्मदृष्टि से भी अयोग्य हैं । इसी प्रकार उस समय विवाह उन्हीं कन्याओ के साथ होता था कि जो रूप लावण्य की समानतावाली हो और धर्म, गुण तथा जाति में समान हो, इस से विपरीत विवाह को अनमेल विवाह समझा जाता था ।
उन्हें बत्तीस करोड सोनैया श्वसुर पक्ष से दहेज में मिले थे, उन के पास अपना निजी धन भी इतना था कि जिस की गणना

Page #22

१० ]
च तुलना आजके शून्य-हृदयी से होना दुष्कर ही नहीं परन्तु असम्भव है । वे धन्यकुमार सुलक्षणी पत्नियों के साथ सुन्दर महल में जीवन के ऐहिक सुखों का अनुभव करते हुए तथा मनोऽनुकूल अनेक रागरागनियों को सुनते हुए सुखमय समय बिता रहे थे । ऐसे समय वहा श्री महावीर प्रभु जनपदकी कल्याण भावना से और उस में भी विशेषकर धन्यकुमार को भव समुद्र से पार करने के लिए पधारे । कल्याणकारी भगवान का पदार्पण सुनकर काकन्दी नगरी से जनसमूह तथा जितशत्रु राजा पतित पावनी वाणी को सुनने के लिए आए | एक ही दिशा में अनेक वृन्दों में हर्ष युक्त विविध बातें करते हुए उन नगरनिवासियों की ध्वनि श्री धन्नाजीने अपने महलों में सुनी और अनुचरोंद्वारा सारा वृतान्त जाना | धन्यकुमारने भगवान महावीर का पदार्पण सुनकर हर्पचित्त हो उसी समय अपने अनुचरों के परिवार से जहां भगवान थे वहां गये और विधिपूर्वक वन्दन कर सर्व परिषद के साथ दत्तचित उपदेश सुनने लगे । महावीर प्रभुने आज के उपदेश से धन्नाजी को वैराग्यवान बनाने के लिये मनुष्य जन्म की तथा मोक्षसाधना स्वरूप- १ मनुष्य जन्म, २ आर्य क्षेत्र, ३ उत्तम कुल ४ दीर्घ आयुष्य, ५ इन्द्रियों की पूर्णता, ६ शरीर स्वास्थ्य ७ साधुसमागम, ८ सूत्रश्रवण, ९ सम्यक् श्रद्धा, १० धर्म कार्य में पराक्रम, इन दस बोलों की दुर्लभता समझाई संसार की मोह निद्रा से जागृत बनने के लिये पुद्गल - परावर्त का स्वरूप श्री धन्नाजी के पूछने पर श्री महावीर स्वामीने फरमाया |
आहारक शरीर को छोडकर औढारिक आदि शरीर की वर्गणाओं के योग्य चौदह रज्जु लोकवर्ती सारे परमाणुओं का समस्त रूपसे सम्मिलन ही पुद्गल - परावर्त है । वह जितने काल से होता हो वह काल भी पुद्गल - परावर्त कहलाना है, इसका परिणाम अनन्त उत्सर्पिणिया और अवसर्पिणियाँ हैं ।
यह पुद्गल - परावर्तन मात प्रकार का है, और द्रव्य, क्षेत्र, काल भाव के भेदसे अट्ठाईस तथा सूक्ष्म बादर के भेदसे इम के ५६ भेद होते हैं ।

Page #23

११] पुद्गल-परावर्तन का स्वरूप खूब स्पष्ट समझाया गया है, इस से भव्य जीवो को मनुष्य भव की दुलभता का भान अच्छा होता है । इस विषय के सुनलेने के बाद स्वयं धनाजी को इस प्रकार के विचार उत्पन्न हुए -
संसार में प्राणिमात्र जन्म, जग, मृत्यु के कारण दुग्वी हैं। गर्भावस्था, वाल्यावस्था, यौवनावस्था व वृद्धावस्था आदि में दुःखों की परम्परा के कारण आत्मा को शान्ति नहीं मिलती, फिरभी अज्ञानात्मा वात, पित्त, कफ, वीर्य तथा रक्त के प्रागन समान कामभोगों की तरफ आकृष्ट हो जाय तो उस जैसा दयनीय संसार में
और कौन होगा ? क्यों कि संसार में दुःखों से छुडाकर आश्रय देनेवाला कोई नहीं है, यदि आश्रय-दाता है तो एक वीतराग धर्म ही है । अतः आत्म-कल्याण के लिये मुझे धर्म के नायक भगवान की शरण ही ग्रहण करनी चाहिये । इस प्रकार विचार कर के महावीर प्रभु से अजे की कि-हे भगवन् ! अपनी माता से आज्ञा प्राप्त कर इस असार संसार को त्यागकर आप के समीप दीक्षित चलूंगा। धन्नाजी की इस भावना को सुनकर प्रभुने यही कहा कि जैसा सुग्न हो वैसा करो परन्तु धर्म कार्य में ढील न करो । यह आदेश प्रभु के वचन में निर्ममता प्रगट करता है।
यहा यह भी हमें शिक्षा मिलती है कि धनाजी हनने चय आदिसे बडे होते हुए भी कितने विनीत है जो धर्म के काम में भी माता को पूछते हैं, क्यों कि संसार में प्रत्येक काम माता-पिता की आज्ञा से ही करना परम नीति है। माता और पुत्र का प्रेम. दोनों के परस्पर हुई बातों से हम ठीक तरह जान सकते हैं ऐसे प्रेम बन्धन से बन्धे हा भी वे उसी समय आज्ञा प्राप्तकर महावीर के समीप कल्याणकारी संयम को धारण करते है । दीर्घ काल के मोह बन्धन को व अखुट धन को तथा बत्तीस स्त्रियों को त्याग कर उन्होंने हमें मंसार के बन्धन से मुक्त होने का बोध दिया है।
संसार को छोडकर संयमी बनने के पश्चात् मुनियों को कैसे २ परीषद उपसर्ग सहने पडते है नद्विपयवा ज्ञान धन्ना अणगार के जीवन से हमें मिलता है।

Page #24

१२]
दीक्षा लेते ही यावज्जीवन पर्यन्त वेले वेले पारणे में आयम्बिल करने की उन की प्रतिज्ञा सुनकर हृदय थरथराने लगता है, कहां तो ऊंचे महलों में संसारिक सुखों का विविध अनुभव, कहां मनोनुकूल राग-रागनियों का सुनना, कहां विविध नाटकों का दृश्य और कहां इसी जीवन में भृमि - शय्या, खुले पांव चलना, शीन उष्ण का सहना तथा ऐसे उग्र तप को धारण कर विचरना । जो विविध प्रकार के भोजन का आस्वादन करते थे वेही उसी जीवन में शुष्क आहार को लाते और उसे भी २१ बार धोकर आयम्बिल मैं आहार करते, यह त्याग और तप की पराकाष्टा नहीं तो और क्या है ? | उन के तपोजीवन से हमें उपदेश मिलता है कि-त्यागियों को रस - लोलुपता जरा भी नहीं होनी चाहिये, उन्हें निरवय अशनादि जैसा भी मिल जाय उसी को मध्यस्थ भाव से ग्रहणकर आहार करना चाहिये । उस तपश्चर्या के करने से उन के शरीर के पांव पांवों की ऊंगलियां, जीद्दा (पिण्डी) घुटने, उरु (माल) कटि ( कमर) पेट, हृदय की पसलियें, पीठ, वक्षस्थल, भुजायें, हाथ हाथों की ऊंगलिया, गर्दन, दाढी, ओष्ट, जिहा, नासिका, आँखें, कान, मस्तक, आदि अंग रक्त मांस के सूख जाने से किस प्रकार की स्थिति को प्राप्त हुए यह सारा विषय पाठकों को पूर्ण ध्यान - पूर्वक पढना चाहिये । इस प्रकार की शरीर-स्थिति तपश्चर्या द्वारा प्राप्त होने पर भी उन की अन्तरात्मा किस प्रकार दीप्त थी वह श्रेणिक राजा के प्रत्यक्ष दर्शन करने पर उन द्वारा की गई स्तुनि के पढने से भलीभांति मालूम हो सकेगी । इसी प्रकार स्वयं महावीर प्रभुद्वारा बताई हुई १४ हजार मुनियों के बीच की मुख्यता भी स्वीकार किये वगर हम रह नहीं सकते । तभी तो राजा श्रेणिक भी सभी मुनियों में अति दुष्कर करनी करनेवाले धन्ना मुनि को देखकर हर्षोन्मत्त बन उसी समय उन की स्तुति की ।
धन्ना अनगार अपने शरीर की जर्जर हालत देव संभाग करने के लिए भगवान की आज्ञा ली और अन्त में एक मास का संथारा कर सर्वार्थसिद्ध विमान को प्राप्त हुए। ऐसे भावितात्मा की

Page #25

१३] जीवनिका पढने मात्र से कर्म की निर्जरा होती है तो फिर वैसी करनी करे तो जरूर वह संसार का अन्त कर मोक्ष को प्राप्त करता है, इस लिये धन्ना अनगारका सविस्तर वर्णन पठनीय एवं माननीय है।
धन्ना अनगार की तरह सुनक्षत्र, ऋषिदास, पेल्लक, रामपुत्र, चन्द्रिक, पृष्टिमातृक, पेढालपुत्र, पोटिल, वेहल्ल आदि नवों कुमारों का संक्षिप्त वर्णन तीसरे वर्ग के अन्त में किया है। ये दशों कुमार धन धान्य आदिसे पूर्ण सुखी थे । इन का जीवन--वर्णन धन्यकुमार के समान ही बताया गया है।
इस प्रकार ३३ महापुरुषों का जीवन -- वृत्तान्त वाला श्री अनुत्तरोपपातिक सूत्र पर अर्थबोधिनी टीका लिखकर आवाल वृद्धों को सरलता से ज्ञान सम्पादन कराने की पूज्य श्री की महती कृपा हमारे लिये आदरणीय है, यह सूत्र--संस्कृत, हिन्दी, गुजराती भाषा के जाननेवाले प्रत्येक व्यक्ति की परम हितकर होगा । हम आशा करते है कि समस्त जैन--समाज इस सूत्र का पठन-पाठनद्वारा कल्याण प्राप्त करेगा।
इस सूत्र के पढने से पाठकों को ज्ञान मिलेगा, वैराग्य प्राप्त होगा, तीव्रतर तप करनेकी जिज्ञासा जगेगी, संयमियों को संयम प्रति सुदृढता वढेगी, क्यों कि पूज्य श्री घासीलालजी म. सा. ने साहित्य, न्याय, व्याकरण दृष्टि से सुसंस्कृत और सुललित भापा में विषयको स्फुट कर समझाया है।
राजकोट, कार्तिक धनतेरस वि. सं. २००४ ।
समीर मुनि.

Page #26

એક અપીલ
#J
આપ ગચ્છાધિપતિ હૈ......કે સંઘપતિ ડૉ. સાધુ મહાત્મા હૈ......કે શ્રાવક
હા.
પરંતુ...
આ શુભકાર્યમાં મદદ કરવાની આપની દરેકની ચેાસ ફરજ છે. કારણ કે આપણી સમાજના ઉત્થાનના આવા ભગીર્થ કાય માં આપના જેટલા વધુ સહકાર મળશે તેટલું કાશ વ્હેલ પૂર્ણ થશે
ઘડી ઘડી આવા સતાનેા ભેટા થયેા દુલ ભ છે.
કર સૂત્રેા જલ્દીથી તૈયાર કરાવી લેવાય તેની કાળજી રાખવાની છે, અને તેથીજ આપશ્રીને અપીલ કરવામાં આવી છે.
સમગ્ર સમાજનું કાય થતું હોય ત્યાં સાંપ્રદાયકવાદ કે પ્રાંતવાદ ન જ હોવા તેએ.
MERLY

Page #27

રૂ. ૧૦,૦૦૦ આપનાર આદ્ય મુરબ્બીશ્રી,
સમિતિના પ્રમુખ દાનવીર શેઠશ્રી
શેઠ શાંતિ લા લ મં ગ ળ દા સ ભાઈ
અ મ દા વા દ

Page #28


Page #29

HAYRIARREARRERARMSANCHANNERARMERMANERI
दानवीरोनी नामावली.
श्री अखिल भारत श्वेताम्बर स्थानकवासी
जैन शास्त्रोद्धार समिति.
गरेडीया कुवा रोड-ग्रीन लोज पासे,
राज को ट.
शरुआत ता. १८-१०-४४ थी ता. ३१-७-५९ सुधीमां
दाखल थयेल मेम्बरोनां मुबारक नामो.
गाभवार ककावारी लिस्ट.
(रु. २५० थी ओछी रकम भरनारनुं नाम आ यादीमां
सामेल करेल नथी.)

Page #30

आद्यमुरब्बीश्रीओ-७ (ओछामा ओछी रु. ५००० नी रकम आपनार ) नंबर नाम
गाम पिया १ शेठ शान्तीलाल मंगळदासभाइ
जाणीता श्रीलमालीक अमदावाद १०००० २ शेठ हरखचंद कालीदासभाइ वारीया हा.
शेठ लालचंदाइ जेचन्दभाइ, नगीनलाइ, घृजलालभाइ तथा वल्लभदासभाइ
भाणवड ६००० ३ कोठारी जेन्चन्दसाइ अजरामर हा. हरगोविंदभाइ जेचन्दभाइ
राजकोट ५२५१ ४ शेठ धारशीलाइ जीवनभाइ
वारली ५००१ ५ स्व. पिताश्री छगनलाल शामळदासना
स्मरणार्थे ह. भोगीलाल छगनलाललाइ भावसार अमदावाद ५२५१ ६ स्व. दिनेशभाइना स्मरणार्थ ह. शेठ कांतिलाल मणीलाल जेसींगभाइ
अमदावाद ५००० ७ शेठ आत्माराम माणेकलाल । हा. शेठ चीमनलालभाइ शान्तीलालभाइ स्था प्रमुखमा
अमदावाद ६००१. मुरब्बीश्रीओ-२० (ओछामा ओछी रु. १००० नी रकम आपनार) १ वकील जीवराजभाइ वर्धमान कोठारी
ह. कहानदासभाइ तथा वेणीलालभाइ जेतपुर ३६०५ २ दोशी प्रभुदास मूळजीभाइ
राजकोट ३६०४ ३ म्हेता गुलाबचन्द पानाचन्द्।
राजकोट ३२८९॥॥॥ ४ म्हेता माणेकलाल अमुलखराय
घाटकोपर ३२५० ५ संघवी पीताम्बरदास गुलावचन्द
जामनगर ३१०१ ६ शेठ शामजीभाइ वेलजीभाइ वीराणी राजकोट २५०० ७ नामदार ठाकोर साहेब लखधीरसिंहजी वहादुर मोरवी २०००

Page #31

८ शेठ ल्हेरचन्द कुंवरजी ह. शेठ न्यालचन्द ल्हेरचन्द सिद्धपुर २०००
९ शाह छगनलाल हेमचन्द वसा
मुंबई २०००
ह. मोहनलाल भाइ तथा मोतीलाल भाइ १० श्री स्थानकवासी जैन संघ
ह. शेठ चन्द्रकांत वीकमचन्द मोरवी १९६३
११ रहेता सोमचंद तुलसीदास तथा तेमनां धर्मपत्नि अ. सौ. मणीगौरी मगनलाल
१२ महेता पोपटलाल मावजी भाइ
रतलाम १५०० जामजोधपुर १३०१
१३ दोशी कपुरचंद अमरशी ह. दलपतराम भाइ जामजोधपुर १००२ १४ बगडीआ जगजीवनदास रतनशी
१५ शेठ माणेकलाल भाणजी भाइ
१६ श्रीमान चंद्रसिंहजी साहेब म्हेता (रेल्वे मेनेजर) १७ म्हेता सोमचद नेणसीभाइ (करांचीचाळा)
१८ शाह हरीलाल अनोपचंद
१९ कोठारी छबीलदास हरखचंद
२० कोठारी रंगीलदास हरखचंद
सहायक मेम्बरो ५६
( ओछामां ओछी रा. ५०० नी रकम
१ शाह रंगजीभाई मोहनलाल २ मोदी केशवलाल हरीचंदभाई ३ श्री स्थानकवासी जैनसंघ
दामनगर १००२ पोरबंदर १००१ कलकत्ता १००१
मोरबी २००१
खंभात १००१
मुंबइ १०००
शिहोर १०००
आपनार )
७५१
अमदावाद साबरमती ७५०
हा. शेठ झुंझाभाइ वेलसीभाइ वढवाण बाहेर ७५०
५२७
४ शेठ नरोत्तमदास ओघडभाइ शीव ७०० ५ शेठ रतनशी हीरजीभाइ ह. गोरधनदासभाई. जामजोधपुर ५५५ ६ वाटवीया गीरधर परमानंद ह. अमीचंदभाइ खाखीजाळीआ ७ मोरबीवाळा संघवी देवचंद नेणशीभाइ तथा तेमनां धर्मपत्नि अ. सौ. मणीबाई तरफथी ह. मुलचंद देवचंद मलाङ ८ वोरा मणीलाल पोपटलाल
अमदावाद
५११
५०२

Page #32

९ गोसलीया हरीलाल लालचंद तथा चंपावेन गोसलीया
१० शाह प्रेमचंद माणेकचंद तथा अ. सौ.
समरतवेन
४
११ शेट इश्वरलाल पुरुषोत्तमदास
१२ शेट चंदुलाल छगनलाल
१३ गाह शान्तीलाल माणेकलाल
१४ शेठ शीवलाल डमरभाइ (करांचीवाला) १५ कामदार ताराचंद पोपटलाल धोराजीवाळा
१० महेता मोहनलाल कपूरचंद
१७ शेठ गोविंदजी भाइ पोपट भाइ
१८ शेठ रामजी शामजी वीराणी १९ स्व. पिताश्री नंदाजीना स्मरणार्थे ह. वेणीचंद शान्तीलाल (जावुआवाळा)
२० श्री स्थानकवासी जैनसंघ
६. शेठ ठाकरशी करशनजी
२१ शेट ताराचंद पुखराजजी २२ श्री स्थानकवासी जैनसंघ २३ म्हेता मूळचन्द राघवजी
अमदावाद ५०२
अमदावाद ५०२
अमदावाद ५०१
अमदावाद ५०१
अमदावाद ५०१ लींबडी ५०१
राजकोट ५०१
राजकोट ५००
राजकोट ५०० राजकोट ५०१
मेघनगर ५०१
थानगढ ५०० औरंगाबाद ५०० औरंगाबाद ५००
हा. मगनलालभाड़ तथा दुर्लभजी भाड़
२४ शेट हरखचन्द पुरुषोत्तम हा. इन्दुकुमार २५ शेट केसरीमलजी वसतीमलजी गुगलीया २६ स्था. जैनसंघ
हा. वाटवीआ अमीचन्द गीरधर भाई खाखीजाळीआ ५०१ २७ शेट खीमजीभाई वावाभाइ हा फुलचन्द भाई,
गुलाबचन्दभाइ नागरदासभाइ तथा जमनादासभाई मुंबई ५०१ २८ शेठ मणीलाल मोहनलाल डगली
हा. मुळजीभाइ मणीलाल सुबह ५०९
धाफा ७५०
चोरवाड ५००
राणावास ५०१

Page #33

રૂા. ૬,૦૦૦ આપનાર આદ્ય મુરખ્ખીશ્રી,
To
(સ્વ) શેઠ હરખચ દ કાલીદાસ વારીયા ભા ણ વ ડે.
e

Page #34

"

Page #35

२९ स्व. कांतीलाल भाइना स्मरणार्थे
हा. शेठ बालचन्द साकरचन्द मुंबइ ५०१
३० कामदार रतीलाल दुर्लभजी (जेतपुरवाळा) ३१ शाह जयंतीलाल अमृतलाल ३२ वोरा मणीलाल लक्ष्मीचन्द
३३ शेठ गुलाबचन्द भुदरभाइ तथा कस्तुरवेन हा. भाइ अनोपचन्द
३४ महान त्यागी बेन धीरजकुंवर चुनीलाल म्हेता ३५ श्री स्थानकवासी जैनसंघ
३६ श्री मगनलाल छगनलाल शेट
३८ शेठ देवचन्द अमरशी
३७ शेठ चतुरदास ठाकरशी तथा सौ. नंदकुवरवेन तरफथी जामनगर ५०३
अ.
३९ श्री स्थानकवासी जैनसंघ
सुबह ५०१ शीव ५०१ शीव ५०१
( वेन धीरजकुंवरनी दीक्षा प्रसंगे भेट ) भाणवड ५०१
( वेन धीरज कुंबरनी दीक्षा प्रसंगे भेट )
४० वकील वाडीलाल नेमचन्द शाह ४१ म्हेता शांतिलाल मणीलाल ह. कमळावेन म्हेता ४२ श्रीयुत लालचन्दजी तथा अ. सौ. घीसावेन ४३ शेठ मोहनलाल मुकुटलाल बालया ४४ स्व. शेठ उकाभाइ त्रीभोवनदासना स्मरणार्थे तेमनां धर्मपत्नी लक्ष्मीवाइ गीरधर तरफथी हा. मरघावेन तथा मंगुवेन
४५ पारेख जयंतीलाल मनसुखलाल राजकोटवाळा
खाररोड ५०१
धाफा ५०१
आाफा ५०१ राजकोट ५०१
४६ श्रीयुत शेठ लालचन्दजी मीश्रीलालजी ४७ श्री वांकानेर स्था. जैन संघ ४८ श्री स्था. जैन संघ
भाणवड ५०१
वीरमगाम ५०१
अमदावाद ५५६
५०१
५०१
97
"
37
हा. विनुभाइ "
५०१
५०१
५०१
75
वांकानेर ५०१ योटाद ५०१

Page #36

४९ शेठ गुदडमलजी शेशमलजी जोवर (बरार ) पीपळगांव ५०१ ५० स्व. तुरखीया लहेरचन्द माणेकचन्दना स्मरणार्थे तेमना धर्मपत्नि जीवतीबाइ तरफथी
ह. भाइ जयंतीलाल तथा पूनमचन्द डभास ५०१ ५१ शाह अचळदास शुकनराजजी
हा. शेठ शुकनराजजी अमदावाद ५०१ ५२ भावसार खोडीदाल गणेशभाइ
धंधुका ५०१ ५३ अ. सौ. हीरावेल माणेकलाल म्हेता घाटकोपर (सुंबइ) ५०१ ५४ महेता शान्तीलाल मगनलाल त्या
अ. सौ. पद्मावती शान्तीलाल महेता अमदाबाद ५०० ५५ शेठ हीराचंदजी वनेचंदजी कटारीया हुबली ५०१ __५६ शेठ छोटुभाइ हरगोविंददास' कटोरीवाळा मुंबइ ५०१
४७१ मेम्वरोर्नु गामवार लीस्ट
अमदावाद तथा परांओ. १ शेठ गीरधरलाल करमचन्द २ शेठ छोटालाल बखतचन्द' ह. फकीरचन्दभाइ ३ शाह कान्तीलाल त्रीभोवनदास ४ शाह पोचालाल पीताम्बरदास ५ शाह पोपटलाल मोहनलाल
२५१ ६ शेठ प्रेमचन्द साकरचन्द
२५० ७ शाह रतीलाल वाडीलाल ८ शेठ लालभाइ मंगळदास ९ स्व. अमृतलाल वर्धमानना स्मरणार्थे
ह. कानजीभाइ अमृतलाल २५१ १० भावसार भोगीलाल जमनादास (पाटणचाळा) २५१ ११ शाह नटवरलाल चन्दुलाल
२५१ १२ शाह नरसिंहदास श्रीभोवनदास
२५१
२५१
२५१
२५१

Page #37

१३ श्री शाहपुर दरीयापुरी आठकोटी स्था. जैन उपाश्रय वहीवट कर्ता शेट इश्वरलाल पुरुषोत्तमदास १४ श्री छीपापोळ दरीयापुरी आठकोटी स्था. जैनसंघ
६.
ह. चन्दुलाल अचरतलाल
१५ शाह चीनुभाइ बालाभाइ
७
हा. शाह कान्तिलाल जीवणलाल
१९ मोदी नाथालाल महादेवदास २० शाह मोहनलाल श्रीमदास २१ श्री छकोटी स्था. जैनसंघ
C/o शाह वालाभाई महासुखराम
२५१
२५१
१६ शाह भाइलाल उजमशी १७ श्री सुखलाल डी. शेठ हा. डो. कु. सरस्वतीव्हेन शेठ २५१
१८ श्री सौराष्ट्र स्था. जैनसंघ
हा. शाह पोचालाल पीताम्बरदास
२२ शेठ पोपटलाल हंसराजना स्मरणार्थे
हा. शेठ बाबुलाल पोपटलाल २३ देशा अमृतलाल वर्धमान वापोदरावाळाना स्मरणार्थे हा. भाइलाल अमृतलाल देशाइ
२५१
२४ शाह नवनीतलाल अमुलखराय २५ शाह मणीलाल आशाराम २६ शाह चीनुभाइ साकरचन्द २७ शाह वरजीवनदास उमेदचन्द २८ शाह रजनीकान्त कस्तुरचन्द २९ संघवी जीवणलाल छगनलाल (स्था. जैन ) ३० शाह शांतिलाल मोहनलाल धांगधावाळा ३१ अ. सौ. वेन रतनवाइ नादेचा
हा. धुलजीभाइ चंपालालजी ३२ शाह हरिलाल जेठालाल भाडलावाला
२५१
२५१
२५१
२५१
२५१
२५१
२५१
२५१
२५१
२५१
२५१
२५१
२५१
२५९
२५२
२५१
२५१

Page #38

३३ श्री सरसपुर दरियापुरी आठकोटी स्था. जैन उपाश्रय हा. भावसार भोगीलाल छगनलाल ३४ शेठ पुखराजजी समतीरामजी सादडीवाळा ३२ स्व. पिताश्री जवाहरलालजी तथा पूज्य चाचाजी हजारीमलजी वरडीयाना स्मरणार्थे
हा. सूळचंदजी जवाहरलालजी
३६ स्व. भावसार बवाभाइ (मंगळदास) पानाचन्दना स्मरणार्थे हा. तेमनां धर्मपत्नि पुरीवेन
३७ स्व. पिताश्री रवजीभाइ तथा स्व. मातुश्री सूळीवाइना स्मरणार्थे हा. ककलभाइ कोठारी
३८ भावसार केशवलाल भाइ मगनलाल भाइ ३९ शाह केशवलाल नानचंद जाखडावाळा हा. पार्वतीवेन ४० शाह जीतेन्द्रकुमार वाडीलाल माणेकचन्द राजसीतापुरवाळा (साबरमती )
४१ श्री स्था. जैन संघ ( साबरमती )
४२ श्री बीपिनचंद्र तथा उमाकांत चुनीलाल गोपाणी
(राणपुरवाळा )
४३ भावसार छोटालाल भाइ छगनलाल भाइ
४४ भावसार शकराभाइ छगनलाल भाइ ४५ अ. सौ. जीवीवेन रतीलाल
हा. भावसार रतीलाल हरगोविंददास ४६ संघवी बालुभाइ कमलशी तथा तेमनां धर्मपत्निओ अ. सौ. चंपावेन तथा वसंतवेन तरफथी
४७ अ. सौ. विद्यावेन वनेचंद देशाइ
हा. भुपेन्द्रकुमार वनेचंद देशाइ ४८ स्व. पारेख नानचन्द गोविंदजी मोरवीवाळाना स्मरणार्थे हा. रतीलाल नानचंद्र पारेख
२५१
२५१
२५१
२५१
३०१
२५१
२५१
२५१
२५०
३०१
२५१
२५१
२५१
२५१
२५१
३०१

Page #39

રૂા. પરપ૧) આપનાર આઇ મુરબ્બીશ્રી
કી
-
૬
છે
કે ઠારી હ ર ગોવિંદ ભા ઇ જે ચંદ
રા જ કે ૮.

Page #40


Page #41

४९ शाह नटवरलाल गोकळदास ५० शाह शामळभार अमरशीभाइ
५१ शाह त्रीभोवनदास मगनलालना स्मरणार्थे तेमनां धर्मपत्नि शीचकुंवरवेन तरफथी हा. रतीलाल त्रीभोवनदास
५२ अ. सौ. कंकुवेन ( भावसार भोगीलाल भाइ छगनलाल भाहनां धर्मपत्नि )
२५१ २५१
.
४०२
३०९
२५१
२५१
५३ अ. सौ. सवितावेन (जयंतीलाल भोगीलालनां धर्मपत्नि) ५४ अ. सौ. शांतावेन ( दीनुभाह भोगीलालनां धर्मपत्नि ) ५५ अ. सौ. सुभद्रावेन ( रमणभाह भोगीलालनां धर्मपत्नि) २५१ ५६ शेठ हीराजी रुगनाथजीना स्मरणार्थे ह. बागमलजी रुगनाथजी ३०१ ५७ शेट मणीलाल बोघा भाइ
२५१
३०१
५८ पटवा सुमेरमलजी अनोपचन्दजी जोधपुरवाळा ५९ स्व. माणेकलाल वनमाळीदास शाहना स्मरणार्थे हा. रमणलाल माणेकलाल
६० स्व. शाह धनराजजी खेमराजजीनां स्मरणा हा. कनैयालालजी धनराजजी
६१ श्री सारंगपुर द. आ. को. स्था. जैन संघ हा. शाह रमणलाल भगुभाइ
६२ दोशी हरजीवनदास जीवराज तथा लक्ष्मीबाई लहेरचन्दना स्मरणार्थे हा. दोशी मनहरलाल करसनदास मुळीवाळा ६३ शाह पूनमचन्द फतेहचन्द
६४ श्री चतुरभाह नंदलाल
६५ श्रीयुत अमृतलाल ईश्वरलाल
२५१
३०१
२५१
२५१
२५१
२५१
२५१
६६ शाह जादवजी मोहनलाल तथा शाह चीमनलाल अमुलखभाई २५१ ६७ अ. सौ. लाभुवेन मगनलाल हा. शाह अमृतलाल धनजीभाई
३०१
वढवाण शहेरवाळा ६८ अ. सौ. बहेन कान्तावेन गोरधनदास (चांदमुनिना उपदेशथी) २५१

Page #42

२५१
६९ दोशी फुलचन्द सुखलालभाइ बोटादवाळाना स्मरणार्थे
हा. दोशी छबीलदास फुलचन्दभाइ ७० लालाजी रामकुमारजी जैन ७१ शेट छोटालाल गुमानचन्द पालनपुरवाळा ७२ शाह धीरजलाल मोतीलाल ७३ संघवी सूर्यकांत चुनीलालना स्मरणार्थे .. हा. संघवी जीवणलाल चुनीलाल ७४ आवसार मोहनलाल अमुलखराय
२५१ ७५ शाह फुलचन्द मुलचन्दभाइ हा. हसमुखभाइ कुलचन्दभाइ २५१ ७६ लल्लभाइ मगनभाइ चुडावालाना स्मरणार्थ . ह. जसवंतलाल लल्लुभाइ
३०१ ७७ श्रीमान मीश्रीलालजी जवाहीरलालजी घरडीया अल्बरवाळा २५१ ७८ म्हेता मुळचन्द मगनलाल
२५१ __७९ वैद्य नरसीदास साकरचन्दनां धर्मपत्नि रेवावाइना स्मरणार्थे ह. हरीलालभाइ
२५१ ८० कुमारी पुष्पावेन हरीलाल (चांदमुनिना उपदेशथी) २५१ ८१ शाह मणीलाल ठाकरशी ह. कमळावेन मणीलाल
. (चांदमुनिना उपदेशथी) ८२ मीस नलीनीवेन जयंतिलाल
२५१ ८३ अ. सौ. लीलावती ईश्वरलाल
२५१ ८४ स्व. उमेदराम त्रीभुवनदासना धर्मपत्नि काशीचाइना ..स्मरणार्थो ह. शांतिलाल उमेदराम (चांदमुनिना उपदेशथी) २५१ ८५ स्व. भावसार मोहनलाल छगनलालना धर्मपत्नि दिवाळी, बाइना स्मरणार्थे ह. रतीलाल माणेकलाल
(चांदमुनिना उपदेशथी) २५१ ८६ म्हेता देवीचन्दजी खूबचन्दजी धोका. गढसीयाणावाळाना . स्मरणार्थे ह. म्हेता चुनीलाल हरमानचन्द
___ २५१
२५१

Page #43

२५१
૧૧ ८७ घासीलालजी मोहनलालजी कोठारी /० ला मी पुस्तकभंडार २५१ ८८ शाह मणीलाल छगनलाल ८९ स्व. शेठ नाथालाल रतनाभाइ मारफतीयाना स्मरणार्थे
पुनाव्हेन तरफथी ह. करसनभाइ (चांदमुनिना उपदेशथी) २५१ ९० भावसार जयंतिलाल भोगीलाल , दीनुभाइ भोगीलाल
२५१ १२ , रमणलाल भोगीलाल ९३ , कनुभाइ सकरचन्द ९४ शेठ भेरुमलजी साहेब जोधपुरवाळा
अजमेर १ शेठ भुरालाल मोहनलाल
अमरेली १ मास्तर हकमीचन्द दीपचन्द शेठ
२५१ अमलनेर १ शाह नागरदास वाघजीभाइ
२५१ २ श्री स्था. जनसंघ हा. शाह गांडालाल भीखालाल २५१
अल्वर १ श्रीमती चंपादेवी C/० बुद्धामलजी रतनलालजी सचेती २५१ २ चांदमलजी महावीरप्रसाद पालावत ३ श्रीयुत रुषभकुमार सुमतिकुमार जैन
२५१ आणंद १ शेठ रमणीकलाल ए. कपासी ह. मनसुग्वलालभाइ
आसनसोल १ वावीमी मणीलाल चत्रभुजना स्मरणार्थे तेननां धर्मपत्नि मणीवाइ तरफथी ह. रसिकलाल, अनिलकांत, विनोदराय. २५१
आटकोट १ शाह चुनीलाल नारणजी
३०१
२५१

Page #44

૧૨
इन्दोर
१ अ. सौ. व्हेन दयाव्हेन मोहनलाल देशाह जेतपुरवाळा (अ. सौ. व्हेन विद्याहेननां वर्षा निमिते ) हा. अरविंदकुमार जीतेन्द्रकुमार
उदयपुर
१ श्रीयुत साहेबलालजी महेता
२ शेठ मोतीलालजी रणजीतलालजी हींगड
३ शेठ मगनलालजी बागरेचा
४ अ. सौ. व्हेन चन्द्रावती ते श्रीमान बहोतलालजी नाहरनां धर्मपत्नि ह. शेठ रणजीतलालजी हींगड
५ स्व. शेठ काकुलालजी लोढाना स्मरणार्थे ह. शेट दोलनसिंहजी लोढा
६ स्व. शेठ प्रतापमलजी साखलाना स्मरणार्थे हा. प्राणलाल हीरालाल साखला
७ पूज्य पिताश्री मोतीलालजी म्हेताना स्मरणार्थे ह. रणजीतलालजी मोतीलालजी म्हेता
८ शेठ छगनलाल बागरेचा
९ शेठ भीमराज थावरचन्द बाफणा १० श्रीमती सोहीनीवाइ
C/o रणजीतलालजी मोतीलालजी हींगड उमरगांवis
१ शाह मोहनलाल पोपटलाल पानेलीवाळा
उपलेटा
२५१
+
३०१
२५१
२५१
२५१
२५१
२५१
२५१
२५१
२५१
२५१
२५१
१ शेठ जेटालाल गोरधनदास
२ स्व. वेन संतोकवेन कचरा ह. ओतमचन्द भाइ, छोटालालभाई
तथा अमृतलालभाइ वालजी (कल्याणवाळा)
३ शेठ खुशालचंद कानजीभाइ हा. शेठ प्रतापभाइ
२५१
२५१
२५१

Page #45

eeeeeeeeee
વવવવત
વ
-
s
a 's son is
રૂ. ૫,૨૫૧ આપનાર આ
મુરબ્બીશ્રી,
::
*
.
[
gિeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeesa
Sછે.
છ ગ ન લા લ
ભા વ સાર
શા મ ણી દા સ અ મ દા વા દ.

Page #46


Page #47

२५१ २५१
२५१
२५१
२५१
२५१
૧૩ ४ संघाणी मूळशंकर हरजीवनभाइना स्मरणार्थे
हा. तेमना पुत्रो जयंतीलालभाइ तथा रमणीकलाल ५ दोशी विठ्ठलजी हरखचंद्
___ एडन केम्प १ शाह गोकळदास शामजी उदाणी २ शाह जगमोहनदास परसोतमदास ३ महेता प्रेमचंद माणेकचंदना स्मरणार्थे हा. रायचंदभाइ, पोपटलालभाइ त्था रसीकलालभाइ
कुशलगढ १ शेठ चंपालालजी देवीचंदजी
कत्रासगढ १ श्री जैन श्वे. स्था. संघ ह. देवचंद अमुलख
कलकत्ता १ श्री कलकत्ता जैन श्वे. स्था. (गुजराती) संघ ह. शाद जयसुखलाल प्रभुलाल
कलोल १ शेठ मोहनलाल जेठाभाइना स्मरणार्थे
ह. शेठ आत्माराम मोहनलाल २ डो. मयाचंद मगनलाल शेठ ह. डो. रतनचंद मयाचंद ३ स्व. नाथालाल उमेदचन्दना स्मरणार्थ
ह. शाह रतीलाल नाथालाल ४ शाह मणीलाल तलकचन्दना स्मरणार्थे
ह. मारफतीया चन्दुलाल मणीलाल ५ स्वर्गस्थ श्रीयुत वाडीलाल परशोत्तमदासना स्मरणार्थे
ह. घेलाभाइ तथा आत्मारामभाइ ६ शेठ नागरदास केशवलाल
२५१ २५१
२५१
२५१
२५१

Page #48

१४
२५१
702
२५१
७ श्री स्थानकवासी जैन संघ ह. शेठ आत्मारामभाइ मोहनलालभाइ
कडी १ श्री स्था. दरीयापुरी जैन संघ
ह. भावसार दामोदरदासभाइ इश्वरमाह २ पार्वतीयेन c/o. जेसोंगभाइ हश्वरभाइ
कानपुर १ शाइ रमणीकलाल प्रेमचन्दभाइ २ शाह हरकीशनदास फूलचन्भाइ ३ स्व. काळीदास जेठालालना स्मरणार्थे ह. सुमनलाल काळीदास
कुंदणी-आटकोट १ दोशी रतीलाल टोकरशीभाइ
कोलकी १ पटेल गोविंदलाल भगवानजी २ पटेल खीमजी जेठाभाइ वाघाणी (तेमना स्व. सुपुत्र रामजीभाइना स्मरणार्थे)
खाखीजाळीया १ वाटवीचा गुलावचन्द लीलाधर
खीचन १ शेठ कीशनलाल पृथ्वीरान
खुडदा रोड १ शेठ गीरधारीलालजी सीताराम .२ शेठ नरसींहदास शांतीलालजी भोरलावाळा ,
खंभात १ शेठ मागेकलाल भगवानदास
२५१
३०२
२५२
३५२

Page #49

१५
२५१
२ श्री स्था. जैन संघ ह. पटेल कान्नीलाल अंबालाल २५१ ३ शाह साकरचन्द मोहनलाल ४ शाह चन्दुलाल हरीलाल
२५१ ५ शाह शकराभाइ देवचन्द
२५१ ६ शाह त्रिभोवनदास मंगळदास
२५१ गांधीधाम १ शाह मोरारजी नागजी एन्ड कु.
गुंदा १ स्व. महेता पूनमचन्द भवानभाइना स्मरणार्थे ह. तेमनां धर्मपत्नि दीवाळीवेन लीलाधर
गोंडल १ स्व. वाखडा बच्छराज तुलसीदासनां धर्मपत्नि कमळवाइ ह. माणेकचन्दभाइ तथा कपुरचन्दभाइ
२५१ २ पीपळोआ लीलाधर दामोदर तरफथी तेमनां धर्मपत्नि
अ. सौ. लीलावती साकरचन्द कोठारीना वीजा बरसीतपनी
खुशालीमा ३ कामदार जुठालाल केशवजीना स्मरणार्थे ह. हरीलाल जुठाभाइ
३०१ ४ स्व. कोठारी कृपाशंकर माणेकचंदना स्मरणार्थे ह. तेमनां धर्मपत्नि प्रभाकुंवरवेन
२५१ ५ कोठारी गुलाबचन्द रायचंद
२५१ ६ जसाणी रुगनाथभाइ नानजी ह. चुनीलालभाइ
गोधरा १ शाह बीभोवनदास छगनलाल २ स्व प्रेमचंद ठाकरशीना स्मरणार्थे
हा. शाह चुनीलाल प्रेमचंद
३०१
२५१
३०१

Page #50

गुंदाला (कच्छ) १ शाह मालशी घेलाभाइ
२५१
घटकण
२५१
३००
२५१
२५१
१ शाह चन्दुलाल केशवलाल
घोलवड (थाणा) १ महेता गुलाबचन्दजी गंभीरमलजी
घोडनदी १ शेठ चांदमल मोहनलाल भंडारी
चुडा (झालावाड) १ श्री स्था. जैनसंघ हा. रतीलाल गांधी प्रमुख
जलेसर (बालासोर ) १ संघवी नानचन्द पोपटभाई थानगढवाळा
जयपुर १ श्रीमान हिंमतसिंहजी साहेब गलूंडिया एडिसनल कमीश्नर अजमेर डीवझनवालाना धर्मपत्नि अ. सौ. माणेककुंवरव्हेन तरफथी ह. खुशालसिंहजी गलूंडिया
जामजोधपुर १ श्री स्था. जैनसंघ ह. म्हेता पोपटलाल मावजीभाइ २ शाह त्रीभोवनदास भगवानजी पानेलीवाळा ३ दोशी माणेकचन्द भवान ४ पटेल लालजी जुठाभाइ ५ शेठ बावनजी जेठाभाइ ६ शेठ व्रजलाल चुनीलाल
३५१
३८७
२५१ २५१
२५१
२५१
जामनगर
१ शेठ छोटालाल केशवजी २ वोरा चीमनलाल देवजीभाइ
२५१

Page #51

રૂ. ૫૦૦૧) આપનાર આદ્ય મુરબ્બી શ્રી.
,
+ 1
*
* *
-
-
-
(સ્વ.) શેઠ ધા રસી ભાઈ જીવ ણુ ભાઈ
સે લાપુ ર.

Page #52


Page #53

१७
२५१
२५१ २५१
३ डो. साहेव पी. पी. शेठ
२५० ४ शाह रंगीलदास पोपटलाल
२५१ जामखंभाळीया १ शेठ वसनजी नारणजी
२५१ २ श्री. स्था. जैनसंघ हा. म्हेता रणछोडदास परमाणंद ३ संघवी प्राणलाल लवजीभाइ ४ महेता हेमचन्द काळीदास
जावरा १ स्व. भंडारी स्वरुपचंदजी शाहना धर्मपत्नि मोतीवेनना स्मरणार्थे ह. श्रीयुत लालचन्जी राजमलजी किशनगढपाळा (चांदमुनिना उपदेशथी)
२५१ जुनागढ ९ शाह मणीलाल मीठाभाइ है. हरीलालभाइ
(हाटीना माळीआवाळा ) २५१
जुनारदेव (मध्य प्रांत) १ घेलाणी त्रीकमजी लाधाभाइ
२५१ जेतपुर १ शेठ अमृतलाल हीरजीभाइ ह. नरभेरामभाइ (जसापुरवाळा) २५१ २ दोशी छोटालाल वनेचन्द
२५१ ३ कोठारी डोलरकुमार वेणीलाल
२५१ ४ अ. सौ. व्हेन सुरजकुंवर वेणीलाल कोठारी
२५१ जेतलसर १ शाह लक्ष्मीचन्द कपुरचन्द
२५१ २ कामदार लीलाधर जीवराजना स्मरणार्थे तेमनां धर्मपत्नि जबकवेन तरफथी ह. शान्तीलालभाइ गोंडलबाळा
जोधपुर (राजस्थान) १ शेठ हस्तीमलजी मनरुपमलजी सामसुखा
२५१
२५१

Page #54

૧૨
२ शेठ पुखराजजी पदमराजजी भंडारी
३ शेठ नवरतनमलजी धनवतसिंहजी
जोरावरनगर
१ श्री श्वे. स्था. जैन संघ ह. शेठ चंपकलाल धनजीभाइ
डोंडाचा
थानगढ
१ श्री स्था. जैन संघ हा. शेठ चंपालालजी मारवे
दसा (वाया धोळा)
१ श्री ढसागाम श्री स्था. जैन संघ ह. एक सद्ग्रहस्थ तरफथी २५१ २ श्री स्था. जैन संघ हा. बगडिया नरभेराम जेठालाल
( ढसा जंक्शन )
१ शाह ठाकरशीभाइ करशनजी
२ शेठ जेठालाल त्रीभोवनदास
३ शाह धारशीभाइ पाशवीर भाइ ह. सुखलाल भाइ ४ शाह त्रीभोवन गोपालजी तथा अ. सौ. कसुवावेन त्रीभोवन
दहाणुरोड ( थाणा )
१ शाह हरजीवनदास ओघड खंधार (करांचीबाळा)
दिल्ही
१ लाला पूर्णचंदजी जैन ( सेन्ट्रल बैंकवाळा ) २ श्रीयुत म्हेतावचंद जैन
३ लालाजी मोहनलालजी जैन एन्ड सन्स ४ लालाजी गुलशनरायजी जैन एन्ड सन्स ५ अ. सौ. सज्जनवेन इंदरमलजी पारेख
धार (मध्यप्रांत)
१ शेठ सागरमलजी पनालालजी
२५१
२५०
प्रांगधा
१ श्री स्था. जैन मोटा संघ ह. शेठ मंगळजीभाइ जीवराज
२५१
२५०
२५०
२५१
२५१
२५१
२५१
२५१
३५१
२५१
३०१
३०१
२५१
२५१
२५१

Page #55

26
३०१
२५१
३०१
२ संघवी नरसीदास वखतचंद ३ ठकर नारणदास हरगोवींदास
२५१ ४ कोठारी कपूरचन्द मंगळजी
धोराजी १ म्हेता प्रभुदास मूळजीभाइ २ पिताश्री भगवानजी कचराभाइना स्मरणार्थे
ह. पटेल दलीचंद भगवानजी ३ अ. सौ. बचीवेन बावुभाह ४ धी नव सौराष्ट्र ओइल मील प्रा. लीमीटेड ५ स्व. रायचंद पानाचंद शाहना स्मरणार्थ
ह. चीमनलाल रायचन्द ६ गांधी पोपटलाल जेचंद
२५० ७ देशाई छगनलाल डाह्याभाइ लाठवाळानां धर्मपत्नि दिवाळीवेन तरफथी ह. कुमारी हसुलती
धंधुका १ शेठ पोपटलाल घारशी
२५१ २ स्व. गुलाबचन्दभाइना स्मरणार्थे ह. पोपटलाल नानचन्द २५१ ३ वसाणी चत्रभुज वाघजीभाइ
२५१ नंदुरबार १ श्री स्थानकवासी जैन संघ ह. शेठ प्रेमचन्द भगवानलाल २५०
पोर्टसुदान १ शेठ सोमचन्द परसोतमदास
पाणसणा १ श्री स्थानकवासी जैन संघ ह. छोटालाल पुंजाभाइ २५१
पालणपुर १ लक्ष्मीवेन ह. म्हेता हरीलाल पीताम्बरदास
२५१ २ श्री लोकागच्छ स्थानकवासी जैन पुस्तकालय
२५१
पाणतण
२५१

Page #56

२५१
२५१
३०१
३ महेता मणीलाल भाइचन्दभाइ
२५१ ४ महेता सूरजमल भाइचन्दभाइ
पालेज १ स्व. मनसुखलाल मोहनलाल संघवीना स्मरणार्थे ह. भाइ धीरजलाल मनसुखलाल
३०१ पुना १ शेठ उत्तमचन्दजी केवळचन्दजी धोका
प्रांतिज १ श्री प्रांतिज स्था. जैनसंघ ह. श्रीयुत अंशलाल महासुखराम २५०
फालना १ महेता पुखराजजी हस्तीमलजी (सादडीवाळा) २ महेता कुन्दनमलजी अमरचन्दजी (सादड़ीवाला) २५१
बरवाळा (घेलाशा) १ स्व. मोहनलाल नरसीदासना स्मरणार्थे ह. तेमनां धर्मपत्नि सुरजवेन मोरारजी
२५१ बगसरा (भायाणी) १ शेठ पोपटलाल राघवजी रायडीवाळा ह. शेठ मानसंग प्रेमचन्द २५१
वेराजा (कच्छ) १ शेठ गांगजी केशवजी (ज्ञानभंडार माटे)
२५१ बालोतरा १ शाह जेठमलजी हस्तीमलजी, भगवानदासजी भणसारी २५१
योरा १ स्वरुपचन्दजी जवाहरमलजी बोरडीया मेनोबाइ सुगनलालजीना स्मरणार्थे
(चांदमुनिना उपदेशथी) २५१

Page #57

રૂ. ૫૦૦૦ આપનાર આદ્ય મુરબ્બીશ્રી
કે
,
અ
ના
1
-
S
સ્વર્ગસ્થ શેઠ શ્રી દિનેશભાઈ કાન્તિલાલ શાહ
અ મ દ વાદ જન્મ : ઇ. સ. ૧૯૩૩
અવસાન ઃ ઈ. સ. ૧૯૫૮

Page #58


Page #59

बेंगलोर १ बाटवीया वनेचन्द अमीचन्द महावीर टेक्षटाइल स्टोर तरफथी भाइ चन्द्रकांतना लग्ननी खुशालीमा
२५२ बोटाद १ स्व. वसाणी हरगोविंददास छगनलालना स्मरणार्थ ह. तेमनां धर्मनि छचलबेन
२५१ बीकानेर १ शेठ मेरुदानजी शेठीया
२५४ घोडेली १ शाह प्रवीणचन्द्र नरसीदास (साणंदवाळा)
२५१ २ शाह गीरधरलाल साकरचन्द
२५१
भाणवड
३५२
१ शेठ जेचंभाइ माणेकचन्द २ संघवी माणेकचन्द माधवजी
२५१ ३ शेठ लालजीभाइ माणेकचन्द (लालपुरवाळा)
२५१ ४ शेठ रामजी जीणाभाइ
२५१ ५ शेठ पदमशी भीमजी फोफरीआ
२५१ ६ फोफरीआ गांडालाल कानजीभाइ ह. अ. सौ. शांतावेन वसनजी
२५१ ७ वकील मणीलाल खेंगारभाइ पूनातर
२५१ भीलवाडा १ श्री शांति जैन पुस्तकालय ह. चांदमलजी मानमलजी संघवी २५१ २ शेठ भीमराज मीश्रीलालजी
२५१ भोजाय (कच्छ) १ ज्ञान मंदिरना सेक्रेटरी शाह कुंचरजी जीवराज २५१
भावनगर १ स्व. कुंवरजी बावाभाइना स्मरणार्थे
ह. शाह लहेरचन्द कुंवरजी
३०१

Page #60

२२
२५१
२५१
२५१
२५१
२ कोठारी उदयलालजी साहेब
___ मद्रास १ शेठ मेघराजजी देवीचन्दजी महेता २ श्रीयुत बापालाल आइचन्द' म्हेता
मनोर (थाणा) १ शाह शेरमलजी देवीचन्दजी जसवंतगढवाळा ह. पूनमचन्दजी शेरमलजी बोल्या
मानकुवा (कच्छ) १ स्व. महेता कुंवरजी नाथालालना स्मरणार्थे . ह. तेमनां धर्मपत्लि कुंवरबाइ हरखचन्द (मानकुवा स्थानकवासी जैनसंघ माटे)
मालेगांव १ श्री.स्था. जैन संघ ह. फतेलाल माल जैन
मुंबइ तथा परांओ १ शेठ छगनलाल नानजीभाइ २ शाह हरजीवन केशवजी ३ घेलाणी प्रभुलाल श्रीकमजीभाइ (बोरीवली) ४ श्री वर्धमान स्था. जैन संघ . ह. केशरीमलजी अनोपचन्दजी गुगळीया (मलाड) ५ शेठ डुंगरशी हंशराज वीसरीया ६ शाह रमणीकलाल काळीदास तथा
अ. सौ. कान्तायेन रमणीकलाल ७ शाह हिंमतलाल हरजीवनदास ८ शाह रतनशी लोणशीनी कम्पनी ९ शाह शीवजी माणेक (कच्छ बेराजावाळा) १० बोरा पानाचन्द संघजीना स्मरणार्थे
ह. बंधकलाल पानाचंद एन्ड ब्रधर्स
२५१ २५१
२५२
२५१ २५१
२५१
.२५१

Page #61

११ स्व. पू. पिताश्री वीरचन्द जेसींगभाइ लखतरवाळाना
स्मरणार्थे ह. केशवलाल वीरचन्द शेठ १२ शा. कुंवरजी हंसराज
२५१ १३ स्व. मातुश्री माणेकवेनना रमरणार्थे ह. शेठ वलभदास नानजी (पोरचंदवाळा )
३०१ १४ एक सदगृहस्थ हा. शेठ सुंदरलाल माणेकचन्द २५१ १५ अ. सौ. पानवाइ हा. शेट पदमशी नरसिंहभाइ (मलाड) २५१ १६ श्रीयुत अमृतलाल वर्धमान वापोदरवाळा हा. दलीचन्द अमृतलाल देशाइ
२५१ १७ म्व. शाह नागशी सोजपाळ गुंदाळाबाळाना स्मरणार्थे
हा. रामजी नागशी (मलाड) १८ शाह रामजी करशनजी थानगढवाळा १९ शाह नगीनदास कल्याणजी वेरावळवाळा २० शीवलाल गुलाबचन्द शेठ मेवावाळा २१ स्व. जटाशंकर देवजी दोशीना स्मरणार्थे
हा. रणछोडदास (बाबुलाल) जटाशंकर दोशी ३०१ स्व. गोडा वणारशी त्रीभोवन सरसइबाळाना स्मरणार्थे हा. जगजीवन वणारशी गोडा (मलाड)
२५१ २३ स्व. श्रीभोवनदास व्रजपाल वांछीयावाळाना स्मरणार्थ ____ हा. हरगोविंददास त्रीभोवनदास अजमेरा २४ स्व. कानजी मृळजीना स्मरणार्थे तथा भातुश्री
दिवाळीवाइना १६ उपवासना पारणा प्रसंगे
हा. जयंतीलाल कानजी (मलाड) २६ शेठ खुशालभाइ खंगारभाइ २६ शाह प्रेमजी मालशी गंगर (मलाड) २७ स्व. पिताश्री पत्तुभाइ मोनाभाइना स्मरणार्थे हा. शाह कानजी पतुभाइ (मलाड)
२८१
२७१
२५१
२००

Page #62

२४
२८ शाह वेलजी जेशींगभाई छासरावाळा तरफथी तेमनां धर्मपत्नि अ. सौ. स्व. नानचाहना स्मरणार्थे २९ स्व. पिताश्री रायनी वेलजीना स्मरणार्थे हा. शाह दामजी रायशी (मलाड )
३० शेट त्रंबकलाल कस्तुरचंद लींबडीवाळा तरफधी श्री अजरामर शास्त्रभंडार लींबडी मोटे (माहन्गा) ३१ स्व. पिताश्री भीमजी कोरणी तथा मातुश्री पालावाड़ना स्मरणार्थे हा. शाह उमरशीभाइ भीमशी (मलाउ) ३२ शेठ चुनीलाल नरभेराम बेकरीवाला ३३ शाह वरजांगभाइ शीवजी (मलाड )
३४ श्रीयुत रतीलाल भाइचंद महेता ३५ शाह खीमजी मृळजी पूंजा (लाड)
३६ मेसर्स सवाणी ट्रान्सपोर्ट कम्पनी हा. शेठ मांणेकलाज वाडीलाल
३५ घेलाणी वलभजी नरभेराम हा. नरसीभाइ वलभजी ३८ अ. सौ. समतावेन शान्तीलाल
C/०. शान्तीलाल उजमशी शाह (मलाड )
४४ दोशी चन्त्रभुज सुन्दरजी (घाटकोपर)
४५ दोशी जुगलकीशोर चत्रभुज (घाटकोपर)
३०१
४६ दोशी प्रवीणचन्द्र चत्रभुज (घाटकोपर)
४७ शाह भवनदास मानसिंग दोढीवाळाना स्मरणार्थे 'हा. शाह हरखचन्द श्रीभोवनदास
३०१
२५१
३०१
२५१
२५१
२५१
२५१
२५१
२५.१
३९ तेजाणी कुवेरदास पानाचन्द
४० कपासी मोहनलाल शीवलाल
४१ स्व. केशवलाल वछराज कोठारीना स्मरणार्थे
२५१
सुरजवेन तरफथी हा. तनसुखलालभाइ (मलाड) ४२ दडीया अमृतलाल मोतीचंद (घाटकोपर)
२५१
४३ शेट सरदारमलजी देवीचन्दजी कावेडीया ( सादडीवाळा ) २५१
२५१
२५१
२५१
२५१
२५१
२५१
२५१

Page #63

રૂા. ૬૦૦૧) આપનાર આદ્ય મુખ્ખીશ્રી,
(સ્વ.) શે ઠં
આ ત્મા રા મ મા ણે કે લા લ
અ મ દા વા દ.

Page #64


Page #65

२५
२५१
२५१
४८ शाह जेठालाल डामरशी ध्रांगध्रावाळा 'हा. शाह वाडीलाल जेठालाल
२५० ४९ शाह चन्दुलाल केशवलाल ५० स्व. पिताश्री शामळजी कल्याणजी गोंडलवाळाना स्मरणार्थे हा. वृजलाल शामळजी बावीसी
२५१ ५१ शाह प्रेमजी हीरजी गाला।
२५१ ५२ स्व. पिताश्री भगवानजी हीराचन्द जसाणीना स्मरणार्थ
ह. लक्ष्मीचन्दभाइ तथा केशवलालभाइ ५३ स्व. पिताश्री हंसराज हीराना स्मरणार्थे
ह. देवशी हंसराज कच्छ बीदडावाळा (मलाड) २५१ ५४ स्व. मातुश्री गोमतीवाइना स्मरणार्थे ह. पोपटलाल पानाचन्द २५१ ५५ शेठ नेमचन्द स्वरुपचन्द खंभातवाळा
ह. भाइ जेठालाल नेमचन्द ५६ स्व. पिताश्री शाह अंबालाल परसोतम पाणशणावाळानां . स्मरणार्थे तेमना पुत्रो तरफथी ह. बापालालभाइ २५१ ५७ वेन केशरवाइ चन्दुलाल जेसींगलाल शाह
२५१ ५८ दडीया जेसीगलाल त्रीकमजी
२५१ ५९ शाह कान्तीलाल मगनलाल (घाटकोपर)
२५१ ६० कोठारी सुखलालजी पूनमचन्दजी (खार)
२५१ ६१ स्व. मातुश्री कडवीचाइना स्मरणार्थे ह. तेमना पौत्र । हकमीचन्द ताराचन्द दोशी (अंधेरी) ६२ पारेख चीमनलाल लालचन्दनां धर्मपत्नि अ. सौ. श्रीमती , चंचळवाइना स्मरणार्थे ह. साराभाइ चमनलाल २५१ ६३ शाह कोरशीभाइ हीरजीभाइ ६४ पिताश्री कुंदनमलजी मोतीलालजी मुथाना स्मरणार्थे
ह. मोतीलाल जुबरमल (अहमदनगरवाळा) ६५ श्री वर्धमान श्वेताम्बर स्था. जैन संघ - ह. शेठ रुपचन्द शीवलाल कामदार (अंधेरी)
२५१
३०१
२५१
२५१

Page #66

२५१
२६ ६६ अ. सौ. कमळायेन कामदार ह. रूपचन्द शीवलाल (अंधेरी) २५१ ६७ धी भरीना मोर्डन हाइस्कुल ट्रस्ट फंड
ह. शाह मणीलाल ठाकरशी ६८ स्थ. मातुश्री जीवीचाइना स्मरणार्थे
ह. शामजी शीवजी कच्छ गुंदाळावाला (गोरेगांव) २५१ ६९ शाह रवजीभाइ लथा भाइलाल लाइली कंपनी (कांदीवली) २५१ ७० अ. सौ. लाछुयेन ह. रवजी शामजी (कांदीवली) २५१ ७१ अ. सौ. वेन कुंदनगौरी मनहरलाल संघवी (ग्वाररोड ) २५१ ७२ शाह करशन लधुभाइ (दादर) ७३ अ. सौ. रंजनगौरी चन्दुलाल शाह ___C/o. चन्दुलाल लक्ष्मीचन्द (माटुन्गा)
२५१ ७४ म्हेना मोटर स्टाल हा. अनोपचन्द ली. महेता (मुंबइ) २५१ ७५ शेठ मनुभाइ माणेकचन्द
हा. झाटकीया नरभेराम मोरारजी (घाटकोपर) २५१ ७६ खेताणी मणीलाल केशवजी (चडीयावाला) घाटकोपर २५१ ७७ स्व. कस्तुरचन्द अमरशीना स्मरणार्थो हा. तेमनां धर्मपत्नि
शवेरवेन मगनलालनी वतीजयंतीलाल कस्तुरचन्द मश्कारीआ
२५१ ७८ स्व. पूज्य मातुश्री जकलवाहना स्मरणार्थे
हा. देशाइ ब्रजलाल काळीदास (मलाड) __२५१ ७९ शाह नटवरलाल दीपचन्द तरफथी तेमनां धर्मपत्नि ___ अ. सौ. सुशीलावेनना वर्षांतपनी खुशालीमां २५१ ८० शेठ रलीकलाल प्रभाशंकर मोरवीवाळा तरफथी तेमनां मातुश्री मणीवेनना स्मरणार्थे
३०१ ८१ कोटीचा जयंतीलाल रणछोडदास सौभाग्यचन्द
। जुनागढवाळा
-
२५१

Page #67

२७
८२ मोदी अभेचन्द सुरचन्द राजकोटवाळा हा डोसालाल अभेचन्द
८३ स्व. शाह रायशी कचराभाइना स्मरणार्थे तेमनां धर्मपत्नि नेणवाह वती ह. शाह जेठालाल रायशी ८४ श्रीयुत जे. सी. वोरा
८५ श्री वर्धमान स्था. जैन श्रावक संघ
ह. संघवी चीमनलाल अमरचन्द (दादर)
८६ स्व. आशाराम गीरधरलालना स्मरणार्थे ह. शांतिलाल आशारामनी ती जसवंतलाल गांतीलाल लखतरवाळा
८७ शांतीलाल डुंगरशी अदाणी
८८ श्रीमती मणीबाई वृजलाल पारेख
चेरी ट्रेबल ट्रस्ट फंड ह. पारेख बृजलाल दुर्लभजी
८९ शाह मनहरलाल प्राणजीवनदास
९० वीरा ठाकरशी जसराज C/o M/s. ठाकरशी एन्ड कुां.
९१ दोशी भीखालाल घृजलाल ९२ शाह गोपालजी मानसंग ९३ दोशी फूलचन्द माणेकचन्द ९४ गांधी कांतीलाल माणेकचन्द ९५ शेठ मणीलाल गुलाबचन्द ९६ कोठारी रमणीकलाल कस्तुरचन्द
९७ व्हेन वन्दनवेन अमृतलाल वारिया
मांडवी (कच्छ)
२५१
२५१
२५०
२५१
२५१
२५१
२५१
२५१
२५१
२५१
२५१
२५०
२५१
२५१ -
२५१
२५१
१ श्री स्था. छ कोटी जैन संघ हा. महेता चुनीलाल वेल्जी २७७ मांडवा (धोळाजंकशन)
१ श्री मांडवा स्था.
जैन संघ
ह. अ. सौ. कन्चनगौरी रतिलाल गोसलीया. गढडावाळा २५१

Page #68

२८
मेसाणा १ शाह पदभशी सुरचन्दना स्मरणार्थे हा. शीवलाल पदमगी २५१
मोम्बासा १ शाह देवराज पेश्रराज २ श्रीयुत नाथालाल डी. सहेता
यादगीरी १ शेठ बादरमलजी सूरजसलजी वेन्कल
राणपुर (झालावाड) १ श्रीमति मातुश्री समरतबाहना स्मरणार्थ ह. डो. नरोत्तमदास चुनीलाल कापडीया
राणावास (मारवाड) १ शेठ जवानमलजी नेमीचन्दजी हा. वायु रीखवचन्दजी ३०१
राजकोट १ वाडीलाल डाइंग एन्ड पिन्टींग वर्कस
४०० २ शेठ रतीलाल न्यालचन्द
२५१ ३ वायु परशुराम छगनलाल शेठ. (उदेपुरवाळा)
२५० ४ शेठ मनुभाइ मुळचन्द (एन्जीनीअर साहेब)
२५१ ५ शेठ शान्तीलाल प्रेमचन्द तेमनां धर्मपत्निना वरसीतप प्रसंगे २५१ ६ उदाणी न्यालचन्द हाकेमचन्द वकील ७ शेठ प्रजाराम वीठ्ठलजी
२५१ ८ बहेन सुर्यवाळा नौत्तमलाल जलाणी (वरसीतपनी खुशाली) २५१ ९ मोदी सौभाग्यचन्द मोतीचन्द
२५१ १० वदाणी भीमजी वेलजी तरफथी तेमनां धर्मपत्नि
अ. सौ. समरतवेनना बरसीतपनी खुशाली ११ दोशी मोतीचन्द धारशतिभाइ (रीटायर्ड एन्जीनीअर साहेव) २५१ १२ कामदार चन्दुलाल जीवराज
. २५० १३ हेमाणी घेलुभाइ सवचन्द
२५१

Page #69

આદ્ય મુખ્ખીશ્રી,
GS
સ્વ.શેઠશ્રી શામજી વેલજી વીરાણી, રાજકાટ (સ્વ. સા. ૨૦૦૨ મહા વદ ૧૨, તા ૨૮-૨-૪૬)

Page #70


Page #71

१४ प्रभुलाल न्यालचन्द दफतरी
२५१ १५ स्व. महेता देवचन्द पुरुपोत्तमना स्मरणार्थे तेमनां धर्मपत्नि हेमकुंवरयाइ तरफथी हा. जयन्तिलाल देवचन्द महेता २५१
राजाजीकाकरेडा (भीलवाडा) १ श्रीमान जोरावरमलजी धर्मचन्दजी डंगरलाल (मुनिश्री मांगीलालजीना उपदेशथी)
२५१ रायचुर १ स्व. मातुश्री मोंधीवाइना स्मरणार्थे ह. शाह शीवलाल गुलाबचन्द बढवाणवाळा
२५१ रंगुन १ कामदार गोरधनदास भगनलालनां धर्मपत्नि अ.सौ. कमळावेन २५१
रापर (कच्छ) १ पूज्य बालजीभाइ न्यालचन्द
लखतर १ शाह रायचन्द ठाकरशीना स्मरणार्थे
हा. शाह शान्तीलाल राषचन्द २ भारसार हरजीवनदास प्रभुदासना स्मरणार्थ
हा. भाइ त्रीभोवनदास हरजीवनदास ३ शाह चुनीलाल माणेकचन्द ४ शाह जादवजी ओघडभाइ सदादवाळाना स्मरणार्थे __ हा. भाइ शान्तीलाल जादवजी
२५१ ५ दोशी ठाकरशी गुलाबचन्दना स्मरणार्थे तेमनां धर्मपत्नि
समरतवेन वृजलाल तरफी हा. जयन्तिलाल ठाकरशी २५१ ६ शाह तलकशी हीराचंदना स्मरणार्थे ह. अमृतलाल तलकशी २५१
लालपुर १ शेठ नेमचन्द सवजीभाड मोदी हा. मगनलालभाइ २५१

Page #72

२५१
२५१
२ शेठ मुळचन्द पोपटलाल हा. मणीभाइ तथा जेसींगलालभाइ २५१
लाखेरी (राजस्थान) १ मास्तर जेठालाल मोनजीभाइ हा. महेता अमृतलाल जेठालाल (सीवील एन्जीनीअर साहेव)
२५१ लीमडी (पंचमहाल) १ शाह कुंवरजी गुलाबचन्द २ छाजेड घासीराम गुलावचन्द्
२५१० ३ शेठ वीरचन्द पन्नालालजी कर्णावट
लोंबडी (सौराष्ट्र) १ शाह चकुभाइ गुलाबचन्द
___ लाकडीया (कच्छ) १ श्री स्था. जैन संघ ह. शाह रतनशी करमण
लोनावाला १ शेठ धनराजजी मूळचन्द मृथा
चढवाण शहेर १ शाह दीलीपकुमार लवाइलाल ह. लवाइलाल चकलाल शाह २५१ २ शाह मगनलाल गोकळदाल हा. रतीलाल मगनलाल कामदार २५१ ३ संघवी मुळचन्द बेचरभाइ हा. भाइ जीवणलाल गफलदास २५१ ४ शेट वृजलाल सुखलाल ।
२५१ ५ शेठ कान्नीलाल नागरदास
२५१ ६ वोरा चत्रभुज मगनलाल ७ संघवी शीवलाल हीमजीभाइ ८ शाह देवशी देवकरण
२५१ ९ वोरा डोसाभाइ लालचन्द स्था. जैन संघ हा. वोरा नानचन्द शीवलाल
२५१ १० बोरा धनजीभाइ लालचन्द स्था. जैन संघ हा. वोरा पानाचन्द गोवरदास
. . २५१
२५१
५४

Page #73

११. दोशी वीरचन्द सुरचन्द हा. दोशी नानचन्द उजमशी १२ स्व. वोरा मणीलाल मगनलाल
हा. बोरा चत्रभुज मगनलाल
चंदामण
१ श्री वटामण स्था. जैन संघ . __हा. श्री डाह्याभाइ हलुभाइ पटेल
वलसाड १ शाह खीमचन्द मूळजीभाइ
वणी १ महेता नानालाल छगनलालनां धर्मपत्नि स्व. चंचळवेन तथा पुरीवेनना स्मरणार्थे हा. भाइ मनहरलाल नानालाल २५१
वडोदरा १ कामदार केशवलाल हिमतराम प्रोफेसर साहेब
(गोडलवाळा ) २५१ २ वकील मणीलाल केशवलाल शाह
२५१ वडीया १ पंचमीया भवानभाइ काळाभाइ (जेतपुरवाळा) २५१
वांकानेर १ मास्तर कान्तिलाल चकलाल खंढेरीया
२५१ २ दफतरी चुनीलाल पोपटलाल मोरवीवाळा हा. भाइ प्राणलाल चुनीलाल
२५१ वींछीया १ श्री स्था. जैन संघ ह. अजमेरा रायचन्द वृजपाल
वीरमगाम १ शाह वीट्ठलभाइ मोदी मास्तर २ शाह नागरदास माणेफचन्द
२८१
२५१

Page #74

કુર
३ शाह मणीलाल जीवणलाल (शाहपुरवाळा)
२५१
४ शाह अमुलख ( बचुभाइ) नागरदासनां धर्मपत्नि अ. सौ. वेन लीलावंतीना बरसीतपनां पारणानी खुशालीमां ह. भाइ कान्तीलाल नागरदास
५ स्व. शेठ उजमशी नानचन्दना स्मरणार्थे ह. शेठ चुनीलाल नानचन्द
६ स्व. शेठ मणीलाल लक्ष्मीचन्दना स्मरणार्थे ह. खीमचन्दभाइ ( वाराघोडावाळा)
७ स्व. शेठ हरीलाल प्रभुदासना स्मरणार्थे ह. शेट अनुभाइ हरीलाल
८ संघवी जेचंदभाइ नारणदास
९ स्व. शाह वेलशीभाइ साकरचन्द भाइना स्मरणार्थे ह. चीमनलाल वेलशी
१० पारेख मणीलाल टोकरशी लातीवाळा तरफथी ( मोदीवेनना स्मरणार्थे)
११ शाह नारणदास नानजीभाइना सुपुत्र वाडीलाल भाइनां धर्मपत्नि अ. सौ. नारंगीवेनना वरसीतप निमीत्त
१५ शाह मूळचन्द कानजीभाइ तरफथी हा. नागरदास ओघडभाइ
३००
१६ शेठ मोहनलाल पीतांबरदास
२५१
हा. भाइ केशवलाल तथा मनसुखभाई
२५१
२५१
२५१
हा. शान्तीभाइ २५१ १२. स्व. छबीलदास गोकळदासना स्मरणार्थे तेमनां धर्मपत्नि कमळाबेन तरफथी हा. मंजुलाकुमारी
१३ श्री स्था. जैन श्राविका संघ
२५१
२५१
२५१
हा. प्रमुख अ. सौ. रंभावेन वाडीलाल २५१ १४ स्व. श्री भोवनदास देवचंद तथा स्व. अ. सौ. चंचळवेनना स्मरणार्थे हा. डो. हिंमतलाल सुखलाल
२५१
२५१
२५१
२५१

Page #75

બા. બ્ર. પૂ. વિદમુનિશ્રીના સુસ્મરણમાં આદ્ય સુરીશ્રી, માતુશ્રી કડવીબાઈ વીરાણું તરસ્થી.
"असंखयं जीविय मा पमायए"
-
*
શ્રી વિ નો દ ક મા ર વી રા ણ રા જ કે ટ (દીક્ષા લીધા પહેલાં શાસ્ત્રાભ્યાસ કરતા)
જન્મ પોર્ટનુદાન સા ૧૯૯૨ દીક્ષા
નિર્વાણ ખી ચ ન-(રાજસ્થાન)
ફલે દી –(રાજસ્થાન) સા ૨૦૧૩ વૈશાખ વદ ૧૨
આ. ૨૦૧૩ શ્રાવણ શુદ ૧૨ તા ૨૬-પ-પ૭ રવિવાર
તા ૭-૮-૫૭ બુધ વાર

Page #76


Page #77

३०१
२५१
२५१
२५१
२५१
१७ श्रीमती हीरावेन नथुभाइना वरसीतप निमित्ते
हा. नथुभाइ नानचन्द शाह १८ स्व. मणीयार परसोतमदास सुन्दरजीना स्मरणार्थ
हा. शेठ साकरचन्द परसोतमदास १९ शेठ मणीलाल शीवलाल
वेरावल १ शाह केशवलाल जेचन्दभाइ २ शाह खीमचन्द सौभाग्यचन्द वसनजी ३ स्व. शेठ मदनजी जेचंदभाइना स्मरणार्थे तेमनां धर्मपत्नि लाडकुंवरवाइ तरफथी ह. धीरजलाल मदनजी
सरखेज १ स्व. पिताश्री शाह फकीरचंद पुंजाभाइना स्मरणार्थं हा. शाह रमणलाल फकीरचंद
सतारा १ स्व. मदनलालजी कुंदनमलजी कोठारीना स्मरणार्थे ह. तेमनां धर्मपत्नि राजकुंवरचाइ मदनलालजी
सादी १ शेठ देवराजजी जीतमलजी पूनमीया
सालवनी (वंगाळ) १ दोशी चुनीलाल फुलचंद मोरबीवाळा
साणंद १ शाह हीराचन्द छगनलाल ह. शाह चीमनलाल हीराचन्द २ अ. सौ. चंपावेन ह. दोशी जीवराज लालचन्द ३ पटेल महासुखलाल डोसाभाइ ४ शाह साकरचन्द कानजीभाइ
२५१
२५१
२५१
२५०
३०१ २५१
२५१
२०१

Page #78

५ पुरीवेन चीमनलाल कल्याणजी संघवी लीमडीवाळाना .
स्मरणार्थे हा. वाडीलाल मोहनलाल कोठारी , , ६ पारेख नेमचन्द मोतीचन्द मुळीवालाना स्मरणार्थे
ह. पारेख भीखालाल नेमचन्द ७ संघवी नारणदास धरमशीना स्मरणार्थे हा. भाइ जयन्तिलाल नारणदास
सुरत १ श्री स्था. जैन संघ हा. शाह रतीलाल लल्लु भाइ २५१ २ श्रीयुत कल्याणचन्द माणेकचन्द हडालावाला
२५१ ३ श्री हरीपुरा छकोटी स्था. जैन संघ हा. बाबुलाल छोटालाल २५१
. सुवइ (कच्छ) १ सावळा शामजी हीरजी तरफथी सदानंदी जैन मुनिश्री
छोटालाल महाराजना उपदेशथी सुबह स्था. जैन संघ ज्ञानभंडारने भेट
२५१ सुरेन्द्रनगर १ शेठ चांपशीभाइ सुखलाल , -, -
२५१ २ भावसार चुनीलाल प्रेमचन्द
२५१. ३ स्व. केशवलाल मूळजीभाइनां धर्मपत्नि अमृतवाइना
- स्मरणार्थे हा. शाह भाइलाल केशवलाल ४ शाह न्यालचन्द हरखचन्द ...। ५ शाह वाडीलाल हरखचन्द
२५१ संजेली (पंचमहाल) १ शाह लुणाजी गुलाबचन्द २ श्री स्था. जैन संघ हा. शेठ प्रेमचन्द दलीचन्द २५१
- २५१
.. २५१

Page #79

૩૫
हाटीना माळीया
१ शेठ गोपालजी पीठाभाइ
२ अ. सौ. मंजुलावेन भगवानदास गांधी
हारीज
१ अमुलखभाइ मुळजी हा. प्रकाशचन्द असुलख
३०१
२ स्व. वेन चन्द्रकान्ताना स्मरणार्थे हा. अमुलख मुळजीभाइ ३०१ ता. ३१-७-५९ सुधीमां सेस्वरोनी संख्या.
७ आद्य सुरव्वीश्री २० मुरव्वीश्री
राजकोट
ता. १-८-५९
२५०
२५१
५६ सहायक मेम्बरो ४७१ लाइफ मेभ्वरो ६५ बीजा क्लासना मेम्बरो
कुल मेम्बरो ६१९ "
साकरचन्द भाइचन्द शेठ, मंत्री. -
सुधारा पृष्ठ १६ पर
घोड नदीनीचे शेठ चांदमल मोहनलाल भंडारी छपा हुआ है उस के अलावा शेठ चंद्रभान शोभाचंद गादिया पढीए ।

Page #80

શ્રી અખિલ ભારત પ્રેતામ્બર સ્થાનકવાસી જૈન શાસોદ્ધાર સમિતિની
અગત્યની અપીલ
સ્થાનકવાસી જૈન ભાઈઓ અને બહેન:સ્થાનકવાસી સમાજને બે અવલંબન છે. તેમાં પહેલું સુનિવર્ગ અને બીજું શાસ્ત્રશ્રવણ છે જ્યાં જ્યાં મુનિમહારાજેની ગેરહાજરી હોય છે (અને ભવિષ્યમાં રહેવાની છે) તે સ્થળે આ શાસ્ત્રો સ્થાનકવાસી કેમને ટકાવી રાખવા મેટામાં મોટું સાધન છે.
ઓછામાં ઓછા રૂા ૫૦૦૦ આપી આદ્ય મુરબ્બીપદ આપ દિપાવી શકે છે. ઓછામાં ઓછા રૂ. ૩૦૦૦ આપી એક શાસ્ત્ર આપના નામથી છપાવી શકે છે ઓછામાં ઓછા રૂ. ૧૦૦૦ આપી મુરબ્બીપદ મેળવી શકે છે. ઓછામાં ઓછા રૂ. ૫૦૦ આપી સહાયક મેમ્બર બની શકે છે
અને ઓછામાં ઓછા રૂા. ૨૫] આપી લાઈફ મેમ્બર તરીકે દરેક ભાઈ–બેન દાખલ થઈ શકે છે.
ઉપરના દરેક મેમ્બરોને ૩૨ સૂત્રે તથા તેના તમામ ભાગે મળી લગભગ ૭૦ છે જેની કિંમત લગભગ ૮૦૦ ઉપર થાય છે તે ભેટ તરીકે મળી શકે છે અને દરેક શાસ્ત્રમાં તેમનું નામ પ્રસિદ્ધ કરવામાં આવે છે.
દરેક શાસ્ત્ર ૪ ભાષામાં તૈયાર થાય છે એટલે દરેક પાનામાં ૪ ભાષા જેવામાં આવશે. ઉપરમાં અર્ધમાગધી, તેની નીચે સસ્કૃત છાયાટીક ત્યાર બાદ હિન્દી રાષ્ટ્રભાષા અને છેવટે ગુજરાતીમાં અનુવાદ જેવામાં આવશે
શ્રમણ વર્ગ, શ્રાવક વર્ગને દરેક પ્રદેશમાં વસતા સમાજના દરેક અંગને એક સરખી રીતે ઉપયોગી થાય તેવી રીતે ખ્યાલ કરીને શાસ્ત્રની રચના કરવામાં આવે છે.
, બહાર દેશાવરમાં વસતા આપણે ભાઈઓને તેમજ ગામડામાં વસતા શ્રાવકોને તેમજ ફુરસદે વાંચન કરનાર બહેને તેમજ વિદ્યાર્થીઓને એક સરખું ઉપયોગી થઈ શકે તેવું સાહિત્ય બીજી કઈ જગ્યાએ મળી શકે તેમ નથી

Page #81

॥ श्री वीतरागाय नमः ॥
जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर पूज्य-श्री-घासीलालचतिविरचितयाअर्थबोधिन्याख्यया व्याख्यया समलकृतं
नवमागम् अनुत्तरोपपातिकदशाङ्ग - सूत्रम् .
मङ्गलाच रण म् .
(मालिनीछन्दः) गुणनिकरनिधानं, कल्पवृक्षोपमानं, नमितसुरसमाज, सिद्धिसौधाधिराजम् । कलिकलिलविनाशं, भव्यबोधप्रकाश,
शिवसुखदमुनीन्द्रं, नौमि वीरं जिनेन्द्रम् ॥१॥ सुरगण करते हैं वन्दना जिन जिनोंकी
सकल भुवन प्यारे वन्य वे हैं हमारे ॥ हृदयतिमिरमालानाशकारी सदा जो । उन जिन चरणोंमें बन्दनाएं विराजे ॥१॥
हिन्दी-भापानुवाद.. (१) जो अनेक दिव्य गुण समूहकी खान हैं, जो कल्प वृक्षके समान सकल मनोरथको पूर्ण करनेवाले हैं, जो देवताओंके वन्दनीय हैं, जो मोक्षरूपी ऊंचे महल पर सुशोभित हैं, जो अनेक भवोंके समस्त पापो एवं दुःखोका विनाश करनेवाले हैं, जो भव्यजनोंको अपने ज्ञानरूपी दिव्यप्रकाशसे सन्मार्ग प्रदर्शित करनेवाले हैं, और जो श्रेष्ठ कल्याणकारी सुख को देनेवाले हैं, ऐसे घरमतीर्थकर जिनेन्द्र भगवान् महावीर स्वामीको नमस्कार करता हूँ ॥१॥
ગુજરાતી ભાષાનુવાદ, (૧) જે અનેક ગુણ સમૂહની ખાણ છે, જે કલ્પવૃક્ષ સમાન સકળ મનોરથને પૂર્ણ કરવાવાળા છે, જે દેવતાઓને વન્દનીય છે તેમજ જે મોક્ષરૂપી મહેલ પર સુશોભિત છે, વળી અનેકવિના સમસ્ત પાપ એવં દુ નો વિનાશ કરવાવાળા છે, જે ભવ્ય જેને પિતાના જ્ઞાનરૂપી દિવ્ય પ્રકાશથી સન્માર્ગ પ્રદર્શિત કરવાવાળા છે અને જે શ્રેષ્ઠ કલ્યાણકારી સુખ દેવાવાળા મુનિના નાથ છે એવા ચરમ તીર્થકર જિનેન્દ્ર ભગવાન મહાવીરસ્વામીને નમસ્કાર કરું છું. (૧)

Page #82

. श्री अनुत्तरोपपातिकसूत्रे यतनाथ मुखवस्त्रीं, बध्नाति सदोरकां मुखे नित्यम् । यो मुक्तरागदोपो, वन्दे तं गुरुवरं शुद्धम् ॥२॥ अनुत्तरोपपातीय,-सूत्रटीकाऽर्थवोधिनी ।
भव्यानां सुखबोधाय, घासीलालेन तन्यते ॥३॥ धरते सदोरकवस्त्रिका मुख पर अहिंसा के लिये ।
करूणासुधामय चिन्त जो धरते सदा सबके लिये । रागदोपविहीन गुरुवर-शुद्ध-पदपायोजमें
मकरन्दपाधिमिलिन्द तुल्य प्रणाम राजे ओजमें ॥२॥ अनुत्तरोपपातिकरसूत्रकी टीका शुभार्थवियोधिनी
अल्पज्ञ जलताके लिये सुगमार्थ भावविकाशिनी ।। करते सुनिव्रत सक्त "घासीलाल" यह कृति यत्नसे
उपकृत कृतज्ञ सुवुद्धिजन होंगे महा इस रत्नसे ॥३॥
इहानुत्तरोपपातिकमूने भगवता यस्य यस्य विपयस्य वर्णनमकारि तस्य तस्य नाम संक्षेपतस्तावन्निर्दिशामः।
एतद्विषये नन्दिश्त्रे यथा-राजगृहादीनि नगराणि, तत्र तत्रावस्थितानि __ (२) जो जीवोंकी रक्षा अर्थात् यतनाकेलिये मुखपर सदैव डोरे सहित मुखवस्त्रिका बांधते हैं, तथा जो रागदेपसे रहित हैं, ऐसे निर्मल आचारको पालनेवाले सुगुरुको मैं नमस्कार करता हूँ ॥२॥
(३) में "घासीलाल" मुनि अव्यजीवोंके सुखपूर्वक ज्ञान प्राप्ति के लिये श्री अनुत्तरोपपातिकसूत्रकी अर्थबोधिनी टीका घनाता हूँ ॥३॥
उपरोक्त श्लोकों में मङ्गलाचरण तथा विषय, सम्बन्ध, प्रयोजन और अधिकार ये मुख्य पांच बातें बताई हैं, जो कि प्रत्येक ग्रन्थमें आवश्यक हैं ।
(૨) જે ઓની રક્ષા અર્થાત્ યતનામાટે દેરા સહિત સદા મુખવસ્ત્રિકા મુખપર બાંધે છે, તથા જે રાગ દ્વેષથી રહિત છે એવા નિર્મળ આચાર પાળવા વાળા ગુરુને હું નમસ્કાર કરૂ છુ. (૨)
(૩) “હું ઘાસીલાલ મુનિ ભવ્ય જીને સુખપૂર્વક જ્ઞાન–પ્રાપ્તિને માટે શ્રી 'मनुत्तशेषपाति: सूत्र'नी 'ममाधिनी' : नाj छु (3)
ઉપરકત કેમાં મંગલાચરણ તથા વિષય, સમ્બન્ધ, પ્રોજન અને અધિકારી, એ મુખ્ય પાચ વાતો બતાવી છે. જો કે પ્રત્યેક ગ્રંથમાં તે આવશ્યક છે.

Page #83

शास्त्रपरिचयवर्णनम् उचानानि, यक्षभवनानि, बनखण्डानि, समवसरणानि, राजानः, मातापितरौ, धर्माचार्याः, धर्मकथाः, इहलोकपरलोकीया ऋद्धिविगेपाः, भोगपरित्यागाः, मत्रज्याः, श्रुतपरिग्रहाः, तपउपधानानि, प्रतिज्ञाः, उपसर्गाः, संलेखनाः, भक्तप्रत्याख्यानानि, पादपोपगमनानि, अनुत्तरोपपातः, मुकुलजन्म, बोधिलासा, अन्तक्रिया वेत्यादि । इह नवमाङ्गे एकः श्रुतरकन्धः, त्रयो वर्गाः. (अध्ययनसमूहो वर्गः) तत्र प्रथमे वर्गे दगाध्ययनानि । द्वितीये त्रयोदशाध्ययनानि । तृतीये
इस अनुत्तरोपपातिकदशाङ्ग सूत्र में भगवान्ले जिस जिस विषयका वर्णन किया है उस उसका संक्षेपले नाम निर्देश करते हैं__यह विषय, नन्दिसूत्र में इस प्रकार है
राजगृह आदि नगर, वहाँ वहाँ अवस्थित उद्यान (बगीचे), यक्षायतन, वनखण्ड, समवसरण, राजाओंके और माता पिताओंके नाम, धर्माचार्य, धर्मकथा, ऐहलोकिक तथा पारलौकिक वैभव, भोगपरित्याग, दीक्षा, श्रुतपरिग्रह (श्रतग्रहण ), तप, प्रतिज्ञा, अभिगृह, उपसर्ग, संलेखना (संथारेका प्रोग), आहारका त्याग, बिना शरीर को कम्पित किये वृक्षादिके समान एक स्थान पर स्थित रहने रूप पादपोपगमन संथारा, अनुत्तर विमानमें उत्पन्न होना, सुकुल में फिर जन्म लेना, सम्यक्त्व प्राप्त होना और मोक्ष प्राप्त करना आदि।
इस नवमाग - अनुत्तरोपपातिकदशाङ्गमें एक श्रुतस्कन्ध है। तीन वर्ग हैं। अध्ययनोंके समूहको वर्ग कहते हैं । प्रथम वर्ग में આ “અનુત્તરપાતિક દશાર્ગે સત્રમા, ભગવાને જે જે વિષયનું વર્ણન કર્યું છે, તે તેને સક્ષેપથી નામ નિર્દેશ કરે છે–
આ વિષય નદિસૂત્રમાં આ પ્રમાણે કહ્યું છે
રાજગૃહ આદિ નગર, ત્યાં રહેલા ઉદ્યાન (બગીચા), યક્ષાયતન, વનખડ, સમવસરણ, રાજાઓના અને માતાપિતાઓના નામ, ધર્માચાર્ય, ધર્મકથા, આ લેકસબંધી તથા પરાકસંબધી વૈભવ ભોગપરિત્યાગ, દીક્ષા, કૃતપરિયડ (તગ્રહણ), તપ, ઉપધાન, પ્રતિજ્ઞા–અભિગ૭, ઉપસર્ગ સલેખના (સથાનો પ્રાગ) આડાને ત્યાગ, શરીરને હલાવ્યા વિના વૃક્ષાદિની માફક એક સ્થાન પર સ્થિર રહેવારૂપ પાદપેપગમન સંથારો અનુત્તર વિમાનમાં ઉત્પન્ન થવુ, ફરી સુકુળમાં જન્મ લે, સભ્યની પ્રાપ્તિ થવી, અને મોક્ષ મેળવે આદી
આ નવમાગ અનુત્તરપાતિક દશાંગમા એક શ્રુતસ્કંધ છે. ત્રણ વર્ગ છે. અધ્યયનેના સમૂહને વર્ગ કહે છે, પ્રથમ વર્ગમા દશ, બીજા વર્ગમાં તેર, અને

Page #84

श्री अनुत्तरोपपातिकसूत्रे दशाध्ययनानि । उद्देशनकालास्त्रयः, समुद्देशनकाला अपि त्रयः। सहस्राष्टाधिकपट्चत्वारिंशल्लक्ष-४६०८००० प्रमाणानि पदानि ।
समवायाङ्गसूत्रे-ऽप्यनुत्तरोपपातिकदशाङ्गाविपयाणामेवमेव क्रमो लभ्यते ।
__तत्र समवसरणमुपक्रम्य किंचिद् वयेते-सम्यग् एकीभावेनावसरणम् एकत्र गमनं-संमिलनं देवमनुष्यादीनां समवसरणम् । यद्वा-समवसरन्ति अवतरन्ति धर्मश्रवणाथै देवादयो यत्र, तत् समवसरणम् । - यत्र क्षेत्रे ग्रामे नगरे वा समवसरणं भवति. तत्र भगवदागमनात् प्राग् - दश, द्वितीय वर्ग में तेरह, और तृतीयमें दश अध्ययन हैं । उद्दशन काल तीन हैं जिस स्कन्धमें जितने वर्ग होते हैं उसके उतनेही उद्देशन-काल होते हैं । समुदेशन-काल भी तीन हैं। समस्त छियालीस लाख आठ हजार-४६०८००० पद् प्रमाण है ।
समवायाङ्ग सूत्र में भी अनुत्तरोपपातिकदशाङ्ग के विपयोंका यही क्रम मिलता है।
समवसरण शब्दकी व्युप्तत्ति निम्न प्रकार है- सम्यक् एकीभावेनावसरणम्-एकत्र गमनं-संमिलनं देवमनुष्यादीनां-समवसरणम् ' । अर्थात् जहाँ सम्मिलित रूपसे एक ही उद्देश्यसे देवता, मनुष्य आदि एकत्रित होते हो उसे 'समवसरण' कहते हैं । अथवा “समवसरन्ति= अवतरन्ति धर्मश्रवणार्थ देवादयो यत्र तत्समवसरणम्" अर्थात् जहा धर्मकथाको सुननेके लिये देवता आदि आते हों उसे समवसरण कहते हैं । . जिस स्थान (क्षेत्र), ग्राम और नगरमें समवसरण होता है ત્રીજામાં દશ અધ્યયન છે, ઉદ્દેશન-કાળ ત્રણ છે. જે સકધમાં જેટલા વર્ગ હોય છે તેના તેટલાજ ઉદ્દેશન–કાળ હોય છે, સમુદેશન–કાળ પણ ત્રણ છે બધા મળીને છેતાળીસ લાખ આઠ હજાર, ૪૬૦૮૦૦૦ પદ પ્રમાણ છે
સમવાયાગ સૂત્રમાં પણ અનુત્તપિપાતિક દશાગના વિષયેને આજ કમ મળે છે. 'समवसरण' २५४नी व्युत्पत्ति नीय प्रभारी छ:
'सम्यक् = एकीभावेनावसरणम् एकत्र गमन-संमिलनं देवमनुष्यादीनां समवसरणम्-' अर्थात या सम्मिलित ३५थी मे४०१ देशथी देवता-मनुष्य माहि એકત્રિત થાય છે તેને સમવસરણ કહે છે.
___ मथवा 'समवसरन्ति अवतरन्ति धर्मश्रवणार्थ देवादयो यत्र तत्समवसरणम्' અર્થાત જ્યાં ધર્મકથા સાંભળવા માટે દેવતા આદિ આવે છે, તેને સમવસરણ કહે છે.

Page #85

समवसरण स्वरूपवर्णनम्
आभियेोग्या देवाः समागत्याचित्तान्येववायु-जल-पुष्पाणि विकुर्वते, वैक्रियचायुजलपुष्पादीनां सचित्तत्वाभावात् । केचित् तत्रत्यरेणुव्यपनोदनाय वायुं विकुर्वते । केचिद् भाविरेणुपशान्त्यर्थमुदकं विकुर्वते । केचित् पुष्पवृष्टिं च परिपदुपवेशनार्थ तथा विकुर्वते, यथा पुष्पपुञ्जः परिपदो जानुन्नो भवति ।
यदि सचित्तजलपुष्पादिदृष्टिदेवकृता समवसरणे भवेत् तर्हि सचित्तजलार्द्रायां भूमौ सचित्तपुष्पसमाच्छादिते स्थाने च साधूनां साध्वीनां प्रतिमाधारिणां श्रावकाणां तथा श्राविकाणां च समागमनासंभवः । परिपदि च मुख्याः वहाँ भगवान् के आगमन के पूर्व ही आभियोगिक देवता ( सेवक देवता) आकर के अचित्त वायु, जल, तथा पुष्प आदि वैक्रिय रूपसे उत्पन्न करते हैं । वैक्रिय-शक्तिके द्वारा उत्पन्न किये हुए वायु, जल तथा पुष्प सचित्त नहीं होते हैं । कोई देव वहाँ की धूल (कचरा आदि) दूर करने के लिये वायुकी विकुर्वणा करता है । कोई देवता धूलिको उपशान्त करने के लिये जलवृष्टि करता है । कोई परिषदके बैठने के लिये पुष्पवृष्टि करता है जिससे परिषद में बैठे हुए श्रोताओं के नीचे घुटनों तक फूलोंका ढेर हो जाता है ।
यदि देवताओं के द्वारा निर्मित समवसरण में सचित्त जलपुष्पादि की वृष्टि हो तो सचित्त जलसे भीगी हुई पृथ्वी तथा सचित्त फूलोंसे आच्छादित स्थान पर साधु साध्वियों का, तथा जिन्होंने वनों को धारण कर रक्खा है एसे प्रतिज्ञाधारी श्रावक-श्राविकाओं का
જે સ્થાન (ક્ષેત્ર), ગામ અને નગરમા સમવસરણ થાય છે, ત્યાં ભગવાનના આગમન પહેલા આભિયાગિક દેવતા (સેવક દેવતા) આવીને અચિત્ત વાયુ, જળ તથા પુષ્પ આદિ વૈક્રિયરૂપથી ઉત્પન્ન કરે છે, વૈક્રિય-શકિતદ્વારા ઉત્પન્ન કરેલ પવન, પાણી તથા ફૂલ સચેત હેાતા નથી
કેાઈ ધ્રુવ ત્યાંની ધૂળ (કચરા આદિ) દૂર કરવા માટે વાયુની વિધ્રુણા કરે છે, કાષ્ઠ દેવતા ધૂળને ઉપશાન્ત કરવા (મેસાડી દેવા) જળવૃષ્ટિ કરે છે, કાષ્ઠ પરિષદને બેસવા માટે પુષ્પવૃષ્ટિ કરે છે જેથી પરિષદમા બેઠેલ શ્રોતાઓની નીચે ઢીચણુ સુધી ફુલાને ઢગ થઈ ાય છે
કદાચ જે દેવતાએદ્વારા નિર્મિત (નિર્માણ કરાયેલ-રચેલ) સમવસરણમા સચેત પાણી-પુષ્પાદિની વૃષ્ટિ થાય તે સચેત પાણીથી ભીની થએલી પૃથ્વી તથા સચેત કુલેથી છાદિત સ્થાન ૫ સાધુ–સાવિયે તથા જેઓએ તા અગીકાર કરી રાખ્યાં છે એવા પ્રતિજ્ઞાધારી શ્રાવક-શ્રાવિકા એનુ આગમન સર્વથા અસભવ છે,

Page #86

श्री अनुत्तरोपपातिकमूत्रे साध्वादयः, तरमाद् देवकृता सचित्तमलपुप्पादीना दृष्टिन भवतीति निश्चीयते ।
ननु-देवाः स्वस्वरूपं विविधरूपं विकुर्वन्ति, तच्च सचित्त, तहि समवमरणाथै जलपुष्पादीनां वृष्टिः सचित्तानां कथं न स्यात् ? उच्यते-देवानां स्वाकारसदृशे पराकारसदृशे वा वैद्रिये स्वरूपे स्वात्मप्रदेशाः सन्तु तावत्, तत्र तेपामात्मप्रगसत्ताया अनुपलभ्यमानत्वाद् बैक्रियशक्तिसमुजाविते जलघुप्पादावकेन्द्रियादयो जीवाः सन्तीति न लभ्यते गान्बे, ।
___ यदि देवाः सरित्समुद्रादिभ्यो जलं, लताक्षेभ्यश्च पुष्पाणि समानीय वर्पन्तीत्यागमे प्रतियोधितं भवेत, तर्हि सचित्तजलाप्पानुमान संभवति ।। आगमन सर्वथा असम्भव है। परिषद में मुख्य अङ्ग साधु ही हैं, अतः देवताओं के द्वारा समवसरण में सचित्त जल तथा सचिन्त फूलों आदिकी वर्षा नहीं होती है, परन्तु अचित्त की होती है, एला निश्चित है।
अब यहा यह प्रश्न उत्पन्न होता है कि देवता जो अपने स्त्ररूप को हाथी, मृग, सर्प आदि नाना प्रकार के रूपों में अपनी वैक्रिय शक्तिके द्वारा परिणत करते है, वे विविधरूप नो सचित्त होते हैं, फिर समवसरण के लिये की हुई दृष्टि सचिन्त क्यों नहीं ? इसका प्रत्युत्तर यही है कि देवताओं के अपने आकार के सदृश अथवा दूसरे के आकार के सदश चैक्रिय गरीरसें अपने अत्यप्रदेश होते हैं, अतः वे लचित्त हैं। किन्तु उन फूलोंमें तथा जलमें उनके आत्मप्रदेश नहीं होनेसे वे अचित्त हैं। वैक्रिय-शक्ति के द्वारा उत्पन्न वायु, जल तथा फूलोंमें एकेन्द्रिय आदि जीव होते है-ऐला शास्त्रोमें कोई प्रमाण नहीं मिलता। પરિષદમાં મુખ્ય અગ તે સાધુજ છે એટલે દેવતાઓ દ્વારા સમવસરણમાં સચેત પાણી તથા સચેત ફુલ આદિની વર્ષા નથી હતી, પરંતુ અચેતજ હોય છે એવું નિશ્ચિત થાય છે.
હવે અહીં એ પ્રશ્ન ઉત્પન્ન થાય છે કે, દેવતા જે પોતાના સ્વરૂપને હાથી, મૃગ, સર્પ આદિ નાના પ્રકારના રૂપમાં પિતાની વૈશ્ચિય શકિત દ્વારા પરિણત કરે છે, તે વિવિધ રૂપ તે સચેત હોય છે તે સમવસરણને માટે કરેલ વૃષ્ટિ સચેત કેમ નહીં? તેને પ્રત્યુત્તર એજ છે કે-દેવતાઓને પિતાના આકાર જેવા અથવા બીજાના આકાર જેવા વિફિય શરીરમાં પોતાના આત્મ–પ્રદેશ હોય છે એટલે તે સચેત છે પણ તે પુલમાં તથા પાણીમાં તેના આત્મપ્રદેશ ન હોવાથી તે અચેત છે વિકિયશકિતદ્વારા ઉત્પન્ન થએલ વાયુ, જળ તથા કુલેમાં એકેન્દ્રિય આદિ જીવ હોય છે એ વિષયનુ શાસ્ત્રોમાં કઈ પ્રમાણ મળતુ નથી

Page #87

-
-
-
-
सावद्यपूजानिषेधवर्णनम् ।
किच-वीतरागत्य सावअसपर्या शाख्ने प्रतिपिद्धा । पट्कायजीयारम्भेण या सपर्या भवति सा सावद्या । अत एव सावयसपर्या वीनरागस्य न कल्पते, तस्याः कर्मवन्धहेतुत्वात् । सावधसपर्ग संसारपरिभ्रमणाय जायते ।
अत्रैव कार्यकारणभावपरम्परा - सावधसपर्यया पड्जीवनिकायारम्भः, पजीवनिकायारम्भेण हिसा, हिंसया चिक्कणकर्मवन्धः, चिकणकर्मबन्धेन नरकनिगोदाद्यनन्तदुःखसंभृत-चतुर्गतिरूपानन्तसंसारपरिभ्रमणम् ।
अतो वीतरागस्य सावद्यसपर्या शास्त्रे प्रतिपिद्धा । तथा चोन्तम्-उपासकदशागमूत्रस्यागारधर्मसंजीवन्यास्
जो सावजसपजं, कुणइ महाचाइचीयरागरूम ।
सो भम्मड संसारे, दीहं कालं जहा जाओ ॥२॥ छाया-यः सावद्यसपयों करोति, महात्यागिवीतरागस्य ।
स भ्राम्यति संसारे, दीर्धे कालं यथा जातः ॥१॥ यदि देवता नदी समुद्र आदि से जल, लता-वृक्षादि से फूल लाकर वर्षा करते हैं-एसा आगममें लिखा हुआ हो तो सचित्त जल पुष्प आदि का अनुमान सम्भव हो सकता है, अन्यथा नहीं।
और भी-जिनेश्वर वीतराग लगवानकी सावद्य पूजा शास्त्रों में निपिद्ध है। छः कार्यों के समारम्भ से जो पूजा होती है वह सावध कहलाती है। अतः भव्य जीवों को वीतरागकी सावद्यपूजा करना नहीं कल्पता है, क्योंकि वह कर्मवन्धका हेतु है। सावधपूजा संसार-परिभ्रमण का कारण है ।।
यहा कार्यकारणभाव इस प्रकार हैसावध पूजा छः जीवनिकाय के आरम्भ से होती है, छः जीव
જે દેવતા નદી સમુદ્રો આદિથી પાણી, લતા, વૃક્ષ આદિશી કુલ લાવીને વર્ષા કરે છે, એવું આગમમાં કયાઈ લખ્યું હોય તે તે સચેત પાણી પુષ્પાદિનું અનુમાન સંભવિત હોઈ શકે, અન્યથા નહીં
વળી પણ-જિનેશ્વર વીતરાગ ભગવાનની સાવદ્ય પૂજા શાઓમાં નિષિદ્ધ છે. છકાના સમારંભથી જે પૂજા થાય છે તે સાવદ્ય કહેવાય છે માટે ભવ્ય જીને વીતરાગની સાવદ્ય પૂજા કરવી ક૫તી નથી. કેમકે તે કમ–અન્ય હેતુ છે અર્થાત સાવદ્ય-પૂજા સંસાર-પરિભ્રમણનું કારણ છે અહિં કાર્ય કારણ ભાવ આ પ્રમાણે છે –
સાવદ્ય પૂજા છકાયના આર ભથી થાય છે, અને છકાયના આર થી હિસા

Page #88

श्री अनुत्तरोपपातिकदशाङ्गसूत्र
सावज्जसपज्जाए, समुब्भवइ जीवहिंसणारंभो । तम्हा वज्झइ कम्मं, तेण य संसारचक्क संपाओ ॥२॥ छाया - सावद्य सपर्यया समुद्भवति जीवहिंसनारम्भः । तस्माद् वध्यते कर्म तेन च संसारचक्र संपातः ||२|| इति । स्थानाङ्गसूत्रे च - ( ५ स्था. १ उ. )
पंचहि ठाणेहिं जीवा दुग्गइं गच्छन्ति, तं जहा - पाणाइवाएणं, मुसावाएणं, अदिन्नादाणेणं, मेहुणेणं, परिग्गणं ।
छाया - पञ्चभिः स्थानैः जीवा दुर्गतिं गच्छन्ति तद्यथा - प्राणातिपातेन, सृपावादेन, अदत्तदानेन, मैथुनेन, परिग्रहेण । इति ।
ሪ
निकाय के आरम्भ से हिंसा होती है । हिंसा से चिकने कर्मों का बन्धन होता है । चिकने कर्मों के बन्धन से नरक निगोद आदि अनन्त दुःखों से युक्त चतुर्गतिरूप संसार में परिभ्रमण करना पडता है । इस लिये जिनेश्वर वीतराग भगवान् की सावद्य पूजा शास्त्रों में निषिद्ध है । जैसे कि उपासकदशाङ्ग सूत्र की अगारधर्मसंजीवनी नामक टीका में कहा है- " जो महात्यागी जिनेश्वर वीतरागदेवकी सावद्य पूजा करता है वह इस चतुर्गति रूप संसार में अनेक प्रकार के जन्म-मरण करता हुआ दीर्घकाल तक परिभ्रमण करता है " ।
सावद्य पूजा से छः कायका आरम्भ होता है । आरम्भ से कर्मबन्ध होता है, कर्मबन्धसे जीव को इस संसाररूपी चक्र में गिरना पडता है | भगवानने इसी बात को स्थानाङ्गसूत्र (५ स्था. १उ. ) में कहा हैથાય છે, હિંસાથી ચિકણા કર્માં ખધાય છે, અને ચિક્સ્ટ્રા કર્માંના અન્યથી નરકનિગેાદ આદિ અનન્ત દુ:ખથી યુકત ચતુ`તિરૂપ સસારમાં પરિભ્રમણુ કરવું પડે છે માટે જિનેશ્વર વીતરાગ ભગવાનની સાવદ્ય પૂજાને શાસ્ત્રોમાં નિષેધ છે. જેમકે ઉપાશકદશાંગની “ અગારધમ સજીવની ” નામની ટીકામા કહ્યુ છે:- જે મહાત્યાગી જિનેશ્વર વીતરાગ દેવની સાવદ્ય-પૂજા કરે છે તે આ ચતુતિરૂપ સંસારમાં અનેક પ્રકારના જન્મ મરણુ કરતાં કરતાં દીર્ઘકાળ સુધી પરિભ્રમણ કરે છે. ”
66
સાવધ પૂજાથી છકાયના આરભ થાય છે. આરભથી ક-અન્ય થાય છે. ક–બંધથી જીવને આ સસાર રૂપી ચક્રમા પડવું પડે છે. ભગવાને આ વાત स्थानाङ्गसूत्र ( स्थाथ १ ) भांडेही छे.
"पांग रहो व दुर्गतिमां लय हे प्रेम-लवद्धि साथी, लुडथी, चोरीथी, મૈથુનથી અને પરિગ્રહથી ”

Page #89

सावद्यपूजानिषेधवर्णनम्
हिंसाकरणेन दुर्गतिर्भवतीति सावधसपर्या सर्वथा प्रतिषिद्धा भगवता, एवंच भगवन्चरणानुरागिणः शुभगत्यभिलाषिणः सुरनिकाया वीतरागस्य भगवतः समवसरणे सचित्तजलपुष्पादिवृष्टिसमारम्भं कुर्वन्तीति वार्ता न कथमपि युक्तिपथमारोहति ।
अत्रेदमनुमानवाक्यम् -
आभियोग्या देवाः समवसरणे सचित्तपरिहारिणः, भगवन्मतानुयायित्वात् तुङ्गकानगरी श्रावकवत् । उक्तंच
अचित्तजलपुफाणं, बुद्धि विक्कुच्चए सुरा । समोसरणमज्झे उ, सचित्तं जिणवारियं ॥१॥
पांच कारणोसे जीव दुर्गति में जाते हैं, जैसे कि जीव हिंसा से, झुटसे, चोरीसे, मैथुनसे, तथा परिग्रहसे " ।
हिंसा करने से दुर्गति होती है, अतः सावद्य पूजा सर्वधा निषिद्ध है । इस प्रकार भगवान् के चरणों में सदैव प्रेम रखनेवाले तथा शुभगति के इच्छुक देवता वीतराग भगवान् के समवसरण में सचित्त जल-पुष्प आदिकी वर्षा करते हैं, यह बात किसी भी युक्तिसे सिद्ध नहीं हो सकती है ।
अनुमान - प्रमाणसे भी यही बात सिद्ध होती है । जैसे तुंगिका नगरी के श्रावक, भगवान् के समवसरण में पांच प्रकार के अभिगमपूर्वक अर्थात् सचित्त का परिहार करके जाते थे, उसी प्रकार भगवान् के अनुयायी आभियोगिक देवता भी समवसरण में सचित्त जल पुष्प आदि की वृष्टि नहीं करते हैं, यह तीर्थकरों की मर्यादा है। कहा भी है:
હિંસા કરવાથી દુર્ગંતિ થાય છે, માટે સાવદ્ય-પુજા સ^થા નિષિદ્ધ છે. એ રીતે ભગવાનના ચરણામા સદા પ્રેમ રાખવાવાળા તથા શુભગતિના ઇચ્છુક દેવતા વીતરાગ ભગવાનના સમવસરણમાં સચેત પાણી પુષ્પ આદિની વર્ષા કરે છે, આ વાત કોઇ પણ યુકિતથી સિદ્ધ થઈ શકતી નથી
અનુમાનપ્રમાણથી પણ આ વાત સિદ્ધ થાય છે કે- જેમ તુ ંગિકા નગરીના શ્રાવક, ભગવાનના સમવસરણમાં પાંચ પ્રકારના અભિગમ પૂર્વક અર્થાત્ સચેત દ્રવ્યે (વસ્તુએ) ને ત્યાગ કરીને જતા હતા, તેજ રીતે ભગવાનના અનુયાયી આભિચૈગિક દેવતા પણુ સમવસરણમા સચેત પાણી પુષ્પ સ્માદિની વૃષ્ટિ કરતા નથી, આ तीर्थनी मर्यादा छे. पलु है:

Page #90

१०
श्री अनुत्तरोपपातिक सूत्रे
छाया - अचित्तजलपुष्पाणां दृष्टिं विकुर्पते सुरा । समवसरणमध्ये तु, सचित्तं जिनवारितम् ॥१॥
प्रभोः पार्श्वनाथस्य संतानः स्थविरो भगवान् तुङ्गिकानगर्या उद्याने समाजगाम । तन्नगरीनिवासिनः श्रावकाः रथविरं भगवन्तं वन्दितुं पञ्चविधेनाभिन तत्राभिगच्छन्ति । उक्तंच भगवत्यां ( शत. २, उ. ५, सू. १०८ )
“ जेणेव पुष्फवईए नाम चेइए होत्था तेणेव उत्रागच्छति, उवागच्छत्ता थेरे भगवंते पंचविणं अभिगमेणं अभिगच्छंति, तं जहा
१ - सचित्ताणं दव्वाणं विउसरणयाए, २- अचित्ताणं दव्वाणं अविसरणयाए, ३ एगसाडिएणं उत्तरासंगकरणेणं, ४- चक्खुण्फासे अजलिपगणं, ५- मणसो एगत्तीकरणेणं, "
" समवसरण में देवता अचित्त जल, पुष्प आदिकी वृष्टि करते हैं । क्यों किं सचित्त वस्तुके लिये जिनेन्द्र भगवान्ने निषेध किया है ।" भगवान् पार्श्वनाथ के संतानिक स्थविर भगवान् तुंगिका नगरी के उद्यान में पधारे । उस नगरी के निवासी स्थविर भगवान् को चन्दन करने के लिये पांच प्रकार के अभिगमपूर्वक गये । भगवती सूत्र में कहा हैं । " जिस और पुष्पवती नामक उद्यान है, वहाँ आकर वे स्थविर भगवान् को पांच प्रकारके अभि गमपूर्वक चन्दन करते हैं, अर्थात् स्थविर भगवान् को वन्दनार्थ जाते हुए इन पांच बातों का ध्यान रखते हैं, जैसे कि :- (१) सचित्त द्रव्यों को दूर रखते हैं, (२) अचित्त द्रव्यों को धारण करते हैं, (३) एक शाटिक - बिना जोड-वाले-कपडे का जयणा के लिये उत्तरासङ्ग करते हैं, (४) दूरसे भगवान् के दृष्टिगोचर होतेही हाथ जोडते हैं, (५) मन को एकाग्र करते हैं । "
“ સમવરણમાં દેવતા અચેત પાણી, પુષ્પ આદિની વૃષ્ટિ કરે છે કેમકે સચેત વસ્તુને માટે જિનેન્દ્ર ભગવાને નિષેધ કરેલ છે.
ભગવાન પાર્શ્વનાથના સતાનિક સ્થવિર ભગવાન્ તુગિકા નગરીના પુષ્પવતી નામના ઉદ્યાનમાં પધાર્યાં, તે નગરીના નિવાસી સ્થવિર ભગવાનને વન્દન કરવા પાંચ પ્રકારના અભિગમપૂર્ણાંક ગયા, ભગવતી સૂત્રમાં કહ્યું છે જ્યાં પુષ્પવતી નામનુ ઉદ્યાન છે ત્યાં આવી તે સ્થવિર ભગવાનને પાંચ પ્રકારના અભિગમપૂર્વક વન્દન કરે છે અર્થાત્ સ્થવિર ભગવાનને વન્દના કરવા જતાં આ પાચ વાતાનું ધ્યાન રાખે છે, જેમકે:(१) सन्येत द्रव्याने दूर राणे छे, (२) अयेत द्रव्याने धारण ९रे छे, (3) भे४ शाटिङ Rઢયા વગરનાં કાપડનુ ( સાધ્યા શિવાય એક સળગ) જતના માટે ઉત્તરાસગ કરે છે, (४) इश्थी भगवान द्रष्टिगोयर थतांन-हेमतांन, हाथ लेड छे, (4) भनने शाथ पुरे छे.

Page #91

1
समवसरणस्वरूपवर्णनम्
११
उपासक दशासूत्रे - (१ अ.) ऽपि प्रसिद्धमेतद् - भगवन्तं महावीरं वन्दितुं - जितशत्रुनामधेयो नृपः पञ्चविधाभिगमेन जगाम । सचितपुष्पताम्बूलादीनां त्यागेन श्रावका अभिगच्छन्तीति वचनाद् भगवत्समवसरणसमागतानां देवानां सचिचजलपुष्पादिवृष्टिकरणं नोपपद्यते ।
चम्पानगर्या भगवन्महावीरसमवसरणावसरे नरेन्द्रशिरोमणिः कृणिकञ्चतुरङ्गसेनासमन्वितः पञ्चविधेनाभिगमेन भगवन्तं वन्दितुं सादरं सविनयं चाभिजगाम । सचैव पञ्चविधोऽभिगम औपपातिकमुत्रे निर्दिष्टः
'त णं से कूणिए राया जेणेव समणे भगवं महावीरे, तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता समणं भगवं महावीरं पंचविहेणं अभिगमेणं अभिगच्छर, तं जहाउपासकदशाङ्ग सूत्र में भी यह बात प्रसिद्ध है । प्रथम अध्ययनमें आता है कि - 'जितशत्रु' नामक राजा पांच प्रकार के अभिगमपूर्वक भगवान् को चन्दन करने के लिये गया । श्रावकगण भी भगवान् वीर को वन्दनार्थ सचित्त पुष्प, पान आदिका त्याग कर के ही जाते हैं । उपरोक्त प्रमाणोंसे भगवान् के समवसरण में आये हुए देवताओं के द्वारा की गयी सचित्त जल, पुष्प आदि की वृष्टि सिद्ध नहीं होती ।
चम्पा नगरीमें श्रमण भगवान् महावीर के समवसरण के अवसर पर सम्राट् कुणिक अपनी चतुरङ्गिनी सेना के साथ पांच प्रकार के अभिगमपूर्वक भगवान को वन्दन करने के लिये अत्यन्त आदर एवं विनय के साथ गये थे । वह पांच प्रकारका अभिगम औपपातिक सूत्रमें इस प्रकार कहा गया है, जैसे
ઉપાસકશાગસૂત્રમાં પણ આ વાત પ્રસિદ્ધ છે પ્રથમ અધ્યયનમાં આવે છે કે -“ જિતશત્રુ ” નામે રાજા પાચ પ્રકારના અભિગમપૂર્ણાંક ભગવાનને વન્દન કરવા ગયા શ્રાવકગણુ પણ વીરને વન્દન કન્વા માટે સચેત પુષ્પ પાન આદિના ત્યાગ કરીને પછીજ જાય છે, ઉપરાકત પ્રમાણોથી ભગવાનના સમવસરણમા આવેલ દેવતાઓદ્વારા કરેલી સચેત પુષ્પ પાણી આદિની વૃષ્ટિ સિદ્ધ થતી નથી
ચપા નગરીમા શ્રમણ ભગવાન મહાવીરના સમવસરણને અવસરે સમ્રાટ કુણિક પેાતાની ચતુરગિણી સેના સાથે પાચ પ્રકારના અભિગમપૂર્વક ભગવાનને વન્દન કરવા અત્યન્ત આદર તેમજ વિનય સહિત ગયા હતા, તે પાચ પ્રકારના અભિગત ઔપપાતિક સૂત્રમા એ પ્રમાણે કહેલ છે, જેમકે

Page #92

श्री अनुत्तरोपपातिकदशाङ्गसूत्रे
१- सचित्ताणं दत्राणं विसरणयाए. २- अचिनाणं दव्वाणं अविउसरणाए, ३ - एगसाडिएणं उत्तरासंगकरणेणं, ४- चक्खुफासे अंजलिप्पग्गहेणं, ५- मणसों एगत्ती भावकरणेणं " इत्यादि । एवमन्येऽप्यागमा अनुसंधेयाः ।
१२
अथानुचरोपपातिकदशाङ्गस्य शब्दार्थः प्रदते
उत्तराणि श्रेष्ठानि न सन्ति येभ्य इत्यनुत्तराणि विजय वैजयन्त- जयन्तापराजित - सर्वार्थसिद्धाभिधानि विमानानि तेषु उपपातः उत्पत्तिः स विद्यते येषां
जहाँ श्रमण भगवान् महावीर विराजते हैं, वहाँ कुणिक राजा आये, आकर श्रमण भगवान् महावीर को पांच प्रकार के अभिगमपूर्वक बन्दन करते हैं । वे पांच अभिगम निम्न प्रकार हैं(१) सचित्त द्रव्यों को दूर रखते हैं । (२) अचित्त द्रव्यों को धारण करते हैं । (३) एक शाटिक - बिना जोडवाले-कपडेका जयणा के लिये उत्तरासङ्ग करते हैं । ( ४ ) भगवान् के दृष्टिपथ होनेपर हाथ जोडते हैं । (५) मन को एकाग्र करते हैं ।
विशेष ज्ञान के लिये इसी प्रकार दूसरे आगमों में अनुसन्धान करना चाहिये ।
अब यहाँ अनुत्तरोपपातिकदशाङ्ग का शब्दार्थ बताया जाता है- 'अन्' = नहीं, 'उत्तर = भ्रष्ट हैं, अन्य विमान जिन से, ऐसे विजय, वैजयन्त, जयन्त, अपराजित और सर्वार्थसिद्ध नामक विमानो में 'उतपात : ' = उत्पन्न होना, अर्थात् विजय, वैजयन्त, जयन्त, अपराजित, और सर्वार्थसिद्ध नामक सर्वश्रेष्ठ विमानोंमें उत्पन्न होने वाले 'अनु
જયા શ્રમણ ભગવન્ત મહાવીર બિરાજે છે ત્યા કુણિક રાજા આવ્યા આવીને ભગવાન મહાવીરને પાંચ પ્રકારના અભિગમપૂર્વક વન્દન કરે છે તે પાંચ અભિગમ નીચે મુજ છે –
(१) सचेत द्रव्यो (यहार्थी) ने दूर राणे छे. (२) अयेत द्रव्याने धारण छे. (૩) એકશાટિક-સાંધા વિનાનુ એક સળગ આખુ કપડું, તેનું જયણા માટે ઉત્તરા સગ કરે છે (૪) ભગવાન દૃષ્ટિચર થતાંજ હાથ જોડે છે. (૫) મનને એકાગ્ર કરે છે. વિશેષ જ્ઞાન માટે આજ પ્રમાણે ખીજા આગમેામાં અનુસન્માન કરવું જોઈએ હવે અહિં અનુત્તરાપપાતિક દશાંગને શબ્દા બતાવવામાં આવે છે:
अन्नही उत्तर=श्रेष्ठ अन्य विमान लेनाथी, मेवा विनय वैश्यन्त, भ्यन्त अपरान्ति, मने सर्वार्थसिद्ध नामना विमानमा 'उपपातः' उत्पन्न थर्वु - र्थात् विन्न्य, वैष्नयन्त, भयन्त, अपरान्ति भने सर्वार्थसिद्ध, नामना सर्वश्रेष्ठ विभा नोभां उत्यन्न थवावाजा 'अनुत्तरोपपातिक' छे. अनुत्तर विभानामा उत्पन्न थवावाणी

Page #93

आर्यमुधर्म परिचयदर्शनम् । ते-अनुत्तरोपपातिकाः, अनुत्तरोपपातिकानां जालिकुमारादीनां दगदगाध्ययनात्मकप्रथमवर्गोपलक्षितकथाः-अनुत्तरोपपातिकदशाः। अत्र दशगव्दो लक्षणयां कथारूपार्थबोधकः, भगवताऽस्याङ्गस्य धर्मकथारूपतयैव प्रतिबोधितत्वात् । 'संख्यायास्तत्पुरुपरय वाच्यः' इति डच । तासास--अनुत्तरोपपातिकदशानां नवमस्याङ्गस्येदमाचं भूत्रम्-'तेणं कालेणं' इत्यादि ।
मूलम्-तेणं कालेणं तेणं समएणं रायगिहे जयरे अज्जसुहम्मस्स समोसरणं, परिसा निग्गया जाव जंबू पज्जुवासइ, एवं वयासी-जइ णं अंते ! समणेणं जाव संपत्तेणं अटमस्स अंगस्स अंतगडदसाणं अयम हे पण्णत्ते, नवमस्स णं भंते ! अंगस्स अणुत्तरोववाइयदसाणं समजेणं जाव संपत्तेणं के अ? पण्णते ? ॥ सू० १॥
छाया-तस्मिन् काले तस्मिन् समये राजगृहं नगरम् , आर्यमुधर्मणः सम वसरणम् परिपन्निर्गता यावजम्बूः पर्युपास्ते, एवमवादीत्-यदि खलु भदन्त ! श्रमणेन यावत् संमाप्तेनाष्टमस्याङ्गस्यान्तकृतदशानामयमर्थः प्रज्ञप्तः, नवमरय खलु भदन्त ! अगस्यानुत्तरोपपातिकदशानां यावत् संमाप्तेन कोऽर्थः प्रज्ञप्तः ॥म. १॥
टीका-"तेणं कालेणं' इत्यादि । तस्मिन् काले तस्मिन्समये च राजगृहनामधेयं नगरमासीत , तरिमन् काले चतुर्थारकलक्षणे तस्मिन् समये हीयमानरूपे, राजत्तरोपपातिक हैं । अनुत्तर विमानों में उत्पन्न होनेवाले जालिकुमार आदि दश अध्ययनवाला जिस का प्रथम वर्ग है, वह 'अनुत्तरोपपातिकदशाङ्गसूत्र' है । यहाँ दश शब्द, लक्षणा से कथावस्तुका ज्ञान करानेवाला है, क्यों कि भगवान् के द्वारा इस अङ्ग का धर्मकथारूपसे उपदेश दिया गया है । इस नवमे अङ्ग का यह पहला सूत्र है
'तेणं कालेणं' इत्यादि । नति भा२ मा अध्ययन वाणाना प्रथम वर्गछे ते 'अनुत्तरोपपातिकदमागचत्र' છે અહિ દશ શબ્દ લક્ષણથી કથાવસ્તુનું જ્ઞાન કરવાવાળે છે કેમકે ભગવાનદાર આ અંગે ધર્મકથારૂપે ઉપદેશ દેવાએલ છે તે નવમાં અગનું આ પ્રથમ સૂત્ર છે. 'तेणं कालेणं त्यादि

Page #94

श्री अनुत्तरोपपातिक मू गृहे नगरे तबहिःप्रदेशे गुणशिलकनाम्नि चैत्ये, आर्यसुधर्मणः श्रीमहावीरभगवतः पञ्चमो गणधरः सुधर्मा स्वामी, स च ज्ञानाचारादियुक्तत्वादार्यः शोभना धौं यस्य स मुधर्मा । 'धर्मादनिच्केवलात्' इत्यनिचप्रन्ययः। आर्यश्चासौ मुधर्मा, आर्यमुधर्मा, तस्य आयसुधर्मणः समवसरणं बभूव । एतत्परिचयस्त्वेवम् ।
कोल्लाकसन्निवेशे धम्मिल्लविप्रस्य भार्या भदिला । तयोः पुत्रो नाम्ना श्री सुधर्माऽऽसीत्, स पञ्चाशद्वान्ते प्रत्रजितः। तेन त्रिंशद्वर्षाणि वीरसेवा कृता
जिस काल जिस समयमें राजगृह नामक नगर था। उस काल उस समयमें अर्थात् चतुर्थ आरेके हीयमानरूप समय में (जिस में आयुष्य, अवगाहना, वर्ण, रूप, रस, ज्ञान और शक्ति आदिका हास होता हो उसे हीयमान कहते हैं) राजगृह नगर के वाहिर गुणशिलनामक उद्यान में श्रमण भगवान् महावीर के पञ्चम गणधर श्री आर्यसुधर्मा स्वामी पधारे । जो ज्ञानाचार दर्शनाचार आदि आचाररूप गुणों से संयुक्त हो उसे आर्य कहते हैं। वे इन गुणों से अलङ्कृत थे, अतः उन को आर्य शब्द से कहते हैं। जिसका श्रेष्ठ धर्म हो उसे सुधर्मा कहते हैं । लुधर्मा स्वामी का संक्षिप्त परिचय इस प्रकार है
। 'कोल्लाक' नामक सन्निवेश में 'धम्मिल्ल' नाम के एक ब्राह्मण रहते थे। उनकी स्त्री का नाम 'भदिला' था। उनके पुत्र सुधर्मा थे। उन्होंने पचास वर्ष की अवस्था में श्रमण भगवान् महावीर से दीक्षा ग्रहण की। तीस वर्ष पर्यन्त भगवान महावीर की सेवा की। वे જે કાળ જે સમયમાં રાજગૃહ નામે નગર હતુ તે કાળ તે સમયમાં અર્થાત્ ચોથા આરાના હીયમાન રૂપ સમયમાં (જેમાં આયુષ્ય, અવગાહના, વર્ણ, રૂપ, રસ, જ્ઞાન અને શકિત આદિને હસ થતો હોય તેને હીયમાન કહે છે) રાજગૃહ નગરની બાહેર ગુણશિલક નામના ઉદ્યાનમાં શ્રમણ ભગવાન મહાવીરના પાચમા ગણધર શ્રી આર્ય સુધર્મા સ્વામી પધાર્યા, જે જ્ઞાનાચાર, દર્શનાચાર, આદિ આચાર રૂપ ગુણથી યુકત હોય તેને આર્ય કહે છે, તે આ ગુણોથી અલંકૃત હતા. માટે તેમને આર્યશબ્દથી બોલાવવામાં આવતા હતા જેને ધર્મષ્ઠ હોય તેને સુધર્મા કહે છે એવા આર્ય સુધર્મા સ્વામી ત્યાં પધાર્યા તેમને સંક્ષિપ્ત પરિચય આ પ્રમાણે છે
કેલલાક’ નામે સન્નિવેશમાં “ધમ્મિલ” નામને એક બ્રાહ્મણ રહેતું હતું, તેની સ્ત્રીનું નામ “ભક્િલા” હતુ તેમના પુત્ર સુધમાં હતા, તેમણે પચાસ વર્ષની ઉમરે શ્રમણ ભગવાન મહાવીર પાસે દીક્ષા ગ્રહણ કરી. ત્રીશ વર્ષ સુધી ભગવાન

Page #95

आर्यधर्मपरिचयदर्शनम्
चतुर्दशपूर्वधरो जातः । स वीरनिर्वाणाद् द्वादशवर्पान्ते जन्मतो द्विनवतिवर्षा-ते च केवलज्ञानं माप, ततोऽष्टौ वर्षाणि केवलिएवं परिपाल्य शतवर्षायुपि श्री सुधर्मा स्वामी जम्बूस्वामिनं स्वपदे संस्थाप्य शिवं गतः ।
अथ श्री धर्मस्वामिनं वन्दितुं धर्मकथाश्रवणार्थ च परिपद्न्दस्पेण जनसंहतिः पञ्चविधाभिगमपुरस्सरं नगरात् निर्गता निःसृता । सा तत्समीपमागत्य सविधिवन्दनपुरम्सरं धर्मकथां श्रुत्वा स्व स्वस्थानं प्रतिगता । तस्मिन् काले तस्मिन् समये श्रीसुधर्मस्वामिनो ज्येष्ठोऽन्तेवासी जम्बूरनगारस्तदद्रसामन्ते नतमस्तकः कृताञ्जलिपुटचोर्ध्वजानुर्थ्यानकोष्ठोपगतः संयमेन तपसाऽऽत्मानं भावयन् विहरति ।
१५
चौदह-पूर्व के धारी हुए । वीरनिर्वाण के बारह वर्ष के पश्चात् जन्म से ९२ वर्ष की अवस्था में उन को केवल ज्ञान प्राप्त हुआ । आठ वर्ष पर्यन्त के लिपद को पालकर पूरे सौ वर्ष का आयुष्य पूर्ण करके श्री आर्य - जम्बूस्वामी को अपने पद पर प्रतिष्ठित कर मोक्ष पधारे थे । ऐसे आर्य सुधर्मा स्वामी वहां पधारे ।
श्री सुधर्मा स्वामी का पधारना जानकर नगरनिवासी लोग वन्दन तथा धर्मकथा श्रवण करने के लिये निकले । धर्मकथा सुनकर अपने २ स्थान पर गये । उस काल उस समय में श्री सुधर्मा स्वामी ज्येष्ठ शिष्य श्री जम्बू अनगार उन के अवग्रह में नतमस्तक हो दोनों हाथ जोड़े हुए अपने घुटने को ऊंचा कर के ध्यान में अवस्थित हो संयम और तप पूर्वक आत्माको भावित कर रहे है । મહાવીરની સેવા કરી, અને તેઓ ચૌદ પૂર્વના ધારી થયા વીર નિર્વાણુના ખાર વર્ષ પછી જન્મથી ખાણુ ૯૨, વર્ષની અવસ્થાએ તેમને કેવળ જ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું... આઠ વર્ષ સુધી કેવળપદને પાળી પૂરા સે વર્ષનુ આયુષ્ય પૂર્ણ કરી શ્રીઆ જમ્મૂસ્વામીને પાનાના પદ ઉપર પ્રતિષ્ઠિત કરીને મેક્ષ પધાર્યા
શ્રીસુધર્માંસ્વામીનુ પધારવુ જાણી નગરનિવાસી લેાક વન્દના કરવા તથા ધર્મકથા સાભળવા નિકળ્યા, ધ કથા સાંભળી સૌ પાત-પેાતાના સ્થાને ગયા, તે કાળ તે સમય શ્રી સુધર્માંસ્વામીના મોટા શિષ્ય શ્રી જમ્મૂ અણુગાર તેમના અવગ્રહમા નતમસ્તક અર્થાત્ જેનુ મસ્તક નમેલુ છે એવા થઇ, હાચ જોડી, પેાતાના ઢીચણુને ઉંચા રાખી, અને ધ્યાનમાં અવસ્થિત થઇ સયમ અને તપથી આત્માને ભાવિત हरी रह्या छे.

Page #96

-
श्री अनुत्तरोपपातिकदशाङ्ग सूत्रे ___ततोऽसौ जातसंजातोत्पन्नसमुत्पन्नश्रद्धो जातसंजातोत्पन्नसमुत्पन्नसंशयो जातसंजातोत्पन्नसमुत्पन्नकुतूहलः सन् श्री सुधर्मस्वामिनमुपागत्य सविधिवन्दनं विधायाभिमुखं प्राञ्जलिः पर्युपारते-सेवते । एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण अबादीत= उक्तवान् यदि खलु भदन्त ! हे भगवन् !, इदं गुरोः संवोधनम् , श्रमणेन भगवता महावीरेण, यावत् आदिकरेण, तीर्थकरेण, स्वयं संबुद्धेन पुरुषोत्तमेन, पुरुपसिंहेन, पुरुपवरपुण्डरीकेण, पुरुपवरगन्धहस्तिना, लोकोत्तमेन, लोकनाथेन, लोकहितेन, लोकप्रदीपेन, लोकप्रद्योतेन, अभयदेन, चक्षुर्दैन, मार्गदेन, शरणदेन, जीवदेन,
परिषद जानेके बाद वे जम्बू अनगार, जिन्हें श्रद्धा थी, जो जिज्ञासु थे, और जिन्हें जिज्ञासा के कारण कौतूहल हुआ था, जिन्हें श्रद्धा उत्पन्न हुई थी, संशय (जिज्ञासा) उप्तन हुआ था, और कौनहल उत्पन्न हुआ था, जिन्हें भलीभाति श्रद्धा थी, भलीभाती संशय था, और भलीभाति कौतूहल था, वे श्री सुधर्मा स्वामीके समीप आकर सविधि वन्दना कर के सन्मुख दोनों हाथ जोडकर सेवा करने लगे और इस प्रकार बोले
हे भदन्त ! धर्मकी आदि करनेवाले, धर्म-तीर्थ की स्थापना करनेवाले, अपने आप बोध को प्राप्त करने वाले, पुरुषों में श्रेष्ठ, पुरुषों में सिंह के समान, पुरुषों में पुण्डरीक कमल के समान, पुरुपों में गन्धहस्ती के समान, लोक में उत्तम, लोक के नाथ, लोकहितैषी, लोकप्रदीपक, लोक को ज्ञान रूपी आलोक (प्रकाश) से प्रकाशित करने वाले, अभय देने वाले, ज्ञानरूपी नेत्र देने वाले, मोक्षमार्ग. को बतानेवाले, शरण देने वाले, संयमरूपी जीवन प्रदान करने वाले, * પરિષદ ગયા પછી તે જ બૂ અનગાર, જેમને શ્રદ્ધા હતી, જે જિજ્ઞાસુ હતા, અને જેમને જિજ્ઞાસાને કારણે કુતૂહલ થયું હતું, જેમને શ્રદ્ધા ઉત્પન્ન થઈ, સંશય ( જિજ્ઞાસા) ઉત્પન્ન થયે હતું, અને કુતૂહલ ઉત્પન્ન થયુ હતું, જેમને સારી પેઠે સશય હતા અને સારી પેઠે કુતૂહલ હતું તે શી સુધર્માસ્વામીની સમીપ આવી સવિધિ વન્દના કરીને સામે બેઉ હાથ જોડી સેવા કરવા લાગ્યા અને આ પ્રમાણે બોલ્યા
હે ભગવન્ત! ધર્મની આદિ કરવાવાળા, ધર્મતીર્થની સ્થાપના કરવાવાળા પિતાની મેળે સ્વય બેધને પ્રાપ્ત કરવાવાળા, પુરુષોમાં શ્રેષ્ઠ, પુરુષોમાં સિંહસમાન, પુરુષોમાં પુડરીક કમળ સમાન, પુરુષોમાં ગન્ધહસ્તી સમાન, લકમાં ઉત્તમ, લેકના નાથ, લેકહિતષી, લેકપ્રદીપક, લેકને જ્ઞાનરૂપી આલેક (પ્રકાશ)થી પ્રકાશિત કરવાવાળા અભય દેવાવાળા, જ્ઞાનરૂપી ચક્ષુના દેવાવાળા, મેક્ષ માર્ગ બતાવવાવાળા, શરણુ દેવાવાળા

Page #97

मुधर्म-जम्बू-प्रश्नोत्तरवर्णनम् वाधिदेन, धर्मदेन, धर्मदेशनादेन, धर्मनायकेन, धर्मसारथिकेन, धर्मवरचतुरन्तचक्रवर्तिकेन, द्वीप-त्राण-गरणगति-प्रतिष्ठेन, अप्रतिहतज्ञानदर्शनधरेण, व्याहत्तछनना, जिनेन, जायकेन, तीर्णेन, तारकेण, बुद्धेन, बोधकेन, मुक्तेन, मोचकेन, सर्वज्ञेन, सर्वदर्शिना, शिवमचलमरुजमनन्तमक्षयमव्यावाधमपुनरावृत्तिकं सिद्धिगतिनामधेयं स्थानं संप्राप्नेन अष्टमस्यागस्य अन्तकृतदशानाम्यैरायुपोऽन्तसमये केवलज्ञान प्राप्तम्, अतएव भव्यजीवानां धर्मदेशनां कर्तुमक्षमतया मूककेवलिनो भूत्वा मुक्तिपदं प्राप्ताः, ते कर्मणस्तत्फलरूपस्य संसारस्य च विनाशं कृतवन्तः, अतोऽन्तः कर्मणः संसारस्य च नाशः कृतो यैस्तेऽन्तकृताः, इति व्युत्पत्तिलब्धनाम्ना प्रसिद्धाः तेपां दशाः दशाध्ययनात्मकप्रथमवर्गोपलक्षितकथाः, अन्तसम्यकत्व देने वाले, धर्म के दातार, धर्मदेशना देनेवाले, धर्मनायक, धर्म रूपी रथ के सारथी, धर्म में प्रधान तथा चार गति का अन्त करने वाले चक्रवर्ती समान, संसाररूपी समुद्र में डीप (वेट) के सदृश, शरण में आये हुए के आधारभूत, अप्रतिहत श्रेष्ठ ज्ञान दर्शन के धारण करने वाले, छद्म अर्थात् घातिकर्मरहित, स्वयं रागद्वेषको जीतने वाले, तथा दूसरों को भी जीताने वाले, स्वयं संसारख्पी समुद्र के तिरने वाले, तथा दूसरोंको भी तारने वाले, स्वयं बोध प्राप्त किये हए तथा दसरों को भी बोध प्राप्त करानेवाले, स्वयं कठिन कर्म बन्धनसे युक्त तथा दूसरों को भी मुक्त करने वाले, सर्वज्ञ, सर्वदर्शी, कल्याणरूप, स्थिर, रोगरहित, अन्तरहित, अक्षय, अव्यावाध, पुनरागमनरहित, ऐसे सिद्धगति नामक परम पद (मोक्ष) को प्राप्त करने वाले, श्रमण भगवान् महावीरने आठवें अङ्ग अन्तकृतસયમરૂપી જીવન પ્રદાન કરવાવાળા, સમ્યકત્વ દેવાવાળા. ધર્મના દાતાર, ધમ દેશના દેવાવાળા, ધર્મનાયક, ધર્મરૂપી થના સારથી, ધર્મમાં પ્રધાન તથા ચાર ગતિને અત કરવાવાળા, ચકવતી સમાન, સ સાર રૂપી સમુદ્રમાં દ્વિીપ (બેટ) સમાન, શરણે આવેલાને આધારભૂત, અપ્રતિહત શ્રેષ્ઠ જ્ઞાન દર્શનને ધારણ કરવાવાળા, છ અર્થાત્ ઘાનિકર્મરહિત, સ્વય રાગદેવને જીતવાવાળા તથા બીજને પણ છતાવવાવાળા, સ્વય સ સારરૂપી સમુદ્રને તરવાવાળા તથા બીજાને પણ તારવાવાળા સ્વય ધ પ્રાસ તથા બીજાને પણ બોધ પ્રાપ્ત કરાવવાવાળા, સ્વચ કઠિન કમબન્ધનથી મુકત તથા બીજાઓને પણ કર્મથી મુકત કરવાવાળા, સર્વજ્ઞ, સર્વદશ કલ્યાણુસ્વરૂપ, સ્થિર, રેગરહિત, અન્તરહિત અક્ષય, અવ્યાબાધ, પુનરાગમન રહિત, એવા સિદ્ધિ ગતિ નામે પરમપદ (મોક્ષ) ને પ્રાપ્ત કરવાવાળા, શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે આઠમા અંગ અન્ત

Page #98

श्री अनुत्तरोपपातिक सूत्रे कृतदशाः, तासाम् अन्तकृतदशानाम् अन्तकृतदशाख्यस्य, अयमर्थः प्राप्त कथितः । हे सदन्त ! हे भगवन् ! नवमरय अङ्गग्य अनुत्तरोपपातिकदगानाम् अनुत्तरोपपातिकदशाख्यस्य यावत्-सकलगुणसंपन्नेन, संपातेन मुक्ति प्राप्तवता भगवता कोऽर्थः प्रज्ञप्ता कथितः ? ॥ ० १ ॥
सूलम्-तए णं से सुहम्मे अणगारे जम्बू-अणगारं एवं वयासी-एवं खलु जम्बू ! समणेणं जाव संपत्तेणं नवमस्त अंगस्स अणुत्तरोववाइयदसाणं तिन्नि वग्गा पण्णता । जइ णं भंते ! लमणेणं जाव संपत्तेणं नवमस्स अंगस्ल अणुनरोववाइयदसाणं तओ वग्गा पण्णता, पढमस्त णं संते ! वग्गस्त अणुत्तरोववाइयदसाणं कइ अज्झयणा पण्णता ? । एवं खलु जंबू ! समणेणं जाव संपत्तेणं अणुत्तरोववाइयदसाणं पढमस्स वग्गस दस अज्झयणा पण्णत्ता, तं जहा-(१)जाली (२) मयाली (३) उवयाली () पुरिससेणे य (५) वारिसेणे य (६) दीहदंते य (७) लटुदंते य (८) वेहल्ले (९) वेहासे (१०) अभये वि य कुमारे ॥ सू० २॥
छाया-ततः खलु स मुधर्माऽनगारो जम्बूमनगारमेवमवादीत-'एवं खलु जम्बूः ! श्रमणेन यावत्संप्राप्तेन नवमस्यागस्य अनुत्तरोपपातिकदशानां त्रयो वर्गाः प्रज्ञप्ताः । यदि खलु भदन्त ! श्रमणेन यावत्संमाप्तेन नवमस्याङ्गस्य अनुत्तरोपपातिकदशानां त्रयो वर्गाः प्रज्ञप्ताः, प्रथमस्य खलु भदन्त ! वर्गस्य अनुतत्तरोपपातिकदशानां, कत्यध्ययनानि प्रजातानि ?। एवं स्खलु जम्बूः ! श्रमणेन यावत्संप्राप्तेनानुत्तरोपपातिकदशानां प्रथमस्य वर्गस्य दशाध्ययनानि दशा का ऐसा अर्थ कहा है तो हे भगवन् ! मुक्तिप्राप्त श्रमण भगवान् महावीरने इस नवमे अङ्ग 'अनुत्तरोपपातिकदशाङ्ग' सूत्रका कौनसा अर्थ प्ररूपित किया है ? ॥ सू० १॥ મૃતદશાને આ અર્થ કહ્યો છે તો હે ભગવન્! મુકિતપ્રાપ્ત શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે આ નવમા અનુત્તરપપાતિકદશાગ સૂત્રના શુ શું અર્થ પ્રરૂપિત કર્યા છે ? (સ. ૧)

Page #99

सुधर्म-जम्बू-प्रश्नोत्तरवर्णनम् तथथा-(१) जालिः (२) मयालिः (३) उपजालिः (४) पुरुपसेनः (५) वारिपेणश्च (६) दीर्धदन्तश्च (७) लष्टदन्तश्च (८) वेहल्लः (९) वैहायसः (१०) अभयोऽपि च कुमारः ।। मू० २ ॥
टीका-'तए णं से' इत्यादि ततः जम्बूस्वामिपृच्छानन्तरम् सम्यस्य भगवत्कथितार्थवाचना मूलागमरूपेण जिनगासनेऽधुना प्ररर्तमाना विचते सः, सुधर्मा मुधर्मतिनाम्ना प्रसिद्धः अनगार:-मुखसमाधिना साधनां नवकल्पविहारमर्यादातिक्रमप्रतिषेधानियतबासरहितः, जम्बूम्-जम्बूनाम्ना प्रसिद्धं, जिनवचनपीयपपिपानम् अनगारं-नियतवासरहितं संयमिनम् एवम् वक्ष्यमाणप्रकारं बचनम् अवादीत-उक्तवान
हे जम्बूः ! यावत्-उक्तगुणवता संप्राप्तेन-मुक्तिं लब्धवता श्रमणेन भगवता महावीरेण नवमस्याङ्गस्य, अनुत्तरोपपातिकदगानाम् अनुत्तरोपपातिकदशाङ्गस्य त्रयो वर्गाः प्रज्ञप्ता: कथिताः । अध्ययनसमूहो वर्गः ।
'तए णं से' इत्यादि ।
यहां प्रथम सुधर्मा स्वामी कैले हैं ? इसका कुछ वर्णन किया । जाता है । जिन्हों ने भगवान के द्वारा कही हुई अर्थरूप वाणी को मूलागम रूप से ग्रथित किया है, जो श्रेष्ठ धर्म को मानने वाले सुधर्मा नाम से प्रसिद्ध है। यहाँ सुधा स्वामी को अनगार विशेपण से क्यों सम्बोधित किया गया है ? वह कहते हैं-जो सुखसमाधिमें रहते हुए विहार के नव कल्पों की मर्यादा का उलङ्घन न कर के नियतवासरहित अर्थात् एक निश्चित स्थान पर स्थायी रूप से न रहकर पवनसमान अप्रतिवन्ध-विहार करते रहते हैं, उन्हें अनगार कहते हैं। जस्स्वामी कैसे हैं ?-जंबू स्वामी जिन वचनामृत के अलन्त
'तए णं से प्रत्याहि.
સુધમાં સ્વામી કેવા છે તેનું શેડુ વર્ણન અહીં કરવામાં આવે છે – જેમણે ભગવાન દ્વારા કહેલી અર્થરૂપ વાણને મૂળાગમ રૂપે ગ્રથિત કરી છે, જે શ્રેષ્ઠ ધર્મને માનવાવાળા સુધર્મા નામથી પ્રસિદ્ધ છેઅહિં સુધર્માસ્વામીને અણગાર વિશેષણથી શા માટે સોધિત કરેલ છે તે કહે –
અણગાર-સુખ સમાધિ રહેતાં વિહારના નવ ની મર્યાદા ઉદલ ઘન ન કરી નિયતવાસરહિત અર્થાત એક નિશ્ચિત સ્થાને સ્થાયીરૂપ ન રહેતાં પવન સમાન અપ્રતિબન્ધ વિહાર કરતા રહે, તેને અણગાર કહે છે. જંઘવામી કેવા છે?– જંબૂ

Page #100

-
'श्री अनुत्तरोपपातिकमत्रे अथ-सोत्साहं सविनयं जम्बूस्वामी सुधर्मस्वामिनं पप्रच्छ-भदन्त ! हे भगवन् ! यदि यावत्-उक्तगुणवता संप्राप्तेन=मुक्तिं लब्धवता, श्रमणेन-दुश्चर तपश्चर्यापविद्धन महावीरेण भगवता नवमस्याङ्गस्य अनुत्तरोपपातिकदशानाम् अनुत्तरोपपातिकदशाङ्गस्य त्रयो वर्गाः प्रज्ञप्ता: कथिताः, तर्हि भदन्त ! हे भगवन् ! अनुत्तरोपातिकदशानाम् अनुत्तरोपपातिकदशागस्य प्रथमस्य वर्गस्य खल कति अध्ययनानि प्रज्ञप्तानियोक्तानि ?
सुधर्मा स्वामी पाह-हे जम्बूः ! एवं खलु यावत्-उक्तगुणवता, संमापिपासु हैं, संयम में दृढ एवं नियतवासरहित अनगार हैं। श्री जम्बूस्वामी के पूछने पर पूर्वोक्त गुणयुक्त श्री सुधर्मास्वामी बोले-हे जम्बू ! उपरोक्त महान् गुणों से अलङ्कृत, निर्वाणपदप्राप्त श्रमण भगवान् महावीरने नवमाङ्ग श्री अनुत्तरोपपातिकदनाङ्ग सत्र के तीन वर्ग कहे हैं। कई अध्ययनों के समूह को वर्ग कहते है ।।
पूछे हुए प्रश्न का गुरुद्वारा समीचीन उत्तर पाकर श्री जम्बृस्वामी ने पुनः नबीन उत्साह एवं जिज्ञासाके साथ विनयसहित श्री सुधर्मा स्वामीसे पूछा
हे भगवन् ! मुक्तिप्राप्त श्रमण भगवान् महावीरने नवमाङ्ग श्री अनुत्तरोपपातिक दशाग के तीन वर्ग कहे हैं, तो हे भगवन् ! अनुत्तरोपपातिकदशाङ्ग के प्रथम वर्ग के कितने अध्ययन कहे हैं ?।
श्री सुधर्मा स्वामी बोले-हे जम्बू ! उपरोक्त महान् गुणोंसे युक्त સ્વામી જિનવચનામૃતના અત્યન્ત પિપાસુ છે, સયમમાં દઢ તેમજ નિયતવાસ રહિત અણગાર છે. શ્રી જ બૂસ્વામીનાં પૂછવાથી પૂર્વોક્ત ગુણોથી યુક્ત શ્રી સુધર્મા સ્વામી બોલ્યા-હે જ બૂ! ઉપરોકત ગુણોથી અલંકૃત નિર્વાણપદ પ્રાપ્ત શ્રમણ ભગવત મહાવીરે નવમા અંગ શ્રી અનુત્તરો ૫પાતિકદશાગ સૂત્રના ત્રણ વર્ગ કહ્યા છે અધ્યયોના સમૂહને વર્ગ કહે છે.
પૂછેલા પ્રશ્નને ગુરુદ્વારા યથાર્થ ઉત્તર પ્રાપ્ત કરી શ્રી જંબુસ્વામીએ ફરી નવીન ઉત્સાહ તેમજ જિજ્ઞાસા સાથે વિનય સહિત શ્રી સુધર્માસ્વામીને પૂછયું
હે ભગનન્ ! મુક્તિપ્રાપ્ત શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે નવમા અંગ શ્રી અનુત્તપપાતિક દશાંગના ત્રણ વર્ગ કહ્યા છે, તે હે ભગવન્ ! અનુત્તરાયપાતિક દશાગના પ્રથમ વર્ગના કેટલા અધ્યયન કહ્યાં છે? , શ્રી સુધર્મા સ્વામી છેલ્યા-હે જંબૂ! ઉપરોકત મહાન ગુણોથી યુક્ત, મુકિત--

Page #101

मुधर्म- जम्बू - प्रश्नोत्तरवर्णनम्
२१
प्तेन - सिद्धिगतिं गतेन, श्रमणेन = घोरपरिप सहनशीलेन महावीरेण भगवता अनुरोपपातिकदशाङ्गस्य प्रथमस्य वर्गस्य दशाध्ययनानि मज्ञातानि = निगदितानि । तद् यथा-यत्मकारं=यन्नामक अध्ययनं तत्मदश्यते - (१) जालि: (२) मयालि: (३) उपजा लि; (४) पुरुषसेन : (५) वारिषेण: ( ६ ) दीर्घदन्तः (७) लघुदन्तः (८) वेहल्लः (९) वैहायसः (१०) अभयोऽपि च कुमारः । अत्र कुमार इति प्रत्येकं संबध्यते - जालिकुमारी, मयालिकुमारः, इत्यादि । अनेनैव क्रमेणाध्ययनविपयो चोद्धव्यः तथा च-जालिकुमाराध्ययनम् मयालिकुमाराध्ययनमित्यादिक्रमेण दशाध्ययनानि कथितानीत्यर्थः ।
"
अस्याङ्गस्याध्ययनेन जालिकुमारादिचरित्राववोधनतस्तपः संयमाराधने वृत्तिर्भवति । तथा चाष्टविधकर्मनिर्जरा जायते । तया च सकलकर्मक्षयरततश्च मुक्तिप्राप्त, घोर परिपहों को सहन करने वाले श्रमण भगवान् महावीरने श्री अनुत्तरोपपातिकदशाङ्ग सूत्र के प्रथम वर्ग के दद्या अध्ययन कहे हैं। वे यहाँ बताएं जातें हैं- (१) जालि (२) मयालि (३) उपजालि (४) पुरुषसेन (५) वारिषेण (६) दीर्घदन्त (७) लष्टदन्त (८) बेहल ( ९ ) वैहायस (१०) और अभयकुमार ।
यहाँ 'कुमार' शब्द का प्रत्येक के साथ सम्बन्ध करना चाहिये, जैसे - जालिकुमार, मालिकुमार आदि । इसी क्रम से अध्ययनों का विषय जानना चाहिये, जैसे कि जालिकुमार अध्ययन, मयालिकुमार अध्ययन आदि, इस क्रम से दशों अध्ययन कहे गये हैं ।
इस अनुत्तरोपपातिकदशाङ्ग सूत्र के अध्ययन से अर्थात् जालिकुमार आदि कुमारों के चारित्रज्ञान से संयम तथा तप मार्ग में પ્રાપ્ત ઘેર પરિષહાને સહન કરવાવાળા શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે શ્રી અનુત્તરાપપાતિકશાગ સૂત્રના પ્રથમ વર્ગના દશ અધ્યયન કહ્યા છે. તે અહી બતાવે છે (૧) लसि (२) भयासि, (3) उपन्यास, (४) पुरुषसेन, (4) वारिषेणु, (६) दीर्घढन्त, (७) सष्टहान्त, (८) वेल्स, (८) वैडायस भने (१०) अभयकुमार,
અહિં “કુમાર” શબ્દથી પ્રત્યેકને સબધિત કરવા જોઇએ જેમ જાલિકુમાર મયાલિકુમાર આદિ. આજ ક્રમથી અધ્યયનાના વિષય જાણવા જોઇએ જેમકે.જાલિકુમાર અધ્યયન, મયાલિકુમાર અધ્યયન આદિ આ ક્રમથી દશેય અધ્યયન કહેલા છે આ અનુત્તરે પપાતિકદશાંગ સૂત્રના અધ્યયનથી અર્થાત્ જાલિકુમાર આદિ કુમારના રિત્રજ્ઞાનથી સચમ તથા તપ માગમાં પ્રવૃત્તિ થાય
તપસ યમમાં

Page #102

२२
श्री अनुत्तरोपपातिकदशाङ्गसूत्रे मोक्षप्राप्तिः । एवं चास्य शास्त्रस्य फलं मोक्षप्राप्तिर्विषयश्च जालिकुमारादिचरित्रमिति भव्यैरधिगन्तव्यम् ।। मू० २ ॥
मूलम्-जइ णं भंते ! समणेणं जाव संपत्तेणं अनुत्तरोववाइयदसाणं पढमस्ल वग्गस दस अज्झयणा पण्णता, पढमस्स णं भंते ! अज्झयणस्स अनुत्तरोवबाइयदसाणं समणेणं जाव संपत्तेणं के अढे पाणले ? ॥ सू० ३॥
छाया-यदि खलु भदन्त ! श्रमणेन यावत् संप्राप्तेन अनुत्तरोपपातिकदगानां प्रथमस्य वर्गस्य दशाध्ययनानि प्रज्ञप्तानि, प्रथमस्य खलु भदन्त ! अध्ययनस्यानुत्तरोपपातिकशानां श्रमणेन यावत् संप्राप्तेन कोऽर्थः प्रज्ञप्तः ? ॥ ०३।।
टीका-'जड णं भंते' इत्यादि हे भदन्त ! हे भगवन् ! यदि खलु यावत् पूर्वोक्तगुणवता संप्राप्तेन मुक्तिं लब्धवता, श्रमणेन भगवता महावीरेण, अनुत्तरोपपातिकदशानाम् अनुत्तरोपपातिकदशाङ्गस्य प्रथमस्य वर्गस्य दशाध्ययनानि प्रज्ञप्तानिऋथितानि,तत्र हे भदन्त ! अनुत्तरोपपातिकदशानाम्-अनुत्तरोपपातिकदप्रवृत्ति होती है । तप संयम में प्रवृत्ति होने से आठों ही प्रकार के कर्मो की निर्जरा होती है । निर्जरा से समस्त कर्म क्षीण होते हैं। समस्त कर्मों के क्षय होने पर परम पद (मोक्ष) की प्राप्ति हाती है । उक्त प्रकार से इस शास्त्रका फल मोक्ष प्राप्ति और विपर्य जालिकुमार आदि का चरित्र है, यह भव्य जनों को जानना चाहिये ॥स.२॥ - श्री जम्बू स्वामी पुनः प्रश्न करते हैं-'जइ णं भंते !' इत्यादि ।
हे भदन्त ! पूर्वोक्त गुणों से युक्त निर्वाणपदप्राप्त श्रमण भगवान महावीरने अनुत्तरोपपातिकदशांग सूत्र के प्रथम वर्ग के दश अध्ययन कहे हैं तो हे भगवन् ! पूर्वोक्त गुणों से अलङ्कृत मुक्तिપ્રવૃત્તિ થવાથી આઠેય કર્મોની નિર્જરા થાય છે. નિર્જરાથી સમસ્ત કર્મક્ષીણ થાય છે. સમસ્ત કર્મ ક્ષય થવાથી પરમપદ (મોક્ષ) ની પ્રાપ્તિ થાય છે. ઉક્ત પ્રકારથી, આ શાસ્ત્રજ્ઞાનનું ફલ એક્ષપ્રાપ્તિ અને વિષય જાલિકુમાર આદિનું ચરિત્ર છે. એમ ભવ્ય જીવોને જાણવું જોઈએ (સૂ૦ ૨)
श्री स्वामी शथी प्रश्न रे छ:- 'जइ णं भंते' त्याल
હે ભદંત ! પૂર્વોકત ગુણોથી સ યુક્ત નિર્વાણપદ પ્રાપ્ત શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે અનુપાતિકદશાગ સૂત્રના પ્રથમ વર્ગના દશ અધ્યયન કહ્યા છે. તે છે

Page #103

सुधर्म-जम्बू-प्रश्नोत्तरवर्णनम् शागस्य प्रथमरयाध्ययनस्य यावत् पूर्वोक्तगुणवता संप्राप्तेन मुक्ति लब्धवता,श्रवणेन भगवता महावीरेण कोऽर्थः प्रज्ञप्तः कथितः ? । 'श्रमणेन यावत् समाप्तेने' त्यादिपदानां पुनः पुनः कथनं भगवद्भक्तिप्रकर्षमावेदयति । किञ्च-वाक्य भेदन पुनरुक्तिने दोपाय भवति । अपरञ्च-'भगवद्गुणानां पुनः पुनरनुस्मरणं भव्यानां भवतु'-इतीच्छया पुनः पुनरुच्चारणं गुण एव । अन्यच्च-अन्यविपयेभ्यो मनः समाकृष्य विवक्षितविषयावधानार्थ पुनः पुनरुच्चारणम् । तीर्थकरोक्तभावानां वहुशोऽनुकीर्तन-सम्यक्त्वतपः संयमादि विशुद्धपरिगामानां पुष्टिकरं, मोहव्याधिविनाशनं, रागादिविपहरं च भवति । यथा विषापहरणार्थं पुनः पुनरेक एव प्राप्त श्रमण भगवान महावीरने अनुत्तरोपपातिकदशाङ्ग के प्रथम अध्ययनका क्या अर्थ प्ररूपित किया है ? अर्थात् उस में क्या वर्णन किया है ?
यहा प्रश्न करते हुए “पूर्वोक्त गुणो से सयुक्त" " सुक्तिप्राप्त" "श्रमण भगवान महावीर" आदि शब्दों का बारबार प्रयोग करना भगवान के प्रति अत्यन्त भक्ति को व्यक्त करता है। अथवा वाक्यभेदसे चारबार कथन पुनरुक्ति दोष का कारण भी नहीं होता है, और अत्यन्त इच्छा एवं भक्ति के साथ भगवान के गुणों का वारवार स्मरण करना गुण ही होता है। तथा दूसरे विपयों से मन को खींचकर किसी एक विषय पर सावधान करने के लिये वार२ उच्चारण किया जाता है।
तीथेंडर हारा कथित भावों का बार २ कथन, सम्यक्त्व, संयम और तप आदि विशुद्ध भावों को परिपुष्ट करने वाला, मोहरूपी भयભગવાન્ ! પૂર્વોકત ગુણયુકત એવા શ્રી શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે અનુત્તરપાતિકદશાગના પ્રથમ અધ્યયનના શુ અર્થ પ્રરૂપિત કર્યા છે ? અર્થાત તેમાં શું વર્ણન કર્યું છે?
महि प्रश्न २ता "पूरित शुशाथी युत" "भुटित प्रत" "श्रम लगવાન મહાવીરે આદિ શબ્દનો પ્રયોગ વાર વાર કરવામાં આવ્યું છે તે ભગવાન પ્રત્યે અત્યન્ત ભકિતને વ્યકત કરે છે વાકયભેદથી વાર વાર કથન પુનરુકિતદેવનું કાણ પણ થતું નથી, અને અત્યન્ત ઈરછા તેમજ ભકિત સાથે ભગવાનના ગુણેનું વાર વાર રમણ કરતા ગુણજ થાય છે તથા બીજા વિચારથી મનને ખેચી કઈ પણ એક વિષય પર મનને એકાગ્ર કરવા માટે વાર વાર ઉચ્ચારણ કરવામાં આવે છે.
તીર્થ કરો દ્વારા કથિત ભાવનું વાર વાર કથન, સમ્યકત્વ સયમ અને તપ આદિ વિશુદ્ધ ભાવેને પરિપુષ્ટ કરવાવાળુ, મેહરૂપી ભયકર વ્યાધિને નાશ કરવાવાળું

Page #104

२४
श्री अनुत्तरोपपातिकदशाङ्गसूत्रे मन्त्रः समुच्चायते, मन्त्रसिद्धयर्थं जपकर्मणि पुनः पुनरेक एव मन्त्री जप्यते । व्याधिनित्यर्थ्य तदेवीप, पुनःपुनरासेव्यते, कर्मक्षयार्थ च तावेच तपःसंयमी पुनःपुनरनुदिनं समाचर्येते, तदेवाहद्भगवद्धयानं स्वात्मस्वरूपप्रकटनाथै पुनः पुनरुपादीयते, तथैवादेशोपदेशगुणसंकीर्तनादायुक्तपदानां पुनःपुनरुचारणं शुभपरिणामप्रवर्तकमशुभपरिणामनिवर्तकं च भवति । उपदेशप्रदानसमये तीर्थकरगणधर णाभिप्रायश्च भव्यानां तत्वज्ञानसंस्काराविर्भावार्थ मोहच्याधिविनाशनार्थ रागविपापहरणार्थ च भवति । पुनःपुनरुच्चारणेन सम्यक्त्वादिगुणपोपणादिक भवतीति तदावश्यकमेव ॥ सू० ३ ॥ ङ्कर व्याधि को नष्ट करने वाला और रागादिरूपी विष को दूर करने वाला होता है । जिस प्रकार विप को दूर करने के लिये एक ही मन्त्र का उच्चारण वारवार किया जाता है, मन्त्रसिद्धि के लिये जप करते हुए एक ही मन्त्र का बार २ जप किया जाता है, रोग को दूर करने के लिये वही औषधि वार २ सेवन की जाती है, कर्म क्षय करने के लिये उसी तप-संयम की आराधना बार २ की जाती है, अपने आत्मस्वरूप को प्रगट करने के लिये उन्हों परम प्रड अरिहन्त आदि का वार २ ध्यान किया जाता है, उसी प्रकार आज्ञा, उपदेश तथा गुणकीर्तन आदि में उपरोक्त उन पदों का यार २ उच्चारण शुभफलदायक तथा अशुभ का निवर्तक होता है, उपदेश देते हुए तीर्थडरों का तथा गणधरी का अभिप्राय भव्यजनों के तत्वज्ञान-संस्कारों को उत्पन्न करने के लिये, मोहरूपी व्याधिका विनाश करने के लिये और અને રાગાદિરૂપી વિષને દૂર કરવાવાળું હોય છે જેવી રીતે વિષને દૂર કરવા માટે એકજ મન્નનું ઉચ્ચારણ વારવાર કરાય છે, મન્નસિદ્ધિ માટે જપ કરતા એકજ મત્રને વાર વાર જપ કરવામાં આવે છે, જેને દૂર કરવા માટે એની એજ ઔષધીનું વારવાર સેવન કરવામાં આવે છે, કર્મક્ષય કરવા માટે તપ–સયમની આરાધના વારંવાર કરવામાં આવે છે, નિજ આત્મસ્વરૂપને પ્રગટ કરવા માટે પરમ પ્રભુ અરિહત આદિનુ વાર વાર ધ્યાન કરવામાં આવે છે, તે જ રીતે આજ્ઞા, ઉપદેશ તથા ગુણકીર્તન આદિમાં ઉપરોકત એ પદોનું વાર વાર ઉરચારણ શુભ ફલદાયી તથા અશુભ ફળને દૂર કરવાવાળું થાય છે ઉપદેશ દેતા તીર્થ કરે તથા ગણધરોના અભિપ્રાયભવ્યજનના તત્વજ્ઞાનસરકારેને ઉત્પન્ન કરવા માટે, મેહરૂપી વ્યાધિને વિનાશ

Page #105

-
मुधर्मजम्बू-प्रश्नोत्तरवर्णम्
२५ मूलम्-एवं खलु जंबू ! तेणं कालेणं तेणं समएणं रायगिहे णयरे, रिथिमियसमिद्धे, गुणसिलए चेइए, सेणिए राया, धारिणी देवी, सीहो सुमिणे, जालिकुमारो जहा मेहो, अटुओ दाओ, जाव उप्पि पासाय० विहरइ, सामी समोसढे, सेणिओ निग्गओ, जहा मेहो तहा जाली वि निग्गओ, तहेव निखंतो जहा मेहो एकारस अंगाइं अहिज्जइ, गुणरयणं तवोकम्म जहा चेव खंदगवत्तव्वया सा चेव चिंतणा, आपुच्छणा, थेरेहिं सद्धिं विउलं तहेव दुरुहइ, नवरं सोलसवासाइं सामण्ण.परियागं पाउणित्ता, कालमासे कालं किच्चा, उर्ल्ड चंदिमसोहम्मीसाण जाव आरणच्चुए कप्पे नवकगेविजे विमाणपत्थडे उड्ढं दूरं वीइवइत्ता विजए विमाणे देवत्ताए उववण्णे ॥सू०४॥
___ छाया-एवं खलु जम्बूः ! तस्मिन् काले तस्मिन् समये राजगृहं नगरं ऋद्धस्तिमितसमृद्धं, गुणशिलकं चैत्यं, श्रेणिको राजा, धारिणी देवी, सिंहः स्वप्ने, जालिकुमारो, यथा मेघः, अष्टाष्टको दायः, यावदुपरि प्रासाद० विहरति । स्वामी समवसृतः। श्रेणिको निर्गतः = यथा मेघस्तथा जालिरपि निर्गतः । तथैव निष्क्रान्तः, यथा मेघः, एकादश अङ्गानि अधीते । गुणरत्ने तपःकर्म यथैव स्कन्दकवक्तव्यता सैव चिन्तना, आपृच्छना, स्थविरैः सार्द्ध विपुलं तथैव दूरोहति, नवरं (विशेषः)-पोडशवर्षाणि श्रामण्यपर्यायं पालयित्वा कालमासे कालं कृत्वा ऊर्ध्व चन्द्रमः-सौधर्मेशान-यावत्-आरणाच्युते कल्पे नवकवेयके विमानप्रस्तरे ऊच दूरं व्यतिक्रम्य विजये विमाने देवत्वेन उत्पन्नः ॥मू०४॥ राग रूपी विष को दूर करने के लिये होता है । यार वार उच्चारण से सम्यक्त्व आदि गुणों का पोषण होता है, अतः उपरोक्त शब्दों का पुनः पुनः प्रयोग आवश्यक है ॥ सू० ३ ॥ કરવા માટે અને રાગરૂપી વિષને દૂર કરવા માટે હોય છે વાર વાર ઉચ્ચારણથી સમ્યકત્વ આદિ ગુણોનું પિષણ થાય છે, એટલે ઉપરોકત શબ્દને વાર વાર પ્રગ भापश्य छे. ।। सं० २ ॥

Page #106

२६
-
श्री अनुत्तरोपपातिकमूत्र टीका-जम्बूस्वामिनः पृच्छानन्तरं श्रीसुधर्मा स्वामी प्रावोचत्- ' एवं खलु' इत्यादि ।
हे जम्बूः ! एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण खलु-निश्चयेन प्रथमाध्ययनस्यार्थों भगवता कथितः-तस्मिन् काले तस्मिन् समये राजगृहं नाम नगरपासीत् । कीदृशं तनगरम् ? ऋद्धस्तिमितसमृद्धम्-ऋद्धं-नभःस्पर्शिवहुलप्रासादयुवतं बहुलजनसंकुलं च, स्तिमितं स्वपरचक्रभयरहितम् , समृद्ध-धनधान्यादिपरिपूर्णम् । तत्रेशानकोणे गुणशिलं तन्नाम्ना प्रसिद्ध चैत्यम् उद्यानमासीत् । तस्मिन नगरे श्रेणिका श्रेणिकनामा राजा-राजगृहनगराधिपतिः, तथा तस्य देवी-पट्ठमहिपी धारिणी-धारिणीनाम्नी शीलादिगुणशालिनी चासीत् । तया कदाचित् शुभवेलायां स्वप्ने स्वप्नावस्थायां सिंह मृगेन्द्रो दृष्टः । श्रेणिकभूपस्य धारिणीदेव्यां तत्स्वप्नदर्शनफलस्वरूपो जालिकुमारः पुत्रो जातः। यथा मेघः मेघकुमारवत्
श्री जम्बू स्वामी के पूछने के पश्चात् श्रीसुधर्मा स्वामी बोले‘एवं खलु' इत्यादि ।
हे जम्बू ! इस प्रकार निश्चय ही भगवानने प्रथम अध्ययन का निम्न अर्थ कहा है-उस काल उस समय में धन-धान्य-ऐश्वर्यवैभव-सम्पन्न, अनेक गगनचुम्बी प्रासादों से अलङ्कृत तथा स्वपरचकभयरहित 'राजगृह' नामका नगर था। उस नगरके ईशान कोणमें 'गुणशिल' नामक प्रसिद्ध उद्यान था । वहां श्रेणिक' नामका राजा था । उस की पटरानी का नाम 'धारिणी देवी' था, जो शील आदि गुणों से सुशोभित थी। उसने एक बार स्वप्न में सिंह देखा । राजा 'श्रेणिक' के पट्टमहिपी 'धारिणी देवी' के इस शुभ स्वप्न के फलस्वरूप 'जालिकुमार' नामक पुत्र उत्पन्न हुआ । मेघकुमार के
श्री स्वामी तथा प्रश्न तो श्रीसुधर्भावामी माया- 'एवं खलु' त्या..
હે જ બૂ! આ રીતે નિશ્ચયથી ભગવાને પ્રથમ અધ્યયનના નીચે મુજબ અર્થ अद्या छ-ते ण ते समयमा धन-धान्य-मश्वर्य-वैस-सम्पन्न, मने माशસ્પશી ભવનેથી શોભિત તથા સ્વપરચક્રભયરહિત, રાજગૃહ નામનું નગર હતુ તે નગરના ઈશાન કેણમાં ગુણશિલક નામનું પ્રસિદ્ધ ઉદ્યાન હતું. ત્યાં શ્રેણિક નામે રાજા - હતું, તેની પટરાણીનું નામ ધારણદેવી હતું. જે શીલ આદિ ગુણોથી સુશોભિત હતી. તેણે એક વખત સ્વપ્નામા સિંહ જે. રાજા શ્રેણિક” ની પટ્ટરાણ ધારિણી દેવી' ને આ શુભ સ્વપ્નના ફળસ્વરૂપ “જાલિકુમાર નામે પુત્ર ઉત્પન્ન થયા. મેઘકુમાર

Page #107

२७
जोलिकुमारवर्मनम् तस्य जन्म, पञ्चधात्रीभिः परिपालन, द्वासप्ततिकलाध्ययनं, विवाहश्च, विवाहेअष्टाप्टको दायः अष्टाष्टसंख्यकः श्वश्रूश्वशुरप्रदत्तवस्त्राभरणरत्नयानादियौतुकसमूहो विज्ञेयः । स च-उपरि प्रासाद०प्रसादवरगतः सन् पूर्वजन्मोपार्जितसुकृतफलं भुञ्जाना विहरती क्रीडति स्म । तदा स्वामी समवमृतः । राजगृहनगरस्य गुणशिलकचैत्ये श्रमणस्य भगवतो महावीरस्वामिनः समवसरणं बभूवेत्यर्थः ।
श्रेणिका श्रेणिकभूपतिः भव्यहितकरं चरमतीर्थकरं सुवीरं सुधीरञ्जनपरं गुणगम्भीरं श्रीमहावीरं पश्चाभिगमपुरस्सरं वन्दितुं चतुरङ्गसैन्यसहितः परिवारपरिसृतः, निर्गतः निस्सृतः श्रीभगवतः समीपं समाजगाम ।
समान ही जन्मोत्सव, पांच धाईयोंडारा लालन-पालन, बहत्तर कलाओं ' का अध्ययन तथा विवाह आदि कार्य सम्पन्न हुए । श्वशुर के द्वारा दहेज में वस्त्र, अलङ्कार, रत्न आदि आठ २ प्रकारकी वस्तुएँ मेघकुमार के समान ही इनको विवाह में प्राप्त हुई थीं। वह 'जालिकुमार' निजमहलों में अपने पूर्वजन्म के उपार्जित शुभ कर्मों के कारण अत्युत्तम गीतनृत्यादि पांच प्रकार के अनुपम विषयसुखों का अनुभव करता हुआ विचरता था। उस समय राजगृह के 'गुणशिलक' नामक उद्यान में श्रमण भगवान् महावीर स्वामी पधारे ।।
राजा 'श्रेणिक' अपने समस्त परिवार तथा चतुरङ्गिनी सेना के साथ भव्यजनों का कल्याण करने वाले, भव्यजनों के मन को रञ्जन करने वाले, गुणगम्भीर, चरमतीर्थकर श्रमण भगवान् महावीर का आगमन जानकर उन को वन्दन तथा नमस्कार करने के लिये રની માફક જ જન્મોત્સવ, પાંચ પાઈઓ દ્વારા લાલન પાલન, બહેતર કળાઓનું અધ્યયન, તથા વિવાહ આદિ કાર્ય સંપન્ન થયા વશર તરફથી દાયજામાં વસ, અલંકાર, રત્ન આદિ આઠ આઠ પ્રકારની વસ્તુઓ, મેઘકુમારની માફક જ તેમને લગ્નમાં પ્રાપ્ત થઈ હતી. તે જાલિકુમાર” પિતાના મહેલમાં પૂર્વજન્મ-ઉપાર્જિત શુભ કર્મોને કારણે અત્યુત્તમ ગીતનૃત્યાદિ પાંચ પ્રકારનાં અનુપમ વિષયસુખને અનુભવ કરતા વિચારતા હતા તે સમયે રાજગૃહના ગુણશિલક નામના ઉદ્યાનમાં શ્રમણ ગવાન મહાવીર સ્વામી પધાર્યા.
રાજા શ્રેણિક પિતાના સમસ્ત પરિવાર તથા ચતુરંગિણી સેના સાથે ભવ્ય જનું કલ્યાણ કરવાવાળા, ભવ્યજનોના મનને રંજન કરવાવાળા, ગુણગભીર, ચરમ તીર્થંકર શ્રમણ ભગવાન મહાવીરનું આગમન જાણી તેમને વન્દન નમસ્કાર કરવા -

Page #108

श्री अनुत्तरोपपातिकसूत्रे
यथा मेघस्तथा जालिरपि निर्गतः यथा पूर्व मेघकुमारः श्रीमहावीरं वन्दितुं निर्गतस्तत्र समाजगाम तथा जालिकुमारोऽपि नगरान्निस्सृत्य तत्र समाजगाम । मेघकुमार दसौ भगवदेशनाश्रवणसमनन्तरं सपदिसंजातवैराग्यवेगः सोत्कण्ठं मातापितरावापृच्छय सर्वप्राणिरक्षादक्षां मोक्षैकलक्षां दीक्षां कक्षीचकार ।
यथा मेघ एकादशाङ्गान्यधीते = मेघकुमारवज्जालिकुमारोऽपि सामायिकमारभ्य आचाराङ्गादीनि एकादशाङ्गानि समधीतवान् ।
२८
ननु जालिकुमारादायः श्रीभगवत्समीपे पव्रज्यां गृहीत्वा एकादशाङ्गनामध्ययनं कृतवन्त इति कथं संभवति, एकादशाङ्गान्तर्गतस्य नवमाङ्गस्य नाम्नां निकला और पांच अभिगमपूर्वक भगवान की सेवामें उपस्थित हुआ । जिस प्रकार 'मेघकुमार' भगवान् को वन्दन - नमस्कार करने निकला था, उसी प्रकार 'जालिकुमार' भी भगवान् को वन्दननमस्कार करने के लिये नगरसे निकलकर भगवान जहाँ विराजित थे वहाँ आये । मेघकुमार के समान उनको भगवान की अनुपस धर्मदेशना सुनकर वैराग्य उत्पन्न हुआ । अपने माता-पिता को पूछ कर अत्यन्त उत्साह एवं उत्कट अभिलाषा के साथ सर्व प्राणियों को अभय प्रदान करने वाली, परमपद मोक्ष के प्रति एकलक्ष्य बनाने वाली दीक्षा ग्रहण की ।
जिस प्रकार मेघकुमारने ग्यारह अङ्गका ज्ञान प्राप्त किया था उसी प्रकार 'जालिकुमार' ने भी सामायिक से लेकर आचाराङ्ग आदि ग्यारह अङ्गका ज्ञान प्राप्त किया ।
માટે નીકળ્યા અને પાંચ અભિગમપૂર્વક ભગવાનની સેવાનાં ઉપસ્થિત થયા. જેવી રીતે પહેલા ‘મેઘકુમાર ’ ભગવાનને વન્દનનમસ્કાર કરવા નીકળ્યા હતા તેજ રીતે ‘જાલિકુમાર' પણ ભગવાનને વન્દન–નમસ્કાર કરવા માટે નગરથી નીકળી ભગવાન જ્યા મિરાજતા હતા ત્યાં આવ્યા.
‘મેઘકુમાર’ ની માફક ભગવાનની અનુપમ ધમ દેશના સાભળી તેને વૈરાગ્ય ઉત્પન્ન થયા. પેાતાના માતાપિતાને પૂછી અત્યન્ત ઉત્સાહ તેમજ ઉત્કૃષ્ટ અભિલાષાની સાથે સવ પ્રાણિઓને અભય પ્રદાન કરવાવાળી, પરમપદ મેાક્ષ તરફ એક લક્ષ્ય ખનાવવાવાળી દીક્ષા ગ્રહણ કરી,
જે રીતે મેઘકુમારે અગ્યાર અંગેનું જ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું હતું. તેજ રીતે? જાલિ કુમારે? પણ સામાયિકથી લઈને આચારાંગ આદિ અગ્યાર અગેનું જ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું.

Page #109

जालिकुमारवर्णनम्
२९ इदमेव प्रस्तुतमङ्गमुपलभ्यते, जालिकुमारादीनां स्वकीयचरित्र प्रतिपादकरयाम्य प्रस्तुतस्य शास्त्रस्य तदानीमविधमानतया तदध्ययनविपयताया असंभवात ? इति चेदुच्यते-एपा द्वादशाङ्गी अर्थरूपेण ध्रुवा, नित्या, शाश्वती च । मोक्षोपपयोगिश्रुतचारित्रनिरूपणार्थ गत्तेन भगवता तत्तत्समयोपयोगि केवलं हेतुदृष्टान्तस्वरूपमन्यदन्यत्संगृहीतं, लक्ष्यं तु मोक्षप्राप्तिकरं श्रुतचारित्रं न क्वचिद् विभिन्नतयो
यहा प्रश्न उत्पन्न होता है कि-'जालिकुमार' आदि राजकुमारों ने भगवान से दीक्षा ग्रहण की, तथा उनके ही समीप ग्यारह अगोंका अध्ययन किया, यह बात कैसे सम्भव हो सकती है ?; क्यों कि यह नवमा अंगमन्त्र ग्यारह अगों के अन्तर्गत हो जाता है, जिसका विपय स्वयं जालिकुमार आदि राजकुमारों का जीवन वृत्तान्त ही है। अतः जालि कुमार आदि राजकुमारों का अपने ही चरित्र के निस्पक इस अनुत्तरोपपातिकदशाङ्ग सूत्र के उस समय अनुपलब्ध होने से इस अङ्गका अध्ययन (पढना) सर्वथा असम्भव है अर्थात् उनके अध्ययन विपय की बात कैसे सम्भव हो सकती है?
इसका प्रत्युत्तर यह है कि-यह द्वादशाही अर्थरूपसे ध्रुव, नित्य एवं शाश्वत है, परन्तु मोक्षोपयोगी श्रुत चारित्रका निरूपण करने में प्रवृत्त सभी तीर्थङ्करोंने उस-उस समय के उपयोगी केवल हेतु और दृष्टान्त का स्वरूप जुदी-जुदी तरहसे संकलित किया है, किन्तु मोक्ष प्राप्ति कराने वाले श्रुतचारित्ररूप लक्ष्य का भिन्नरूपसे कहीं
- અહિં પ્રશ્ન ઉત્પન્ન થાય છે કે –“જાલિકુમાર” આદિ રાજકુમારએ ભગવાન પાસે દીક્ષા લીધી તથા તેમની જ પાસે અગ્યાર અગોનું અધ્યયન કર્યું હતું, આ વાત કેવી રીતે સંભવિત હેઈ શકે છે? કેમકે આ નવમુ અગસૂત્ર અગ્યાર અગોની અન્તર્ગત થઈ જાય છે જેને વિષય સ્વયં જાલિકુમાર આદિ રાજકુમારના જીવન વૃત્તાન્તજ છે એટલે જાલિકુમાર આદિ રાજકુમારના પિતાનાજ ચરિત્રને નિરૂપણ કરવાવાલા આ અનુત્તરપપાતિકદશાગ સૂત્ર તે સમયે અનુપલબ્ધ હોવાથી આ અગને અધ્યયન (ભણવું) સર્વથા અસંભવ છે, અર્થાત્ તેમને અધ્યયન (ભણવા) વિષયની વાત કેવી રીતે સંભવિત થઈ શકે છે?
એને પ્રત્યુત્તર આ છે કે આ દ્વાદશાગી અર્થપથી ધ્રુવ, નિત્ય અને શાશ્વત છે. પણ મેક્ષિપગી શ્રત ચારિત્રનું નિરૂપણ કરવામાં પ્રવૃત્ત સર્વે તીર્થકરેએ તે તે સમયને ઉપયેગી ફેંકત હેતુ અને દૃષ્ટાંન્તનું સ્વરૂપ જુદી જુદી રીતે સકલિત કરેલ છે પરંતુ મોક્ષ પ્રાપ્તિ કરાવવાવાળા શ્રત–ચારિત્રરૂપ લયને જુદી રીતે કયાંય

Page #110

T
श्री अनुत्तरोपपातिकदशाङ्गसूत्रे पदिष्टम् । अत एवास्य श्रुतचारित्रस्वरूपस्यैकरूपेणाऽनादिकालतः प्रवृत्ततया ध्रुवत्वं नित्यत्वं शाश्वतिकन्वं च सिद्धयति द्वादशाङ्गयः, उक्तञ्च
'इच्चेइयं दुवालसंगं गणिपिडगं न कयाइ नासी, न कयाइ न भवड, न कयाइ न भविस्सइ, भुर्वि च भवड य, भविस्सइ य, धुवे नियए, सासए, अक्खए, अव्वए, अवहिए, निच्चे । " (नन्दी)
___ " इत्येप द्वादशाङ्गोगणिपिटको न कदाचिन्नासीत्, न कदाचिन्न भवति, न कदाचिन्न भविष्यति, अभूच्च भवति च, भविष्यति च, ध्रुवो, नियतः शाश्वत: अक्षयः अव्ययः अवस्थितः नित्यः।" इतिच्छाया।
हेतुदृष्टान्तानां तु श्रुतचारित्रपरिपोषकतया तीर्थङ्करैः समये समये चशिष्यप्रतिबोधानुकूलतया तेषां भिन्नरूपेण प्रदर्शनं कृतमिति नास्ति कस्याश्चिदाशङ्काया अवसर इति । अत एव ज्ञाताधर्मकथाङ्ग मेधकुमारस्य, विपाकमूत्रे सुबाहुभी उपदेश नहीं किया, अत एव इस श्रुतचारित्र के स्वरूपकी समानरूपसे अनादिकालिक प्रवृत्ति होने के कारण इस हादशाङ्गीका ध्रुवत्व, नित्यत्व, एवं शाश्वतिकत्व सिद्ध होता है । कहा भी है
"यह बारह अङ्गरूप गणिपिटक (आचार्य की पेटी)न कभी था, न है, और न कभी रहेगा, ऐसी गत नहीं है । परन्तु यह था, है,
और रहेगा, क्यों कि यह ध्रुव है, नियत है, शाश्वत है, अक्षय है, अव्यय है, अवस्थित है और नित्य है" (नन्दी)।
. हेतु और दृष्टान्त-श्रुत चारित्र का परिपोषक है, इस कारण तीर्थङ्करोंने समय समय पर अपने शिष्यों के प्रतिवोधकी अनुकूलता को लेकर उनका भिन्न-भिन्नरूपसे कथन किया है, अतः यहां अथ शङ्का का कोई स्थान नहीं रहता। इसलिये ज्ञाताधर्मकथाङ्ग में मेघપણ ઉપદેશ કરેલ નથી, એટલે આ શ્રુત–ચારિત્રના સ્વરૂપની સમાનરૂપથી અનાદિકાળની પ્રવૃત્તિ હેવાને કારણે આ દ્વાદશાગીનું ધ્રુવવ નિત્યત્વ અને શાશ્વતિક સિદ્ધ થાય છે
. तेभन ४धु पण छे है-"मा मार भग३५ गणिपिट (मायाय नी पेटर) કયારેક પણ ન હતી અત્યારે પણું નથી અને કયારેય નહિ હોય તેમ નથી, પણ તે હતી, છે અને રહેશે, કેમકે આ પેટી ધવ છે નિયત છે, શાશ્વત છે, અક્ષય છે, अव्यय छे मवस्थित छ भने नित्य छे.” (नन्दी)
હેતુ અને દષ્ટાન્ત શ્રુતચારિત્રના પરિપષક હોવાથી તીર્થ કરેએ પ્રત્યેક સમયે પિતાપિતાના શિવેને પ્રતિબોધવા અનુકૂળતાનુસારે તેને જુદી જુદી રીતે કથન કરેલ છે, એટલે અહી હવે શકાને કોઈ સ્થાન રહેતું નથી. તેથી જ્ઞાતાધર્મકથાંગમાં

Page #111

जालिकुमारवर्णनम्
कुमारादीनां, अन्तकृतदशाङ्ग गौतमकुमारादीनां तथा कालीमहाकालीप्रभृतिसाध्वीनां चैकादशाङ्गाध्ययनं संगच्छते ।
३१
गुणरत्नं तपःकर्मेति । जालिकुमारस्य मेघकुमारवत् गुणरत्नाख्यतपःकर्मानुष्ठानम्। स्कन्दकऋपिवत् सर्वा वक्तव्यता, सैव चिन्तना = तहमै चिन्तना, आपुच्छना = तथैवानशनत्रतावरणार्थमनुज्ञाप्राप्तये भगवतः प्रार्थना । स्कन्द्रकलदेव चस जालिरनगारः स्थविरैः सार्द्धं विपुलगिरिं समारुरोह | नवरं = एतावानेव तस्माद्विशेषः - यदयं पोडश वर्षाणि श्रामण्यपर्याय चारित्रं पालयित्वा कालमासे= कुमार, विपाक सूत्रमें सुबाहुकुमार आदि, अन्तकृतदशाङ्ग सूत्र में गीतमकुमार आदि और काली महाकाली आदि साध्वियों के ग्यारह अङ्गो का अध्ययन ( पढना ) सङ्गत होता है ।
मेघकुमार के समान जालिकुमारने भी गुणरत्न नामक तप का आराधन किया । इस तप की विधि इस प्रकार है
प्रथम मास में एकान्तर उपवास, द्वितीय मास में वेले - वेले पारणा, तीसरे महीने में तेले - तेले पारणा, इस प्रकार सोलहवें महीने में सोलह - सोलह उपवास के अनन्तर पारणा, इसी क्रमसे पुनः उतरते हुए एकान्तर उपवास तक किया जाता है । दिन में उत्कुटुकासन से सूर्यकी आतापना ले, रात्रि में सुखवस्त्रिका चोलपटक सिवाय प्रावरणरहित वीरासन से ध्यान करे । इस में तप के दिन ४०७, पारणेंके दिन ७३, कुल ४८० दिन होते हैं । इस क्रमसे सोलह मास में यह तप पूर्ण होता है ।
મેઘકુમાર, વિપાકસૂત્રમા સુબાહુકુમાર આદિ, અન્તકૃતદશાગસૂત્રમાં ગૌતમકુમાર આદિ તથા કાલી મહાકાલી આદિ સાવિએને અગ્યાર અ ગેાનું અધ્યયન (ભણુવુ) સગત થાય છે મેઘકુમારની માફ્ક જાલિકુમારે પણ ગુણરત્ન નામે તપનુ આરાધન કર્યું એ તપની વિધિ આ રીતે છે :-પ્રથમ મહિનામા એકાન્તર ઉપવાસ, ખીન્ત મહિનામા છઠ્ઠુંને પારણે છ, ત્રીજામાં અઠ્ઠમને પારણે અઠ્ઠમ એ રીતે સેાળમે મહિન મેળ સાળ ઉપવાસે પાચ્છુ, એજ ક્રમથી પાછા ઉતરતા એકાન્તર ઉપવાસ સુધી કવામાં આવે છે. દિવસે ઉત્સુઢુકાસને ( કઠુઆસને ) સૂર્યની આતાપના લે રાત્રિમાં મુખવસ્તિકા ચાલપટ્ટક સિવાય પ્રાવરણ રહિત થઈ વીરાસને બેસી ધ્યન કરે આ પ્રમાણે આ તપના તપ દિવસ ૪૦૭ તથા પારણાના દિવસ ૭૩ કુલ ૪૮૦ દિવસ થાય છે એ કસે સેળ માસમા આ તપ પૂર્ણ થાય છે.

Page #112

३२
श्री अनुत्तरोपपातिकसूत्रे
मृत्युसमये कालं कृत्वा = दारिकशरीरं परित्यज्य ऊर्ध्वम् ऊर्ध्वगतिं प्राप्नुवन चन्द्रादारभ्य सौधर्मेशानादि यावदारणाच्युतं कल्पं गच्छन नवग्रैवेयकविमानमरतरा दूर्ध्वं दूरं व्यतिक्रम्य = समुल्लङ्घ्य विजये = विजयाख्ये विमाने = अनुत्तरविमाने देवत्वेन = वैमानिकदेवत्वेन उपपन्न: - उपपाताख्यं जन्म प्राप्तवान || ० ५ ॥ मूलम् - तए णं ते थेरा भगवंतो जालि अणगारं कालगयं जाणित्ता परिनिव्वाणवत्तियं काउस्सग्गं करेंति, काउस्सग्गं करिता पत्तीवराई गिण्हंति, गिण्हित्ता तहेव ओयरंति, जाव 'इमे से आयारभंडए भंते !' त्ति भगवं गोयमे जाव एवं वयासी एवं खलु देवाणुप्पिया ! तुब्भं अंतेवासी जालिनामं अणगारे पगइभद्दए, से णं जाली अणगारे कालमासे कालं किच्चा कहिं गए ? कहिं उववण्णे ?, एवं खलु गोयमा ! ममं अंतेवासी तहेव जहा खंद्यस्स जाव कालमासे कालं
स्कन्दक ऋषि के समान चिन्तना, पुच्छना, तथा अनशन आदि व्रत के लिये भगवान की आज्ञा प्राप्त करना आदि सब वर्णन जान लेना, और स्कन्दक ऋषि के समान ही ये जालिकुमार अनगार स्थविरों के साथ विपुलगिरि पर गए । यहाँ विशेष यह समझें कि - इन्हों ने सोलह वर्ष चारित्र का पालन कर अन्त समय औदारिक शरीरको त्याग कर ऊर्ध्वगति करते हुए चन्द्रमा से लेकर सौधर्म, ईशान आदि आरण, अच्युत पर्यंत वारह ही देवलोक तथा नव ग्रैवेयक विमानों को उल्लङ्घन कर 'विजय' नामक अनुत्तर विमान में वैमानिक देवतारूपसे उत्पन्न हुए || सू० ५ ॥
સ્કન્દક ઋષિની માફક, ચિન્તના, પૃચ્છના તથા અનશન આદિ વ્રત માટે ભગવાનની આજ્ઞા પ્રાપ્ત કરવી આદિ સર્વ વર્ણન જાણવું, અને સ્કન્દક ઋષિની માફક જ એ’જાલિકુમાર અણુગાર સ્થવિરેની સાથે વિપુલાચલ પ`ત ઉપર ગયા. અહી વિશેષ આટલું જાણવું કે એએએ સાળ વર્ષે ચારિત્રપાલન કરી અન્ત સમયમાં ઔદારિક શરીરને ડી ઉર્ધ્વ ગતિ કરતાં ચન્દ્રમાથી લઇ સૌધર્માં ઇશાન આદિ ભરણુ અશ્રુત પત ખારેચ દેવલાક તથા નવ જૈવેયક વિમાનાને એલ ઘી વિજય’ નામે અનુત્તર વિમાનમાં વૈમાનિક દેવ રૂપે ઉત્પન્ન થયા. (સ્૦૫)

Page #113

गौतम प्रश्नोत्तरनर्णनम् किच्चा उ8 चंदिम जाव विजए विमाणे देवत्ताए उववण्णे। जालिस्स णं भंते ! देवस्स केवइयं कालं ठिई पण्णता ? गोयमा ! वत्तीसं सागरोवमाइं ठिई पण्णता । से णं संते! ताओ देवलोगाओ आउक्खएणं भवरखएणं ठिइक्खएणं चयं चइत्ता कहिं गच्छिहिति ? कहिं उववजिहिति ?, गोयमा ! महाविदेहे वासे सिन्झिहिति । एवं खलु जम्बू ! ससणेणं जाव संपत्तेणं अणुत्तरोववाइयदसाणं पढमस्स वग्गस्स पढसज्झयणस्स अयमढे पण्णत्ते ॥ सू० ६॥
छाया-ततःखलु ते स्थविरा भगवन्तो जालिमनगारं कालगतं ज्ञात्वा परिनिर्वाणप्रत्ययिकं कायोत्सर्ग कुर्वन्ति, कायोत्सर्ग कृत्वा पात्रचीवराणि गृह्णन्ति, गृहीत्वा तथैवावतरन्ति यावत् 'इमानि तस्याचारभाण्डानि भदन्त !' इति भगवान् गौतमः यावदेवमवादीत्
एवं खलु देवानुप्रियाः ! युष्माकमन्तेवासी जालिनामानगारः प्रकृतिभद्रकः, स खलं जालिरनगारः कालमासे कालं कृत्वा क गतः ! कोपपन्नः । एवं खलु गौतम ! ममान्तेवासी तथैव यथा स्कन्दकस्य यावत्कालमासे कालं कृत्वा ऊर्ध्वं चन्द्रमः-यावद् विजये विमाने देवत्वेन उपपन्नः ।
जालेः खलु भदन्त ! देवस्य कियत्कालं स्थितिः प्रज्ञप्ता ?, गौतम ! द्वात्रिंशत्सागरोपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । स खलु भदन्त ! तस्माद् देवलोकादायुःक्षयेण भवक्षयेण स्थितिक्षयेण चयं त्यक्त्वा क गमिष्यति, कोपपत्स्यते ? गौतम ! महाविदेहे वर्षे सेत्स्यति५। एवं खलु जम्बूः! श्रमणेन यावत्संप्राप्तेन अनुत्तरोपपातिकदशानां प्रथमस्य वर्गस्य प्रथमाध्ययनस्यायमर्थः प्रज्ञप्तः ।।मू०६॥
____टीका-'तए णं ते इत्यादि-तता-जालिकुमारस्य शरीरपरित्यागानन्तरं खलु-निश्चयेन ते जालिकुमारसमीपवतिनो भगवन्तः स्थविरा जालिमनगारं
'तए मं ते ' इत्यादि । जालिकुमार के शरीर छोडने पर उनके समीपवर्ती स्थविरोंने जालिकुमार अनगार को कालगत हुआ
तए णं ते' या જલિકુમારના શરીર છુટયા બાદ તેમના સમી પવતી સ્થવિરાએ જાલિકુમાર અણગારને કાલગત થયા જાણ પર કામનહેતુક કાન્સ કર્યો તદનન્તર જાલિકુમારન

Page #114

श्री अत्तनुरोपपातिकदशाङ्गसूत्रे कालगतं ज्ञात्वा परिनिर्वाणप्रत्यायिक-परलोकगमनहेतुकं कायोत्सर्ग कृतवन्तः । कायोत्सर्ग कृत्वा पात्रचीवराणि-पात्राणि-भिक्षापात्रादीनि, चीवराणि-यत्राणिसदोरकसुखयस्त्रिकाचोलपट्टकगाटिकारजाहरणादीनि धर्मोपकरणानि जगृहुः, गृहीत्वा च तथैव विपुलगिरितटादवतरन्ति, अवतीर्णाः यावत्-भगवत्समीपमागत्याऽत्रुवन् हे भगवन् ! इमानि तम्य परलोकातस्य जालेरनगारस्य आचारमाण्डानि धर्मोपकारणानि सन्ति । ततः 'भदन्त ! इति' हे भगवन् ! इति सविनयं भगवन्तं स्वाभिमुखीकृत्य भगवान् गौतमः यावत्-भगवन्तं पर्युपासीन एवं वक्ष्यमाणरीत्याऽवादी--
____ एवं खलु-निश्चयेन हे देवानुप्रियाः युष्माकमन्तेवाली-शिष्य जालिनामा अनगारः प्रकृतिमद्रका स्वभावेनैवोपशान्तकपाय आसीत् । स खलु जालिग्नगारः कालमासे आयुपीऽवसानकाले कालं कृत्वा औदारिकगरीरं त्यक्त्वाक गतः? कोपपन्नः? कस्मिन् स्थाने जन्म प्राप्तः? भगवानाह -हे गौतम ! जानकर परलोकगमन-हेतुक कायोत्सर्ग किया, तदनन्तर जालिकुमार के पात्र-भिक्षापात्र आदि, वस्त्र - दोरासहित मुखवलिका, चोलपट्ट, चादर, रजोहरण आदि धपिकरण लेकर विपुलाचल पहाडले उत्तरे और भगवान महावीर स्वामी की सेवा में उपस्थित हुए, तथा चन्दन नमस्कार कर इस प्रकार बोले-हे भगवन् ! कालप्राप्त जालिकुमार अनगार के ये धौंपकरण हैं।
इस के बाद 'हे सगवन् ! ' ऐसा सम्बोधन करके भगवान गौतमस्वामी श्रमण भगवान महावीर से अत्यन्त बिनय के साथ इस प्रकार पूछने लगे- हे भगवन् ! देवताओं द्वारा लेवित, भद्रप्रकृतिबाले, आपके सुशिष्य जालिकुमार अनगार साल करके कहां गये ? तथा कहा उत्पन्न हुए ? । પાત્ર–ભિક્ષાપાત્ર આદિ, વસ્ત્ર–દોરા સહિત સુખશ્વિક, લપટ્ટ, ચાદર, રજોહરણ આદિ ધર્મોપકરણ લઈને વિપુલાચલ પહાડથી ઉતરી ભગવાન મહાવીર સ્વામીની સેવામા ઉપસ્થિત થયા, અને વન્દન નમસ્કાર કરી આ પ્રમાણે છેલ્યા, હે ભગવન્! કાલપ્રાપ્ત જાલિકુમારના આ ધર્મોપકરણો છે. ત્યારબાદ હે ભગવન્એવું સ હન કરી ભગવાન ગૌતમ સ્વામી શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને અત્યન્ત-વિનય-સહિત આ પ્રમાણે પૂછવા લાગ્યા- હે ભગવન્! દેવતાઓ દ્વારા સેવિત ભદ્રપ્રકૃતિવાળા આપના સુશિષ્ય જેલિકુમાર અણગાર કાળ કરીને કયાં ગયા? અને કયાં ઉત્પન્ન થયા?

Page #115

गौतम प्रश्नोत्तरवर्णनम्
३५
एवं खलु ममान्तेवासी - निव्यः जालिरनगारः यथास्कन्दकस्य= सन्दका पिवत् त्यक्तौदारिकशरीरः ऊर्ध्वगतिं प्राप्नुवन् चन्द्रादारभ्य यावद् विजये विमाने देवत्वेनोपपन्नः ।
गौतमः पृच्छति - भगवन् । जालेः खलु देवस्य विजयविमाने कियन्तं कालं स्थितिः प्रजप्ता । भगवानाह - हे गौतम ! जालिदेवस्य स्थितिस्तत्र द्वात्रिशत्सागरोपमानि प्रज्ञप्ता |
गौतमः पृच्छति - हे भदन्त ! स खलु जालिदेवः आयुःक्षयेण = देवायुपः क्षयेण, भत्रक्षयेण = देवभवच्यवनेन, स्थितिक्षयेण = विजयविमाने द्वात्रित्सागरोपमस्थितिक्षयेण च पश्चात्तस्मात् = विजयविमानाख्या देवलोकात् मच्युतः क गमियति ? व पुनरुपपत्स्यते ? | भगवान् कथयति - गौतम ! महाविदेहे वर्षे= महाविदेहक्षेत्रे सेत्स्यति = सिद्धिगतिनामधेयं स्थानं प्राप्स्यति ।
भगवान महावीर कहते हैं: - हे गौतम ! मेरा सुशिष्य जातिकुमार अनगार स्कन्दक ऋषि के समान अपने इस औदारिक शरीर को छोडकर चन्द्र आदि बारहों देवलोक और नव ग्रैवेयक को उलइन कर विजयनामक अनुत्तर विमान में उत्पन्न हुआ है ।
श्री गौतम स्वामी पुनः प्रश्न करते हैं - हे भगवन् ! विजय विमान में जालिकुमार देवकी कितनी स्थिति है ? भगवान ने कहाहे गौतम! बत्तील सागरोपमकी स्थिति है । गौतमस्वामी - हे भगवत् ! जालिकुमार देव, अपनी देव-संवन्धी आयु, भय और स्थितिको समाप्तकर कहाँ जायेंगे ? तथा कहा उत्पन्न होगे ? '
भगवान - हे गौतम ! महाविदेहक्षेत्र में जन्म लेकर वहाँ से सिद्विगतिनामक स्थान को प्राप्त करेगा, अर्थात् अपने समस्त कर्मा को क्षय करके मोक्षमें जायेगा ।
ભગવાન મહાવીર કહે છે, હે ગૌતમ! મા સુશિષ્ય જાલિકુમાર, અણુગાર સ્કન્દક ઋષિની જેમ પેાતાના ઔારિક શરીને ઇંડી ચન્દ્વ આદિ ખા દેવસેક અને નવ અવેયકને એાળથી વિજય નામના પહેલા અનુત્તવિમાનમાં ઉત્પન્ન થયા છે શ્રી ગૌતમસ્વામી પુનઃ પ્રશ્ન કરે છે- હે ભગવન્ ! વિજય વિમાનમા વ્યલિકુમાર દેવની કેટલી સ્થિતિ છે ? ભગવાને કહ્યુ -હે ગૌતમ ! ત્રીસ માગપમની સ્થિતિ છે શ્રી ગૌતમસ્વામી-હે ભગવન્ જાલિકુમારદેવ પેાતાની દેવસ અન્લી આયુ, ભવ અને સ્થિતિને પૂર્ણ કરી કયાં જશે? તથા કયા ઉત્પન્ન થશે ?

Page #116

-
श्री अनुत्तरोपपातिकदशाङ्गमत्रे अथ सुधर्मस्वामी जम्बूस्वामिनं प्रति पणिजगाद
हे जम्बूः ! एवं खलु-उक्तरीत्या श्रमणेन भगवता महावीरेण यावत् उक्तसकलविशेषणविशिष्टेन संपाप्तेन-सिद्धिगतिगतेन अनुत्तरोपपातिकदशानाम्
अनुत्तरोपपातिकदशाङ्गस्य प्रथमस्य वर्गस्य प्रथमाध्ययनस्य अयं-पूर्वप्रतिपादितः अर्थम्भावः प्रज्ञप्तः कथितः ॥ ० ६ ॥ अनुत्तरोपपातिकदशाङ्गसूत्रस्यार्थबोधिन्याख्यायां व्याख्यायां
प्रथमं जालिकुमाराख्यमध्ययनं समाप्तम् ॥१॥
श्री सुधर्मा स्वामी श्री जम्बू स्वामी के प्रति कहते हैं:-हे जम्बू ! पूर्वोक्त समस्त गुणों से युक्त मुक्तिप्राप्त श्रमण भगवान महा- , वीरने अनुत्तरोपपातिकदशाङ्ग सूत्रके प्रथम वर्ग के प्रथम अध्ययन का यह अर्थ कहा है। श्री अनुत्तरोपपातिकदशाङ्ग सूत्रकी अर्थबोधिनीनामक टीका के
हिन्दी अनुवाद का प्रथम अध्ययन समाप्त ॥
ભગવાન કહે છે-હે ગૌતમ! મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં જન્મ લઈને ત્યાંથી સિદ્ધિગતિ નામે સ્થાનની પ્રાપ્તિ કરશે, અર્થાત્ પિતાના સમસ્ત કર્મોને ક્ષય કરી મોક્ષમાં જશે
શ્રી સુધમાં સ્વામી શ્રી જખ્ખસ્વામી પ્રત્યે કહે છે –
હે જબૂ! પૂર્વોક્ત સમસ્ત ગુણોથી યુકત મુકિતપ્રાપ્ત શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે અનુત્તરપપાતિકઢાગ સત્રના પ્રથમ વર્ગના પ્રથમ અધ્યયનને આ પ્રમાણે અર્થ કહેલ છે. ' 'श्री मनुत्तरीपाति सूत्र'नी 'ममाधिनी' નામની ટીકાના “ગુજરાતી અનુવાદ” નું
પ્રથમ અધ્યયન સમાપ્ત

Page #117

मयालिकुमारादि चरित्रवर्णनम्
३७
मूलम् - एवं सेसाण वि नवहं भाणिअव्वं, णवरं सत्त धारिणीसुया, वेहलवेहासा चिल्लाए, अभए णंदाए । आइह्राणं पंचण्हं सीलसवासाईं सामण्णपरियाओ, तिन्हं वारस वासाई, दो पंचवासाई । आइहाणं पंचण्हं आणुपुच्चीए उववाओ विजए, वैजयंते, जयंते, अपराजिते, सव्वट्टसिद्धे । दीह दंते सब्वंटूसिद्धे । उक्कमेणं सेसा, अभओ विजए, सेसं जहा पढमे । अभयस्स नातं - रायगिहे णयरे सेणिए राया, नंदा देवी माया, सेसं तहेव । एवं खलु जम्बू ! समणेणं जाव संपत्तेणं अणुत्तरोववाइयदसाणं पढमस्स वग्गस्स अयमट्टे पणतं ॥ सू० १ ॥
छाया - एवं शेषाणामपि नवानां भणितव्यं, नवरं ( विशेषः ) - सप्त धारिणीसुताः, वेहल्लवैहायसौ चेल्लनायाः, अभयो नन्दायाः । आद्यानां पञ्चानां पोडशवर्षाणि श्रामण्यपर्यायः । त्रयाणां द्वादशवर्षाणि द्वयोः पञ्च वर्षाणि । आद्यानां पञ्चानामानुपूर्व्योपपातः = विजये, वैजयन्ते, जयन्ते, अपराजिते, सर्वार्थसिद्धे । दीर्घदन्तः सर्वार्थसिद्धे, उत्क्रमेण शेषाः, अभयो विजये | शेषं यथा प्रथमे ।
अभयस्स नानात्वं- राजगृहं नगरं, श्रेणिको राजा, नन्दादेवी माता, शेषं तथैव । एवं एल जम्बूः ! श्रमणेन यावत्संप्राप्तेन, अनुत्तरोपपातिकदशानां प्रथमस्य वर्गस्यायमर्थः प्रज्ञप्तः ॥ भ्रू० १ ॥
1
॥ इति प्रथमो वर्गः समाप्तः ॥ १ ॥
टीका- 'एवं इत्यादि । एवम् उक्तरीत्या जालिकुमारवत् शेषाणामपि नवानां मयालिप्रभृतिनां कुमाराणां भणितव्यं = वर्णनं वक्तव्यम् | नवरमिति
' एवं ' इत्यादि ।
इस प्रकार जालिकुमार के तुल्य ही शेष मयालि आदि नवों राजकुमारों का जीवन-वृत्तान्त जानना चाहिये । यहाँ विशेष यह है
' एवं ' इत्याहि
આ રીતે જાલિકુમારની માફ્ક શેષ મલિ આદિ નવે રાજકુમારાન જીવનવૃત્તાન્ત

Page #118

३८
-
श्री अनुत्तरोपपातिकदशाङ्गसूत्रे विशेषार्थवाचकमव्ययम् ततो दशसु कुमारेषु खल्वेतावान् विशेपः-सप्त-१ जालि २ मयालिः, ३ उपयालिः, ४ पुरुषसेनः, ५ वारिषेणः, ६ दीर्घदन्तः, ७ लष्टदन्तश्चैते सप्त धारिणीपुत्राः। वेहल्ल-वैहायसौ, इमौ द्वौ चेल्लनायाः पुत्रौ। अभयश्च नन्दायाः पुत्र आसीत् । आद्यानां पञ्चानां जालिकुमारादिवारिषेण पर्यन्तानां श्रामण्यपर्याय: चारित्रपर्यायः पोडश वर्षाणि । त्रयाणां दीर्घदन्तलपदन्त वेहल्लानां श्रामण्यपर्यायो द्वादश वर्षाणि । द्वयोः बैहायसस्य, अभयस्य च श्रामण्यपर्यायः पञ्च वाणि। तथा आधानां पञ्चानां जालिकुमारस्य, मयालिकुमारस्य उपयालिसकुमारस्य, पुरुषसेनस्य, वारिषेणस्य च आनुपूच्यॉ= अनुक्रमशः विजये, वैजयन्ते, जयन्ते, अपराजिते सर्वार्थसिद्धे च विमाने-तत्तदाख्ये निमाने उपपात: उत्पत्तिर्वभूव । दीर्घदन्तः सर्वार्थसिद्धे उत्पन्नः । उत्क्रमेण पश्चानुपा शेपा:-अपराजिते लादन्तः, जयन्ते वेहल्लः, वैजयन्ते कि-इन दस कुमारों लें-१ जालि, २ भयालि, ३ उपयालि, ४ पुरुपसेन, ५ वारिपेण, ६ दीर्घदन्त, और ७ ल दन्त, ये लात धारिणी रानी के, येहल्ल और वैहायस ये दो चेलणा के पुत्र हैं । अभयकुमार महारानी 'नन्दा' के पुत्र हैं। जालिकुमार ले वारिषेण पर्यन्त पांच राजकुमारोंने लोलह वर्ष, दीर्घदन्त, लष्टदन्त और बेहल्ल इन तीन राजकुमारोंने बारह वर्ष, वैहायल और अभयकुमारने पांच पांच' वर्ष संयम पालन किया । जालिकुमार, सयालिकुमार, उपयालिकुमार पुरुषसेन और बारिणकुमार, ये पांच क्रमशः-विजय, बैजयन्त, जयन्त, अपराजित और सर्वार्थसिद्ध में उत्पन्न हुए। दीर्घदन्त सर्वार्थसिद्ध में उत्पन्न हुए। शेष तीन पश्चानुपूर्वीले अपराजित आदि विमानों में જાણવા અહિ વિશેષ એમ સમજવું કે આ દશ કુમારમાં ૧ જાલિ, ૨ મયાલિ, ૩ ઉપયાલિ, ૪ પુરુષસેન, ૫ વારિણ, ૬ દીર્ઘદન્ત અને ૭ લwદન્ત, એ સાત ધારી રાણુના, વેહલ અને વૈહાયસ એ બે ચેલણાના પુત્ર છે અભયકુમાર મહારાણું નન્દાને પુત્ર છે જાલિકુમારથી વરિષણ સુધી પાંચ રાજકુમારેએ સેળ વર્ષ, દીર્ઘદન્ત, લષ્ટદઃ, અને વેહલ, એ ત્રણે બાર વર્ષ અને હાયસ તથા અભયકુમાર, એ બે પાંચ પાંચ વર્ષ સુધી સ યમ પાલન કર્યું જાલિકુમાર, માલિકુમાર, ઉપયાલિકુમાર, પુરુષસેન, भने परिषमार उप. प्रांय मश: विनय, वैश्यन्त, स्य-d,- अपरित ने સર્વાર્થસિદ્ધમાં ઉત્પન્ન થયા દીર્ધદઃ સર્વાર્થસિદ્ધમાં ઉત્પન્ન થયા બાકીના ત્રણ પશ્ચાનુપૂવીથી અપરાજિત આદિ, વિમાનમાં ઉત્પન્ન થયો, અર્થાત્ અપરાજિતમ

Page #119

मयालिकुमारादि चरित्रवर्णनम् चैहायसः, इत्येवं त्रयः समुत्पनाः। अभयो विजये विपाने उपपान प्राप। शेपम् उक्तादन्यद् वर्णनं यथा प्रथमे प्रथमाव्यय ने जालिकुमारस्य तद् योध्यमित्यर्थः । अभयस्य अभयशुमारविषये नानात्वं विशेपो वर्तते यथाराजगृहं नगरं, श्रणिको राजा पिता, नन्दादेवी भाता, शेषम् अपशिष्टं वर्णनं तथैव-जालिकुमारबद्विजेयम् । एवं खलु जम्बूः ! इत्यादि पूर्व व्याख्यातम् । अनुत्तरोपपातिकदगानां प्रथमस्यवर्गस्यायमर्थः प्रजप्तः ||१|| ॥ इति श्री-विश्वविख्यात-जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदगमापाकलितललितकलापालापक-प्रविशुद्धगन्नपचनैकग्रन्थनिर्मायक-वादिमानमर्दक-श्रीशाहृच्छत्रपतिकोल्हापुरराजमदत्त- जैन शास्त्राचार्य-पदभूपित-कोल्हापुररान
गुरु-बालब्रह्मचारि-जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री-घासीलालव्रतिविरचितायाम् अनुत्तरोपपातिकदशाङ्ग सनस्य अर्थबोविन्याख्यायां
व्याख्यायां प्रथमो वर्गः समाप्तः ॥१॥ उत्पन्न हुए, अर्थात अपराजित में लष्टदन्त, जयन्त में वेहल्ल, और वैजयन्त में बहायल उत्पन्न हुए। अभयकुमार विजय विमान में उत्पन्न हुए। शेष वर्णन प्रथम अध्ययनमें वर्णित जालिकुमार के ही समान जानना चाहिये। अभयकुमारका विशेष परिचय इस प्रकार है'राजगृह नगर, पिताका नाम 'श्रेणिक', तथा माता का नाम 'नन्दा' देवी । अवशेष वर्णन जालिकुमार के समान है। श्रीसुधर्मास्थाप्नीने कहा-हे जस् ! मुक्तिप्राप्त असण भगवान महावीरने अतुत्तरोपपातिकदशाङ्ग सूत्र के प्रथम वर्गका यह उपरोक्त अर्थ कहा है। श्री अनुत्तरोपपातिकदशाङ्ग सूत्रकी अर्थवोधिनीनामक टीका के
हिन्दी अनुवाद का प्रथम वर्ग समाप्त ॥ લખદત્ત, જયતમા વેહુલ, અને વૈજયન્તમાં વડાયસ ઉત્પન્ન થયા અભયકુમાર વિજય વિમાનમાં ઉત્પન્ન થયા શેષ વર્ણન પ્રથમ અધ્યયનમાં વર્ણિત જાલિકુમારની માફક જ જાણવુ, અભય કુમારને વિશેષ પરિચય આ પ્રમાણે છે ગજગૃહ નગર, પિતાનું નામ શ્રેણિક તથા માતાનું નામ નદેવી, અવશેષ વર્ણન જાલિકુમારની માફક છે
શ્રીચર્માસ્વામીએ કહ્યું – હે જબૂ! અતિપ્રાપ્ત શ્રમણ ભગવન્ત મહાવીરે અનુત્તપિપાતિકદશાંગસૂત્રનાં પ્રથમ વર્ગના આ ઊપર મુજબ અર્થ પ્રરૂપિત કર્યો છે
અનુત્તરપપાતિકદશાંગ સૂત્રની “અર્થબોધિની નામક ટીકાના ગુજરાતી અનુવાદનો
પ્રથમ વર્ગ સમાપ્ત

Page #120

४०
-
श्री अनुत्तरोपपातिकदशाङ्गसूत्र । अथ द्वितीयो वर्गः। अथ जम्बूस्वामी सुधर्मस्वामीनं पृच्छति-'जड़ णं भंते !' इत्यादि ।
मूलम्-जइ णं अंते ! समणेणं जाव संपत्तेणं अनुत्तरोववाइयदसाणं पढमस्स वग्गस्स अयमढे पण्णते, दोच्चस्स णं भंते ! वग्गस्स अनुत्तरोववाइयदसाणं समणेणं जाव संपत्तेणं के अढे पण्णत्ते ? । एवं खलु जम्बू ! समणेणं जाव संपत्तेणं दोच्चस्स वग्गस्ल अणुत्तरोववाइयदसाणं तेरस अज्झयणा पण्णत्ता, तं जहा-दीहसेणे १ महासेणे २ लट्टदंते य ३ गूढदंते य ४ सुद्धदंते य ५ । हल्ले ६ दुमे ७ दुमसेणे ८, महादुमसेणे य ९ आहिए ॥१॥ सीहे य १० सीहसेणे य ११, महासीहसेणे य आहिए १२ । पुण्णसेणे य वोधव्वे १३, तेरसमे होइ अज्झयणे ॥२॥ सू० १॥
___छाया-यदि खलु भदन्त ! श्रमणेन यावत्संप्राप्तेन अनुत्तरोपपातिकदशानां प्रथमस्य वर्गस्यायमर्थः प्रज्ञप्तः, द्वितीयस्य खलु भदन्त ! वर्गस्यानुत्तरोपपातिकदशानां श्रमणेन यावत्संपाप्तेन कोऽर्थः प्रज्ञप्तः १ । एवं खलु जम्बूः ! श्रमणेन यावत्संप्राप्तेन द्वितीयस्य वर्गस्यानुत्तरोपपातिकदशानां त्रयोदशाध्ययनानि प्रज्ञप्तानि तद्यथा-"(१) दीर्घसेनः, (२) महासेनः, (३) लष्टदन्तश्च, (४) गूढदन्तश्च, (५) शुद्धदन्तश्च, (६) हल्ल:, (७) द्रुमः, (८) द्रुमसेनः, (९) महाद्गुमसेन आख्यातः॥१॥" (१०) सिंहश्व, (११) सिंहसेनश्च, (१२) महासिंहसेनश्वाख्यातः ।(१३)पुण्यसेनश्च, बोद्धव्यः, त्रयोदशे भवत्यध्ययने ।२।०१।
टीका-भदन्त ! हे भगवन् यदि खलु यावत् सलकगुणयुक्तेन संमाप्तेन-मुक्तिं लब्धवता श्रमणेन भगवता श्रीमहावीरस्वामिना अनुत्तरोपपातिक
___ श्री अनुत्तरोपपातिकदशाङ्ग सूत्रका द्वितीय वर्ग । श्रीजम्बूस्वामी श्रीसुधर्मास्वामी से पूछते हैं-'जइ णं भंते' ! इत्यादि
શ્રી અનુત્તરપપાતિકદશાંગ સૂત્રને બીજો વર્ગ (૨). श्री स्वामी सुधास्वामीर पूछे छ- 'जइ णं भंते ' त्यादि.

Page #121

अर्थबोधिनि टीका वर्ग २ दीर्घसेनादि १३ कुमारवर्णनम् दशानाम् अनुत्तरोपपातिकदशाख्यस्य नवमस्याङ्गस्य प्रथमस्य वर्गम्य अयम्= पूर्वोक्तः अर्थः =भावः प्रज्ञप्तः कथितः। भदन्त ! हे भगवन ! अनुत्तरोपपातिक दशानाम् अनुत्तरोपपातिकदशाङ्गस्य द्वितीयस्य वर्गस्य यावत्-सकलगुणयुक्तेन संपाप्तेन=मुक्ति प्राप्तवता श्रमणेन भगवता श्रीमहावीरस्वामिना कोऽर्थः प्रज्ञप्तः ? ।
सुधर्मा स्वामी कथयति-हे जम्बूः ! यावत्-पूर्वोक्तसकलगुणयुक्तेन संप्राप्तेन मुक्ति रब्धवता श्रमणेन भगवता श्रीमहावीरस्वामिया अनुत्तरोपपातिकदशानाम अनुत्तरोपपातिकदशाङ्गस्य एवं वक्ष्यमाणरीत्वा प्रयोदशाध्ययनानि मज्ञप्तानि-कथितानि, तद्यथा--यद्यथा येन प्रकारेण भगवत्कथनं तत्तथा कथयामीत्यर्थः।
___ (१) दीर्धसेनः, (२) महासेनः, (३) लष्टदन्तः, (४) गूढदन्तः, (५) शुद्धदन्तः, (६) हल्लः, (७) द्रुमः, (८) द्रुमसेनः, (९) महाद्रुमसेनः, आख्यातः=
हे भदन्त ! पूर्वोक्त सकलगुणालङ्कृत सुक्तिप्राप्त श्रमण भगवान् महावीरने श्री-अनुत्तरोपपातिकदशांगनालक इस नवरी अङ्ग के प्रथम वर्गका यह अर्थ प्रापित किया है तो हे भगवन् ! सकलगुणयुक्त मुक्तिप्राप्त असण भगवान महावीर स्वामीने इल अलुन्तरोपपातिकदशाग सूत्र के द्वितीय वर्गका क्या अर्थ कहा है ?, अर्थात् उसमें किस विषय का वर्णन किया गया है ?।।
श्रीसुधर्मा स्वामी कहते हैं जम्बू ! पूर्वोक्त समस्त गुणों से अलइन्कृत मुक्ति प्राप्त श्रमण भगवान महावीरने इस अनुतरोपपातिकदशाङ्गसूत्र के तेरह अध्ययन प्ररूपित किये है, वे इस प्रकार है
(१) दीर्घसेन, (२) महासेन, (३) लष्ठदन्त, (४) गूढदन्त (५) शुद्ध
' હે ભગવન્! પૂર્વોક્ત સકલગુણાલંકૃત મુકિતપ્રાપ્ત શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે શ્રી અનુપાતિકદશાગ નામક આ નવમાં અને પ્રથમ વર્ગને આ અર્થ પ્રરૂપિત કર્યા છે તે ભગવદ્ ! સકલગુણયુકત મુકિતપ્રાપ્ત શ્રમણ ભગવાન મહાવીર સ્વામીએ આ અનુત્તપિપાતિકદશાગ સૂત્રના દ્વિતીય વર્ગને શું અર્થ કહ્યા છે? અર્થાત્ તેમાં કયા વિષયનું વર્ણન કર્યું છે.
શ્રીસુધર્મા સ્વામી કહે છે-જંબૂ! પૂર્વેત સર્વ ગુથી યુકત મુક્તિ પ્રાપ્ત શ્રમ ભગવાન મહાવીરે આ અનુત્તપિપાતિકદશાંગ સૂત્રના તેર (૧૩) અધ્યયન પ્રરૂપિત ध्या छे ते मा प्रभाही :- (१) ही र (२) खासेन (3) ALस (४) सुन्त

Page #122

४२
'श्री' अनुत्तरोपपातिकदशासूत्रे
"
कथितः, (१०) सिह ः (११) सिंहसेन:, (१२) महासिंहसेनश्च आख्यातः - द्वादशः कथितः । (१३) त्रयोदशेऽध्ययने पुण्यसेनो भवति, इत्ययं वोद्धव्य । मू. १ पुनर्जम्बूस्वामी पृच्छति - 'जइ णं भंते !' इत्यादि ।
मूलम् - जइ णं भंते ! समणेणं जाव संपत्तेणं अनुत्तरोववाइयदसाणं दोच्चस्स वग्गस्ल तेरस अज्झयणां पण्णत्ता । दोचस्स णं भंते ! वग्गस्स पढमस्स अज्झयणस्स समणेणं जाव संपत्तेणं के अट्टे पण्णत्ते ? | एवं खलु जम्बू ! तेणं कालेणं तेणं समएणं रायगिहे जयरे, गुणसिलए चेइए, सेणिए राया, धारिणी देवी, सीहो सुमिणे, जहा जालिस्स तहा जम्मं, बालत्तणं, कलाओ, नवरं दीहसेणे कुमारे । सच्चेव वत्तव्वया जहा जालिस्स जाव अंतं काहिति । एवं तेरसहवि रायगिहे जयरे, सेणिओ पिआ, धारिणी माया, तेरसहवि सोलस वासा परियाओ, आणुपुवीए विजए दोण्णि, वेजयन्ते दोण्णि, जयंते दोण्णि, अपराजिते दोणि, सेसा मुहादुमसेणमाई पंच ससि । एवं खलु जंबू ! समणेणं जाव संपत्तेणं अणुतरोववाइयदसाणं दोच्चस्स वग्गस्स अयमडे पण्णत्ते । मासिया संलेहणा दासु वि वग्गेसु ॥ सू० २॥
॥ विइओ वग्गो समत्तो ॥
छाया-यदि खलु भदन्त ! श्रमणेन यावत्संप्राप्तेनानुत्तरोपपातिकदशानां द्वितीयस्य वर्गस्य त्रयोदशाध्ययनानि प्रज्ञप्तानि द्वितीयस्य खलु भदन्त । वर्गस्य प्रथमस्याध्ययनस्य श्रमणेन यावत्संप्राप्तेन कोऽर्थः प्रज्ञप्तः ? | एवं खलु जम्बू ः ! दन्त (६) हल, (७) द्रुम, (८) द्रुमसेन, (९) महाद्रुमसेन, (१०) सिंह, - (११) सिंहसेन, (१२) महासिंहसेन, (१३) पुण्यसेन || सू० १ ॥
(५) शुद्धहन्त (६) डेल्स (७) दुस (८) दुमसेन (E) भड्डाद्रुभसेन (१०) सिंह (११) (सिद्धसेन : (१२) भडासिङसेन (१३) पुन्यसेन (सू० १)

Page #123

अर्थवोधिनि टीका वर्ग २ दिर्घसेनादि १३ कुमारवर्णनम् तस्मिन् काले तस्मिन् समये राजगृहं, नगरं, गुणशिलकं चैत्यम्, श्रेणिको राजा, धारिणी देवी, सिंहः स्वाने, यथा जालेस्तथा जन्म, बालत्वं, कलाश्च । नवरं विशेषः-दीर्घसेनः कुमारः। सा चैत्र वक्तव्यता यथा जाले. यावद् अन्तं करिष्यति।
एवं त्रयोदशानामपि राजगृहं नगरं, श्रेणिकः पिता, धारिणी माता। त्रयोदशानामपि पोडश वर्षाणि पर्यायः, आनुपूर्व्या विजये द्वौ, वैजयन्ते हो, जयन्ते द्वौ, अपराजिते द्वौ, शेपा महाद्रुमसेनादयः पञ्च सर्वार्थसिद्धे । एवं खलु जम्बूः! श्रमणेन यावत्समाप्तेन अनुत्तरोपपातिकदशानां द्वितीयस्य वर्गस्यायमर्थः प्रज्ञप्तः। मासिक्या संलेखनया द्वयोरपि वर्गयोः ।।मु०२॥
॥ द्वितीयो वर्गः समाप्तः ॥ ___टीका-भदन्त ! हे भगवान् यदि खलु यावत्-सकलगुणयुक्तेन समाप्तेन सिद्धिगति प्राप्तवता श्रमणेन भगवता श्रीमहावीरेण अनुत्तरोपपातिकदशानाम् =अनुत्तरोपपातिकदशाङ्गस्य द्वितीयस्य वर्गस्य त्रयोदशाध्ययनानि प्रजातानि-कथितानि, भदन्त ! हे भगवान् ! द्वितीयस्य खलु वर्गस्य प्रथमस्याध्ययनस्य:द्वितीयवान्तर्गत-प्रथमाध्ययनस्य यावत् सकलगुणयुक्तेन संप्राप्तेन-सिद्धिगति प्राप्तवता श्रमणेन भगवता श्रीमहावीरस्वामिना कोऽर्थः भज्ञप्तः कथितः ।
सुधर्मा स्वामी कथयति-एवम्-उक्तमकारेण खलु हे जम्बूः ! तस्मिन् काले तस्मिन् समये राजगृहं नगरम् । गुणशिलकं-गुणशिलकाख्यं चैत्यम्-उद्यानम्
श्रीजम्बूस्वामी श्रीसुधर्मा स्वामीसे पूछते है-'जइ णं भंते' इत्यादि।
हे भदन्त ! निर्वाणपदप्राप्त सकलगुणालड्कृत श्रमण भगवान् महावीर स्वामीने यदि अनुत्तरोपपातिकदशाङ्ग सूत्र के द्वितीय वर्ग के तेरह (१३) अध्ययन कहे हैं, तो हे भदन्त ! मुक्तिप्राप्त श्रमण भगवान् महावीरने द्वितीय वर्ग के प्रथम अध्ययन का क्या अर्थ प्रतिपादित किया है ?
श्री सुधर्मा स्वामी कहते हैं-हे जम्बू ! उस काल उस समय श्री स्वामी सुध स्वाभीर पूछे छे–'जइ णं भंते त्याहि
હે ભગવાન નિર્વાણપદપ્રાપ્ત સકળગુણાલંકૃત શ્રમણ ભગવાન મહાવીર સ્વામીએ જે અનુત્તરે પપાતિકદશાગ સૂત્રના દ્વિતીય વર્ગના તેર (૧૩) અધ્યયન કહ્યા છે તે છે ભગવન! મુકિતપ્રાપ્ત શ્રમણ ભગવન્ત મહાવીરે દ્વિતીય વર્ગના પ્રથમ અધ્યયનના શું અર્થ પ્રતિપાદિત કર્યા છે ? - શ્રી સુધર્યુ સ્વામી કહે છે.– જંબુ! તે કાળ તે સમયમાં રાગૈહ નામે

Page #124

3
४४
श्री अनुत्तरोपपातिकदशाङ्गसूत्रे
श्रेणिको राजा । धारिणी देवी । तया स्वप्ने सिंहो दृष्टः । यथा जाले:-जालिकुमारस्य तथा जन्म, चाळमावः कलाः = कलाग्रहणं च विज्ञेयम् । नवरं = विशेषःदीर्घसेन इति नाममात्रतो भेद इत्यर्थः । सा चैव वक्तव्यता यथा जार्यांवदन्तं करिष्यति = जालिकुमारवद् भगवत्समीपगमनप्रत्रज्याग्रहणादि सर्व यावत् सर्वदुःखानामन्तं करिष्यति ।
एवं त्रयोदशानामपि दीर्घसेनादिकुमाराणां राजगृहं नगरं श्रेणिकः पिता, धारिणी माता, पोडश वर्षाणि श्रामण्यपर्यायोऽभवत् ।
आनुपूर्व्या-अनुक्रमेण द्वौ = दीर्घसेन - महासेनौ विजये = विजयाख्येऽनुत्तरमें राजगृह नामक नगर, गुणशिलक चैत्य, श्रेणिक राजा, धारिणी देवी, उसने स्वप्न में एकवार सिंह देखा, जिसके फलस्वरूप एक पुत्ररत्न उत्पन्न हुआ । जालिकुमार के समान ही इसका भी जन्म महोत्सव, बालक्रीडा, शिक्षण आदि जानना चाहिए । यहाँ विशेष यह समझें कि इनका नाम दीर्घसेन है । शेष भगवान् के समीप दीक्षा ग्रहण करना, मासिक संलेखना से कालकर विजय विमान में उत्पन्न होना, महाविदेह क्षेत्र में जन्म लेना, तथा वहाँ समस्त दुःखो का नाश कर निर्वाणपद प्राप्त करना आदि इसकी भी वही समस्त वक्तव्यता है जो जालिकुमार की है ।
इस प्रकार दीर्घसेन आदि तेरह ही राजकुमारों का राजगृह नगर, श्रेणिक पिता, धारिणी माता तथा दीक्षा पर्याय सोलह २ वर्ष की थी । इनमें अनुक्रम से दीर्घसेन और महासेन; ये दो विजय में,
નગર, ગુણશિલક ચૈત્ય શ્રેણિક રાજા, ધારિણી દેવી, તેણે સ્પષ્નમાં એકવાર સિંહ દેખ્યા, જેના ફળસ્વરૂપ એક પુત્રરત્ન ઉત્પન્ન થયા. જાલિકુમારની માફ્ક જ તેને પણ જન્મ-મહાત્સવ, માલક્રીડા, શિક્ષણ આદિ જાણવું જોઇએ અહિ વિશેષમાં આટલું સમજવું કે એમનું નામ દીર્ઘ સેન છે. શેષ ભગવાનની પાસે દીક્ષા ગ્રહણુ કરવી, માસિક સલેખનાથી કાળ કરી વિજય વિમાનમાં ઉત્પન્ન થવું, મહાવિદેહ ક્ષેત્રમા જન્મ લેવા, તથા ત્યાં સમસ્ત દુ:ખના નાશ કરી નિર્વાણપદ પ્રાપ્ત કરવું, આદિ તેનુ પણ સમસ્ત વકતવ્ય જાલિકુમારની માફ્ક જ છે
એજ પ્રમાણે દીસેન આદિ તેય (૧૩) રાજકુમારાનુ રાજગૃહનગર શ્રેણિક પિતા, ધારિણી માતા, તથા દીક્ષાપર્યાંય સેાળ સેાળ વર્ષોની હતી
માં અનુક્રમથી દીધસેન અને મહાસેન એ બે વિજયમાં, લોન્ત અને

Page #125

४५
अर्थबोधिनी टीका वर्ग २ दीर्घसेनादि १३ कुमारवर्णनम् विमाने समुत्पन्नौं । द्वौ-लष्टदन्तो गूढदन्तश्च वैजयन्ते जाती। द्वौ-शुद्धदन्तो हल्लश्च जयन्ते, ही द्रुमः, दुमसेनश्च अपराजिते विमाने उपपन्नी । शेपाः अवशिष्टाः पञ्च महाद्रुमसेनादयः (९) महाद्रुमसेनः, (१०) सिहः, (११) सिंहगेना, (१२) महासिंहसेनः, (१३) पुण्यसेनश्व, इत्येते पञ्चसंख्यकाः सर्वार्थसिद्धे सर्वार्थसिद्धाभिधेऽनुत्तरविमाने उपपातं प्राप्तवन्तः ।
हे जम्बूः! एवं पूर्वोक्तरीत्या खलु-निश्चयेन श्रमणेन भगवता महावीरेण यावत् सिद्धिगतिस्थानं संप्राप्तेन अनुत्तरोपपातिकदशाङ्गस्य द्वितीयस्य वर्गस्य अयं=पूर्वोक्तप्रकारः अर्थः-भावः प्रजप्तः कथितः । लप्टदन्त और गूढदन्त, ये दो वैजयन्त में, शुद्धदन्त और हल्ल, ये दो जयन्त में, दुम और द्रुमसेन, ये दो अपराजित विमान में और शेप महाद्रुमसेन, सिंह, सिंहसेन, महासिहसेन और पुण्यसेन, ये पांचों ही सर्वार्थसिद्ध नामक अनुत्तर विमान में उत्पन्न हुए ।
हे जर ! इस प्रकार मोक्षप्राप्त श्रमण भगवान महावीरने श्री अनुत्तरोपपातिक दगाङ्ग सूत्रके द्वितीय वर्गका यह अर्थ प्ररूपित किया है।
दोनों ही वर्गों के अर्थात् जालिकुमार आदि तेइसों ही मुनियों ने एक एक मासकी संलेखना करके अपना शरीर परित्याग किया।
भावार्थ-अनुत्तरोपपातिकदशाङ्ग सूत्र का यह द्वितीय वर्ग तेरह अध्ययनों में विभाजित है । प्रत्येक अध्ययन का वर्णन प्रत्येक राजकुमार का जीवन-वृतान्त है । ये तेरह ही राजकुमार राजगृह के राजा श्रेणिक के पुन तथा पट्टसहिषी धारिणी देवी के अङ्गजात थे। ગૂઢદન્ત એ બે વિજયન્તમા, શુદ્ધદઃ અને હલ એ બે જયતમા દ્વમ અને દુમસેન એ બે અપરાજિત વિમાનમા, અને શેષ મહાદ્વમસેન, સિંહ, સિંહસેન, મહસિંહસેન અને પુણ્યસેન એ પાંચેય સર્વાર્થસિદ્ધ નામે અનુત્તર વિમાનમાં ઉત્પન્ન થયા
હે જબૂ! આ પ્રમાણે મોક્ષપ્રાપ્ત શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે શ્રી અનુત્તરમતિકદશાંગ સૂત્રના બીજા વર્ગને આ અર્થ પ્રરૂપિત કર્યા છે અને વર્ગના અર્થાત્ જાલિકુમાર આદિ ત્રેવીસ મુનિયેએ એક એક માસની સંખના કરી પિતાના શરીરને પરિત્યાગ કર્યો હતે. | ભાવાર્થ—અનુત્તપિપાતિકદશાંગ સૂત્રને આ બીજો વર્ગ તેર અધ્યયનેમા વિભજિત છે. પ્રત્યેક અધ્યયનનું વર્ણન પ્રત્યેક રાજકુમારનુ જીનવવૃત્તાન્ત છે આ તેરેય રાજકુમાર રાજગૃહના રાજા શ્રેણિકના પુત્ર તથા પટ્ટમહિષી ધારિણદેવીના અગજાત હતા

Page #126

-
"श्री अनुत्तरोपपातिकदशागसूत्रे द्वयोरपि वर्गयोः जालिकुरादयस्त्रयोविंशतिर्मुनयो मासिक्या संलेखनया-एकैकमारां पादपोपगमनसंस्नारकेण शरीरं त्यक्तवन्तः ॥मु० २।।
॥ इति श्री-विश्वविख्यात-जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभापा कलितललितकलापालापक-प्रविशुद्धगद्यपद्यनैकग्रन्थनिर्मायक
वादिमानमर्दक-श्रीशाहून्छत्रपतिकोल्हापुररानप्रदत्त'जैन शास्त्राचार्य-पदभूपित-कोल्हापुरराजगुरु-बालब्रह्मचारि-जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री-घासीलाल-तिविरचितायाम् अनुत्तरोपपातिकदशाङ्ग-मूत्रस्य अर्थवोधिन्याख्यायां व्याख्यायां
द्वितीयो वर्गः समाप्तः ॥२॥ जालिकुमार के समान ही इनका जन्ममहोत्सव, शिक्षा, बालक्रीडा आदि कार्य सम्पन्न हुए । इनमें त्याग की पराकाष्टा पाई जाती है । अनुपम सांसारिक सुखों को त्याग कर उन्होंने श्रमण भगवान् महावीर के समीप दीक्षा ग्रहण की। ग्यारह अङ्गो का ज्ञान प्राप्त किया। गुणरत्न तप, चिन्तन आदि समस्त कार्य किये । सोलह वर्ष पर्यन्त संयम पालन किया । अन्त में एक मास की पादपोपगमन संलेखना से इस शरीर को छोडकर अनुत्तर विमानों में उत्पन्न हुए । वहाँ से चवकर महाविदेह क्षेत्र में जन्म लेकर समस्त कर्मो को क्षय करके परमपद मोक्ष प्राप्त करेंगे ॥ सू० २॥ इति श्री अनुत्तरोपपातिकदशाह सूत्र की अर्थवोधिनी नामक टीका के . हिन्दी अनुवाद का द्वितीय वर्ग समाप्त ॥२॥ જાલિકુમારની માફક જ તેમને જન્મ-મહોત્સવ, શિક્ષા, બાલકીડા, આદિ કાર્ય સમ્પન્ન થયાં. તેમાં ત્યાગની પરાકાષ્ઠા હતી અનુપમ સાંસારિક સુખેને ત્યાગી એમણે ભગવાન મહાવીર પાસે દીક્ષા ગ્રહણ કરી, અગ્યાર અગોનુ જ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું. ગુણરત્ન તેપ, ચિન્તન આદિ સમસ્ત કામ કર્યું, ળ વર્ષ પર્યન્ત સંયમનું પાલન કર્યું. અત્તમાં એક મહિનાની પાદપપગમન સ લેખના કરી આ શરીરને છડી અનુત્તર વિમાનમાં ઉત્પન્ન થયા ત્યાંથી ચવા મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં જન્મ લઈ સમસ્ત કર્મોના ક્ષય કરી પરમપદ મોક્ષ પ્રાપ્ત કરશે (સૂ) ૨), ઈતિ શ્રી અનુત્તરેપપાતિકદશાંગ સૂવની અર્થાધિની નામક ટીકાના
शुरात मनुवाइने मान सभाप्त. ॥२.. . .. .

Page #127

अर्थवोधिनी टीका वर्ग ३ धन्यकुमारवर्णनम्
॥ अथ तृतीयो वर्गः ॥ जम्बूस्वामि पृच्छति-'जइ णं भंते !' इत्यादि । मूलम्-जइ णं भंते ! समणेणं जाव संपत्तेणं अणुत्तरो. ववाइयदसाणं दोच्चस्स णं वग्गस्स अयमढे पण्णत्ते, तच्चस्स णं भंते ! वग्गरस अणुत्तरोववाइयदसाणं ससणेणं जाव संपतेणं के अहे पण्णते ? । एवं खलु जंबू ! ससणेणं जाव संपत्तेणं अणुत्तरोववाइयदसाणं तच्चस्स बग्गस दस अज्झयणा पण्णता, तं जहा-"धन्ने य १ सुनक्खत्ते य २, इसिदासे य ३ आहिए । पेल्लए ४ रामपुत्ते य ५, चंदिमा ६ पिटिमाइया ७ ॥१॥ पेढालपुत्ते ८ अणगारे, नवमे पोहिले ९ वि य । वेहल्ले १० दसमे वुत्ते, इमे य दस आहिया ॥२॥” ॥सू० १॥
जम्यूस्वामी पुनः पृच्छति-'जइ णं भंते' इत्यादि । मूलम्-जइ णं भंते ! ससणेणं जाव संपत्तेणं अणुतरोघवाइयदसाणं तच्चस्स वग्गस दस अज्झयणा पन्नत्ता, पढमस्स णं भंते ! अज्झयणस्स समणेणं जाव संपत्तेणं के अट्टे पन्नत्ते ? एवं खल्लु जंबू ! तेणं कालेणं तेणं समएणं काकंदी नामं नयरी होत्था, रिद्धस्थिमियसमिद्धा । सहसंबवणे उजाणे - सव्वोउयसमिद्धे । जियसत्तू राया । तत्थ णं काकंदीए नयरीए भद्दा नामं सत्थवाही परिवलइ, अट्ठा जाव अपरिमृया । तीसे गं भदाए सत्थवाहीए पुत्ते धण्णे, नामं दारए होत्था, अहीण जाव सुरूवे, पंचधाईपरिग्गहीए, तं जहा-खीरधाई०, - जहा महावले जाव वावत्तरि कलाओ अहीए, जाव अलं भोगसमत्थे जाए यावि होत्था ॥ सू० २॥

Page #128

४८
श्री अनुत्तरोपपातिकदशीशमूत्रे छाया-यदि खलु भदन्त ! श्रमणेन यावत्संप्राप्तेन अनुत्तरोपपातिकदशानां द्वितीयस्य खलु वर्गस्यायमर्थः प्रजप्तः, तृतीयस्य खलु भदन्त ! वर्गस्यानुत्तरोपपातिकदशानां श्रमणेन यावत्सम्प्राप्तेन कोऽर्थः प्रनमः ? । एवं खलु जग्वः ! श्रमणेन यावत्संप्राप्तेनानुत्तरोपपातिकदशानां तृतीयम्य वर्गस्य दशाध्ययनानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-"धन्यश्च १, मुनक्षत्रश्च २, ऋषिदामश्च ३, आख्यातः । पेल्लको ४, रामपुत्रश्च ५, चन्द्रिकः ६, पृष्टिमातृकः ७ पेढालपुत्रः अनगारः ८, नवमः पोटिलोऽपि ९ च । वेहल्लो १० दसम उक्तः, इमे च दश आख्याताः ॥२॥ मू० १ ॥
छाया-यदि खलु भदन्त ! श्रमणेन यावत्सम्प्राप्तेनानुत्तरोपपातिकदशानां तृतीयस्य वर्गस्य दशाध्ययनानि प्रज्ञप्तानि, प्रथमस्य खलु भदन्त ! अध्ययनस्य श्रमणेन यावत्संप्राप्तेन कोऽर्थः प्रज्ञप्तः ? । एवं खलु जम्बूः ! तस्मिन् काले तस्मिन् समये काकन्दी नाम नगरी अभवत्, ऋद्धरितमितसमृद्ध । सहस्राम्रवनमुद्यानं सर्वत्तकसमृद्धम् । जितशत्रू राजा । तत्र खल काकन्यां नगयां भद्रा नाम सार्थवाही परिवसति, आढया यावदपरिभूता । तरया भद्रायाः सार्थवाह्याः पुत्रो धन्यो नाम दारक आसीत् अहीन यावन्मुरूपः पञ्चधात्रीपरिगृहीतः, तद्यथा क्षीरधात्री, यथा महावलो यावद् द्वासप्ततिकला अधीतः, यावद् अलं गोगसमर्थों जातश्चाप्यमवत् ॥२॥ मु० २ ॥
टीका-'जड णं भंते !' हे भदन्त ! यदि खलु श्रमणेन यावत् सिद्धिगति संप्राप्तेन भगवता महावीरेण अनुत्तरोपपातिकदशानाम् अनुत्तरोपपातिकदशागस्य द्वितीयस्य वर्गस्य त्रयोदशाध्ययनसमुदायल्पस्य अयं-पूर्वोक्तः अर्थः भावः प्रजप्तः कथितः। किन्तु हे भगवन् ! अनुत्तरोपपातिकदशाङ्गस्य तृतीयस्य वर्गस्य श्रमणेन
अथ तृतीय वर्ग प्रारंभः श्री जम्बू स्वामी पूछते हैं-'जइ णं भंते ! ' इत्यादि ।
हे भदन्त ! निर्वाणपद प्राप्त अवण भगवान् महावीरने श्री अनुत्तरोपपातिक दशाङ्ग सूत्रके द्वितीय वर्गके तेरह अध्ययनोंका यह अर्थ कहा है तो हे भदन्त ! मुक्तिप्राप्त श्रमण भगवान् महावीरने
- અથ તૃતીય વગ પ્રારંભ. श्री स्वामी पूछे छ: समवन् 'जइ णं भंते त्याहि.
નિર્વાણપદપ્રાપ્ત શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે શ્રી અનુપાતિકદશાંગ સૂત્રના બીજા વર્ગને (૧૩) તેર અધ્યયનના આ ઉપક અર્ધ કહ્યા છે તે, હે ભગવન્!

Page #129

-
अर्थबोधिनी टीका वर्ग ३ धन्यकुमारवर्णनम्
४९ यावत्-सिद्विगति संप्राप्तेन कोऽर्थःको भावः प्रज्ञप्तः कथितः ? ।
श्री मुधर्मा स्वामी कथयति
हे जम्बूः ! यावत्सप्राप्तेन-सकलगुणयुक्तेन मुक्ति प्राप्तेन श्रमणेन भगवता महावीरेण एवं वक्ष्यमाणरीत्या अनुत्तरोपपातिकदगानाम् अनुत्तरोपपातिकदशाङ्गस्य तृतीयस्य वर्गस्य दश अध्ययनानि प्रजातानि-कथिनानि, तद्यथाभगवता यथा कथितं तदेवम्-"(१) धन्यः, (२) सुनक्षत्रः, (३) ऋपिढासश्च, आख्यातः-भगवता तृतीयाध्ययने ऋपिदासः कथितः इत्ययः । (४) पेल्का, (५) रामपुत्रः, (६) चन्द्रिकः, (७) पृष्टिमातृकः, (८) पेढालपुत्रोऽनगार:अष्टमाध्ययने पेढालपुर नामा अनगारः कथितः, (९) पाहिल इति च-नबमाध्ययने पोटिलः कथितः । (१०) वेहल्लो दशम उक्तः, इये वक्ष्यमाणा धन्यनामानगारमारभ्य वेहल्लपर्यन्ता अनगारा दश आख्याताकथिताः, तत्तन्नामकान्यध्ययनानिप्ररूपितानीत्यर्थः ।।२।। ।। सू० १॥
टीका- 'जइणं भंते !' इत्यादि। भदन्त ! हे भगवन ! 'समणेणं' इत्यादि 'सिद्धिगइनामधेयं ठाणं संपत्तेणं' इत्यन्तवाक्यबोधितगुणविशिप्टेन भगवता इस अनुत्तरोपपातिकदशाङ्ग के तृतीय वर्गका क्या अर्थ प्ररूपित किया है ? ।
श्री सुधर्मा स्वामी कहते हैं । हे जम्बू ! मुक्तिप्राप्त पूर्वोक्त गुणोंसे सुशोभित श्रवण भगवान महावीर प्रभुने इस अनुत्तरोपपातिकदशाङ्ग सूत्र के तृतीय वर्ग के दश अध्ययन कहे हैं, वे इस प्रकार हैं: - (१) धन्य (२) सुनक्षत्र (३) ऋषिदास (४) पेल्लक (५) रामपुत्र (६) चन्द्रिक (७) पृष्टिमातृक (८) पेढालपुत्र (९) पोहिल (१०) वेहल्ल ॥ सू० १॥
श्री जस्बू स्वामी पूछते हैं:-'जडणं भंते' इत्यादि। हे भगवन् सिद्धिगति नामक परम पदको प्राप्त करनेवाले उपरोक्त अनेक गुणोंમુકિતપ્રાપ્ત શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે આ અનુત્તરપપાતિકદશાગના તૃતીય વર્ગના શું અર્થ પ્રરૂપિત કર્યા છે?
શ્રીસુધર્માસ્વામી કહે છે જ બૂ મુક્તિપ્રાપ્ત પૂર્વોકત ગુણથી સુશોભિત શ્રમણ ભગવાન મહાવીર–પ્રભુએ આ અનુરૂપપતિદશાંગ સૂત્રના ત્રીજ અધ્યયન ॥ छ, त प्रभार छे.
(१) धन्य, (२) सुनक्षत्र, (3) अषिहास, (४) घर, (५) रामपुत्र, (६) यन्द्रि (७) पृष्टिमातृ, (८) पेढासपुत्र () पहिसा, (१०) २. (सू० १)
श्री स्वामी पूछ-जइ णं भंते ! त्यागिन् । सिद्धिगतिनाम પરમ પદને પ્રાપ્ત કરવાવાળા ઉપકત અનેક ગુણેથી યુક્ત શ્રમણ ભગવાન મહા

Page #130

"श्री अनुत्तरोपपातिकमूत्रे महावीरेण अनुत्तरोपपातिकदशानाम् अनुत्तरोपपातिकदशाङ्गस्य तृतीयस्य वर्गस्य दशाध्ययनानि प्रजातानि-कथितानि, भदन्त ! हे भगवन् ! श्रमणेन यावत् संप्राप्तेन श्रीमहावीरेण भगवता प्रथमस्य अध्ययनस्य कोऽर्थः प्रजप्तः ?
सुधर्मा स्वामी कथयति-हे जम्बू ? एवं वक्ष्यमाणरीत्या खलु-निश्चयेन तस्मिन् काले तस्मिन् समये काकन्दी नाम नगरी आसीत्, सा कीदृशी आसीत् ? ऋस्तिमितसमृद्धा-ऋद्धानमःस्पणिवहुलप्रासादयुक्ता, बहुलजनसङ्घला च, स्तिमिता-रवपरचक्रभयरहिता, समुद्धा-धनधान्यादिपरिपूर्णा । तत्र सर्व कसमृद्ध सर्वतुफलघुप्पादिसमन्वितं सहस्राम्रबननायकमुबानमासीत् । तत्र नगयों जितशत्रुनामधेयो राजाऽभवत् । से युक्त श्रमण भगवान महावीरने श्री अनुत्तरोपपातिकदशाङ्ग सूत्रके तीसरे वर्ग के दश (१०) अध्ययन कहे हैं तो हे भगवन ! मुक्तिप्राप्त श्रमण भगवान् महावीरने प्रथम अध्ययनका क्या अर्थ प्रतिपादित किया है ?
श्री सुधर्मा स्वामी कहते हैं-हे जम्बू ! इस अनुत्तरोपपातिदशाङ्गसूत्र के तृतीय वर्ग के प्रथम अध्ययन का श्रमण भगवान् महावीरने यह आगे कहेजानेवाला अर्थ प्ररूपित किया है
उस काल उस समय में अनेक गगनचुम्बी प्रासादों से युक्त स्वचक्र परचक्र भय रहित, धन धान्य, और जनसे परिपूर्ण, ऐश्वय तथा वैभवसम्पन्न काकन्दी नामक प्रसिद्ध नगरी थी । वहा सर्व ऋतु के फल-फूलोंसे युक्त सहस्त्राम्र' नामक एक अतीव रमणीय उद्यान था । उस नगरी में जितशत्रु नामक राजा था । વીર શ્રી અનુત્તરાયપાતિકદશાંગના ત્રીજા વર્ગના દસ (૧૦) અધ્યયને કહ્યા છે તે હે ભગવન્! મુકિતપ્રાપ્ત શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે પ્રથમ અધ્યયનના શું અર્થ પ્રતિપાદિક કર્યા છેઃ
શ્રી સુધર્મા સ્વામી કહે છે હે જંબૂ! આ અનુત્તરેયપાતિકદશાંગ સૂત્રના ત્રીજા વર્ગના પ્રથમ અધ્યયનના શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે આ અર્થ પ્રતિપાદિત કર્યા છે
તે કાળ તે સમયમાં અનેક ગગનચુંબી પ્રાસાદથી યુકત સ્વચક્રઝરચફભયરહિત, ધન-ધાન્ય–જનથી પરિપૂર્ણ, એશ્વર્ય તથા વૈભવ સૃષ્પન્ન કાન્તી નામે પ્રસિદ્ધ નગરી હતી. ત્યા સર્વ તુના કુલથી યુક્ત સહસ્ત્રાગ્ર નામે એક અતીવ રમીય ઉદ્યાન હતું, તે નીમાં જિતશત્રુનામે રાજી હો.

Page #131

अर्थबोधन टीका वर्ग ३ धन्यकुमारवर्णनम्
५१
तत्र खलु कन्यां नयी भवानाम्नी सार्थवाही परिवमति । सार्थ वहति यः ससार्थवाहः = गणिम-धरिम-मेय- परिच्छेवरूपं क्रयाणकद्रव्यजातं गृहीत्वा लाभार्थन्यदेशं वजन योगक्षेमचिन्तया सार्थपालकः । तत्र गणिमम् = एक द्वित्रिचतुरादिसंख्याक्रमेण गणयित्वा यद्दीयते तत् यथा नालिकेरपृगीफन्ट कदलीफलादिकम् । धरिमम् = तुलायामुत्तोल्य यहीयते तत् यथा त्रीहियचलवणमितादि ।
सेयम् = यत् पलादिना सेटिकादिना हस्तादिना वा मीयते =माप्यते तत्, या दुग्धघृततैलादिकं खादिकं वा । परिन्छेद्यम् = प्रत्यक्षतो निकपादिकपरीक्षया rated तत्, यथा मणिमुक्ताप्रवालादि । तस्य स्त्री सार्थवाही |
उस काकन्दी नगरी में भद्रा नामक एक सार्थवाही रहती थी । सार्थवाही शब्द का अर्थ निम्न प्रकार है:
जो गणिम धरिम सेय और परिच्छेद्य रूप विक्रेय पदार्थो को लेकर विशेष लाभ के लिये दूसरे देशको जाती हो तथा सार्थ(साथ में चलने वाले जन समूह ) के योग क्षेम की चिन्ता करती हो उसे सार्थवाह कहते है । उसकी स्त्री सार्थवाही कहलाती है । गणिम' आदि पदों का अर्थ निम्न प्रकार है
"
गणिम उन विक्रेय वस्तुओं को कहते हैं जो एक, दो, तीन आदि संख्या क्रमसे गिन कर दी जाती हो, जैसे-नारियल, सुपारी, केले आदि ।
धरिम उन विक्रेय वस्तुओं को कहते है, जो तराजू (तकडी) अथवा कांटेद्वारा तोलकर दी जाती हों । जैसे- गेहूं, जौ, नमक, शक्कर आदि ।
તે કાકન્દી નગરીમાં ભદ્રા નામે એક સાર્યવાહી રહેતી હતી સાવાડી શબ્દને અર્થ નિચે મુજખ છે.
જે ગણિમ, ધરિમ, મેચ અને પરિચ્છેદ્યરૂપ વિક્રય પદાર્થોં લઈને વિશેષ લાભ માટે ખીજે દેશ જતા હાય તથા સાથે (સાથે ચાલનારા જનસમૂહ) નાં ચેગક્ષેમની ચિન્તા કહ્તા હાય તેને સાથે વાહી કહે છે, તેની સ્ત્રી સાથે વહી કહેવાય છે 'गणिम' माहिषहोना अर्थ निम्न अक्षरे छे'मणिम' से विटेय वस्तु मे કનથી ગણત્રી કરી આપવામા આવે; જેમનાળિયેર, સોપારી, કેળા આદિ 'अरिग'-तेने हे छेत्र घटो मे द्वारा सोस श्री रामय, प्रेमघ, ४, भी, सार, आि
हि भया

Page #132

श्री अनुत्तरोपपातिकदशासूत्रे
'अड्ढा जाव अपरिभूया,' इति 'अड्डा' इत्यारभ्य 'अपरिभूया' इत्येतत्पर्य तोक्तसमस्तविशेषणविशिष्टेत्यर्थः तेन 'अड्ढा दित्ता वित्थणविलवणसयणासणजाणवारणाइष्णा, बहुधणवहुजायस्वरयया, आभोगपभोगसंपत्ता, विच्छुट्टियविरलमत्तपाणा, बहुदासीदासगोमहिसगवेळयापभूया, बहुजणरस अपरिभूया इति पाठस्य सग्रहः ।
५२
तत्र आढया महती, धनधान्यादिसंपन्ना वा । दीप्ता=सदाचारगुणैज्ज्वला, दर्पिता धर्मगौरवगर्विता वा । विस्तीर्णविपुल वनशयनासनवाहनामै-उन विक्रय पदार्थो को कहते हैं जो चली गज, बार, हाथ अथवा किसी माप - विशेष के द्वारा माप कर दिये जाते हों, जैसेदूध, घी, तेल, वस्त्र आदि ।
परिच्छेद्य-उन विक्रय पदार्थों को करते है जो प्रत्यक्ष रूपसे कसौटी अथवा अन्य किन्हीं उपायों द्वारा परीक्षा करके दिये लिये जाते हो; जैसे- माणिक, मोती, मूंगा सोना आदि ।
'अड्ढा जाव अपरिभूया' - 'अदा' शब्द से लेकर 'अपरिभूया' पर्यन्त समस्त विशेषण पदका निम्न अर्थ है
अडढा-आल्या अपार धन धान्यसे सम्पन्न, दित्ता = दीप्ता-शील, सदाचार आदि गुणोंसे प्रकाशित, दित्ता=दर्पिता धर्म गौरव से गर्वित, अर्थात् वह भद्रा सार्थवाही अत्यधिक धनधान्यसम्पन्न, शील-सदाचाररूपी गुणोंसे प्रकाशित तथा अपने गौरव से युक्त थी। उसके विस्तृत अनेक भवन, पलंग, शय्या, सिंहासन, चौकी आदि, यान- गाडी, 'मे' - ते विडेय पहार्थाने हे हे हे, पणी, गर, वार, हाथ अथवा अध भाप विशेषद्वारा भाषी शाय, प्रेम-दूध, घी, तेल, वस्त्र, हि
'परिच्छेद्य' - ते पढार्थाने ने प्रत्यये सोटी अथवा अन्य अध उपायोद्वारा परीक्षा उरी देवाय, अथवा सेवाय, भ-भाजेड, भोती, भुगा, सोनु, माहि. 'अड्ढा जाव अपरिभूया' 'भी' शण्डथी म 'अयरिलूया' पर्यन्त समस्त વિશેષણ પદ્માના નીચે પ્રમાણે અર્થ છે
'अड्ढा'' - चार धन-धान्यथी अभ्यन्न, 'दित्ता' - दीप्ता, शीस सहायार माहि शुशोथी प्राशित, 'दित्ता' दर्चिता-धर्म- गौरवथी गर्वित अर्थात् ते लद्रा सार्थवाही ઘણાં ધન ધાન્યથી સમ્પન્ન, શીલ–સદાચાર રૂપી ગુણાથી પ્રકાશિત તથા પેાતાના ગૌરવથી युडत हुती. तेने विस्तृत अनेड लवन, योग, शय्यो, सिंहासन, पारसा माहि, मान

Page #133

अर्थवोधिनी टीका वर्ग ३ धन्यकुमारवर्णनम् कीर्णा-विस्तीर्णानि-विस्तृतानि, विपुलानि-बहनि भवनानि-गृहाः, शयनानितल्यानि, आसनानि पीठादीनि, यानानि गन्त्रीप्रभृतीनि, बान्नानि-तुरगादयः, तैराकी-समन्विता । बहुधनबहुजातरूपरजता-बहु-विपुलं धनं-गणिमधरिमादि यस्याः सा बहुधना, बहु-विपुलं जातरूपवर्ण, रजतं रूप्यं यस्याः या वहुजातरूपरजता, बहुधना चासी बहुजातरूपरजता चेति बहुधनवहुजातरूपरजता । आयोगप्रयो गलप्रयुक्ता-आ-समान्तात् योजनं द्विगुणादिलामार्थ त्यादी. नाम् ऋणग्राहकेभ्यो नियोजनमायोगः, तस्य प्र-प्रकर्षण योजनम् उपायचिन्तनं प्रयोगः यहा आयोगेन-द्विगुणादिलिसया प्रयोग ऋणग्राहकाणां मविधे द्रव्यरय वितरणमायोगप्रयोगः, स संप्रयुक्त प्रवर्तितो यया, तस्मित् वा संप्रयुक्ताचलग्ना या सा आयोगप्रयोगसंप्रयुक्ता नीत्या द्रव्योपार्जनमत्तेत्यर्थः । विदिनविपुलभक्तपाना=भक्तं च पान च भक्तपाने, विपुले च ते भक्तपाने विपुलभक्तपाने, वि-विगेपेण छर्दिते भोजनारगिण्टे भवतपाने यस्याः सा विच्छर्दिनविपुल भक्तपाना । बहुदासीदासगोमहिपगवेलकमभूता-दास्यश्च दासाच गावश्च महिपाश्च गवेलका-उरभ्राश्चेति दासीदारागोमहिपगवेलकाः, अत्र बहुशब्दः प्रतार्थरतेन-बहवः प्रशस्ताश्च ते दासीदासगोमहिपगवेलका इति बहुदासीदासगोमहिपगवेलकाः, ते प्रभूताः प्रचुरा यस्याः या बहुदासीदासगोमहिपगवेलकरथ आदि और वाहन-घोडा, हाथी आदि थे। उसके बहुत धनगणिम धरिम आदि, तथा बहुत चाँदी सोना थे। उसने अपना धन विगुणित लामपर न्यायपूर्वक कर्जलेनेवाले मनुष्यों में तथा व्यापार में लगा रक्खा था । उसके यहां सबके भोजन कर लेने याद बहुत भक्त-पान अवशिष्ट रहता था और वह अवशिष्ट भक्तपान गरीबों को दिया जाता था। उसके आज्ञाकारी बहुत दास-दासी थे और बहुतसे जानिमन्त गाय, बैल, भसभंसा, भेड आदि उसके पास थे। वह उस नगरमें अत्यन्त प्रतिष्ठित एवं सम्माननीय श्री । ગાડી, રથ આદિ, વાહન-ઘોડા, હાથી આદિ હતા તેને ઘાગ ધન-ગણિમ મિ આદિ, તથા ઘણુ ચાદી, સેનુ હતુ, તેણે પિતાનુ ધન બેવડા લાભ ઉપર ન્યાયપૂર્વક કર્જ લેવાવાળા મનુષ્યમાં તથા વ્યાપારમાં લગાવી રાખ્યું હતું તેને ત્યા સહુએ જમી લીધા પછી પણ ઘણુ ભક્ત–પાન વધતુ હતુ, અને તે વધેલું ભકત–પાન ગરીબોને આપવામાં આવતુ હતુ તેને આજ્ઞાકારી દાસ દાસી અને જતિવત ગાય, બળદ, ભેશ, પાડા, ગાડર આદિ ઘણા હતા, તે ભદ્રા રાજગૃહ નગરમાં ઘણું પ્રતિષ્ઠિત અને
સન્માનનીય હતી

Page #134

श्री अनुत्तरोपपातिकसूत्रे
૯૪
प्रभूता । अत्र गवादिपदं स्त्रीगवादीनामप्युपलक्षकम् | 'बहुजनस्य अपरिभूता बहुजनैः पराभवरहिता बहुजनमान्येत्यर्थः ।
,
तस्याः खलु मद्रायाः सार्थवाया धन्यनामा दारकः पुत्रोऽभवत् । दारक इति स्वोदराज्जातो नतु दत्तकत्वेन परिगृहीत इत्यर्थः । सः 'अहीणजावगुरूवे' इति 'अहीण' इत्यारभ्य 'मुख्ये' इत्येतत्पर्यन्तोक्तसकल विशेषणविशिष्ट इत्यर्थः, तेन 'अहीणपंचिदियसरीरे, लकवणर्वजणगुणोववेए, माणुम्माणप्पमाणपडिपुण्णगुजायसच्वंगमुदरंगे, ससिसामागारे कंते पियदंसणे गुरुवे' इति पाठस्य संग्रहः ।
तंत्र - - अहीन पञ्चेन्द्रियशरीरः = अहीनानि = लक्षणस्वरूपाभ्यां परिपूर्णानि पञ्च इन्द्रियाणि यरिमतादृशं शरीरं यस्य स तथोक्तः, स्वस्वविपयग्रहणसमर्थपूर्णाकारचक्षुरादीन्द्रियत्रिपिष्ट इत्यर्थः । लक्षणव्यञ्जनगुणोपपेतः =लक्ष्यन्ते= चिह्नयन्ते यैस्तानि लक्षणानि = पुरुपचिह्नानि हस्तस्थ विद्यावनजीवित रेखारूपाणि वा, व्यज्यन्ते = प्रकटीक्रियन्ते गुणा यैस्तानि व्यञ्जनानि = तिलकालक-मपादीनि, गुणाः = सौशील्यादयः, यद्वा पूर्वोक्तप्रकारैर्लक्षणैर्व्यज्यन्ते इति लक्षणव्यञ्जनाः, ते च ते गुणास्तैः, उपपेतः समन्त्रितः । मानोन्मानप्रमाणप्रतिपूर्णसुजातसर्वाङ्गसुन्दराङ्गः=मानं = जलादिपरिपूर्ण कुण्डादिप्रविष्टे पुरुपादौ यदा द्रोणपरिमितं उस भद्रा सार्थवाही के 'धन्य' नामक दारक- पुत्र था । 'दारक ' शब्द से यह जानना चाहिए कि वह उसी के गर्भ से उत्पन्न था, - अर्थात् गोद लिया हुआ (दत्तक पुत्र ) नहीं था । वह सर्वप्रकार के शुभ लक्षणों से तथा आकारपरिपूर्ण पाँच इन्द्रियों से युक्त सर्वाङ्ग सुन्दर थी । अर्थात् जिसकी समस्त इन्द्रियाँ अपने-अपने विषय को ग्रहण करने में समर्थ और पूर्ण आकार वाली थीं । वह हाथमें रही हुई विद्या, धन जीवन रेखारूप लक्षणों से, शरीरपर रहे हुए तिलमस आदि व्यञ्जनो से तथा सुशीलता आदि गुणोसे युक्त थीं ।
मान - कोई पुरुष आदि, जल से लबालब भरे हुए कुंड (शरीर
ते लद्रा सार्थ वाहीने धन्य नामै द्वा२४-पुत्र इतो, 'दरिक' शब्दथी से लावु જોઈએ કે તેના ગર્ભથી ઉત્પન્ન થએલ હતા અર્થાત્ ખેળે લીધેલ ન હતા, તે સ પ્રકારના શુભ લક્ષણોથી તથા આકાર—પરિપૂર્ણ પાંચ ઇન્દ્રિયાથી યુક્ત સર્વાંગ સુન્દર હતા અર્થાત્ જેની બધીય ઇન્દ્રિય પાતપેતાના વિષયને ગ્રહણ કરવામાં સમથ અને પૂર્ણ આકાર વાળી હતી, તે હાથમાં રહેલ વિદ્યા, ધન, જીવન રંગારૂપ લક્ષણેથી, શરીર પર રહેલ તિલ, મસ આદિ વ્યજનાથી તથા સુશીલતા આદિ ગુણુથી ચુષ્ઠત હત

Page #135

अर्थबोधिनि टीका वर्ग ३ धन्यकुमारवर्णनम्
जादि निस्सरति तदा स पुरुपाठीर्मानवान उच्यते, नव्य शरीरागाहनाविशेषो मानमत्र गृद्यते । उन्मानम् = ऊर्ध्वमानं यत्तु दायामारोग्य नोलनेऽर्द्धसारभमाणं भवति तत् । प्रमाणं = निजामुलीभिरप्टो चरशतामुपरिमितोच्छ्रायः मानं च उन्मानं च प्रमाणं चेति मानोन्मानप्रमाणानि, तः प्रतिपूर्णादिसंपन्नानि, अत एव सुजातानि यथोचितायत्रसन्निवेशयन्ति सर्वाणि सफलानि अङ्गानि= मस्तकादारभ्य चरणान्तानि यस्मिंस्तत्, अत एव सुन्दरम = पुर्यस्य स तथोक्तः। शशिसौम्याकारः=शशी=चन्द्ररतद्वत्सौम्यः रमणीय आकार = स्वरूपं यस्य सः । प्रमाण गहरा, शरीर - प्रमाण लम्बा व शरीर प्रमाण ही चौडा) आदि में घुसे, और उसके घुसने से यदि एक द्रोण (परिमाण-विशेष) जल बाहर निकले तो उस पुरुष आदि को मानवान (सान से युक्त ) कहते है । यहाँ मानवान् पुरुष आदि के शरीर की अवगाहना विशेष को मान कहते हैं | उन्मान - तराजू में रखकर नोलने से जो अर्ध भार (एक प्रकार का परिमाण) हो उसे उन्मान कहते हैं | प्रमाण - अपनी अंगुली से एक सौ आठ अंगुली उंचाई को प्रमाण कहते है ।
इन मान, उन्मान और प्रमाण से युक्त होने के कारण यथायोग्य अवयवों की रचनावाला होने से जिस पुरुष का समस्त अंग सुन्दर हो उसे 'मानोन्मानप्रमाणप्रतिपूर्णसुजातसुन्दराङ्ग' कहते है । इस प्रकार की शरीरसम्पदावाला वह धन्य कुमार चन्द्रमा के समान सौम्य आकारवाला, सुन्दर कान्तिवाला, सभी के हृदय को आह्लादित करनेवाला तथा सर्वोत्कृष्ट रूप लावण्य करके युक्त था ।
박원
માન—કાઇ પુરુષ આદિ જળથી ભરપૂર ભરેલા કુંડ (શરીર જેટલા ઉ અને પહેાળા) આદિમા પેસે અને તેના પેસવાથી જે એક દ્રોણ (પરિમાણવિશેષ) જળ મહાર નીકળી જાય તા તે પુરુષ આદિને માનવાન (માનવ યુક્ત) કહે છે. અહીં માનવાન पुरुष महिना शरीरनी अवगाहनाविशेषने भान हेवामा आवे छे 'उन्मान' -नाવામા રાખી તેલવાથી જે અભાર ( એક પ્રકારના પરિણામ ) થાય તેને ઉન્માન छे' प्रमाण 'पोतानी सांगजियोथी १०८ मेसोमा मांगुण अाई ने પ્રમાણ કહે છે
આ માન, ઉન્માન અને પ્રમાણથી ચૂકત હોવાને કાણે ચાયેગ્ય અવયવોની श्शूनावाजा होवाथी ने पुरुषतु समस्त अग सुन्दर होय तेने " मानोन्मानप्रमाण प्रतिपूर्णसुजात सर्वाद्गमुन्दराग " हे छे आ लतनी शरीर मभ्यहावामा ते धन्य કૂમાર ચન્દ્રમા સમાન સૌમ્ય આકારવાળા, સુન્દર કાન્તિવાળા, સટ્ટનાં હૃદયને માદલાદિત કવાવાળા તથા સર્વોત્કૃષ્ટ રૂપ લાવણ્યે કરી ચુકત હતા

Page #136

श्री अनुत्तपिपातिकमुत्रे कान्तः कमनीयः । प्रियदर्शना दर्शकजनचित्ताहादकं दर्शनम् अवलोशन स तथोक्तः । अत एव सुरूपः सातिशायिरूपलावण्यवान, रूपेण लावण्यस्याप्युपलक्षितत्वात् । तथा पञ्चधात्रीपरिगृहीतः पञ्चविधधात्रीप्रतिपालितः । तद्यथा-शीरधात्री, धात्री पञ्चविधा-यथा-(१) श्रीरधात्री स्तन्यपायिका, (२) मजनयात्री र नापिका, (३) मण्डनधात्री वस्त्राभरणपरिधापिका, (४) क्रीडनधात्री-खेलनकूदनादिकारयित्री, (७) अङ्कधानीकोडवाहिनी च ।
यथा महावल:-महावलकुमारवर्णनवत् धन्यकुमारस्य वर्णनं विजेयम्, पावत् द्वासप्तति कला अधीतवान् । पुनः-यावत् अलं-परिपूर्णः भोगसमर्थः, भोगाः शब्दादयस्तेपु-समर्थो जातश्चाप्वभूत, धन्यकुमारो यौवनं प्राप्त इत्यर्थः ।।१० २।।
मूलम्-तए णं सा भद्दा सत्थवाही धणं दारयं उम्मूकबालभावं जाव भोगसमत्थं विजाणित्ता बत्तीसं पासायचसिए कारेइ, अभुग्गयमूलिए जाव तेसिं मज्झे एगं भवणं अणेगखंभसयसन्निविट्रं जाव बत्तीसाए इब्भवरकन्नगाणं एगदिवसेणं
यह धन्यकुमार पांच प्रकार की धाइयोडारा पाला गया था । (१) क्षीरधात्री-दूध स्तन-पान करानेवाली । (२) मजनधात्री-स्नान करानेवाली (३) भण्डनधात्री-वस्त्र आभूपण पहिनानेवाली, (४) क्रीडनधात्री-खेल कूद करानेवाली, और(५)अङ्कधात्री-गोदमें लेनेवाली धाई।
धन्यकुमार का शेष वर्णन बहत्तर (७२) कलाओं के अध्ययन से लेकर जब तक वे शब्दादि विपयों के भोगों में समर्थ हुए अर्थात् यौवनावस्था को प्राप्त हुए वहा तक का वर्णन-श्री भगवतीसूत्र में कहे गये महाबलकुमार के वर्णन के समान जानना चाहिये ॥ सू० २ ॥ ( આ ધન્યકુમારનું પાંચ પ્રકારની ધાઈમાતાઓ દ્વારા પાલન કરવામાં આવેલ હતુ . भ-(१) क्षीरधात्री-हूध धवरावनारी. (२) मनियात्री-स्नान शवावाणी (3) મડનધાત્રી–વસ્ત્રાભૂષણ પહેરાવવાવાળી (૪) કીડનધાત્રી ખેલાવવા–કુદાવવાવાળી અર્થાત २भावावाणी, (५) म४यात्री- मां देवापाणी घा.
ધન્યકુમારનું શેષ વર્ણન–બહેતર ૭૨ કળાઓના અધ્યયનથી માંડી જ્યા સુધી શબ્દાદિ વિના ભેગોમાં સમર્થ થયા અર્થાત યૌવનાવસ્થાને પ્રાપ્ત થયા ત્યાં સુધીનું વર્ણન શ્રી ભગવતીસૂત્રમાં કહેલ મહાબલકુમારના વર્ણનની માફક જાણવું

Page #137

अर्थबोधिनी टीका वर्ग ३ धन्यकुमारवर्णनम् पाणि पिण्हावेइ । बत्तीसओ दाओ जाव उप्पिंपासाय० फुईतेहिं जाव विहरइ ॥ सू० ३ ॥
छाया-ततः खलु सा भद्रा सार्थवाही धन्यं दारकमुन्मुक्तवालभावं यावद् भोगसमर्थ विज्ञाय द्वात्रिंशतं प्रासादावतंसकान कारयति अभ्युद्गतानुच्छितान् यावत् तेपी मध्ये एकं भवनमनेकस्तम्भशतसंनिविष्टं, यावद् दात्रिंशत इभ्यवरकन्यकानामेकदिवसे पाणि ग्राहयति । हात्रिंशत्को दायो यावदुपरि मासाद० स्फुटद्भिः यावद् विहरति ॥ सु० ३ ॥
टीका-'लए णं सा' इत्यादि । ततः तदनन्तरं खलु-निश्चयेन सा सार्थवाही भद्रा धन्य धन्यकुमारनामधेयं दारकं-निजपुत्रम् उन्मुक्तवालमा अतिक्रान्त वाल्यावस्थं यावत् भोगसमर्थ च विज्ञाय अभ्युद्गतोच्छ्रितान् अत्युनतान् नमःस्पर्शिन इत्यर्थः, द्वात्रिंशतं प्रासादावतंसकान श्रेष्टपासादान कारयति, यावत् तेषां मध्ये अनेकस्तरमशतसन्निविष्टम् अनेके = अनेकमकारा नानावणदेदीप्यमानचाकचिक्यचञ्चचक्षुश्चित्तालादजनकमणिगतविचित्रशिल्परचनामुशोभिता पे रतम्माःसुवर्णमयस्तम्भाः , तेषां शतैः संनिविष्ट-समन्वितम् एकं भवन मासादं कारयतीत्यनेनान्वयः, यावत् द्वात्रिंशत इभ्यवरकन्यकानां महाश्रेष्ठिकन्यकानां पाणिमेकदीवसे ग्राहयति । महाश्रेष्ठिनां द्वात्रिंशत्कन्यकाभिः सबैकस्मिन्नेव दिवसे
'तए णं सा' इत्यादि । तदनन्तर उस भद्रा सार्थवाहीने अपने पुत्र धन्यकुमार को बाल्यावस्था का उल्लङ्घन कर युवावस्थामें आया हुआ तथा भोगसमर्थ जानकर बत्तीस अत्यन्त उन्नत गगनचुम्बी श्रेष्ठ शासाद निर्माण कराये। उन भवनों के मध्य में एक सुन्दर सवन, देदीप्यमान विविध वर्णवाली मणियों से खचित, शिल्पकौशल से युक्त, नेत्र तथा मन को आह्लादित करनेवाले सुन्दर अनेक प्रकार के सुवर्णस्तम्भों से युक्त था।
बाद में उस भद्रा सार्थवाहीने (३२) बत्तीस इभ्य सेठोंकी कन्याओंसे एक दिनमें धन्यकुमारका विवाह कराया ।।
___ 'तए णं सा' त्याह, ते पछी भद्रा सार्थवाही पाताना पुत्र धन्यमारने બાલ્યાવસ્થા એળગી યુવાવસ્થામાં આવેલ તથા ભેગસમર્થ જાણે બત્રીસ અત્યન્ત ઉચા ગગનચુંબી શ્રેષ્ઠ ભવન નિમણુ–તેયાર કરાવ્યા, તે ભવનના મધ્યમાં એક સુન્દર ભવન, દેદીપ્યમાન વિવિધ વર્ણવાળા મણિઓથી જડેલ, શિલ્પ કૌશલ્ય ચુત, નેત્ર તથા મનને અલાદિત કરવાવાળા સુન્દર અનેક પ્રકારનાં સુવર્ણ સ્તંભેથી યુક્ત હતુ.

Page #138

श्री अनुत्तरोपपातिकदशाङ्गसूत्रे धन्यकुमारस्य विवाह कारितवतीत्यर्थः । अत्र इभ्यशब्देन त्रिविधाः श्रेष्ठिनो जायन्ते, तथाहि-इमो-हस्ती तत्प्रमाणं द्रव्यमहन्तीति इभ्याः, ते च जघन्यमध्यमोत्कृष्टभेदात्रिप्रकाराः। तत्र हस्तिपरिमितमणिमुक्तापवालसुवर्णरजतादिद्रव्यराशिस्वामिनो जघन्याः । हस्तिपरिमितवज्रमणिमाणिक्यराशिस्वामिनो मध्यमाः। हस्तिपरिमितकेवलवज्रहीरकराशिस्वामिन उत्कृष्टाः । तेषु वरा-उत्कृष्टाः श्रेष्टिन इभ्यवरा इति । प्रत्येककन्याया मातापितृभ्यां धन्यकुमाराय प्रदत्तः-द्वात्रिंशत्कः द्वात्रिंशत्संख्यक दाया रत्नाभरणवस्त्रयानासनदासदासीप्रभृतिरूपो यौतुक आगतः
__ 'इभ' शब्दका अर्थ होता है हाथी । जिसके पास हस्तिपरिमित द्रव्य होता है, उसे 'इस्य लेठ कहते हैं। ये इश्य सेठ जघन्य, मध्यम तथा उत्कृष्ट भेद से तीन प्रकार के होते हैं । एक हाथी के परिमाण में जिसके पास माणिक, मोती, मूंगा, सोना, चांदी आदि हो उसे जघन्य इभ्य कहते हैं । एक हाथी के परिमाणमें जिसके पास वज़ मणि, माणिक, आदिकी धनराशि हो, उस्ले मध्यम इभ्य कहते हैं। एक हाथी के परिमाण में जिसके पास मात्र वज्र हीरे ही हों उसे उत्कृष्ट इभ्य कहते है । इभ्य श्रेष्ठियों में श्रेष्ठ अर्थात् उत्कृष्ट इभ्य श्रेप्टियों के यहाँ धन्यकुमार का विवाह हुआ प्रत्येक कन्या के मातापिता द्वारा धन्यकुमार को रत्न, आभरण, वस्त्र, यान-रथ, घोडा, गाडी आदि, आसनपलंग, विछौने आदि, दाल-दासी आदि बत्तीस-बत्तीस दहेज में मिले।
ત્યાર બાદ તે ભદ્રા સાર્થવાહીએ બત્રીસ ૩૨ ઇભ્ય શેઠની કન્યાઓ સાથે એક દિવસે ધન્યકુમારને વિવાહ કરાવ્ય અહિં “મ” શબ્દનો અર્થ થાય છે હાથી, જેની પાસે હાથી જેટલું દ્રવ્ય હોય તેને “ભ્ય’ શેઠ કહે છે. એ ઇભ્ય શેઠ જઘન્ય મધ્યમ ઉત્કૃષ્ટ ભેદથી ત્રણ પ્રકારના હોય છે, એક હાથીના પરિમાણમા જેની પાસે માણેક, મોતી, મૂંગા, સોના, ચાદી - આદિ હોય તેને જઘન્ય ઈભ્ય કહે છે એક હાથીના પરિમાણમાં જેની પાસે વમણિ, માણેક આદિની ધનરાશિ હોય, તેને મધ્યમ ઈભ્ય કહે છે. એક હાથીના પરિમાણમાં જેની પાસે માત્ર વજી હીરા હોય તેને ઉત્કૃષ્ટ ઈલ્ય કહે છે. ઈભ્ય શ્રેષ્ઠિમાં શ્રેષ્ઠ અર્થાત ઉત્કૃષ્ટ ઈભ્ય શ્રેષ્ઠિને ત્યાં ધન્યકુમારના વિવાહ થયા, પ્રત્યેક કન્યાના માતા પિતા દ્વારા ધન્યકુમારને રત્ન, આભરણું, વસ્ત્ર, યાન–રથે ઘડા ગાડી આદિ, આસન–પલંગ, પથારી આદિ. દાસ, દાસી આદિ બત્રીસ બત્રીસ દાયજામાં મળ્યાં

Page #139

अर्थवोधिनी टीका वर्ग ३ धन्यकुमारवर्णनम् 'यावदुपरि प्रासादे रफुटद्भिः यावद् विहरतीति । स धन्यकुमारः मृदङ्गादिविविधवाद्यनादेः रफुटद्भिःवादितैः मृदङ्गादिविविधवाधैर्युक्ते प्रामादे उपरिऊर्ध्वमदेशे मनुष्यसम्बन्धीनि पञ्चविधविषयसुखानि भुञ्जानो विहरति ।।०३।।
मूलस्-तेणं कालेणं तेणं समएणं नसणे अगवं महावीरे जाव समोसढे, परिसा निग्गया, राया जहा कोणिओ तहा निग्गओ ॥ सू० ४॥
छाया-तस्मिन् काले तस्मिन् समये भगवान् महावीरो यावत्समवस्तः। परिपन्निर्गता। राजा यथा कोणिकस्तथा निर्गतः ॥ ० ४ ॥
टीका-'तेणं कालेणं' इत्यादि । तस्मिन् काले तस्मिन् समये धन्यकुमारस्य मनुष्यसम्बन्धिपञ्चविधविषयसुखानुभवपूर्वकविहरणसमये तत्र काकन्दीनगर्या भगवान् महावीरः समवसृतः समाजगाम । तन्नगरीनिवासिनां परिषद् भगवन्द्वन्दनार्थ निर्गता । यथा राजा कोणिका पूर्व निर्गतस्तथा राजा जितशत्रुरपि भगवन्तं वन्दितुं निर्गतः ॥४॥
तदनन्तर वे धन्यकुमार अपने महल में अनेक प्रकार के मृदंग आदि वाद्यों एवं गीत-नृत्यों के साथ मनुष्यसम्बन्धी पांचो प्रकार के विषय सुखोंका उपभोग करते हुए विचरने लगे । सू० ३॥
'तेणं कालेणं' इत्यादि । जिस समय धन्यकुमार मनुष्यसंबंधी पाच प्रकार के विपय सुखोंका अनुभव कर रहे थे उस काल उम समय काकन्दी नगरी में श्रमण भगवान् श्रीमहावीर प्रभु पधारे । उस नगरनिवासियों की परिपद् भगवान को वन्दनार्थ गई । जिस प्रकार के ठाट-बाट एवं भक्ति के साथ सम्राट कोणिक भगवान महावीर
ત્યાર પછી તે ધન્યકુમાર પિતાના મહેલમાં અનેક પ્રકારનાં મૃદંગ આદિ વાઘ તેમજ ગીત નૃત્યની સાથે મનુષ્યભવ સંબન્ધી પાંચેય પ્રકારના વિષય સુખને ઉપભેગ કરતા વિચરવા લાગ્યા (સૂટ ૩)
'तेणं कालेणं' या २ मते धन्यभार मनुष्य मी पाय પ્રકારના વિષય સુખનો અનુભવ કરી રહ્યા હતા તે કાલ તે સમયે કાકન્ટી નગરીમાં શ્રમણ ભગવાન શ્રી મહાવીર પ્રભુ પધાર્યા, તે નગરનિવાસિઓની પરિષદ ભગવાનને વાંદવા માટે ગઈ જે પ્રકારના ઠામ-માઠ તેમજ ભક્તિની સાથે સમ્રાટકેણિક ભગવાન

Page #140

६०
श्री अनुत्तरोपपातिकम्त्रे मूलम्-तए णं तस्ल धण्णस्स दारगरल तं सहया जणसदं वा जहा जमाली तहा लिग्गओ, नवरं पायचारेणं जाव लवरं अन्लयं अई लत्थवाहि आपुच्छामि, तए णं अहं देवाणुप्पियाणं अंतिए जाव पव्वयालि । जहा सुहं देवाणुपिया! मा पडिबंधं करेह ॥ सू० ५॥
छाया-ततः खलु तस्य धन्यस्य दारकस्य तं महाजनशब्दं वा यथा पमालिस्तथा निर्गतः, नवरं-पादचारेण यावत् नवरस्-अल्बां भद्रां सार्थवाहीमापृच्छामि, ततः खलु अं देवानुप्रियाणामन्तिके यावत् मनमामि। यथा सुखं देवानुप्रिय ! मा प्रतिवन्धं कुरु ॥मु०५॥
टीका-'तए णं तस्से'-त्यादि । ततः तदनन्तरं, जितशत्रुभूपतिनिर्गमनसमच्छे खलु काकन्दीनगरीनिवासिनां जनानां परस्परालापादिजन्यमहाकलकलध्वनिश्रवणेन भगवदागमनं ज्ञात्वा तस्य धन्यस्य दारकस्य धन्यकुमारस्य एवं विधो मनोगतः संकल्पः समजनि, यत्-धर्मादिकरो धर्मतीर्थंकरो धर्मनायको धर्मसार्थवाहः श्रीवर्द्धमानस्वामी चरमतीर्थङ्करः काकन्दीबहिः प्रदेशे सहसाम्रवने स्वामी को बन्दनाथ गया था उसी प्रकार काकन्दी के राजा जितशाच भी भगवान् के चन्दनार्थ गये ॥ ० ४॥
___'तए णं तस्स ' इत्यादि । इसके पश्चात् जितरानु राजा के गमन समय कामन्दी नगरीनिवासी मनुष्यों के परस्पर वार्तालाप जन्य महालकालनाद से भगवाल के आगमन को जानकर धन्यकुमारके हृद्य में इस प्रकार के विचार उत्पन्न हुए
धर्म की आदि करनेवाले, धर्मतीर्थकी स्थापना करनेवाले, धर्मनायक, धर्मसार्थवाह, चरमतीर्थकर भगवान श्री वर्धलालस्वामी काकन्दी - મહાવીર સ્વામીને વન્દનાર્થે ગયા તેજ પ્રમાણે કાકલ્ટીના રાજા જિતશત્રુ પણ ભગવાનને बननार्थ गया. (सू० ४)
'तए णं तस्स' त्याहि, त्या२ पछी तिशत्रु२till anq! सभये ४४४ी નગરીનિવાસી મનુષ્યના પરસ્પર વાર્તાલાપથી ઉત્પન્ન થતા કોલાહલથી ભગવાનનું આગમન જાણું ધન્યકુમારને હૃદયે આ પ્રમાણે વિચારે ઉત્પન્ન થયા
. पनी मा ४२वावाणा, धर्म-तीर्थनी स्थापना ४२ना२, पमनाय४, धर्म:સાર્થવાહ, ચરમ તીર્થકર ભગવાન શ્રી વર્ધમાન સ્વામી કકન્દી નગરીની બહારે

Page #141

अर्थवोधिनि टीका वर्ग ३ धन्यकुमारधर्मोपदेशवर्णनम् उद्याने समवस्मृतः । सबै जनास्तद्वन्दनार्थ गच्छन्नि, ततस्मात्कारणान् गहान् उच्चैः कलकलध्ननिः श्रूयते । तथारूपाणामतां भगवतां नामगोत्र श्रवणेऽपि महाफलं जायते किं पुनस्तदभिमुखगमने यावत्तापर्युपासने ?। इति विचार्य यथा जमालिनिर्गतरतथैव धन्यकुमारोऽपि निर्गतः। नवरस् एतावान् विशेषःजमालिस्वरयाख्ने निर्गतः, यन्गकुमारस्तु पादचारेण रबादीयानं विना पयामेव जगाम । स तत्र गत्वा भगवन्तं सविधि प्रणम्य धर्मदेशनां श्रोतुं तदन्तिके समुपविष्टः। बावत्-भगनान् तस्णं महापर्पदि धन्यकुमारगभिमुग्वीकृत्य धर्मकयां नगरी के बहार लहनामदन' नामक उद्यान में पधारे हैं । लान मनुष्य उनको बन्दनार्थ जा रहे हैं, अतः उनके परपर वार्तालाप ले उत्पन्न यह महालकल नाद सुनाई देता है । उपरोक्त महान् शुणों से युक्त ऐसे अर्हन्त भगवन्तों के नाम मान्न के सुननेले भी मक्षाफल की प्राप्ति होती है तो फिर उन के सम्मुख दर्शनार्थ जाने तथा उनकी सेवा करने के फलका तो कहना ही क्या है।
इस प्रकार विचार करके भगवान् को जिस भाव और भक्ति के साथ जमालि चन्दन करने के लिये गया था, उसी प्रकार बन्य-- कुमार भी गया । यहाँ विशेषता यह है कि-जमालि रथ में बैठ-- कर सगवान् को पन्दन करने के लिये गया था, परन्तु धन्यकुमार अनेक गहनों के होते हुए भी पैदल ही-बिना किसी वाहन के गये। यहाँ जाकर जनोंने भगवान् को सविधि चन्दन किया, तथा धर्मदेशना को अषण करने के लिये उनके समीप बैठे। तब भगवाने સહસાવન નામના ઉધાનમાં પધાર્યા છે સમસ્ત મનુષ્ય તેમને વદવા માટે જઈ રહ્યા છે એટલે તે લોકોને આદર અદર વાર્તાલાપથી થતે કેલાહલ સભળાય છે. ઉપરોકત મડાન ગુણેથી યુક્ત એવા અન્ત ભગવાનના નામ માત્રના શવથી મહાફળની પ્રાપ્તિ થાય છે તે પછી તેમની સન્મુખ દર્શનાર્થે જતાં તથા તેમની સેવા કરતા ફળનુ તે કહેવું જ શુ
એ પ્રમાણે વિચાર કરી, જે ભાવ અને ભકિતથી ભગવાનને જમાલિ વન્દન કરવા ગયા હતા તે જ પ્રમાણે ધન્યકુમાર પણ ગયા અહિં વિશેષતા એ છે કે જમ્મલિ રથમાં બેસી ભગવાનને વદવા ગયા હતા ત્યારે ધન્યકુમાર પોતાને અનેક વાહને હોવા છતા પણ કઈ જાતના વાહન સિવાય પગથી ચાલીને ગયા ત્યાં જઈને તેમણે ભગવાનને વિવિધ વન્દન કર્યા તથા ધર્મદેશના શ્રવણ કરવા વાગવાનની સમીપે

Page #142

-
श्री अत्तनुरोपपातिकदशाङ्गमत्रे कथयति-'अस्थि लोए अस्थि अलोए' इत्यादि यावत्
हे धन्यकुमार ! प्रचुरतररत्नखनिपरिपूरितरोहणाचलसदृशं सर्वगुणागारं स्वर्गापवर्गसुखसारं दुर्लभमिदं मनुष्यजन्म । हे देवानुपिय ! अनन्तानन्तदुःखानि सहमानेन मुहुर्मुहुः पुद्गलपरावर्तनं कृतवता त्वया कथञ्चिद्विशिष्टपुण्यप्रकृत्युदयेन धर्मानुष्ठानाबसराऽयं लब्ध: । ईदृशोऽयमवसरो न पुनर्लभ्यः । हे देवानुप्रिय ! इदं मनुष्यजन्म १, इदमार्यक्षेत्रम् २, अत्रोत्तमकुलम् ३, दीर्घायुप्यम् ४, इन्द्रियपूर्णत्वम् ५, शरीरनैरुज्यम् ६, साधुसमागमः ७, नत्रश्रवणम् ८, सम्यक्श्रद्धा ९, धन्यकुमार को सम्बोधित करके उस विशाल धर्मसभा में धर्मकथा कहने लगे-' लोक है, अलोक है ' इत्यादि।
बाद में फिर भगवान् धन्यकुमार को सम्बोधित कर कहते हैं-हे धन्यकुमार ! अत्यधिक रत्नोंकी खानोंसे परिपूर्ण रोहणाचल पर्वत के समान समस्त गुणों की खान, स्वर्ग तथा मोक्ष के सुखो को देनेवाले यह मनुष्य जन्म अतीच दुर्लभ है । हे देवानुप्रिय ! अनन्तानन्त दुःखों को सहन करते हुए, तथा बार-बार पुद्गल-परावर्त करते हुए तुमने किसी विशिष्ट पुण्य-प्रकृति के उदयसे धर्मानुटान का मनुष्य-भवरूपी यह स्वर्णावसर प्राप्त किया है, ऐसा सुअवसर पुनः प्रास होना मुश्किल है, क्योंकि हे देवानुप्रिय ! (१) मनुष्यजन्म, (२) आर्यक्षेत्र, (३) उत्तमकुल, (४) दीर्घ आयुष्य, (५) समस्त इन्द्रियोंका पूर्ण होना, (६) शरीर का स्वस्थ (नीरोग) होना, બેઠા. ત્યારે ભગવાન ધન્યકુમારને સધીને તે વિશાળ ધર્મ સભામાં ધર્મ કથા કહેવા લાગ્યા- “લેક છે “અલેક છે ઇત્યાદિ,
તે પછી ભગવાન ધન્યકુમારને સંબોધીને કહે છે કે –
હે ધન્યકુમાર! ઘણું રત્નની ખાણથી પરિપૂર્ણ રોહણાચલ પર્વત સમાન, સમસ્ત ગુણોની ખાણ, સ્વર્ગ તથા મેક્ષના સુખને દેવાવાળે આ મનુષ્યજન્મ અતિ દુર્લભ છે. હે દેવાનુપ્રિય! અનંતાનન્ત દુ:ખને સહન કરતાં કરતા તથા વારંવાર અનેક પુદગલ–પરાવર્ત કરતા કરતાં કેઈ વિશિષ્ટ પુણ્ય-પ્રકૃતિના ઉદયથી ધર્માનુષ્ઠાન કરવાને આ મનુષ્ય-ભવરૂપ સુવર્ણવસ તને પ્રાપ્ત થયેલ છે. આ સુઅવસર ફરીથી પ્રાપ્ત यो मुश्टेस छ, म- देवानुप्रिय! (१) मनुष्य म, (२) मा क्षेत्र, (3) उत्तम सु, (४) l मायुष्य, (५) समस्त न्द्रियानी परिपूर्णता, (६) शरीर स्वस्थ

Page #143

अयोधिनी टीका वर्ग ३ धन्यकुमार धर्मोपदेशवर्णनम्
६३
धर्मे पराक्रमस्फोरणम् १०, इत्येतानि दश मोक्षसाधनानि प्राणिनां दुर्लभानि सन्ति । हे देवानुप्रिय ! देवदुर्लभमिदं मनुष्यजन्म संप्राप्य यः स्वात्मनः कल्याraateer area स निनाञ्जलिगत पीयूपं निपात्य विषं पातुमिच्छति, चिन्तामणि विहाय पापाणखण्डं जिघृक्षति, ऐरावतं त्यक्त्वा रास ममारुरुक्षति, कल्पवृक्षमुन्मूल्य परमारोपयति, स्पर्शमणिविनिमयेन ग्रावाणं गृहाति, कस्तुरी दत्वाऽङ्गारकमङ्गीकरोति, कामधेनुं विक्रीय छागीं क्रीणाति, तेजो विहाय तिमिर सेवते, राजहंस विनिन्य वायसमाद्रियते, मुक्तां परित्यज्य गुखामुपादत्ते |
(७) साधु-समागम, (८) सूत्र- श्रवण, (९) कार्य में पराक्रम फुरना, ये दवा सोक्ष के कठिनता से प्राप्त होते हैं ।
हे देवानुप्रिय ! जो मनुष्य इस दुर्लभ मानव जन्म को प्राप्त कर अपने आत्मकल्याण के लिए मोक्षमार्ग का आश्रय नहीं लेना है वह मानो अपनी अंजलि में आये हुए अमृत को गिराकर विप पीना चाहता है । समस्त इच्छाओं को पूर्ण करनेवाले अनमोल चिन्तामणि - रत्न को छोडकर पत्थर के टुकडे को ग्रहण करना चाहता है । ऐरावत हाथी को छोडकर गधेपर चढना चाहता है । सर्व अभिलापाओं को पूर्ण करनेवाले कल्पवृक्ष को उखाडकर बबूल बोना चाहता है । पारसमणि ढेकर बदले में पत्थर के टुकडे को ग्रहण करना चाहता है । कस्तूरी को देकर कोयले को ग्रहण करना चाहता है । कामधेनु गाय को बेचकर बकरी खरीदना चाहता है । प्रकाश को छोड़कर अन्धकार ग्रहण करना चाहता है, । राजहंस की निन्दाकर (निरोगी) होवु, (७) साधु-सभाग, (८) सूत्र- श्रवाणु, (८) मभ्य-श्रद्धा, (१०) धर्म કાય મા પરાક્રમ કારવવા એ દશ મેાક્ષસાધન, જીવાને અત્યન્ત દુલભતાએ મળે છે હૈ દેવાનુપ્રિય ' જે મનુષ્ય, આ દુČભ માનવ-જન્મ પ્રાપ્ત કરીને પેાતાના કલ્યાણ માટે મેક્ષમાર્ગના આશ્રય નથી લેતા તે મનુષ્યે પેાતાના અંજલિમા આવેલ અમૃતને ઢાળી નાખી વિષપાન કરવા ઇચ્છે છે, સમસ્ત ઇચ્છાઓને પૂર્ણ કવાવાળા, અણુમાલ ચિન્તામણિ રત્નને છેડી પત્થરના ટુકડાને ગ્રહણ કરવા ઇચ્છે છે, ઐરાવત હાથીને ઊંડી ગધેડા પર ચઢવાની ઇચ્છા રાખે છે સર્વ અભિલાષાએ પૂર્ણ કરવાવાળા કલ્પવૃક્ષને ઉખાડી ખાવળને રાપવા માંગે છે પારસમણિ આપી તેનાં ખદલામાં પદ્મના ટુકડાને લેવાની ચાહના રાખે છે. કસ્તૂરી આપીને કૈસા ગ્રહણ કરવા ઇચ્છે છે કામધેનુ ગાયને વેચી કરી ખરીદ કરવા ઇચ્છે છે, પ્રકાશને છેડી અન્ધકારને
છે
सम्यक् - श्रद्धा, (१०) धर्मसाधन, जीवोंको अत्यन्त

Page #144

६४
" श्री अनुत्तरोपपातिकदशागसूत्रे ____ अतः क्षणमात्रमुखदान् परिणामतश्चिरतरदुःखजनकान काममोगान् परिहाय सर्वविरतिलक्षणे चारित्रधर्मे सर्वथा प्रयतितव्यम् ।
यथा गिरिनदीमवाहान्तर्गतपुनःपुनरुद्वतितपरावर्तितपापाणस्य शतसहस्त्रभघट्टनसंघर्पणैः कथञ्चिद् यत्तुलता संपद्यते, तथैवानन्तकालतोऽनन्तानन्तपुद्गलपरावर्त कृत्वा विशिष्टपुण्योदयेन कथं कथमपि स्वात्मकल्याणाय धर्माराधनस्य दुर्लमोऽयमवसरस्त्वया लब्धः, इत्यादि ।
अथ धन्यकुमारः पृच्छति-भगवन ! कोऽयं पुद्गलपरावनः ? भगवानाहकौओको आदर देना चाहता है । मोतीको छोडकर गुंजा (चिरमी) लेना चाहता है । अत एव क्षणमान के लिए सुखदायी, परन्तु परिणाम में लम्बे समय तक अनन्त दुख देनेवाले इन काम भोगों को छोडकर सर्वचिरतिरूप चारित्रधर्म में लई प्रकार से यत्न करना चाहिये।
जिस प्रकार किसी पहाडी नदी के तेज प्रवाह में पड़ा हुआ पत्थर बारबार ऊपर नीचे गिरने तथा लाखों चोटों और घसीटोंके कारण बिनाप्रयत्न-स्वयमेव गोल आकार का हो जाना है, उसी प्रकार अनन्तकाल से अनन्तानन्तपुद्गल परावर्त करते हुए किसी विशिष्ट पुण्य प्रकृति के उदयसे अपना आत्मकल्याण करने के लिए धर्मकी आरधना करने का तुम्हें यह दुर्लभ अवसर बडी कठिनतासे प्राप्त हुआ है, इत्यादि ।
धन्यकुमार पूछता है-हे भगवन् ! यह पुद्गल परावर्त क्या है ? भगवान् कहते हैंછે, રાજહુ ની નિન્દા કરી કાગડાને આદર આપવા ઇચ્છે છે. મેતીઓને છોડી ગુંજા ચણોઠી) લેવા ઈચ્છે છે. એટલે ક્ષણમાત્ર સુખદાયી, પરંતુ પરિણામમાં લાંબા સમય સુધી અનન્ત દુખ દેવાવાળા એ કામને છેડી સર્વવિરતિરૂપ ચારિત્રધર્મમાં સર્વપ્રકારયત્ન કર જોઈએ. જેવી રીતે કઈ પહાડી નદીના ઊગ્ર પ્રવાહમાં પડેલ પત્થર વારંવાર ઉપર નીચે ગબડતાં તથા અનેક ઠેકાણે અથડાતાં અથડાતાં અમુક ટાઈમે વગર પ્રયત્ન સ્વયમેવ ગેળ થઈ જાય છે તેવી જ રીતે અનન્ત કાળથી અનન્તાનન્ત પુદ્ગલ-પરાવર્ત કરતાં કરતાં કેઈ વિશિષ્ટ પુયપ્રકૃતિના ઉદયથી આત્મકલ્યાણ અર્થે ધર્મની આરધના કરવાને અપૂર્વ તેમજ દુર્લભ અવસર તમને મહાન મુશ્કેલીથી પ્રાપ્ત થયેલ છે. ઈત્યાદિ. . धन्यशुमार पछे-2- भगवन् ! मा धुलपवत |छे ?

Page #145

अर्थयोधिनी टीका वर्ग ३ पुद्गलपरावर्तवर्णनम्
पुद्गलानाम् आहारकवजितौदारिकादिवर्गणायोग्यानां चतुर्दशरज्यात्मकलोकवत्तिसमस्तपरमाणुनां परावतः सामम्त्येन स्पर्गः संमिलनं पुद्गलपरावर्तः । स च यावता कालेन भवति स कालोऽपि पुद्गलपरावर्त इत्युच्यते । म चानन्तोसर्पिण्यवसर्पिणीपरिमाणः । स सप्तविधः
(१) औदारिकपुद्गलपरावर्तः, (२) वैक्रियपुद्गलपरावर्तः, (३) तैजसपुद्गलपरावतः, (४) कार्मणपुदगलपरावतः, (५) मनःपुद्गलपरावर्तः, (६) भापापुद्गलपरावर्त्तः, (७) श्वासोच्छवासपुद्गलपरावर्त्तः, । उक्तञ्च
" सत्तविहे पोग्गलपरियट्टे पण्णने तं जहा- (१) ओरालियोग्गलपरियट्टे, (२) वेउब्बियपोग्गलपरियट्टे, (३) तेयापोग्गलपरियहे (४) कम्मापोग्गलपरियडे, (५) मणपोग्गलपरिय', (६) वइपोग्गलपरियट्टे, (७) आणापाणुपोग्गलपरियट्टे । ” ( भगवती० श० १२ उ० ४ ) ___ आहारक शरीर को छोडकर औदारिक आदि शरीर की वर्गणाओं के योग्य चौदह राजुलोकवर्ती समस्त परमाणुओंका समस्त रूपसे सम्मिलन ही पुद्गलपरावर्त है । वह जितने कालसे होता है वह काल भी पुद्गलपरावर्त कहलाता है, इसका परिमाण (कालमान) अनन्त उत्सर्पिणियां और अवसपिणियां हैं।
यह पुद्गलपरावर्त सात प्रकार का है :
(१) औदारिक पुद्गलपरावर्त, (२) वैक्रिय पुद्गलपरावर्त, (३) तैजस पुद्गलपरावर्त, (४) कार्मण पुद्गलपरावर्त, (५) मनपुद्गलपरावर्त, (६) भाषा पुद्गलपरावर्त, (७) श्वासोच्छ्यास पुद्गलपरावर्त । (भगवती० शतक १२ उ ४)
ભગવાન કહે છે – આહારકને છેડીને દારિક આદિ શરીરની વર્ગીઓને ગ્ય ચૌદ રાજુલેકવતી સમસ્ત પરમ શુઓના સમસ્ત રૂપથી સમ્મિલનજ પુદગલપરાવર્ત છે, તે જેટલા કાલમાં થાય છે, તે કાળ પણ પુદગલ–પરાવર્ત કહેવાય છે, તેનું પરિમાણ (કાળમાન) અનન્ત ઉત્સપિણિઓ અને અવસપિણિઓ છે.
* मा पुस-रात सात प्रा२नु छ:- (१) मोहारिs-yागल-रावत, (२) वैश्य-Y18-पशवत, (3) तेस-Y -रावत, (४) - -परावर्ग, (५) भन-YEna-परापत, (6) भाषा-Y -परावतः, (७) बाराम-YEnપરાવર્ત, આ સાત પુદગલપરાવર્તને ઉલ્લેખ ભગવતી શ ૧૨ ઉ. ૪ માં પણ છે -

Page #146

श्री अनुत्तरोपपातिकंसूत्रे
तत्र प्रत्येकं पुद्गलपरावर्त्तश्चतुर्था भवति - द्रव्यक्षेत्रकालभावभेदात् । तत्रापि द्रव्यपुद्गपरावर्त्तादयो वादर - सूक्ष्मभेदात्प्रत्येक द्विधा, यथा
(१) वादरद्रव्यपुद्गल परावर्त्तः, (२) सूक्ष्मद्रव्यपुद्गलपरावर्त्तः, (३) वादरक्षेत्र पुद्गलपरावर्त्तः, (४) मूक्ष्मक्षेत्र पुद्गलपरावर्त:, (५) वादरकालपुद्गल - परावर्त्तः, (६) सुक्ष्मकालपुद्गलपरावर्त्तः, (७) वादरभावपुद्गलपरावर्त्तः, (८) सूक्ष्मभात्रपुद्गलपरात्रर्त्तः ।
६६
औदारिकादीनां सप्तानां द्रप्यक्षेत्रकालभावविषयभेदात्प्रत्येकं चातुर्वि ध्येऽष्टाविशतिभेंदा भवन्ति । तत्रापि वादरक्ष्मभेदात्प्रत्येकं द्वैविध्ये पट्पञ्चाशद् भेदाः पुद्गलपरावर्त्तस्य जायन्ते ।
-
यह पुद्गलपरावर्त, द्रव्य, क्षेत्र, काल, भाव भेदसे प्रत्येक चार प्रकार का होता है । ये द्रव्य, क्षेत्र, काल, भाव रूप पुद्गलपरावर्त भी सूक्ष्म और बादर के भेद से प्रत्येक दोर प्रकार के होते हैं । जैसे(१) चादर द्रव्य पुद्गलपरावर्त, (२) सूक्ष्म द्रव्य पुद्गलपरात, (३) वादर क्षेत्र पुद्गलपरावर्त, (४) सूक्ष्म क्षेत्र पुदगलपरावर्ते, (५) बादर काल पुद्गल परावर्त, (६) सूक्ष्म काल पुद्गलपरावर्त, (७) घादर भाव पुद्गल परावर्त, (८) सूक्ष्म भाव पुद्गलपरावर्त, औदारिक आदि सातों ही पुद्गलपरावर्ती को द्रव्य, क्षेत्र, काल, भाव से चौगुने करनेपर (२८) अट्ठाइस भेद होते हैं । इस प्रकार सूक्ष्म और बादर के भेदसे प्रत्येक दो दो प्रकार का होने से पुद्गल परावर्त के (५६) छप्पन भेद हो जाते हैं ।
આ પુદ્ગલપરાવર્ત દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, ભાવ, ભેદથી પ્રત્યેક ચાર પ્રકારનાં થાય છે આ દ્રવ્ય ક્ષેત્ર, કાળ, ભાવ, રૂપ પુદ્ગલપરાવત પણુ સૂક્ષ્મ અને પાદરના ભેદથી પ્રત્યેક એ એ પ્રકારના થાય છે, જેમ
(१) णाहर-द्रव्य-युगसपरावर्त, (२) सूक्ष्म- द्रव्य - युगसयरावर्त, (3) माहरक्षेत्र - युगापरावर्त, (४) सूक्ष्म - क्षेत्र - युगापरावर्त, (4) महर - अण-युगापरावर्त, (६) सूक्ष्म-क्षण-युगापरावर्त, (७) माहर-भाव - युगसपरावर्त, (८) सूक्ष्म-भावપુદ્ગલપરાવ.
ઔદારિક આદિ સાતેય પુદ્ગલપરાવનિ દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, ભાવથી ચારગુણા કરતાં (૨૮) અઠાવીસ ભેદ થાય છે. એ રીતે સૂક્ષ્મ અને ખાદરના ભેદથી પ્રત્યેક ખંખે પ્રકારના હાવાથી પુદ્ગલપરાવર્તીના (૫૬) છપ્પન ભેદ થાય છે.

Page #147

अर्थबोधिनी टीका वर्ग ३ पुद्गलपरावर्तवर्णनम्
६७
( औदारिकादिपुद्गलपरावर्ता: )
तत्र - औदारिकशरीरे वर्त्तमानो जीवो यदा सकललोकवर्तिनः सर्वानीदारिकशरीरयेोग्यपरमाणुत् औदारिकारीरतया सामस्त्येन स्पृशति परिणमयति, परिभुज्य मुञ्चति तदा स स्पर्ग औदारिकपुद्गलपरावर्त्तः कथ्यते । एवं वैक्रियपरमाणून वैक्रियशरीरतया सामस्त्येन एक एव जीवो यदा स्पृशति परिणमयति परिभुज्य मुञ्चति तदा स वैक्रियपुद्गलपरावर्त्तः । एवं शेषा अपि तैजसादिपुद्गलपरावर्त्ता विज्ञेयाः ।
| द्रव्यपुद्गलपरावर्त्तः ।
इह किलानादिसंसारे परिभ्रमन् कश्चिदेको जीवो यदाऽनन्तानन्तभवग्रहणैः औदारिकादि - पुद्गलापरावर्त ।
औदारिक शरीर में स्थित जीवात्मा जब समस्त लोकवर्ती औदारिक शरीर योग्य सव परमाणुओंको सामस्त्यरूप से औदारिक शरीरपने स्पर्श करता है, परिणमन करता है और उपभोगकर छोड देता है तब वह स्पर्श औदारिक पुद्गल परावर्त कहलाता है । एवं वैक्रिय शरीर स्थित जीव जब समस्त लोकवर्ती वैक्रिय शरीर के योग्य परमाणुओको समस्त रूपसे स्पर्श करता है, परिणमन करता है और उपभोग कर-कर छोड़ देता है तब वह वैक्रिय पुद्गल परावर्त होता है । इसी प्रकार तैजस आदि समस्त पुद्गल परावर्त्त जान लेना चाहिये । द्रव्य-पुद्गलपरावर्त ।
इस अनादि संसारमें भ्रमण करताहुआ कोइ एक जीव जब ઔદારિકાદિ–પુદ્દગલ-પરાવર્ત
ઔદારિક શરીરમાં સ્થિત જીવાત્મા જ્યારે સમસ્ત લેાકવતી ઔદારિક શીર ચેગ્ય સવે પરમાણુઓને સમસ્ત રૂપથી ઔદારિકશરીરપણે સ્પર્શ કરે છે, પરિણમન કરે છે, અને ઉપભોગ કરીને ઈંડે છે ત્યારે તે સ્પર્શ ઔદારિક—–પુદ્ગલ-પરાવતા કહેવાય છે. એમજ વૈકિય-શરીરસ્થિત જીવ જ્યારે સમસ્તલેાકવી વેકિય-શરીર-ચેગ્ય પરમાણુઓને સમસ્ત-રૂપથી સ્પ, પરિણમન અને ઉપલેગ કરીને છેડે છે, ત્યારે તે વૈકિય-પુદ્ગલ-પરાવર્ત થાય છે એવી રીતે તૈજસ આદિ સમસ્ત પુદ્ગલપરાવત જાણી લેવા
द्रव्य- युद्दशा परावर्त,
આ અનાદિ સંસારમાં ભવભ્રમણ કરતાં કરતા કૈક જીવ જ્યારે અનન્ત અનન્ત

Page #148

६८
श्री अनुरोपपातिकमत्रे सकललोकवर्तिनः समग्रान् स्व स्व वर्गणायोग्यान पुद्गलपरमाणन् औदारिकशरीरवैक्रियशरीर-तैजसशरीर-कामणगरीर-मनो-भाषा-श्वासोच्छ्वासलक्षणपदार्थसप्तकभावेन स्पृशति परिणमयति परिथुज्य२ मुञ्चति तदा स परामाणूनां स्पर्शी वादरद्रव्यपुद्गलपरावर्तो भवति ।
एकस्य जीवस्य द्रव्यतोऽनन्तानन्तपुद्गलपरावर्त्ता भवन्ति, तथाहिपरमाणबोऽनन्ताः सन्ति, एकैकं परमाणुमनन्तवारमौदारिकादिना जीवः स्पृगति, परिणमयति, परिभुज्य २ मुञ्चति च । तत्रानन्तेन गुणिता अनन्ता अनन्तानन्ता
अनन्त अनन्तभव ग्रहणसे सकल लोकवर्ती समस्त परमाणुओं को अपनी २ वर्गणा के योग्य अर्थात् औदारिकशरीर के औदारिक शरीर योग्य, बैक्रियशरीर-योग्य, तैजस के तैजस शरीर योग्य, कार्मण के कार्मणशरीर-योग्य, मन के मनयोग्य, भाषा के भाषायोग्य, और श्वासोच्छ्वास के श्वासोच्छ्वासयोग्य पुद्गलपरमाणुओं को सालस्त्यरूपसे स्पर्श कर लेता है, परिणमन कर लेता है और उपभोग कर-कर छोड़ देता है, नव परमाणुओं का वह स्पर्श बादरद्रव्य-पुद्गलपरावर्त होता है ।
द्रव्य से एकजीव के अनन्तानन्त पुद्गलपरावर्त होते हैं, क्यों कि परमाणु अनन्त हैं। एक एक परमाणु को जीव अनन्तवार औदारिकादि सातों ही रूप से स्पर्श करता है, परिणमन करता है तथा उपभोग कर-कर छोड देता है । अनन्त का अनन्त से गुणा करने पर अनन्तानन्त होले हैं । अनन्त परमाणुओं में से एक एक पर
ભવગ્રહણથી સકલલેકવતી સમસ્ત પરમાણુઓને પિત પિતાની વણને યેગ્ય, અર્થાત ઓરિક શરીરને ઔદારિક શરીર યેગ્ય, વક્રિયને વિકિય–શરીર એગ્ય, તેજસને તેજસ શરીર એગ્ય કાર્મણને કામણશરીરોગ્ય, મનને મનાગ્ય, ભાષાને ભાષાગ્ય, શ્વાસછવાસને શ્વાચ્છવાસગ્ય, પુદ્ગલ પરમાણુઓને સમસ્તરૂપથી સ્પર્શ કરે છે, પરિશુમન કરે છે અને ઉપલેગ કરી કરી છેડે છે, ત્યારે બાદરદ્રવ્યપુદ્ગલથરાવર્ત થાય છે
દ્રવ્યથી એક જીવને અનન્તાન્ત પુદગલપરાવર્ત થાય છે, કેમકે પરમાણુ અનન્ત છે. એક એક પરમાણુને જીવ અનતાનઃ દારિક આદિ સાતેય રૂપથી સ્પર્શ કરે છે, પરિણમન કરે છે. તેથી ઉપભેગ કરી કરીને છેડે છે. અનન્તને અનન્તથી ગુણતાં

Page #149

अर्थ बोधिनी टीका वर्ग ३ पुद्गलपरावर्तवर्णनम् भवन्ति । अनन्तपरमाणनायकैकरय परमाणोरनन्तपरावर्तन झावेन अनन्तानन्ताः पुद्गल एगवर्ती एकम्य जीवरय भवन्ति ।
एवमनन्तानन्तपुद्गलपरावर्तस्पेभ्यः संसारमहाचस्परिवर्त्तनेभ्यो जीवः कदापि शान्ति नोपयाति ।।
__ औदारिकादिसप्तानामन्यतरेण पुनरेकेन केनचिदौदारिकादिना रवस्त्रवर्गणायोग्यान् सकललोकवत्तिनः पुदगलपरमाणून एक क्रमगः स्पृगति,
औदारिकादिशरीरतया परिणमयति, परिमुज्य२ मुञ्चति स स्पर्शः भूक्ष्मद्रय॑पुद्गलपरावर्तो भवति ।
इदमत्र तत्यम्-पथमं तावत् औदारिकगरीरेण-औदारिकवर्गणायोग्यान् सर्वान् समस्तलोकनातिनः पुद्गलाम् स्पृष्ट्वा २ परिणगव्य २ उपराज्य २ पुनः माणु के अनन्त पुद्गल परावर्त होने से एकाजीव के अनन्तानन्न पुद्गलपरावर्त होते हैं ।
इस प्रकार अनन्तानन्त पुदगलपरावर्तरूप संसारमहाचक्र के परिश्रमण से जीव कली भी शान्ति प्राप्त नहीं कर सकता है।
औदारिक आदि लातों ही का अपने अपने रूपसे अर्थात् औदारिक आदि पने ले अपनी अपनी वर्गणा के योग्य समस्तलोकव्याप्त पुद्गलपरमाणुओं को एक एक- करके क्रमशः रपर्श करना,
औदारिक शरीररूप में परिणमन करना तथा उपभोग कर-कर छोड देना ही सक्ष्म द्रव्यपुदगलपरावर्त है।
यहाँ तात्पर्य यह है कि-प्रथम 'औदारिक गरीर द्वारा औदारिक वर्गणा योग्य सकल लोकव्याप्त समरत पुद्गल-परमाणुओं को અનન્તાનન્ત થાય છે અનન્ત પરમાણુઓમાં એકેક પરમાણુના અનન્ત પગલપરાવર્ત થવાથી એક જીવને અનન્તાનન્ત પગલપરાવર્ત થાય છે એટલા માટે આ રીતે અનન્તપુલપગવર્તરૂપ સંસાર મહાચકનાં પરિભ્રમણથી જીવ કદી પણ શાન્તિ પ્રાપ્ત કરી શકતું નથી કે
દારિક આદિ સાતેયનુ પિતપિતના રૂપથી અર્થાત્ દારિક આદિ પણથી પિતાપિતાની વર્ગ ચગ્ય સમસ્ત લોકવ્યાપી પુદ્ગલ પરમાણુઓનું એકેક કશ્તા ક્રમથી સ્પર્શ કરે, દષ્ઠિ-શરીર–રૂપમાં પરિણમને ક તથા ઉપભોગ કરી-કરી છોડી દેવે તેજ સૂરમપુગલપરાવર્ત છે.
અહિ તાત્પર્ય એ છે કે :- પ્રથમ દારિક શરીરથી ઔદાશ્મિ-વર્ગcગ્ય સકલ-ક-વ્યાપ્ત સમસ્ત પુગલ-પરમાણુઓને સ્પર્શ કરે, પવુિમન કરે તથા

Page #150

७०
श्री अनुत्तरोपपातिकदशाङ्गसूत्रे पुनर्मुश्चति, एवं सकलौदारिकवर्गणायोग्यपुद्गलोपभोगे सति, तदनन्तरं वैक्रियशरीरेण ताशवर्गणायोग्यपुद्गलान समग्रान् स्पृशति, परिणमयति, उपभुज्य २ मुञ्चति च, तत्पश्चात् एवं क्रमेणावशिष्टान् तैजसादिवर्गणायोग्यानपि सर्वान् पुद्गलान् स्पृशति, परिणमयति, उपभुज्य२ सुश्चति स सूक्ष्मद्रव्यपुद्गलपरावतः कथ्यते । अत्र औदारिकवर्गणायोग्यपुद्गलपरमाणारेकस्यापि रपर्शे सति तद्भ्यन्तरे वैक्रियादिवर्गणायोग्यपुद्गलान् यदि स्पृशति स तु इपर्टी न गण्यते ।
। क्षेत्रपुद्गलपरावतः ! यावन्तो लोककाशस्य प्रदेशाः सन्ति तेपां प्रत्येकपदेशस्य क्रमोत्क्रमाभ्यां स्पर्श करना, परिणमन करना तथा बार बार उपभोग में लेकर छोड देना, इस प्रकार औदारिकवर्गणा योग्य सकल लोकव्याप्त समस्त पुद्गल द्रव्यों के उपयोग कर लेनेपर वैक्रिय शरीर से वैक्रिय वर्गणा योग्य लमस्त पुद्गलों का स्पर्श करना, परिणमन करना, तथा उपभोग कर छोड देना, तत्पश्चात् इसी क्रमसे शेष तैजस आदि का अपनी वर्गणाओं के योग्य परमाणुओं को म्पर्श करना परिणमन करना तथा उपभोग में लेकर परित्याग कर देना ही सक्ष्म द्रव्य पुद्गल परावर्त है । यहा इस बात को जान लेना आवश्यक है कि-औदारिक वर्गणा योग्य एक भी पुद्गलपरमाणु का स्पर्श करते हुए जीव यदि इस बीच में आये हुए वैक्रिय वर्गणा योग्य पुद्गलों का स्पर्श करे तो वह स्पर्श नहीं गिना जाता है ।
क्षेत्रपुद्गलपरावर्त लोकाकाश के जितने भी प्रदेश हैं उन में प्रत्येक प्रदेश का વારેવારે ઉપભેગમાં લઈ છોડી દે. એ રીતે દારિક-વણાયેગ્ય સકલલેકવ્યાપી સમસ્ત–પુદગલ-
દ્રના ઉપભોગ કર્યા પછી વૈકિય–શરીરથી વૈકિય-વર્ગણા–રોગ્ય સમસ્ત-પુદ્ગલેને સ્પર્શ કરે, પરિણમન કરવો તથા ઉપગ કરી–કરી છોડી દેવો. ત્યાર પછી એજ ક્રમથી બાકીના તેજસ આદિનું પિતાની વણાયેગ્ય પરમાણુઓને સ્પર્શ કરે, પરિણમન કરવો તથા ઉપગમાં લઈને ત્યાગ કરવો સૂક્ષ્મદ્રવ્યપુગલપરાવર્ત છે હે એ વાતને જાણી લેવી આવશ્યક છે કે – ઔદારિક-વર્ગણા–ગ્ય એક પણ પુદગલ પરમાણુઓને સ્પર્શ કરતા જીવ જે એની વચમાં આવેલ વૈક્રિયવણાયેગ્ય પુદગલને સ્પેશે તે તે સ્પર્શ ગણી શકાતો નથી
क्षेत्रपुराररावत. કાકાશના જેટલા પણ પ્રદેશ છે, તેમાં પ્રત્યેક પ્રદેશને કેમ-ઉ&મપૂર્વક

Page #151

अर्थवोधिनी टीका वर्ग ३ पुद्गलपरावर्तवर्णनम्
७१
मरणेन स्पर्शो भवति तदा वादरक्षेत्र पुद्गलपरावर्त्तो जायते । सवान्तरं भ्रमन् जीवः कालान्तरेण पुनरपि तत्रागत्य तस्मिन्नेव पूर्वावगाढे मदेशे यदि त्रियते तदा स प्रदेशो न गण्यते, किन्तु यस्मिन प्रदेशे पूर्व न मृतः स क्रमेणोत्क्रमेण वा मरणेन स्पृष्टो भवति तदा गण्यते ।
यदा तु पूर्वस्पृलोकाकाशप्रदेशादव्यवधानेन क्रमशो लोकाकाशप्रदेशा मरणेन स्पृष्टा भवन्ति चेत्तदा सूक्ष्मक्षेत्र पुद्गलपरावर्त्ती भवति ।
अत्रायं भावः
यदा यस्मिनाकाशमदेशे पूर्वावगाढे मृतस्तस्मादव्यवधानेन वर्त्तमाने द्वितीये गगनप्रदेशेऽन्यदापि म्रियते, एवमव्यहिततृतीयचतुर्थमञ्चमादिष्वाकाशमदेशेषु म्रियते, एवं क्रमेण सर्वान् लोकाकागमदेशान् मरणेन स्पृशति तदा क्रम-उत्क्रम पूर्वक मरणसे स्पर्श होना ही बादर क्षेत्र पुद्गलपरावर्त है । भव भ्रमण करता हुआ यदि जीव कालान्तर में पुनः वहां आकर उसी पूर्वावगाढ ( पहले अवगाहे हुए) प्रदेश में मरता है तो वह प्रदेश नहीं गिना जाता है, किन्तु जिस प्रदेश में जीव पूर्व में मृत्यु को प्राप्त नहीं हुआ वह प्रदेश यदि क्रम या उत्क्रम से मृत्यु के द्वारा स्पृष्ट होता हो तो गिना जाता है । यदि पूर्व स्पृष्ट लोकाकाश प्रदेश से विना किंसी व्यवधान ( अन्तर ) के क्रमशः लोकाकाश प्रदेश, मृत्यु से स्पृष्ट होते हों तो सूक्ष्म क्षेत्र पुद्गलपरावर्त होता है ।
सारांश - जिस पूर्वावगाढ आकाश प्रदेशमें जीव मरा है, उस आकाश प्रदेशसे विना किसी व्यवधान के रहे हुए द्वितीय, तृतीय, चतुर्थ पञ्चम आदि आकाश प्रदेशों में किसी भी समय मरता है और इसी
મરણથી સ્પ થવો તેજ ખાદક્ષેત્રપુદ્ગલપરાવર્તી છે ભવ-ભ્રમણ કરતા કરતાં ત્યારે જીવ કાલાન્તરમા ફરીથી ત્યા આવી તેજ પૂર્વાવગાઢ ( પૂર્વ અવગાહેલા ) પ્રદેશમાં મ તા તે પ્રદેશ ગણી શકાતા નથી પરતુ જે પ્રદેશમા જીવ પૂર્વે મૃત્યુને પ્રાપ્ત નથી થયા તે પ્રદેશ જો ક્રમ યા. ઉત્ક્રમથી મૃત્યુ- દ્વારા પૃષ્ટ થાય તે ગણી શકાય છે
જે પૃથ્વ–પૃષ્ટ લેાકાકાશ – પ્રદેશથી કોઈ વ્યવધાન ( અન્તર ) વિના કમા લેાકાકાશ-પ્રદેશ મૃત્યુથી સ્પર્શાય તે સૂક્ષ્મક્ષેત્ર-પુદ્ગલ-પરાવત થય છે
સારાંશ- જે પૂર્વાવગાઢ આકાશ-પ્રદેશમા જીવ માં છે તે આકાશ-પ્રદેશથી કેઇ વ્યવધાન વિના વ્હેલા ખીજા, ત્રીજા, ચેાથા, પાંચમાં આદિ આકાશ-પ્રદેશોમા કાઇપણ સમયે સરે અને એજ કમથી તે સમસ્ત લેાકાકાશ–પ્રદેશને મૃત્યુથી સ્પર્શે તે તે

Page #152

७२
श्री अनुत्तरोपपातिकदशागसूत्रे सूक्ष्मक्षेत्रपुद्गलपरावर्तो भवति । परन्तु पूर्वावगाढे प्रदेशे व्यवहितपदेशे वा भवचक्रभ्रमणेन पुनः पुनरनन्तवारमपि म्रियते तदा स मरणस्पृष्टः प्रदेशो न गण्यते ।
॥ कालपुद्गलपरावतः ॥ यदोत्सर्पिण्यवसपिण्योर्यावन्तः समया भवन्ति तान् सर्वान् क्रमोत्क्रमाभ्यां मरणैः स्पृशति तदा बादरकालपुदगलपरावर्ती भवति ।
यदा तु ऋगेण स्पृशति तद, सूक्ष्मद्गलपरावर्त्तः । अत्रेद तत्वम्--
यदा तूत्सर्पिण्या अवसर्पिण्या वा प्रथमसमये मृतः, ततः पुनरपि एकसमयोनविंशतिसागरोपमकोटीकोटीभिरतिक्रान्ताभिर्भूयोऽपि स एव जन्तुः कालाकम से यदि वह समस्त लोकानाश प्रदेशों को मृत्यु से स्पर्श करता है तो सूक्ष्म-क्षेत्र पुद्गल परावर्त होता है। परन्तु भवचक्र के भ्रमण से जीव यदि पूर्वावगाढ प्रदेश अथवा व्यवहित प्रदेश में बार २ अनन्तवार भी मरता है तो वह प्रदेश मृत्युस्पृष्ट नहीं गिना जा सकता है।
काल पुद्गलपरावर्तउत्सर्पिणी और अवसर्पिणी के जितने ललय होते हैं उन सव का क्रम या उत्क्रमसे बारगर मृत्युद्वारा स्पर्श करे तो बादरकाल पुद्गलपरावर्त होता है ।यदि जीव क्रम पूर्वक एक के बाद दूसरे को स्पर्श करता है तो सूक्ष्मकाल पुद्गलपरावर्त होता है।
सारांग-कोई जीव उत्सर्पिणी या अवसर्पिणी काल के प्रथम समय में सरा वही जीव एक समय न्यून (कम) बीस कोडा कोडी સુમિત્ર–પુદગલપરાવર્ત થાય છે પરન્તુ ભવચક્રનાં ભ્રમણથી જીવ જે પૂર્વાવગઢપ્રદેશ અથવા વ્યવહિત–પ્રદેશમાં વાર વાર અનન્ત વાર પણ મરે તે પ્રદેશ મૃત્યુપૃષ્ટ ગણી શકાતું નથી
કાળપુદગલપરાવર્ત. ઉત્સર્પિણી અને અવસર્પિણી કાળમાં જેટલા સમય હોય છે તે બધાયને કમ યા ઉસ્કેમથી વાર વાર મૃત્યુ દ્વારા સ્પર્શ કરે તે તે બાદર–કાળ પુગળપરાવર્ત થાય છે.
જે જીવ કેમપૂર્વક એક પછી બીજાને સ્પર્શ કરે તે તે સૂક્ષ્મકાળપુદગળપરાવર્ત થાય છે
સારાંશ- કઈ જીવ ઉત્સર્ષિ અથવા અવસર્પિણી કાળના પ્રથમ સમયમાં મ, તેજ જીવ એક સમય ન્યૂન વીસ કોડા–કડી સાગરોપમ વીત્યા પછી કાલાન્તરે તે જ ઉત્સ

Page #153

अर्थ वोधिनी टीका वर्ग ३ पुद्गलपरावर्तवर्णनम् न्तरेण तस्या एवं द्वितीयसमये म्रियते, पुनरपि कदाचित्तथैव ताभिरतिक्रान्ताभिरतस्या एव तृतीयसमये म्रियते, एवं चतुर्थपञ्चमपप्ठादिसमयक्रमेणानन्तानन्तर्भवैर्यावत्सर्वेऽपि उत्सपिण्यवसर्पिण्योविंशतिसागरोपमकोटीकोटीमानयोः समया मरणेन व्याप्ता भवन्ति तदा यूक्ष्मकालपुद्गलपरावर्ती भवति । ये तु प्रथमादिसमयक्रममुल्लध्य व्यवहितसमया, पूर्वस्पृप्टसमया वा मरणेन स्पृष्टा भवन्ति ते तु नात्र गृह्यन्ते ।
। भावपुद्गलपरावते । कपायवशेनाध्यवसाया भवन्ति, ततश्च कर्मवन्धः । तत्र बहुधा तारतम्यं कपायाणां मन्दतीवादिभेदाद् भवति, तत्कर्मविपाकरूपस्यानुभागवन्धस्याध्यवसायसागरोपमके बीत जानेपर कालान्तर से उसी उत्सर्पिणी या अवसर्पिणी के दूसरे समय में मरता है तथा फिर भी उसी प्रकार कदाचित् तीसरे चौथे, पांचवे, छठे, आदि समय में मरे, इस क्रमसे उत्सर्पिणी और अवसर्पिणी के वीस कोडा कोडी सागरोपम में जितने भी समय हैं, उन सबों को अनन्तानन्त भवों को ग्रहण कर मृत्यु से रपर्श करना ही सूक्ष्म कालपुद्गलपरावर्त है, जो व्यवहित या पूर्वस्पृष्ट समय इस क्रम से मृत्युद्वारा स्पृष्ट न होकर आगे पीछे स्पृष्ट होते हैं तो वे नहीं गिने जाते हैं।
__भावपुद्गलपरावर्त__कपाय के वशीभूत होने से अध्यवसाय होते हैं । अध्यवसायों से कर्मबन्ध होते हैं। उन में मन्द और तीव्र आदि भेदसे પિણી અથવા અવસર્પિણીનાં બીજા સમયમાં મરે તથા ફરી પણ તેજ પ્રકારે ત્રીજ, ચેથા, પાચમ, છઠ્ઠા આદિ સમયમાં મરે એ કમથી ઉત્સર્પિણી અને અવસર્પિણીના વિસ કેડાછેડી સાગરોપમમાં જેટલા પણ સમય છે એ બધાયનુ અનન્તાનન્ત ભવેને ગ્રહણ કરી મૃત્યુને સ્પર્શ કરે તેજ સમ્ભકાળ પગલપરાવર્ત છે, જે વ્યવહિત (આતરૂ પડેલ) અથવા પૂર્વધૃણ સમય આ કમથી મૃત્યુ દ્વારા સ્પર્શયા વિના આગળ-પાછળ સ્પર્શ થાય છે તેની ગણત્રી થતી નથી.
ભાવપુદગલપરાવર્ત કષાય-વશ થવાથી અધ્યવસાય થાય છે, અધ્યવસાયથી કર્મબન્ધન થાય છે, તેમાં મન્દ અને તીવ્ર આદિ ભેદથી કાર્યોમાં પરસ્પર ઘણુંખરૂં અંતર હોય છે

Page #154

७४'
श्री अनुत्तरोपपातिकदशाद्गमूत्र स्वरूपस्य स्थानानि मन्दतीवादिभेटेनासंख्यातानि वर्तन्ते । प्राणिनां यादृशी विभिन्नरूपा प्रवृत्तिस्तादृशा भिन्न भिन्नरूपा अध्यवसाया अपि भवन्ति, नस्मात्तेपां प्रत्येकं स्थानं भिन्न भिन्नं भवति । तत्र-असंख्यातेषु अनुभागवन्धाव्यवसायस्थानेषु मध्ये कस्मिंश्चिदेकस्मिन् स्थाने तदनुरूपकपायोदये वर्नमानः कश्चिन्मृतः। एवं क्रमेण उत्क्रमेण च मरणेन सर्वाणि असंख्यातलोकाकाशप्रदेशप्रमाणानि अनुभागवन्धाध्यवसायस्थानानि स्पृष्टानि भवन्ति तदा बादरभावपुद्गलपरावर्तों भवति ।
अत्रापि यदध्यवसायस्थान मरणेन स्पृष्टं तदेव पुनरन्यदापि मरणेन स्पृशति तदा तन्न गण्यते । यत्तु पूर्व मरणेन न स्पृष्टं तद दुरव्यवहिनमपि स्पृष्टं भवति चेत्तदा गण्यत एव । कपायो में परस्पर बहुत सा अन्तर होता है। इस कारण मन्द और तीन आदि भेदसे कर्मों के विपाकरूप अनुभाग बन्ध के अमंख्यात अध्यवसाय स्थान हैं। प्राणियों की जिस २ प्रकार की विभिन्न २ प्रवृत्तियां हैं उस २ प्रकार के भिन्न २ अध्यवसाय हैं, इस लिये उनका प्रत्येक स्थान भिन्न २ होता है । अनुभाग यन्ध के असंख्यात अध्यवसाय स्थानों में से किसी एक स्थान में उसके अनुरूप कपाय के उदय में रहा हुवा कोई जीव मृत्युप्राप्त हुआ हो, इसी प्रकार क्रम और उत्क्रमसे मृत्युद्वारा अनुभागवन्ध के असंख्यात लोकाकाश प्रदेश प्रमाणवाले समस्त अध्यवसाय स्थान स्पृष्ट हो तब बादर भाव पुद्गलपरावत होता है ।यहा भी जो अध्यवसाय स्थान यदि मृत्यु से स्पर्श कर लियागया है और वही फिर कभी मृत्युसे स्पृष्ट होता है तो એટલે મન્દ અને તીવ્ર આદિ ભેદથી કર્મોના વિપાકરૂપ અનુભાગ–અલ્પના અસંખ્યાત અધ્યવસાય સ્થાન છે. પ્રાણિની જે જે પ્રકારની ભિન્ન ભિન્ન પ્રવૃત્તિઓ છે તે તે પ્રકારના ભિન્ન ભિન્ન અધ્યવસાયે છે. એથી તેનું પ્રત્યેક સ્થાન ભિન્ન ભિન્ન થાય છે અનુભાગ–અલ્પના અસંખ્યાત અધ્યવસાય સ્થાનમાથી કઈ એક સ્થાનમાં તેને અનુરૂપ કપાયના ઉદયમાં રહેલ કોઈ જીવ મૃત્યુ પ્રાપ્ત થયેલ હોય અને તે જ રીતે ક્રમ અને ઉત્કમથી મૃત્યુ દ્વારા અનુભાગ બન્ધનાં અસંvયાત લેકાકાશ પ્રદેશ પ્રમાણવાળા સર્વ અધ્યવસાય સ્થાન પૃષ્ટ થાય ત્યારે બાદરભાવ પુગલ–પરાવર્ત થાય છે
અહીં પણ જે અધ્યવસાય-સ્થાન કદાચ મૃત્યુથી સ્પર્શ કરેલ હોય અને તેજ ફરી કયારેક મૃત્યુથી પૂર્ણ થાય તે તે ગણવામાં નથી આવતું, પરંતુ જે સ્થાન

Page #155

अर्थवोधिनी टीका वर्ग ३ पुद्गलपरावर्तवर्णनम्
७५ अनुभागवन्धाध्यवसायस्य यावन्ति स्थानानि सन्ति तानि सर्वाणि क्रमशो मरणेन यदि स्पृगति तदा स स्पर्शः सूक्ष्मभावपुद्गलपरावृत्तों भवति ।
- इदमत्र तत्वम्-सर्वजघन्ये कपायोदयरूपाध्यवसाये वर्तमानो मृतस्ततो यदि स एव पुनरनन्तेऽपि काले गते सति प्रथमादव्यवहिते द्वितीयेऽव्यवसायस्थाने वर्तमानो म्रियते तन्मरणं गण्यते, न तु तदवशिष्टानि व्युत्क्रमप्राप्तान्यनन्तान्यपि मरणानि, ततः कालान्तरे यदि पुनर्द्वितीयरमादयवसायस्थानादव्यवहिने तृतीयेऽध्यवसायस्थाने वत्तमानो म्रियते तदा तृतीयं मरणं गण्यते, वह नहीं गिना जाता है, परन्तु जो स्थान पहले मृत्युसे नहीं स्पृष्ट हुआ वह यदि बहुत अन्तर के बाद भी मृत्यु से स्पृष्ट हुआ हो तब गिना ही जाता है ।
अनुभागवन्धके जितने अध्यवसाय स्थान हैं उन सबको क्रमसे यदि जीवात्मा मृत्युद्वारा स्पर्श करता है तो वह सूक्ष्मभाव पुद्गलपरावत होता है।
सारांश-कषाय के उदयरूप-सर्व जघन्य अध्यवसाय स्थान में रहा हुया कोई जीव मृत्यु प्राप्त हुआ, तदनन्तर यदि वही जीव फिर अनन्तकाल के व्यतीत होनेपर भी उस से अव्यवहित अर्थात् अन्तररहित दूसरे स्थान में रहकर मरता है तो वह मरण गिना जाता है, परन्तु यदि वह जीव उससे लगे हुए दूसरे स्थान में मृत्यु प्राप्त न होकर अनन्तकाल पर्यन्त भी अन्यस्थानों में मरता रहा हो. तो वे स्थान नहीं गिने जाते हैं, चाहे वे अनन्त मरण भी क्यों न हुए हों । कालान्तर में यदि वही जीव द्वितीय अध्यवसाय स्थानसे પહેલા મૃત્યુથી સ્પષ્ટ ન થયું હોય તો તે કદાચ ઘણું અત્તર પછી પણ મૃત્યુથી પૃષ્ટ થયું હોય ત્યારે ગર્ણ શકાય છે
અનુભાગ-અન્યના જેટલા અધ્યવસાયસ્થાન છે તે બધાયને કમથી જે જીવાત્મા મૃત્યુદ્વારા સ્પર્શ કરે તે તે સૂક્ષ્મભાવ-પુગલ પરાવર્ત થાય છે
સારાંશ-કયાયનાં ઉદયરૂપ સર્વજઘન્ય-અધ્યવસાય સ્થાનમાં રહેલકે જીવ મૃત્યુ પ્રાપ્ત થયો ત્યારબાદ તેજ જીવ ફરી અનન્તકાલ વીત્યા પછી પણ તેનાથી અવ્યવહિત અર્થાત્ અન્તરરહિત બીજા સ્થાનમાં રહીને મરે તે તે મરણ ગણી શકાય છે પરંતુ જે તે જીવ તેનાથી લાગેલ બીજા સ્થાનમાં મૃત્યુ પ્રાપ્ત ન થઈને અનન્તકાળ સુધી પણ અન્ય સ્થાનમાં મરતે રહ્યો હોય તે તે સ્થાને ગણવામાં આવતાં નથી ભલે તે અનન્ત મરણ પણ થઈ ગયા હોય. કાળાન્તરમાં જે તેજ જીવ બીજા અધ્યવસાય

Page #156

-
-
- श्री अनुत्तरोषपातिकदमागमत्रे न तु तदवशिष्टानि तन्मध्यगतान्यनन्तान्यपि मरणानि । एवं क्रमेण यदि सर्वांण्यसंख्यातान्यनुभागवन्धाध्यवसायस्थानानि यदा स्पृष्टानि भवन्ति तदा सूक्ष्मभावपुद्गलपरावर्ती भवति । मिले हुए तृतीय अध्यवसाय स्थान में मरता है, तो वह तृतीय मरण गिना जाता है किन्तु उस के अन्तराल में आये हुए अन्य सरण नहीं । इसी क्रमले यदि अनुभागवन्ध के समस्त असंख्याल अध्यवसाय स्थान मृत्यु से स्पृष्ट हो, तव सूक्ष्म भाव पुदगलपरावर्न होता है।
____ भावार्थ-जैन दर्शनमें अत्यन्त सूक्ष्म से सूक्ष्म काल को समय कहते हैं, जिसका कोई विभाग न हो सके । ऐसे असंख्य समयों की एक आवलिका होती है। एक करोड सतसठ लाख सतहत्तर हजार दो सौ सोलह आवलिकाओं का एक मुहूर्त होता है। तीस मुहर्त का एक 'दिन-रात' होता है । पन्द्रह दिवस का एक पक्ष, दो पक्ष का एक मास, बारह मास का एक वर्ष होता है । असंख्यान वर्षों का एक पल्योपम, दश कोडाकोडी पल्योपम का एक सागरोपन, दश कोडाकोडी सागरोपम की एक उत्सर्पिणी होती है । तथा अवसर्पिणी भी दश कोडाकोडी सागरोपमकी होती है । उत्सर्पिणी और अवसर्पिणी मिलकर एक कालचक्र होता है । सांपकी पूंछसे मुख तक
સ્થાનેથી મળેલ ત્રીજા અધ્યવસાય સ્થાનમાં મરે તે તે ત્રીજું મરણ ગણાય છે. પરન્તુ તેના વચમાં આવેલ અન્ય મરણ ગણાય નહીં. એજ કમથી જે અનુભાગબન્ધના સમસ્ત અસ ખ્યાત અધ્યવસાય સ્થાન મૃત્યુથી સ્પષ્ટ થાય ત્યારે સૂફમભાવપુદ્ગલપરાવત થાય છે.
ભાવાર્થ-જેન-દર્શનમાં અત્યન્ત સૂક્ષ્માતિસૂક્ષ્મ કાળને સમય કહે છે. જેને કઈ વિભાગ ન થઈ શકે એવા અસંખ્ય સમયેની એક આવળિકા થાય છે, એક કરોડ સડસઠ લાખ સીતેર હજાર બસો સેળ આવળિકાઓનુ એક મુહૂર્ત થાય છે. ત્રીસ મુહૂર્તના એક “દિન-રાત” થાય છે. પંદર દિવસનું એક પણ થાય છે. બે પક્ષને એક મહિને, બાર માસનું એક વર્ષ થાય છે. અસંખ્યાત વર્ષેનું એક પલ્યોપમ, દસ કેડીકેડી પલ્યોપમનુ એક સાગરેપમ, દસ કેડીકેડી સાગરોપમની એક ઉત્સર્પિણી થાય છે. તથા અવસર્પિણ પણ દસ કેડાછેડી સાગરોપમની જ થાય છે. ઉત્સર્પિણી અને અવસપિણ મળીને એક કાળચક્ર થાય છે. સર્પની પુછડીથી મોઢા સુધીના શરીરની માફક

Page #157

अर्थवोधिनी टीका वर्ग ३ संसारस्वरूपवरवर्णनम्
इत्थं चतुर्गनिभ्रमणशीलस्य जीवस्यानन्तानन्तपुद्गलपरावर्नान् भगवतः सकाशानिशम्यापारसागरकल्पं संसारं परिजाय जन्मजरामरणाधिव्याधिपरिगतस्य जीवस्य विविध दुरन्तदुःखं धन्यकुमारस्य चित्तपथे समारोह, यथा
___ अयं जीवः खलु गर्मगतमात्र एव मातुः स्वातन्त्र्यं छिन्दन धमनीके शरीर के सदृश जिस काल में भरत ऐरवत आदि क्षेत्र के मनुष्यों का, शरीर आयुष्य बुद्धि और बल आदि बढते हो उसे उत्सर्पिणी काल कहते हैं। जिस काल में सांप के मुखले पूंछ की तरफ के शरीरकी तरह क्रमगः आयुष्य, बल, बुद्धि आदि का हास होना हो उसे अवसर्पिणी काल कहते हैं। प्रत्येक उत्सर्पिणी और अवसर्पिणी में छ छ आरे होते हैं। इस प्रकार अनन्त उत्सर्पिणी और अबसर्पिणी के बीत जानेपर एक औदारिक पुद्गलपरावर्त होता है, इसी तरह सातो पुद्गलपरावों में अनन्त-अनन्त कालचक्र व्यतीत हो जाते हैं।
इस प्रकार भगवान के समीप जीवके चतुर्गति-भ्रमणकारक अनन्त-पुद्गलपरावर्ती के स्वरूप को सुनकर तथा अपार महासागर के समान संसार को जानकर धन्यकुमार जन्म, जरा, सरण, और आधि - व्याधि - ग्रस्त जीव के महादुःखों को समझकर चित्त में सोचने लगा :
संसार में सभी जीव दुःखी हैं, सुखी कोई भी जीव दृष्टिगोचर नहीं होता है। माता के गर्भ में आते ही जीव माता की જે કાળમા ભરત એરવત આદિ ક્ષેત્રના મનુબેનું શરીર, આયુષ્ય, બુદ્ધિ, બલ, આદિ વૃદ્ધિ પામતાં હોય તેને ઉત્સર્પિણકાળ કહે છે, અને જે કાળમાં સાપના મુખથી પુંછડી સુધીના શરીરની જેમ ક્રમશ: આયુષ્ય બલ બુદ્ધિ આદિને હાલ તે હોય તેને અવસર્પિણકાળ કહે છે પ્રત્યેક ઉત્સર્પિણ અને અવસર્પિણમાં છ છ આગ હોય છે, એ પ્રકારે અનન્ત ઉત્સર્પિણ અને અવસર્પિણીઓ પૂરી થાય ત્યારે એક
દારિક-પુદગલ–પરાવર્ત થાય છે એ જ રીતે સાતેય પુદગલ-પરાવર્તમાં અનન્તઅનન્ત કાળચક વ્યતીત થઈ જાય છે
એ પ્રમાણે ભગવાન સમીપે જીવના ચતુર્ગતિભ્રમણકાશ્ક અનન્ત પુદ્ગલ-પરવર્તાના સ્વરૂપને સાંભળી તથા અપાર મહાસાગર સમાન સસારને જાણ ધન્યકુમાર જન્મ, જરા, મરણ અને આધિવ્યાધિ-ગ્રસ્ત જીવનાં મહાદુ એને સમજી તે હૃદયમાં विशारा साया
સંસારમાં સર્વે જીવ દુખી છે, કેઈ પણ સુખી દષ્ટિગોચર થાતુ નથી માતાના

Page #158

७८
श्री अनुत्तरोपपातिकदशाङ्गमत्रे जालेन परिबद्धं जरायुपरिवेष्टितं बद्धभुजद्वयं बद्धजानुयातिपीडितग्रीवमचिस्थाने महान्धकारे पतितं सर्वथा परतन्त्रमेवात्मानं पश्यति ।
तत्रैव च मातुः प्रतिकूलोत्थानगमनादिपु नितरां लिश्यति । तीक्ष्णं तिक्त कटुं क्षारं शीतमुणं वा मातृभुक्तान्नादिरसं प्राप्य चिरं तप्यते ।
एवं तीव्रतरकप्टेन कथं-कथमपि नियतकालं तत्र स्थित्वा प्रमृतिपवनैः परिपीडयमानो मूर्छामुपगतो म्रियमाण इव निपतति गर्भात् । ततस्तु, बाल्ये जन्मदुस्सहवेदनानुभवाद्विस्मृतसकलपूर्वचरितः कठोरतरभूभागघर्पणस्य गर्करादिघट्टनस्य पिपीलिकादिदंशस्य क्षणे क्षणे पतनम्य च नवां नवां वेदनां सहते ।। स्वतन्त्रता को हरण कर लेता है, स्वयं भी धमनियों के जाल से वाद्ध, जरायु से परिवेप्टित, हाथों और पावों से बंधा हुआ तथा अंधा लटकता हुआ गर्दन की पीडासे अत्यन्त दुःखित हो महान्धकारयुक्त अशुचि स्थान में पड़ा हुआ सर्वथा परतन्त्रताका अनुभव करता है ।
वहां माता के, नियमविरुद्ध उठने-बैठने तथा चलने फिरने से अत्यन्त दुखी होता है । गर्भ में माता के द्वारा खाये हुए अन्नादि के तीखे, कडवे, कषायले, खारे ठंढे तथा गर्भ रसरूप उच्छिष्ट से क्लेश पाता है।
इस प्रकार तीव्र कष्ट भोगता हुआ किसी भी तरह नौ मास साढे सात दिन के नियतकाल पर्यन्त गर्भ की महान् वेदना को सहन कर जब जन्म लेना है तब प्रसूतिकालीन पवनसे अत्यन्त पीडित हो तथा उस दुस्सह दुःख से मूच्छित हो मरे हुए के समान गर्भ से गिर पडता है। ગર્ભમાં આવતાજ જીવ માતાની સ્વત ત્રતાનું અપહરણ કરી લે છે, પોતે પણ ધમણચેની જાળથી બધાએલ, જરાયુથી પરિવેષ્ટિત (વીટાએલું), હાથ–પગથી બંધાએલ તથા ઉધા લટકવાથી ગર્દનની પીડાને લીધે અત્યન્ત દુખિત થઈ મહાન્ધકાર–યુકત અશુચિ–સ્થાનમાં રહી સર્વ પ્રકારે પરતત્રતાને અનુભવ કરે છે
ત્યા માતાના નિયમ–વિરુદ્ધ ઉઠવા-બેસવા તથા હરવા-ફરવાથી અત્યન્ત દુઃખિત થાય છે. ગર્ભમાં માતાથી ખવાતા અન્નાદિન તીખા, કડવા, કષાયલા, ખારા, ઠંડા તથા ગરમ રસરૂપ ઉચ્છિષ્ટ પદાર્થોથી કલેશ પામે છે એ પ્રમાણે તીવ્ર કષ્ટ ભોગવતા કોઈપણ રીતે નવ માસ સાડાસાત દિવસના નિયતકાળ પર્યન્ત ગર્ભની મહાન વેદના સહન કરી જ્યારે જન્મ લે છે ત્યારે પ્રસૂતિ કાળના પવનથી અત્યન્ત પીડિત હોઈ તથા એ દુસહ દુઃખથી મૂચ્છિત થઈ મરેલાની માફક ગર્ભથી પડી જાય છે

Page #159

अर्थबोधिनी टीका वर्ग ३ संसारस्वरूपवर्णनम्
मध्ये-मध्ये कासश्वासकफञ्चरविपमत्रिपभयम्कोटकशिरः शूलादिभिरतीत्ररोगैरुपद्रुतो दुःखमनुभवति, यदवलोकनेन पररयापि हदयं विदीर्णमिव भवति ।
___अथ युवत्वं प्राप्यातरौद्रध्यानमुपगत इष्टवियोगानिष्टसंयोगादिना विविधं तापमनुभवति । इत्थमेव वृद्धत्वे च प्रखरप्राणादिवायुभिः कण्ठनालि कां कर्त्तयद्भिग्वि ऊर्च : श्वासप्रश्वासैः, घुघुरायितैः कफैयाकुलीकृतचित्तः, शुष्कतां गतैर्मासरूविरैः शिथिलितसर्वाङ्गोपाङ्गः परां मूर्छामुपयाति ।
फिर वाल्यावस्था में, जन्मसमय की असह्य पीडा के कारण वह अपनी पूर्व आत्मकथा को भूल जाता है, और अत्यन्त कठोर भूमि की तथा कंकर आदि की रगड से, चींटी आदि के काट लेने से, तथा वार बार जमीन पर गिरने से नये २ दुःखों को सहन करता है ।
योच बीच में खांसी, श्वास, कफ, ज्वर, विषम जहरीले फोडे तथा मस्तकशूल आदि अनेक भयङ्कर रोगों के उपद्रव से दुःख का अनुभव करता है, जिन दुःखों को देख कर दूसरे मनुष्यों का भी हृदय विदीर्ण एवं द्रवित हो जाता है ।
यौवन-अवस्था में इष्ट वस्तु के वियोग तथा अनिष्ट वस्तु के संयोग से आत एवं रौद्र ध्यान ध्याता हुआ अनेक प्रकार के संताप का अनुभव करता है।
इसी प्रकार वृद्धावस्था में भी कण्ठनली को काट रही हो वैसी अत्यन्त तेज प्राण आदि वायु से, ऊर्ध्व श्वास-प्रश्वासों के डाग
વળી બાહયાવસ્થામાં જન્મ–સમયની અસહનીય પીડાને કારણે તે પિતાની પૂર્વ આત્માકથાને ભૂલી જાય છે અત્યન્ત કર ભૂમિ તથા પણ આદિના ઘસારાથી કીડિયે આદિના કરડવાથી તથા વાર વાર જમીન પર પટકાવાથી નવા નવા દુ ને સહન કરે છે
વચ્ચે વચ્ચે ખાંસી, શ્વાસ, કફ, જવર, વિષમ ઝેરીલા લેડકા તથા મતકલ આદિ અનેક ભય કર રેગોના ઉપદ્રવથી દુખેને અનુભવ કરે છે જે દુઓને જોઈ બીજ મનુબેનાં હદય પણ વિકીર્ણ અને દ્રવિત થઈ જાય છે
યવન–અવસ્થામાં ઈષ્ટ વસ્તુના વિગ તથા અનિષ્ટ વસ્તુના રોગથી આ તેમજ રીદ્ર ધ્યાન પ્રતા અનેક પ્રકારના સંતાનો અનુભવ કરે છે એવી રીતે વૃદ્ધાવસ્થામાં પણ કઠનલીને કાપવા જેવા અત્યન્ત તીવ્ર પ્રાણ આદિ વાયુથી, ઉર્વ ધામપ્રભાસદારા ઘર્ઘરાતા કફથી અતિવ્યાકુલ-ચિત્ત થઈ તથા રૂધિર અને માસથી રહિત

Page #160

श्री अनुत्तरोपपातिकमुत्रे
शरीरं चेदमशुचिसंभूतत्वादशुचिमस्रवणाच्च नितान्तमपवित्रम् | कामोपभोगाः वान्तास्रव - पित्तास्रव - खेलासव-शुक्रास्रव - शोणितास्रवाऽशनतुल्याः, क्षणमात्रसुखदाः, अनन्त कालदुःखदा दुरन्ताश्च सन्ति ।
आत्मनः परलोकगमनकाले न कोऽपि कस्यापि त्राणाय वा शरणाय वा भवति, यथा---
सर्वाणि धनानि अत्रैव भूमौ तिष्ठन्ति, पशवः रचवन्धनशालायाम् । गृहद्वारपर्यन्तं भार्या, स्वजनाः श्मशानान्तं मृतशरीरमनुगच्छन्ति । स्वशरीरमपि घुघुराते हुए कफसे अतीव व्याकुलचित्त हो, तथा रुधिर सांस से रहित शिथिल अंगोपाङ्ग हो, दारुण (भयंकर) व्यथा के कारण सृच्छित हो जाता है ।
८०
यह औदारिक शरीर तो अशुचि पदार्थों से उत्पन्न होने तथा प्रतिक्षण अशुचि पदार्थों के झरने से अशुचि ही है । कामभोग
कामभोगों का सेवन करना, वान्त (कै) पित्त, कफ, वीर्य तथा रक्त का प्राशन करना है । ये कामभोग क्षणमात्र के लिये सुखदायी तथा अनन्त काल के लिये दुःखदायक हैं, और ये दुस्त्यज । ( छोडने में मुश्किल ) होते हैं ।
आत्मा के परलोकगमन करते समय कोई उसे बचाने वाला अथवा उसे शरण देने वाला नहीं होता है । यह सारा भौतिक वैभव यहाँ भूतल पर ही रह जाता है । पशु अपने वाडों में ही बंधे रहे जाते हैं । घर के दरवाजे तक पत्नी तथा श्मशान तक भाईશિથિલ અંગપાગ થઈ દારૂણ ( ભય કર ) દુઃખાને કારણે મૂર્છિત થઇ જાય છે. આ ઔદારિક શરીર તે અગ્નિ પદાર્થાંથી ઉત્પન્ન હાવાને લીધે તથા પ્રતિક્ષણ અશુચિ પદાર્થાંના ઝરવાથી અશુચિજ છે.
કાસભાગ
કામભોગાનુ સેવન કરવું વાન્ત (વમિટ), પિત્ત, ક, વીય તથા રકતનું પ્રાશન કરવા ખરેખર છે એ કામભોગ ક્ષણમાત્ર માટે સુખરૂપ તથા અનન્ત કાલ માટે દુ:ખદાયક છે અને એ ક્રુત્યજ (છેડવામાં મુશ્કેલ) હાય છે.
આત્માને પરલેાક ગમન કરતી સમયે કોઇ તેને બચાવવાવાળું અથવા શરણ દેવાવાળુ થાતુ નથી આ બધા ભૌતિક વૈભવ અહિં ભૂતળ પરજ રહી જાય છે. પશુ પોતાના વાડામાંજ માંધેલા રહી જાય છે. ઘરના દરવાજા સુધી પત્ની તથા સ્મશાન

Page #161

अर्थवोधिनी टीका वर्ग ३ धन्यकुमारस्य प्रतियोधः न स्वेन सार्द्ध व्रजति, किन्तु चितायामेव भस्मसाद्भवति, एकाकी निस्सहाय एव जीवः परलोकं प्रयाति । तस्माजन्मजरामरणदुःखमोचकमव्याराधनुखदायकं चारित्रमेव स्वात्मकल्याणाय शरणीकरणीयम् ।
इत्यवधार्य परमवैराग्यरागरञ्जितान्तःकरणो धर्मैकशरणो धन्यकुमारः श्रमणं भगवन्तं श्रीमहावीरं सविनयमेवमवादी
श्रद्दधामि भगवन् ! निम्रन्थं प्रवचन, प्रत्येमि भगवन् ! निर्ग्रन्थं प्रवचनं, रोचये भगवन् ! निर्ग्रन्थं प्रवचनम् , अभ्युत्ति वन् ! निर्ग्रन्थं प्रवचनम् । एवमेतद् भगवन् ! निर्ग्रन्थं प्रवचनं, तथ्यमेतद्भगवन् ! निर्ग्रन्थं प्रवचनम् , वन्धु मृत शरीर के साथ २ जाते हैं, अपना शरीर भी अपने साथ नहीं आकर चिता में भस्म हो जाता है। अकेला निःसहाय होकर ही जीव परलोक को प्रयाण करता है । इस लिये मुझे जन्म जरा
और सरण के दुःखों से छुडाने वाले और वास्तविक अक्षय सुत्र को देने वाले चारित्र धर्म को ही अपने आत्मकल्याण के लिये ग्रहण करना चाहिये ।
इस प्रकार अन्तःकरण से विचार कर अत्यन्त वैराग्यवार हो, तथा एक धर्म को ही शरणस्थान मानकर वह धन्यकुमार श्रमण भगवान् महावीर ले इस प्रकार बोले
हे भगवन् ! मैं निम्रन्थ प्रवचन में श्रद्धा करता हूं, विश्वास करता हूं। अगवन् ! यह निर्ग्रन्थ प्रवचन तुझे रुचता है। मैं निग्रन्थ प्रवचन ग्रहण करने को उद्यत हुआ है। हे अगवन् ! आप સુધી ભાઈ–બધુ મૃત–શરીગ્ની સાથે સાથે આવે છે પિતાનું શરીર પણ પિતાની સાથે ન આવતા અહિ ચિતામાજ બળીને ભસ્મ થઈ જાય છે એટલે નિ:સહાય થઈને જ જીવ પરફેક પ્રયાણ કરે છે એ માટે મારે જન્મ, જરા, મરણના દુઓને દૂર કરવાવળા વાસ્તવિક અક્ષય સુખને દેવાવાળા ચાન્નિધર્મને જ પિતાના આત્મ-કલ્યાણ માટે ગ્રહણ કરવો જોઈએ
( આ પ્રમાણે અન્તકરણથી વિચારી અત્યન્ત વૈરાગ્યવાન થઈ તથા એક ધર્મને જ શરણસ્થાન માનીને તે ધન્યકુમાર શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને આ પ્રમાણે કહેવા લાગ્યા
હે ભગવન્! નિન્ય પ્રવચનની હું શ્રદ્ધા કરૂ છું વિશ્વાસ કરૂ છું હે પ્રભું ! આ નિર્ચન્જ પ્રવચન મને રૂચે છે હું નિશ્વ પ્રવચન ગ્રહણ કરવામાં ઉદ્યમવન્ત થયે

Page #162

८२
श्री अनुत्तरोपपातिकदशागमने अवितथमेतद् भगवन ! निग्रन्थं प्रवचनम् , असंदिग्यमेतद् भगवन ! निग्रन्य प्रवचनं यथैतद् वदन्ति तत्सर्वथा सर्वांशपूर्ण, न किमपि वक्तव्यतापं, नवरं-किन्तु मम कर्तव्यमेतावदेवावशिष्यते यद् अम्बां जननी भद्रां मार्थवाहीमापृच्छामि । ततः मातरं पृष्ट्वा खल्वहं देवानुप्रियाणां भवताम् अन्तिके समीपे समागत्य यावत्प्रवजामि सपदि भवज्यां गृहामि ।
अथ भगवान् जगाद-यथामुखं देवानुपिय ! मा प्रतिवन्धं कुरु हे देवानुपिय ! धन्यकुमार ! त्वं यथासुखं यथेष्टं कुरू, प्रतिवन्ध-विलम्ब मा कुरु ॥ सू० ५ ॥
मूलम्-तए णं से धन्ने दारए जाव जहा जमाली तहा आपुच्छइ, मुच्छिया, वृत्तपडिवुत्तिया जहा महब्बले जाव जाहे नो संचाएति, जहा थावच्चापुत्तो, जियसतुं आपुच्छइ, छत्तचामराओ० सयमेव जियसत्तू निक्खमणं करेइ, जहा थावच्चापुत्तका यह उपदेश सत्य है, सर्वांग सत्य है, और सर्वथा सत्य है । हे भगवन् ! यह निर्ग्रन्थ प्रवचन असन्दिग्ध (सन्देहरहित) है, जो आप फरमा रहे हैं वह सर्वथा पूर्ण है, उस में किसी भी प्रकार की त्रुटि नहीं है, इस के विषय में मुझे अब कोई शङ्का नहीं है, परन्तु हे भगवन् ! इस समय मात्र एक कर्तव्य शेष है, वह यह कि माता भद्राको पूछना। इसलिये हे भगवन् ! मैं माना भद्रा सार्थवाही से पूछकर आप के समीप दीक्षा ग्रहण करूंगा । भगवान् ने कहा-हे देवानुप्रिय ! तुम्हें जैसा सुख हो वैसा करो, परन्तु शुभ कार्य में विलम्ब न करो ॥ सू० ५॥ છું હે પ્રભુ ! આપનો આ ઉપદેશ સત્ય છે સર્વાગ–સત્ય છે, અને સર્વથા સત્ય છે હે પ્રભુ ! આ નિર્ચન્જ પ્રવચન અસન્દિગ્ધ (સદેહ–રહિત) છે જે આપ ફરમાવી રહ્યા છે તે સર્વથા પૂર્ણ છે, તેમાં કઈ પણ પ્રકારની ત્રુટિ નથી, એ વિષે હવે મને જરા પણ શકી નથી. પરંતુ હે ભગવન્ ! અત્યારે માત્ર એક વાત બાકી છે, અને તે એજ કે-માતા ભદ્રાને પુછવાનું, એટલે હે પ્રભુ ! હું માતા ભદ્રા સાર્થવાહીને પૂછી આપની પાસે દીક્ષા ગ્રહણ કરીશ
- ભગવાને કહ્યું–હે દેવાનુપ્રિય ! તમને જેમ સુખ થાય તેમ કરે, પરંતુ શુભ કાર્યમાં વિલંબ ન કરે. (સૂ) ૫)

Page #163

अर्थवोधिनि टीका वर्ग ३ धन्यकुमारस्य प्रतियोधः स्स कण्हो, जाव पव्वइए अणगारे जाए इरियासमिए जाव गुत्तवंभयारी ॥६॥
छाया- ततः खलु स धन्यो दारकः, यावत्-यथा जमालिस्तथा आपृच्छति, मूर्छिता, उनमत्युक्ता यथा महावलो यावत्-यदा नो शक्रांति यथा स्थापत्यापुत्रः, जिनशत्रुमापृच्छति, छत्रचामराणि०, स्वयमेव जितशत्रुनिष्क्रमणं करोति यथा स्थापत्यापुत्रस्य कृष्णः, यावत् पत्र जितेोऽनगारो जात ई-समितो यावत् गुप्तब्रह्मचारी ॥ मू० ६ ॥
___टीका-'तए णं से' इत्यादि । ततोऽसौ धन्यकुमारः स्वगृहं गत्वा अम्बां स्वमातरं भद्रां सार्थवाहीम् आपृच्छति यथा जामालिर्मातापितरौ पृष्टवान् ।
धन्यकुमारस्याश्रुतपूर्व वैराग्यपरिपूर्ण वचनं श्रुत्वा माता भद्रा सार्थवाही मूच्छिता-मूर्छा प्राप्ता । उक्तमत्युक्ता-शीताशुपचारेण लब्धचेतनायास्तस्याः स्वपुत्रेण धन्यकृमारेण सह प्रव्रज्याग्रहण-तत्प्रतिषेधविपयकवचनप्रतिवचनरूपा =उक्तिप्रत्युक्तिर्वभूवेत्यर्थः । यथा महावला-महाबलवत् यावत् यदा न शक्नोति पुत्र गृहे स्थापयितुं भद्रा सार्थवाही, तदा साऽनिच्छयैव तस्य निष्क्रमणमनु
'तए मं से' इत्यादि । तदनन्तर वह धन्यकुमार अपने घर जाकर अपनी माता भद्रा सार्थवाही से पूछता है, जिस प्रकार जमालिने अपने मातापिता कों पूछा था ।
पूर्व कभी नहीं सुने हुए ऐसे, धन्यकुमार के वैराग्यपूर्ण वचन सुनकर माता भद्रा सार्थवाही मूच्छित हो गई। शीतादि अनेक प्रकार के उपचारों से सूच्छी दूर होनेपर उसके तथा धन्यकुमार के दीक्षा विषयक उक्ति-प्रत्युक्तिरूप संवाद (उत्तर-प्रत्युत्तर) हुआ। जब वह महावल के समान धन्यकुमार को घरमें रखने के लिए समर्थ नहीं हुई, तब वह भद्रा सार्थवाही विवश होकर उसको ससार
तए णं से 'त्या त्या२६ ते धन्यभार पाताने ३२ ४४ने पातानी માતા ભદ્રા સાર્થવાહીને પૂછે છે જેવી રીતે જમાલીએ પોતાના માતાપિતાને પૂછ્યું હતું
પૂર્વે કયારે પણ નહિં સાંભળેલ એવા ધન્યકુમારના વૈરાગ્યપૂર્ણ વચન સાંભળી માતા ભદ્રા-સાર્થવાહી મૂછિત થઈ ગઈ શીતળ આદિ અનેક પ્રકારના ઉપચારથી મૂછ દૂર થયા પછી તેને તથા ધન્યકુમારને દીક્ષા વિષયે ઉકિતપ્રયુકિતરૂપ સંવાદ (ઉત્તર–પ્રત્યુત્તર) થયે ત્યારે તે મહાબલની માફક ધન્યકુમારને ઘરમાં રાખવા સમર્થ ન થઈ ત્યારે તે ભદ્રા-સાર્થવાહી વિવશ થઈને સસરનિષ્ક્રમણ (દી) ની આજ્ઞા આપે

Page #164

८४
.. . श्री अनुत्तरोपपातिकद्गागमत्रे मन्यते । यथा स्थापत्यापुत्रस्य माता कृष्णवासुदेवं पृष्टयती तथैवेयं नद्रा सार्थवाही जितशत्रु भूपतिमापृच्छति, छत्रचामराणि याचते । राजा जितशत्रुः स्वयमेव धन्यकुमारस्य निष्क्रमणं-दीक्षोत्सवं करोति-कृतवान्, यथा स्थापत्यापुत्रस्य निष्क्रमणोत्सवं कृप्णवासुदेवश्चकार । यावत्-धन्यकुमारो भगवतः समीपे पत्रजितोऽनगारो जातः, इर्यासमितो, यावत्-गुप्तब्रह्मचारी बभूव ॥ सू० ६ ॥ __मूलस्-तए णं से धणे अणगारे जं चेव दिवसं सुंडे भवित्ता जाव पव्वइए तं चेव दिवसं लमणं भगवं महावीरं चंदहनमंसइ, वंदित्ता नमंसित्ता एवं बयासी-एवं खल्लु इच्छामि णं भंते ! तुमहिं अभYण्णाए सभाणे जावज्जीवाए छठंछठेणं अणिरिखत्तेणं आयंबिलपरिग्गहिएणं तवोकम्मेणं अप्पाणं भावेमाणे विहरित्तए । छटस्स वि य णं पारणयंसि कप्पइ आयविलं पडिगाहित्तए, नो चेवणं अणायंविलं, तंपि य संसद, नो चेवणं असंसटुं, तंपि य णं उझियधम्मियं नो चेव णं अणुझियधम्सियं, तं पि य ज अपणे वहवे ससण-साहणनिष्क्रमण की आज्ञा प्रदान करती है। जिस प्रकार थावच्चापुत्र की माता कृष्ण वासुदेव से दीक्षा महोत्सव के लिये पूछती है उसी प्रकार माता भद्रा सार्थवाहीने भी राजा जितशत्रु को पूछा, और छत्र चामर आदि की याचना की । जिस प्रकार श्री कृष्ण वास्तुदेवने थावच्चापुत्र का दीक्षा महोत्सव किया । उसी प्रकार राजा जितशत्रुने भी स्वयं धन्यकुमार का दीक्षामहोत्सव किया। इस प्रकार धन्यकुमार, भगवान के समीप प्रवजित होकर ईयादिसमितियुक्त अनगार होकर गुप्त ब्रह्मचारी हुए ॥ सू० ६ ॥ છે જેવી રીતે વાપુત્રની માતા કૃષ્ણ વાસુદેવને દીક્ષા મહોત્સવ માટે પૂછે છે, તેવી જ રીતે માતા ભદ્રા-સાર્થવાહીએ પણ રાજા જિતશત્રુને પૂછયું, અને છત્ર-ચામરાદિની માંગણી કરી જેવી રીતે શ્રીકૃષ્ણ વાસુદેવે થાવગ્ગાપુત્રને દીક્ષા મહોત્સવ કર્યો હતે. તેવી જ રીતે રાજ જિતશત્રુએ પણ ધન્યકુમારનો દીક્ષા મહોત્સવ કર્યો એ રીતે ધન્યકુમાર ભગવાન પાસે પ્રવ્રજિત થઈ ઈર્યાદિસમિતિયુક્ત અણગાર થઈ ગુપ્ત બ્રહ્મચારી થયા. (સૂ) ૬)

Page #165

८५
अर्थबोधिनी टीका वर्ग ३ धन्यकुमारस्य तपश्चर्या वर्णनम् अतिहि-किवण-वणीसगा णावकखंति। अहासुहं देवाणुप्पिया ! मा पडिवंधं करेह ॥ ७ ॥
छाया-ततः खलु स धन्योऽनगारो यस्मिन्नेव दिवसे सुण्डो भूत्वा यावत्मत्रजितस्तस्मिन्नेव दिवसे श्रमणं भगवन्तं महावीरं बन्दने नमस्थति, वन्दित्वा नमस्यित्वा एवमवादीत्-एवं खलु इच्छामि भदन्त ! युप्माभिरभ्यनुज्ञातः सन् यावज्जीवं पष्ट-पप्ठेनानिक्षिप्तेन आचामाम्लपरिगृहीतेन तपःकर्मणा आत्मानं भावयन् विहतम् । पष्ठरयापि च खलु पारणके कल्पने आचामारलं प्रतिग्रहीतुं, नो चैव खलु अनाचामाम्लं, तदपि च संसृष्टं, नो चैव खलु असंसृष्टम् , तदपि च खलु उज्झितधर्मिकं, नो चैव अनुज्झितर्मिकम् , तदपि च यद् अन्ये वहवः श्रमणब्राह्मणातिथिकृपणवनीपका नावकाङ्क्षन्ते । यथामुखं देवानुप्रिय ! मा प्रतिवन्धं कुरु ॥ ० ७ ॥
टीका-तए णं से' इत्यादि । स धन्यनामाऽनगारो यस्मिन्नेव दिवसे प्रवज्यां गृहीतान् तस्मिन्नेव दिवसे भगवन्तं श्रीमहावीरं वन्दित्वा नमस्कृत्य एक्मवादी-भदन्त ! भगवन् ! युप्माभिरभ्यनुज्ञातः सन् यावज्जीवं नैरन्तर्येण आचामाम्लं प्रतिग्रहीतुम् आचामाम्लपत्याख्यानसहितं पष्ठ-पष्टं तपःकम कुर्वन विहत्तुमिच्छामि । पारणदिवसे विकृतिरहितस्य पक्षानरय अचित्तजले निक्षिप्तस्यैकासनस्थेन सकृभोजनरूपमाचामाम्लं प्रतिग्रहीतुं कल्पते नैशनाचामाम्लम् । आचामाम्लविधिश्वोपासकदमागमत्रस्य मत्कृतटीकायामगारधर्मसजीवन्यां निगदितः
'तए थे' इत्यादि धन्य नामक अनगारने जिस दिन दीक्षा ग्रहण की उसी दिन श्रमण भगवान महावीर को वन्दन नमस्कार कर के इस प्रकार बोले-हे भगवन् ! यदि आपकी आज्ञा हो तो मै जीवनपर्यन्त निरन्तर आयम्बिल के पच्चकखाण से छह-छछ (बेलेवेले पारणा) तपकर्म करता हुआ अपनी आत्मा को विशुद्ध बनाकर विचलं । वेले के पारणे के दिन विकृति रहित मान्न अचित्त जलमें
'तए णं' त्याहि धन्यभार भागारे रे हिने दीक्षा की ते। દિવસે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને વન્દન-નમસ્કાર કરી આ પ્રમાણે બોલ્યા
હે ભગવન્ ! જે આપની આજ્ઞા હેય તે હું જીવન-પર્યન્ત નિરન્તર ઇડછડના પારણું કરૂ, પારણમાં પણ આ બિલ કરૂ એવી રીતે છઠ-છઠને પારણે આચબિલ કરતા તપસયમથી પિતાની આત્માને વિશુદ્ધ કરી વિચરૂં. છઠના પારણાને

Page #166

-
श्री अनुत्तरोपपातिकसूत्रे “विगइरहियस्स ओयण,-भज्जियचणागाइलक्ख-अन्नस्स । खित्ता जले अचित्ते, खाणं आयंविलं जाण ॥१॥” इति ।
तदपि च रूक्षान्न संसृष्टमेव-तच खरण्टितहस्तादिना दीयमानमेव, न त्यसंसृष्टम् , तदप्युज्झितर्मिकम् अतिनीरसत्वात्परित्यागाहै, न त्वनुज्झितर्मिक, तदपि च यदि बहवः श्रमणब्राह्मणातिथिकृपणवनीपका न वान्छन्ति, तत्रश्रमणाः शाक्यादयः, ब्राह्मणा याचकविशेपाः, अतिथयः भोजनकाले याचितुमकस्मादुपस्थिताः, कृपणा: स्वभावतो दरिद्राः, वनीपकाः भिक्षाजीविनः सकरुणवाक्यैः स्वदैन्यावस्थाप्रकाशकाः, एतैरप्यवाञ्छितं प्रतिगृह्य पारणं मया विधेयम् । डालकर एक ही आसन पर स्थित होकर आयंबिल वाला आहार करूं । परन्तु विना आयम्बिल के नहीं ।
आयम्बिल की विधि 'उपासकदशाङ्ग सूत्र' की 'अगारधर्म संजीवनी' नामक टीका में इस प्रकार दी गई है:
"विगय-घी, दूध, दही, तेल, गुड आदि सरस पदार्थ रहित, चावल, सेके हुए चने, आदि लूखा अन्न, अचित्त जल में डालकर एक वक्त खाना ही 'आयम्बिल' है" ॥
वह रूक्षान्न भी खरडे (आटा आदिसे भरे) हुए हाथों द्वारा दिया हो तो कल्पे परन्तु मेरे लिये हाथभर के दे तो नहीं कल्पे । वह आहार भी अति निरस होने से गिराने योग्य हो परन्तु खाने के उपयोग का न हो, उस आहार को दूसरे श्रमण-शाक्यादिक, वाह्मण-याचक, अतिथि-भिखारी, कृपण-दरिद्री, वनीपक-करुणाभरी દિવસે વિકૃતિહિત 8 અન્ન અચેત પાણીમાં નાખી એકજ આસને બેસી આ બિલને આહાર કરૂ, પણ આયંબિલ વિનાને નહિ આય બિલની વિધિ ઉપાસકદશાંગસૂત્રની “અગારધર્મસંજીવની” ટીકામાં આ પ્રમાણે આપી છે –
"विजय-धी, दूध, दही, तेस, गोण माहि सरस यहाथ-२डित, यामा, शेता ચણું આદિ લુખા–સૂકા અન્નને અચેત પાણીમાં નાખી એક વખત ખાવું તે माय जिस छे.”
તે રૂક્ષ અન્ન પણ ખરડેલ (લેટ આદિથી ભરેલ) હાથથી દીધું હોય તે કહ્યું, પરતુ મારે માટે હાથ ખરડીને (ભરીને) આપે તે નહીં કપે તે આહાર પણ નીરસ હેવાથી નાખી દેવા જેવુ હિય પણ ખાવાનાં ઉપગમાં આવવા જેવું ન હોય. તે माडाने मी ts श्र-या४ि, माझ-या-५४, मतिथि-लिमारी, -६२ती.

Page #167

अर्थबोधिनी टीका वर्ग ३ धन्यअणगारतपश्चर्या वर्णनम्
८७
एवं धन्यनास्नानगारेण प्रार्थितो भगवान् माह-यथासुखं देवानुप्रिय ! मा प्रतिबन्धं कुरु इति ॥०७||
मूलम् - तए णं से धण्णे अणगारे समणेणं भगवया महावीरेण अन्भणुण्णाए समाणे हट्ट० जावज्जीवाए छट्टे-छट्टेणं अणिक्खित्तेणं तवोकम्मेणं अप्पाणं भावेमाणे विहरइ ॥ सू० ८ ॥
छाया-ततः खलु स धन्यः अनगारः श्रमणेन भगवता महावीरेणाभ्यनुज्ञातः सन् हृप्ट० यावज्जीवं पप्ठ- पण्ठेनानिक्षिप्तेन तपः कर्मणाऽऽत्मानं भावयन विहरति ||म्०८ ||
टीका- 'तए णं से इत्यादि । तदनन्तरं धन्यनामानगारो भगवताऽभ्यनुज्ञाता हष्टतुष्टो यावज्जीवं पप्ठ-पण्ठेन नैरन्तर्येण तपःकर्मणाऽऽत्मानं भावयन् विहरति ॥ भ्रू० ८ ॥
आवाज से भोजन मांगते हुए अत्यन्त भूखे मनुष्य भी लेने की अभिलाषा न करे, ऐसा आहार ही मुझे पारणे के लिये आयम्बिल में ग्रहण करना कल्पे ।
इस प्रकार धन्यकुमार अनगार के निवेदन करने पर भगवान् इस प्रकार वाले - 'जैसा तुम्हें सुख हो वैसा करो, शुभ कार्य में विलम्ब न करो । ॥ सू० ७ ॥
ar णं इत्यादि । धन्यकुमार अनगार श्रमण भगवान् महावीर की आज्ञा पाकर अत्यन्त प्रसन्न एवं सन्तुष्ट हुए, और प्रतिज्ञानुसार जीवन पर्यन्त अन्तररहित वेले २ पारणे में आयम्बिल तपस्या से आत्मा को भावित करते हुए विचरने लगे ॥ सू० ८ ॥ વનીપક–કરુણાભર્યા અવાજથી ભેજન માગતા અત્યન્ત ભૂખ્યા મનુષ્ય પણ લેવાની ઇચ્છા ન કરે એવાજ આહાર મારે પારણાના આયખિલ માટે ગ્રહણ કરવા કલ્પે એ રીતે ધન્યકુમાર અણુગારના નિવેદન કરવાથી ભગવાન આ પ્રમાણે એલ્ય’જેમ તમને સુખ ઉપજે તેમ કરે, શુભ કાŚમા વિલમ્બ ન કરે' (સ્૦ ૭)
તળ ઇત્યાદિ ધન્યકુમાર અણુગાર શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની આજ્ઞા પ્રાપ્ત કરી. અત્યન્ત પ્રસન્ન એવ સ ંતુષ્ટ થયા, અને પ્રતિજ્ઞાનુસારે જીવન–પન્ત અન્તરરહિત છš—છઠેના પારણામા આયખિલની તપસ્યાથી આત્માને ભાવિત કતા घ। वियरवा लाग्या (सू० ८)

Page #168

श्री अनुत्तरोपपातिकमूत्रे मूलम्-तए णं से धणे अणगारे पढमछट्रक्खमणपारणयंसि पढमाए पोरिसीए सज्झायं करेइ, जहा गोयमसामी तहेव आपुच्छड, जाव जेणेव काकंदी नयरी तेणेव उवागच्छा, उवागच्छित्ता काकंदीए नयरीए उच्चनीच० जाव अडमाणे आयंबिलं नो अणायंबिलं जाव नावखति ॥सू० ९ ॥
___ छाया-ततः खलु स धन्यः अनगारः प्रथमपष्ठक्षपणपारण के प्रथमायां पौरुष्यां स्वाध्यायं करोति, यथा गौतमस्वामी तथैवापृच्छति, यावत् यत्रत्र काकन्दी नगरी तत्रैवोपागच्छति, उपागत्य काकन्यां नगर्यामुच्चनीच० यावदटन आचामाम्लं नो अनाचामाम्लं यावन्नावकाङ्क्षते ॥ मू० ९ ॥
टीका-ततः स धन्यनामाऽनगारः प्रथमपष्ठतपसः पारणादिवसे प्रथमपौरुष्यां रवाध्यायं कृत्वा गौतमस्वामिवद् भिक्षाचरणार्थ भगवन्तं पृच्छति, भगवतः श्रीमहावीरस्याज्ञां समादाय भिक्षाथै काकन्दी नगरी जगाम । तत्रोच्चनीचमध्यमकुले भिक्षार्थ पर्यटन केवलमाचामाम्लं भिक्षां काङ्क्षते नत्वनाचामाम्लभिक्षाम् ।।मु० ९॥
मूलम्-तए णं से धण्णे अणगारे ताए अशुज्जयाए पययाए पयत्ताए पग्गहियाए एसणाए एसमाणे, जइ णं भत्तं
तए णं से इत्यादि । धन्यकुमार अनगार बेले २ तप के, पहिले परने के दिन प्रथम प्रहर में स्वाध्याय कर श्री गौतम स्वामी के लमान सिक्षार्थ जाने के लिये भगवान से पूछा और जगवान महावीर की आज्ञा प्राप्तकर वे काकन्दी नगरी में पधारे । वहाँ ऊंचे नीचे तथा मध्यम कुलों में शिक्षार्थ भ्रमण करते हए आयस्किल के लिये लूखा आहार की गवेषणा करते हैं परन्तु सरस आहार लेने को अभिलाषा नहीं करते ॥ सू० ९॥
__'तए णं से प्रत्याहि धन्यछमा२ असार ७४ ७४ तपना प्रथम पा२शाना દિવસે, પ્રથમ પ્રહરમાં સ્વાધ્યાય કરી શ્રી ગૌતમ સ્વામીની માફક ગોચરી જવા માટે ભગવાનને પૂછે છે, ભગવાન મહાવીરની આજ્ઞા પ્રાપ્ત કરી તે કાકન્દી નગરીમા પધાર્યા, ત્ય ઉચ નીચા તથા મધ્યમ કુળમાં ભિક્ષાર્થ ભ્રમણ કરતા આ બિલ માટે લુખા આહારની ગવેષણ કરે છે પરંતુ સરસ આહાર લેવાની જરા પણ ઈચ્છા કરતા नथी. (१०८)

Page #169

अर्धवोधिनी टीका वर्ग ३ धन्यअणगारतपश्चर्या वर्णनम्
लभइ तो पाणं न लभइ, अह पाणं लभइ तो भत्तं न लभइ ॥ सू०१०॥
छाया - ततः खलु स धन्यः अनगारस्तयाऽभ्युद्यतया मयततया प्रदत्तया प्रगृहीतया एपणया एपमाणः, यदि खलु भक्तं लभते तर्हि पानं न लभते, अथ पानं लभते तर्हि भक्तं न लभते ॥ मृ० १० ॥
टीका- 'तए णं से' इत्यादि ततोऽसौ धन्यनामाऽनगारः अभ्युद्यतया= शास्त्रविहितया, प्रयततया = प्रकृष्टयत्नवत्या, प्रदत्तया दातृमदत्त वस्तुसम्वन्धिन्या, प्रगृहीतया = प्रकर्ष भावेन अनासक्त्या स्वीकृतया एपणया एपमाणः- यदि भक्तं लभते तदा न पानम्, अथ पानं लभते तदा न भक्तम् ||मृ० १०॥
मूलम् - तए णं से धण्णे अणगारे अदीणे अत्रिमणे अकसे अविसाई अपरितंतजोगी जयणघडणजोगचरिते अहापजत्तं समुदाणं पडिगाहेइ, पडिगाहित्ता काकंदीओ नयरीओ पडिनिक्खमइ, जहा गोयमो जाव पडिदंसेइ ॥ सू० ११ ॥
८९
छाया-ततः खलु स धन्यनामानगारः - अदीनः अविमनाः, अकलुषः, अत्रिपादी, अपरितान्तयोगी, यतनघटनयोगचरित्रो यथामाप्तं समुदानं प्रतिगृह्णाति, प्रतिगृह्य काकन्दीतो नगरीतः प्रतिनिष्क्रामति, यथा गौतमो यावत्मतिदर्शयति ॥ सू० ११ ॥
टीका - de i इत्यादि ततः तथापि खलु स धन्यनामानगारः अविमनाः= प्रसन्नमानसः, अकलुपः= क्रोधाद्यावेशरहितः, अविपादी=म्लानरहितः, अपरितान्तयोगी = तनतनाटशब्दरहितः स्थिरचित्तः, यतनघटनयोगचरित्रः - यतनं प्राप्तसंयमस्य 'तए णं से' इत्यादि । शास्त्रविहित - यतनावाली, दाताद्वारा दी - गई वस्तु सम्बन्धी तथा उत्कृष्ट भाव से आसक्ति - रहित स्वीकारी हुई, ऐसी एपणासे आहार की गवेपणा करते हुए धन्य अनगार को भिक्षा में आहार मिलता है तो पानी नहीं और पानी मिलता है तो आहार नहीं || सू० १० ॥
'तए णं से' प्रत्याहि शास्त्र - विडित यतनापासी हाता द्वारा हीधे वस्तुસમ્બન્ધી, તથા ઉત્કૃષ્ટ ભાવથી આસકિતરહિત સ્વીકારેલી એષણાથી આહારની ગવે. પણા કરતા ચકા ધન્ય અણુગારને ભિક્ષામાં આહાર મળે તે પાણી નહીં, અને પાણી મળે તે આહાર નહીં (સ્૦ ૧૦)

Page #170

__ श्री अनुत्तरोपपातिकमूत्रे विशुद्धयथमुद्योगः, घटनम् अप्राप्तविशुद्धकुसंयमश्रेणिप्राप्त्यर्थं यत्नः, यतनघटनल क्षणा योगामनोवाकायव्यापारा यत्र तत्, एवम्भूतं चरित्रं यस्य स यतनघटन- . योगचरित्रः संयमनिष्ठासंपन्नः । यथाप्राप्तं यावन्मानं लब्धं तावदेव पर्याप्तं, समुदानं उच्चावचकुलादुपलब्धं भक्तं वा पानं वा गृहीत्वा काकन्दीनगरीतो निष्क्रम्य गौतमस्वामिवद् भगवन्तं यावत् प्रतिदर्शयति ॥ सू० ११ ॥
मूलम्-तए णं से धपणे अणगारे समणेणं भगवया महावीरेणं अब्भणुण्णाए लमाणे अमुच्छिए जाव अणज्झोववण्णे बिलमिव पण्णगएणं अप्पाणेणं आहारं आहारेइ, आहारित्ता संजयेणं तवसा अप्पाणं भावमाणे विहरइ ॥ सू० १२॥
छाया-ततः खलु स धन्यनामानगार श्रमणेन भगवता महावीरेणाभ्यनुज्ञातः सन् असूच्छितो यावद् अनध्युपपन्नो विलमिव पन्नगभूतेन आत्मना आहारं आहारयति, आहारयित्वा संयमेन तपसा आत्मानं भावयन् विहरति ।मू० १२॥
'तए णं से' इत्यादि फिर भी वे धन्यकुमार अनगार प्रसन्न मन, कलुष-भाव रहित अर्थात् क्रोधादि आवेश रहित, विषाद भाव बिना, तनतनाट शब्दको छोडकर, स्थिर चित्त होकर, प्राप्त संयम को विशुद्धि के लिये उद्योग तथा अप्राप्त संयम की श्रेणी प्राप्त करने के लिये यत्न करते हुए तथा मन वचन काया के संयम में अतीव दृढ हो ऊंचे नीचे तथा मध्यम घरों से जितना मिला उतना ही आहार पानी ग्रहण कर काकन्दी नगरी से बाहर निकले। वहा से वे जहा भगवान् विराजमान थे वहाँ आये और श्री गौतमस्वामी की तरह भगवान् को आहार पानी दिखलाया ॥सू० ११॥
तए णं से' त्या श प त धन्यभार २मगार प्रसन्न मन, सुषભાવ રહિત અર્થાત્ ધાદિ–આવેશ–રહિત, વિષાદભાવ વિના, તનતનાટ શબ્દને છોડી, સ્થિરચિત્ત થઈ, પ્રાપ્ત સ યમની વિશુદ્ધિ માટે ઉદ્યોગ, તથા અપ્રાપ્ત-સંયમની શ્રણ પ્રાપ્ત કરવા માટે યત્ન કરતા તથા મન, વચન, કાયાના સ યમમાં અતિ થઈ ઉચ, નીચ તથા મધ્યમ ઘરેથી જેટલે મલ્યો તેટલે આહાર–પાણી આવશ્યકતાનુસારે ગ્રહણ કરી કકન્દી નગરીથી બહાર નિકળ્યા ત્યાથી તે જ્યાં ભગવાન વિરાજમાન હતા ત્યા આવ્યા અને શ્રીગૌતમસ્વામીની માફક ભગવાનને આહાર પાણી माया (सू० ११)

Page #171

अर्थवोधिनि टीका वर्ग ३ धन्यअणगारतपश्चर्या वर्णनम्
टीका-'तए णं से' इत्यादि तदनु स धन्यनामानगारो भगवताऽभ्यनुजातः सन् अमूच्छितः=ग्सवर्णादिपु गृद्धिभावरहितः तीववैराग्यभावनया पूर्वसे वितमनोज्ञरसादिस्मरणाभावात् यावत् अनध्युपपन्नः रागद्वे परहितः, मध्यस्थभावयुक्तत्वात् । तदप्येकविंशतिवारमुदकेन प्रक्षाल्य पूर्णतया निःसत्त्वं विधाय रसमनास्वादयन् आहारमाहारयति । तन दृष्टान्तमाह-'विलमिव पन्नगभूतेन आत्मनेति, यथा भुजद्गो विलस्य पाश्वर्भागद्वयमसंस्पृशन् मध्यभागत एवात्मानं विले प्रवेशयति तथा मुखस्य पार्श्वद्वयस्पर्शरहितमाहारं कण्ठनालाभिमुखं प्रवेश्याऽऽहारयति । एवं संयमेन तपसा चात्मानं भावयन्नसौ विहरति ।। मू० १२ ॥
'तए णं से' इत्यादि । तदनन्तर वे धन्यकुमार अनगार श्रमण भगवान् महावीर से आज्ञा प्राप्त कर, तीव्र वैराग्य भावना से आहार में अमृच्छित, वर्ण रस, आदि में गृद्ध न हो, पूर्वभूक्त सुन्दर तथा सरस आहारों का स्मरण नहीं करते हुए मध्यस्थ भाव से अर्थात् राग-द्वेप रहित विना किसी स्वाद के आहार करते थे। उस आहार को भी इक्कीस बार पानी से धो कर नीरस एवं सत्वहीन करके आहार करते थे।
वे विना स्वाद लिये किस प्रकार आहार करते थे वह दृष्टान्तद्वारा कहते हैं
जिस प्रकार सर्प विल में प्रवेश करते समय विल के दोनों पाव भागों को स्पर्श नहीं करता हुआ मध्य भाग से ही उसमें प्रवेश करता है । उसी प्रकार धन्यकुमार अनगार भी मुखके दोनों पाव भागों से आहार को विना स्पर्श कराए स्वादरहित आहार करते थे । इस प्रकार तप-संयम - पूर्वक आत्मचिन्त्वन करते हुए रहते थे ॥ सू० १२॥
'तए णं से' त्याहि त्या२णा ते धन्यमा२ म॥२ श्रम लगवान મહાવીર પાસેથી આજ્ઞા લઈ આહારમા અમૃછિત–વર્ણ રસ આદિમાં ગૃદ્ધ ન થતા, મધ્યસ્થભાવે તીત્ર-વૈરાગ્ય-ભાવનાથી પૂર્વે કરેલ સુન્દર તથા સરસ આહારનું સ્મરણ ન કરતા રાગદ્વેષ રહિત કઈ પણ વાદ-વિના આહાર કરતા હતા તે આહારને પણુ (૨૧) એકવીસ વાર પાણીથી ધોઈ નીરસ તેમજ સત્વહીન કરીને આહાર કરતા હતા તેઓ સ્વાદ વિના કઈ રીતે આહાર કરતા હતા તે દૃષ્ટાન્તદ્વારા બતાવે છે –
જેવી રીતે સર્પ બિલમાં પ્રવેશ કરતી વખતે બિલના બન્ને–આજુબાજુના ભાગને સ્પર્શી વગર મધ્યભાગથીજ તેમાં પ્રવેશ કરે છે તેવી જ રીતે ધન્યકુમાર અણગાર પણ મુખના બન્ને ભાગોથી આહારને સ્પર્શયા વગર સ્વાદરહિત આહાર કતા હતા એ પ્રકારે તપ-સંયમ–પૂર્વક આભા-ચિન્તન કરતા થકા રહેતા હતા (સ. ૧૨)

Page #172

श्री अनुपाना मंत्रे
मूलम् - तए णं से समणे भगवं महावीरे अण्णया क्याई काकंदीओ नयरीओ सहसंवरणाओ उज्जाणाओ पडिनिकम, पडिनिक्खसित्ता वहिया जणवयविहारं विहग्छ | सू० १३ ॥
९२
छाया - ततः खन्दु श्रमणो भगवान महावीरोऽन्यदा कदाचित्का कन्दीतो नगरीतः सहस्राम्र यनादुद्यानात्प्रतिनिष्क्रामति, प्रतिनिष्क्रम्य बहिर्जनपदविहारं विहरति ॥ मृ० १३ ॥
टीका- 'तए णं' इत्यादि अन्यदा कदाचिद् धन्यनाम्नोज्नगास्य कविपयपारणानन्तरं श्रमणो भगवन महावीरः काकन्दीनगरीतः सहस्राम्रवननीमकादुद्यानात् प्रतिनिष्क्रामति प्रतिनिष्क्रम्य वहिर्देशविहारथे विहरति ॥० १३॥
मूलम् - तए णं से धपणे अणगारे समणस्स भगवओ महावीरस्स तहारुवाणं थेराणं अंतिम सामाइयमाइयाई एक्कारस अंगाई अहिजड़, अहिजित्ता संजमेणं तवसा अप्पाणं भा वेमाणे विहरड़ ॥ सू० १४ ॥
छाया - ततः खलु स धन्यः अनगारः श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य तथारूपाणां स्थविराणामन्तिके सामायिकादीन्येकादशाङ्गान्यधीते, अधीत्य संय मेन तपसाऽऽत्मानं भावयन् विहरति ॥ मृ० १४ ॥
टीका- 'तए गं' इत्यादि । तनः स धन्यनामा नगारः श्रीमहावीरस्य भगवतस्तथारूपस्थविराणां समीपे सामायिकादीन्येकादशाङ्गान्यधीतवान् ततः संयमेन तपसाऽऽत्मानं भावयन् विहरति ॥ म्रु० १४ ॥
"
'तए णं से' इत्यादि । तत्पश्चात् एक समय श्रमण भगवात् - महावीर काकन्दी नगरी के सहस्राम्रवन नामक उद्यान से निकले और निकलकर अन्यत्र देशों में विहार किया ॥ मृ० १३॥
4
तए णं से' इत्यादि । फिर धन्यकुमार अनगारने श्री श्रमण भगवान् महावीर के तथारूप - बहुत स्थविरों के समीप सामायिक 'तए णं से' इत्यादि ते पछी ४ समये श्रम लगवान महावीरे उन्ही નગરીના સહસ્રમ્રવન નામના ઉદ્યાનથી નિકળી ખીત દેશેમા વિહાર કર્યાં (સ્૦ ૧૩) 'तर णं' छत्याहि ते पछी धन्यकुमार युगारे श्रीश्रमाशु - लगवान भहाવીના તયારૂપખહુશ્રુત વિરાની પાસે સામાયિક આદિ અગ્યાર અગાનુ જ્ઞાન પ્રાપ્ત

Page #173

अर्थबोधिनी टीका वर्ग ३ धन्यअणगारतपश्चर्यावर्णनम्
९३
मूलम् - तए णं से धण्णे अणगारे तेणं ओरालेणं जहा खंदओ जाव सुय० जाव उवसोभेमाणे‍ चिहड़ ॥ सू० १५ ॥ छाया - ततः खलु स धन्यः अनगारस्तेनोदारेण० यथा स्कन्दको यावत् मुहुत० यावद् उपशोभमान उपशोभमानस्तिष्ठति ॥ म्र० १५ ॥
'तए णं से' इत्यादि । तदनु स धन्यनामाऽनगारस्तेनोद्वारेण 'विपु लेन' इत्यादिविशेषणविशिष्टेन तपःकर्मणा शुष्को रूक्षः यथास्कन्दकः = स्कंद्रकवत् यावत् - भस्मराशिप्रतिच्छन्नः मुहुतहुताशन इव बहिस्तेजोरहितोऽप्यन्तम्नपसा तेजसा तपस्तेजः श्रियाऽतीवातीव उपशोभमानः २ =अतिशयेन देदीप्यमानो जातः ॥ म्र० १५ ।।
6
अथ धन्यनाम्नोऽनगारस्य तीव्रतपःप्रभावभास्वरं शरीरं वर्णयतिधण्णस्स णं ' - मित्यादि ।
मूलम् - घण्णस्स णं अणगारस्स पादाणं अयमेयारूवे तव - रूवलावण्णे होत्था, से जहानामए-सुक्कछलीति वा, कट्टपाउयातिवा. जरग्गउवाहणाति वा, एवामेव धण्णस्स अणगारस्स पाया सुक्का लक्खा निम्मंसा अहिचम्म छिरताए पण्णायंति नो चेव णं मंससोणियत्ताए ॥ सू० १६ ||
आदि ग्यारह अङ्गका अध्ययन किया, और तप-संयमद्वारा आत्मचिंतन करते हुए रहने लगे || सू० १४ ॥
' तए णं से' इत्यादि । वे धन्यकुमार अनगार इस उदारप्रधान तप से सर्वथा सूख गये तथा रूक्ष हो गये । फिर भी वे भस्म से ढकी हुई हवन की अग्नि के समान बाहर से तेज रहित होते हुए भी स्कन्दकमुनि की तरह आत्मनप तेज से अधिकाधिक देदीप्यमान हुए ॥ सू० १५ ॥
यु, मने तय-सयम-पूर्व आत्म-चिन्तन करता था गोवा साग्या (२०१४) 'तए णं से' छत्याहि ते धन्यकुमार आशुगार आहार -प्रधान तथा સર્વથા સુકાઈ ગયા, તથા રૂક્ષ થઈ ગયા તે પણ તેએ રાખથી ઢંકાએલી હવનની અગ્નિ સમાન બહારથી તેજ-રહિત હાવા છતાં પણ ખધક ઋષિની માફક આત્મતપ તેજથી અધિકાધિક દેદ્દીપ્યમાન થયા (સ્૦ ૧૫)

Page #174

९४
श्री अनुत्तरोपपातिकदशागसत्रे
छाया-धन्यस्य खलु अनगारस्य पादयोरिदमेतद्रपं तपोरूपलावण्यमभवत् , तद्यथानामकम्-शुकछल्लीति वा, काष्टपादुकेति वा, जरत्कोपानदिति वा, एवमेव धन्यस्यानगारस्य पादौ शुप्को, रूक्षी, निमासौ अस्थिचर्मशिरातया मनायेते नो चैव खलु मांसगोणिततया ॥१० १६।।
टीका-'धण्णस्स णं' इत्यादि । धन्यनाम्नोऽनगारस्य चरणयोरेवं रूपलावण्यं, रूपम्-आकारः, लावण्यं चाकचिक्ययुक्तः कान्तिविशेपः तपःप्रभावात्संजातं, यथा-शुष्कळल्ली-शुष्कवृक्षत्वक, यथा वा काष्ठपादुका, जीर्णोपानद् वा, एवमेव धन्यनामानगारस्य पादौ शुष्को रूक्षौ मांसरहितौ केवलमस्थिचमगिराभिः प्रज्ञायमानौ, नैव मांसशोणिताभ्यां तस्य पादौ विज्ञायते ।मु०१६॥
मूलम्-धण्णस्स णं अणगारस्स पायंगुलियाणं अयमेयारूवे० से जहाणामएकलसंगलियाइ वा, मुग्गसंगलियाइ वा, माससंगलियाइ वा तरूणिया छिपणा उण्हे दिण्णा सुक्का समाणी मिलायमाणी२ चिटुति, एवामेव धण्णस्स पायंगुलियाओ सुकाओ जाव सोणियत्ताए ॥सू० १७॥
छाया-धन्यस्य खलु अनगारस्य पादाङ्गुलिकानामिदमेतद्रूपं०, तद्यथा
अव धन्यकुमार अनगार के तीव्र तप के प्रभाव से देदीप्यमान-कान्तियुक्त-शरीर का वर्णन किया जाता है-'धण्णस्स णं' इत्यादि।
धन्यकुमार अनगार के चरण (पाव) तप के कारण सूखे वृक्ष की छाल, काप्टपादुका अथवा जर्जरित उपानह (जूते) के समान शुष्क, रूक्ष एवं मांसरहित हो गये वे, केवल हड्डी, चमडा तथा नसों की जाल से ही उनके चरण दष्टिगोचर होते थे, परन्तु उनमें मांस तथा रक्त बिल्कुल नहीं थे ॥ सू० १६ ॥ . હવે ધન્યકુસાર અણુગારના તીવ્ર તપના પ્રભાવે દેડીયમાન કાન્તિયુકતशरीनु वर्णन राय छ- “धण्णस्स गं'त्या.
ધન્યકુમાર અણગારના ચરણ (પગ) તપને કારણે સુકાઈ ગએલા વૃક્ષની છાલ, કાષ્ટપાદુકા અથવા જર્જરિત પગરખાં સમાન શુષ્ક, રૂક્ષ અને માંસરહિત થઈ ગયા હતા, કેવળ હાડકા ને ચાંમડા તથા નસેના જાળથીજ તેઓનાં ચરણ (પગ) દેખાતા હતા. પણ તેમાં માંસ તથા લેહી જરાપણુ દેખાતા ન્હાતાં (સૂવ ૧૬)

Page #175

1
.
अर्थवोधिनी टीका वर्ग ३ धन्यअणगारतपश्चर्या वर्णनम्
नामकम् - कलसंगलिकेति वा, मुद्गसंगलिकेति वा, मापसंगलिकेति वा, तर णिका छिन्ना उष्णे दत्ता शुष्का सती म्लायन्तीर तिष्ठति एवमेव धन्यस्व पादाङ्गुलिकाः शुष्का यावत् शेोणिततया ॥ मु० १७ ॥
ܘ
टीका- 'धण्णस्स णं' इत्यादि । तस्य तपः प्रभावाच्चरणाद्गुलीनामेवं रूपलावण्यं संजातं, यथा- फलसंगलिका, कल इति कलायो = वर्त्तलचणकस्तभ्य संगलिका = फलिका 'वटाणाफली' 'वटलाफली' इति च भाषायाम्, मुद्गफलिका, मापसंगलिका वा = मापफलिका 'उडिदफली' इति च भाषायाम्, सा तरुणा= अपरिपक्का छिन्ना=त्रोटिता उण्णे = आतपे दत्ता शुष्का सती यथा परिम्लाना तिष्ठति भवति, एवमेव तस्य धन्यनामानगारस्य चरणाङ्गुलिकाः शुष्काः, रूक्षाः, निर्मासा जाताः, केवलमस्थिचर्गशिराभिः प्रज्ञायन्ते नैव मांसशोणिताभ्याम् ॥ भ्रू० १७ ॥
मूलम् - घण्णस्स जंघाणं अयमेयारूवे० से जहा० काकजंघाइ वा, कंकजंघाइ वा, ढेणियालियाजंघाइ बा, जाव सोणियत्ताए ॥ सू० १८ ॥
छाया - धन्यस्य जदयोरिदमेतद्रूपं तद्यथा० काकजङ्गेति वा, कङ्कजङ्घेति वा, ढेणिकालिकाजङ्घेति वा यावत् शोणिततया ॥ सृ० १८ ॥ टीका- ' घण्णस्स' इत्यादि । तस्य जङ्घयोः, जानुगुल्फयोर्मध्यभागो जङ्घा, तयोरेवं रूपलावण्यं तपः- मभावात्संजातं यथा - काकजङ्घा, कङ्कजङ्घा कङ्कः=
4
'धण्णस्स ' इत्यादि अतिशय तप के कारण धन्ना अनगार के पात्रोंकी ऊँगलिया, अपरिपक्व अवस्था में तोडी हुई तथा तेज धूपमें सुखाई हुई शुष्क, म्लान- मुराझाई हुई हुई - मटर की फलियां मूंग की फलियों तथा उडद की फलियों के समान शुष्क, रूक्ष एवं मांग रक्त रहित हो गई थीं । वे केवल हड्डी चमडा एवं नसों से ही दिखाई देती थीं ॥ सू० १७ ॥
4
'धण्णस्स' इत्यादि. अतीव उग्र तप के कारण धन्ना अनगार की जङ्घा (पिण्डी - घूटने के नीचेका भाग), कौएकी जंघा, कंक (पक्षिविशेष) की जंघा, अथवा देणिकालिका (पक्षिविशेष) की जंघा के समान
'धण्णस्स' त्याहि अतिशय तपना अरो मधुगारना पानी मागणी અપરિપકવ અવસ્થામા તાડેલ તથા તેજ ધૂપમાં સંકાએલ શુષ્ક, પ્લાન-કુગ્માએલ, વટાણાની શીગેા, મગની શીગે અથવા અડદની શી ગૈા સમાન શુષ્ક, રૂક્ષ તેમજ માસ રકત-રહિત થઇ ગઇ હતી તે કેવળ હાડ, ચામ અને નસેથીજ દેખાતી હતી (સૂ ૧૭ ) 'धण्णस्स' प्रत्यादि यति अथ तपने भरो धन्ना भाशुभारनी घा (टीथचुना नीथेनो भाग), अगानी- गंधा, ॐ (पक्षिविशेष) नी गंधा अथवा रविप्रसिद्ध

Page #176

९६
अनुत्तरोपपातिक सूत्रे पक्षिविशेपस्तस्य जवा, ढेणिकालिकाजवा ढेगिकालिका-पक्षिविशेपस्तस्या जड्डा, इमाः स्वभावतो निमांसशोणिता भवन्ति, अतस्तत्सादृश्यमुक्तम् । एवं तय जधे शुष्के रूक्षे निर्मासे संजाते इत्यर्थः ॥ सू० १८ ॥
मूलम्-धण्णस्स जाणूणं अयमेयारूवे० से जहा० कालिपोरेइ वा, मयूरपोरेइ वा, देणियालियापोरेइ वा, एवं जाव शोणिततया ॥ सू० १९ ॥
छाया-धन्यस्य जान्योरिदमेतद्रूप०, तद्यथा कालिपति वा, मयूरपर्चेति वा, टेणिकालिकापति वा, एवं यावत् शोणिततया ॥ १९॥
टीका-'धण्णस' इत्यादि । कालिनामा वनस्पतिविशेपः,तस्य पर्व सन्धिस्थानम् । मयूरस्य, टेणिकालिकापक्षिविशेषस्य च पर्व-जानुरूपसन्धिस्थानं शुष्कं रूक्षं निमांसं शोणितरहितं भवति तद्वत्तस्य जानुद्वयं संजातम् ॥ सू० १९ ॥ शुष्क, रूक्ष एवं मांस रक्त रहित होगई थी। इन पक्षियों की जंघा ऍ स्वभाव से ही निमोस एवं रक्तरहित होती है, अत: उनकी इन से उपमा दी गई है । धन्यकुमार अनगार की भी जंघाएँ उनके समान पतली हो गईथीं ॥ सू० १८ ॥
'धण्णस्स' इत्यादि. जिस प्रकार काली नामक वनस्पति विशेष के सन्धि स्थान (जोड), मयूर एवं टेणिकालिका 'पक्षिविशेष' के घुटनों के सन्धिस्थान शुष्क, रूक्ष, मांस, एवं रक्त से रहित होते हैं, उसी प्रकार धन्य अनगार के दोनों घुटने शुष्क, रूक्ष, एवं मांस रक्त रहित हो गये थे सू० १९ ॥ (પક્ષિવિશેષ)ની જ ઘા સમાન શક્ક, રૂક્ષ અને માંસ-રત-રહિત થઈ ગઈ હતી આ પક્ષીઓની જ ઘાઓ સ્વભાવથી જ નિર્માસ તેમજ રકત-રહિત હોય છે એટલે અહીં એની ઉપમા આપવામા આવી છે. ધન્યકુમાર અણગારની જંઘાઓ પણ તેના જેવી यातनी 28 10 उती. (सू० १८)
___ 'धण्णस्स' त्या व्या शत sell नामे वनस्पति विशेष सन्धिस्थान (3), भार तभ०४ aslel (पक्षिविशेष) नi ढीयनु सन्धिस्थान शु, रुक्ष, માંસ તેમજ રત–રહિત હોય છે. એવી રીતે ધન્ય :અણુગારના બન્ને ઢીંચણ શુષ્ક, २१क्ष भर भांस-२४तथी २डित. २४ गया हता (सू०. १८)..

Page #177

अर्थवोधिनी टीका वर्ग ३ धन्यनामा अणगार शरीर वर्णनम्
९७ मूलम्-धण्णस्त ऊरुस्स० से जहाणामए-सासकरिल्लेइ वा, वोरीकरिल्लेइ वा, सल्लई०, सामली०, तरुणए छिन्ने उपहे जाव चिटइ, एवामेव धण्णस्त अरू जाव सोणियत्ताए ॥ सू०२० ॥
छाया-धन्यस्य का:०, तद्यथानामकम्-श्यामकरीरमिति वा, बदरीकरीरमिति वा, सल्लकीकरीरमिति बा, शाल्मलीकरीरमिति वा, तरूणकं छिन्नं उष्णे यावत्तिष्ठति, एवमेव धन्यस्योरू यावत् शोणिततया ।। मु० २० ॥
टीका-'धण्णस्स' इत्यादि तस्य ऊः, जानुन ऊर्बभाग अमरतयोः, तपःप्रभावादेवं रूपलावण्य संजातं यथा-श्यामकरीरं, श्यामरय=प्रियगुटक्षस्य करीरं अङ्करः, वदरीकरीरं, सल्लकीकरीरं, सल्लकी = वनरपतिविशेपः, तरय करीरम् = अङ्कुरः । शाल्मली= ' सेमल' इति भाषाप्रसिद्धो वृक्षविशेपस्तस्य करीरम् अङ्कुरः । तदेतत्तरुणकम् अपक्वं त्रोटितम् , आतपे स्थापितं सत् यथा परिम्लानं भवति तथैव धन्यनामानगारस्योरू वभूवतु ॥० २०॥
मूलम्-धण्णस्स कडिपत्तस्स इमेयारूवे० से जहा०-उट्ट-पादेति वा जाव सोणियत्ताए ॥ सू० २१ ॥
छापा-धन्यस्य कटिपत्रस्येदमेतद्रूपं० तद्यथा०-उष्ट्रपाद इति वा, जरग्दवपाद इति चा यावत् शोणितवत्तया ॥ सु० २१ ॥
टीका-'धण्णस्स' इत्यादि । तस्य धन्यनामानगाररय कटिपत्रस्य कटिप्रदेशस्य एवं रूपलावण्यं तपश्चरणेन संजातं, यथा-उष्ट्रडिम्भस्य वा वृद्धवली
___'धण्णस्स' इत्यादि. जिस प्रकार श्याम-(प्रियंगु) वृक्षका अङ्कर, बदरी (वेर) वृक्षका अङ्कुर, सल्लकी (वृक्षविशेप) का अकुर, शाल्मली (सेमल) वृक्ष का अङ्कर, अपरिपक्व अवस्था में ही तोड के धूप में सुखा देने पर म्लान एवं स्क्ष हो जाते हैं, उसी प्रकार अत्यन्त उग्र तपके कारण धन्यकुमार अनगार के ऊरू-घुटनों का ऊपरी प्रदेश (सांधल), रक्तमांस के नहीं होने से शुष्क एवं रूक्ष हो गया था |सू०२०॥
'धण्णस्स' त्याहि म श्याम (प्रिय शु) वृक्षना २५२, [२] વૃક્ષના અકુર, સલકી વિક્ષવિશેષના અકુર, શાલ્મલી મિલ વૃક્ષના અંકુર અપરિપકવ અવસ્થામાજ તેડીને તડકામાં સુકાવી દેવાથી પ્લાન તેમજ રૂક્ષ થઈ જાય છે. એવી રીતે અત્યન્ત ઉગ્ર તપને કારણે ધન્યુકમાર અણુગાન્ના ઉ–ઢીચણના ઉપરનો ભાગ સિાથલ), રકત માંસ નહિ હોવાથી શુષ્ક તેમજ રુ થઈ ગયે હતે. (સૂ) ર૦).

Page #178

९८
श्री अनुत्तरोपपातिकदशाङ्गसूत्रे चर्दस्य वा चरण: खुरद्वयात्मकः ऊर्श्वभागे समुन्नतोऽधस्तादनुम्नतः शुष्को रूक्षश्च भवति तद्वत्तस्य कटिप्रदेशः संजातः ॥ ० २१ ॥
सूलम्-धण्णस्स उदरभायणस्स इमेयारूवे० से जहा०सुकदतिएइ वा, भजणयकभल्लेइ वा, कटकोलंवएइ वा, एवामेव उदरं सुकं लुक्खं निम्मंसं ॥ सू० २२॥
छाया-धन्यस्योदरभाजनस्येदमेतद्रूपं०, तद्यथा०-शुष्कतिरिति वा, भर्जनककभल्लमिति वा,काष्ठकोलम्ब इति वा,एवमेवोदरं शुष्कं रूक्षं निमींसम् ।।मु०२२॥
टीका-'धण्णस्स' इत्यादि तस्य धन्यनामानगारस्योदरभाजनस्य तप:प्रभावान्मध्यभागे कृशतया तथाविधं रूपलावण्यं संजातं, यथा-शुष्कतिः आतपशुष्कं चममयजलभाजनं 'मसक' नाम्ना प्रसिद्धं, यथा वा भजनक मल्लंचणकादिभर्जनपात्रं घटादिकपरं वा, यथा वा काष्ठकोलम्बः पिष्टमर्दनपात्र 'कठोती' इति प्रसिद्धम् । शुष्कत्यादिकं यथा निम्नं गम्भीरं शुष्कं रूक्षं भवति, तद्वत्तस्योदरं शुष्कं रूक्षं निमांसमतिगम्भीरं कृशं निम्नं सजातम् ॥ मू० २२ ॥ _ 'धण्णस्स' इत्यादि । जिस प्रकार ऊंट के बच्चे का पांव, वृद्ध बैल का दो खुरवाला पांच, ऊपर से उन्नत (ऊंचा) और नीचे से अवनत (खड्डावाला) तथा रक्त मांस रहित होता है, उसी प्रकार धन्यकुमार अनगार का कटिप्रदेश भी अतिशय तप के कारण रक्त, मांस रहित अत्यन्त क्षीण शुष्क एवं रूक्ष हो गया था ॥ सू०२१ ।।
'धण्णस्स' इत्यादि । जिस प्रकार धूप में सूखी हुई चमडे की भसक, चने आदि की रोटी पकानेका तवा, अथवा आटा गूदने की कठौती, शुष्क, रूक्ष एवं अन्दरसे गहरी होती है, उसी प्रकार अतिशय उग्र तप के कारण धन्यकुमार अनगार का पेट भी रक्त एवं
“धष्णस्स'त्या. वी शत टन सत्याना 41, वृध, जना ने ખરીવાલા પગ, ઉપરથી ઉચા અને નીચે ખાડાવાળા તથા રકત-માંસ-રહિત હોય છે, એવી રીતે ધન્યકુમાર અણગાર કટિ–પ્રદેશ પણ અતિશય તપને કારણે રકત-માંસ રહિત, અત્યન્ત ક્ષીણુ, શુષ્ક તેમજ રૂક્ષ થઈ ગયા હતે સૂિત્ર ૨૧]
'धण्णस्स' पत्यादि म तामा सुमेसी यांभडानी भस, या माहिनी રોટલી સેકવાની લેઢી [તોઅથવા લોટ બાંધવાની કથરોટ, શુષ્ક રુક્ષ તેમજ અંદરથી ઉંડી ગહરી) હોય છે, તેવી રીતે અતિશય ઉગ્ર તપના કારણે ધન્યકુમાર અણુગારનું

Page #179

अर्थवोधिनी टीका वर्ग ३ धन्यनामा अणगार शरीर वर्णनम्
मूलम्-धण्णस्स पांसुलियकडयाणं इयेयारूवे० से जहा०थासयावलीति वा,पाणावलीति वा मुंडावलीति वा,एवा०॥सू०२३॥
छाया-धन्यस्य पांशुलिकाकटकयोरिदमेतद्रूपं०, तद्यथा०-स्थासकाव. लीति वा, पानावलीति वा, मुण्डावलीति वा, एवमेव० ॥ मू० २३ ॥
टीका-धण्णस्स' इत्यादि तस्य पांशुलिकाकटकयोः-पांशुलिका:= पार्थाम्थीनि तासां कटकौ कटौ समूहो, तयोरेवं रूपलावण्यं तपश्चरणेन संजातं यथास्थासकावली, स्थासका दर्पणाकृतयः पात्रविशेपाः, दर्पणा वा, तेपामुपर्युपरिस्थितानामावली पङ्क्तिः , तद्वत् स्फुटतया वामदक्षिणपार्श्वद्वये तस्यास्थिश्रेणिरेकैंकतया दृश्यते । यथा वा पानावली, अत्र पान-शब्देन पानपात्रं गृह्यते 'गिलास' इति भाषायाम् , तेपामावली, यद्वा पानं-जलं, तेपामावली जलतरगावलीत्यर्थः, तद्वत् , यथा वा मुण्डावली, मुण्डा: पशुवन्धनकीलविशेपाः, तेपामावली पङ्क्तिः , तद्वत् ।।मु० २३॥ मांस के अभाव से कृश, शुष्क, रूक्ष एवं गहरा हो गया था, अर्थात् तप के कारण पेट पीट से चिपक गया था ॥ मू० २२ ॥
'धण्णस्स' इत्यादि । जैसे स्थासकावली-दर्पण की आकृतिवाले पानविशेष की, अथवा दर्पणकी एक के ऊपर एक रक्खी हुई पंक्ति, पाणावली पानपात्र (गिलास) की पंक्ति, अथवा मुण्डावली, स्थाणु विशेष-पशु बाधने के कीलों (खूटो) को क्रमशः एक के ऊपर एक रक्खी हई पंक्ति । जिस प्रकार ये सब भिन्न २गिने जा सकते हैं, उसी प्रकार अतिशय उग्र तप के कारण धन्य नामक अनगार की दोनों ओर की पसलियां रक्त एवं मांस के अभावसे पृथक पृथक गिनी जा सकती थीं ॥सू० २३॥ પેટ પણ રકત તેમજ માસના અભાવથી કૃશ, શુષ્ક, રૂક્ષ તેમજ ઉડુ થઈ ગયું હતું. અર્થાત્ તપના કારણે પેટ પીઠને ચાટી ગયું હતું (સૂ) ૨૨)
'धण्णस्त' वा शते स्थानापली-भसा पy) नी मातिवाा पात्र વિશેની અથવા દર્પણની એક ઉપર રાખેલી પકિત પાણીવલી–પાન પાત્ર, ગ્લાસ ની પતિ અથવા મુડાવલી સ્થાણુ વિશેષ-પશુ બાધવાના ખીલાની ક્રમશ: એક ઉપર એક રાખેલી પંકિત જે રીતે એ અલગ અલગ ગણી શકાય છે એવી રીતે અતિશય ઉગ્ર તપના કાણે ધન્યકુમાર અણગારની બન્ને બાજુની પાસળીઓ ગત તેમજ માસના અભાવથી જુદી જુદી ગણ શકાતી હતી [મૂળ ર૩]

Page #180

श्री अत्तनुरोपपातिकदाङ्गमत्रे सूलम्-धण्णस्ल पिट्टकरंडयाणं अयमेयारूवे० से जहा०कण्णावलीति वा, गोलावलीति वा, वयावलीति वा, एवसेव ॥ सू० २४ ॥
__छाया-धन्यस्य पृष्ठकरण्डकानामिदमेतद्रूप०, तद्यथा-कर्णावलीति वा, गोलावलीति वा, वर्तकावलीति वा, एवमेव० ० २४॥
टीका-'धण्णस्स' इत्यादि। तस्य पृष्ठकरण्डकानास्पृष्ठपदेशानां तादृशं रूपलावण्यं संजातं यथा कर्णावली कर्णभूपणं 'वाली' इति भापायाम्, यथा वा गोलावली-वर्तुलाकार-पापाणमयपात्रं 'कुण्डी' इति भाषायाम्, यथा वा वनकावली लाक्षामयवालक्रीडनकवस्तुविशेषः, तद्वत् ॥० २४॥
मूलम्-धष्णस्ल उरकायस्लअयमेंयारूवे० से जहा०-चित्तकहरेइ वा, वीयणपत्तेइ वा, तालियंटपत्तेइ वा, एकामेव ॥सू०२५॥
छाया-धन्यस्योरकटकस्येदमेतद्रूपं०, तद्यथा-चित्तकट्टरमिति वा, व्यजनपत्रमिति वा, तालढन्तपत्रमिति वा, एवमेव० ॥मु. २५॥
टीका-'धण्णस्स' इत्यादि । तस्य धन्यनाम्नोऽनगारस्य उर:कटकस्य वक्षःस्थलस्य रूपं तपश्चरणेनैवंविधं संजातं यथा-चित्तकट्टरम् , इह चित्तगन्देन किलिञ्जादिकं वस्तु किञ्चिद् उच्यते, तस्य कट्टरं-अधोभागः, वंशनिर्मितपात्रं 'टोकरी' 'ओडी' इति भाषायाम् , तस्याधोभागः, तद्वत् , यथा वा व्यजनपत्रं
'धण्णस्स' इत्यादि । श्री धन्यकुमार अनगारका पृष्ठप्रदेश (पीठ), निर्मास एवं रक्तहीन होनेसे कर्णफूल ( वाली), पत्थर की कुंडी, अथवा बच्चों के खेलने का एक प्रकारका लाखसे बना हुआ खिलौना के समान शुष्क, रूक्ष हो गया था ।। सू० २४॥
धण्णस्स' इत्यादि । बाल-निर्मिन टोकरी (छपडा) के नीचे का भाग, बांस आदि के खापटियों का बना हुआ पंखा अथवा ताल - 'धण्णस्स' त्या श्री धन्न म॥२ पृष्ट-प्रदेश [ पास] निभास તેમજ રકતહીન હોવાથી કર્ણફૂલ બુિટીઆ), પત્થરની કુડી, અથવા બાળકે ને રમવાના લાખથી બનેલ એક પ્રકારના રમકડાની સમાન શુષ્ક રૂક્ષ થઈ ગયે હતે. (સૂ) ર૪] -
"धण्णस्स श्री धन्यभार आएगाउनु वक्षस्थल महान् तपश्चर्याने ४२ નિર્માસ તેમજ રકતહીન હોવાથી તે, વાસથી બનાવેલ ટેપલીને નીચેને ભાગ, વાસ
गरस' या
(HAM], NATA

Page #181

अर्थवोधिनि टीका वर्ग ३ धन्यनामाणगार शरीर वर्णनम्
वंशादिदलमयं चायुत्पादकं व्यजनम्, यथा वा तालवृन्तपत्रम् = तालपत्रनिर्मितो व्यजनविशेषः, तद्वत् ॥ म्रु० २५ ॥
मूलम् - घण्णस्स वाहाणं अयमेयारुवे से जहानामसमिसंगलियाइ वा, वाहायासंगलियाड़ वा, अगत्थि संगलियाड़ वा, एवामेव० ॥ सू० २६ ॥
छाया - धन्यस्य वादोरिदमेतद्रूप, तद् यथानामकम् - शमीसंग लिकेति वा, वाहायासंगलिकेति वा, अगस्तिसंगलिकेति वा, एवमेव ॥ ३० २६ ॥
टीका- 'धण्णस्स' इत्यादि । धन्यनाम्नोऽनगारस्य' वाढोरेवं रूपलावण्यं तपसा संजातं यथा शमीसगलिका-मीनाम्नो वृक्षस्य 'खेजडी' इति भाषाप्रसिद्धस्य संगलिका = फलिका, यथा वा वाहायासंगलिका - पाहाया = 'अमलतास' 'करमाला' इति प्रसिद्धो वृक्षविशेषः, तस्याः संगलिका = फलिका, यथा वाअगरितकसंगलिका, - अगरितको = वकवृक्षविशेषस्तस्य संगलिका = फलिका, तहत् । इमा: फलिकाः शुष्काः सत्यो यथा भवन्ति तथा धन्यनाम्नोऽनगारस्य चाह मांसशोणिताभावेन शुष्कौ संजातौ ॥ सृ० २६ ॥
१०१
-
मूलम् -- धण्णस्स हत्थाणं अय० से जहा०--सुक्कछगणियाड़ वा, वडपतेइ वा, पलासपत्ते वा, एवमेव ॥ सू० २७ ॥
पत्र का बना हुआ पंखा के समान धन्यकुमार अनगार का वक्षस्थल महान तपश्चर्या के कारण मांस एवं रक्त के सृग्य जाने से शुष्क, न हो गया था || सू० २५ ॥
'धण्णस्स' इत्यादि । इस घोर तपश्चर्या से धन्ना अनगार की भुजायें, शमी ( खेजडी) नामक वृक्ष की फलियां, चाहाया (अमलतास, करमाला) वृक्ष की फलियां अथवा अगथिया - वकवृक्षविशेष की फलियां के समान रक्त एवं मांस के अभाव से शुष्क, रुक्ष हो गई थीं ॥०२६।। આદિની ચીપાથી બનાવેલ પ્ખા અથવા તાડપત્રના અનાવેલ પખાના જેવું, શુષ્ક, રૂક્ષ થઈ ગયુ હતુ [સૂ૦ ૨૫]
'धष्णस्स' भावी महान् तपश्चर्याना प्रभावधी धन्ना आशुभारनी भुग्न લેાહી અને માસના અભાવે શમી નામના વૃક્ષની શીગે, વાડાયા [ગરમાળા] વૃંદાનો શી ગા, અથવા અગથિયા-ખકવૃક્ષવિશેષની શીગા જેવી, શુષ્ક-રૂક્ષ થઇ ગઇ હતી (**}

Page #182

श्री अनुत्तरोपपातिकदशाङ्गसूत्रे
छाया - धन्यस्य हस्तयोरिदं०, तद् यथा० - शुष्कछगणिकेति वा, वट
॥०२७॥
4
पत्रमिति वा पलासपत्रमिति वा, एवमेव० टीका- ' घण्णस्स' इत्यादि । तस्य हस्तयोरेवं रूपलावण्यं तपश्चरणेन संजातं, यथा शुष्कगणिका - शुष्कगोमयं छाणा ' ' कंडा' इति प्रसिद्धम्, यथा वा वटपत्रम् = वटवृक्षम्य शुष्कं पत्रम्, यथा वा पलाशपत्रम् = पलाशवृक्षस्य शुष्कं पत्रम्, एवमेव तस्य हस्तौ मांसशोणितयोः शुष्कतया संजातौ ॥०२७||
सूलम् - घण्णस्स हत्थंगुलियाणं अय० से जहा० - कलायसंगिलाइ वा, मुग्गसंगलियाड़ वा, माससंगलियाइ वा तरुणिया छिष्णा आयवे दिण्णा सुक्का समाणी० एवमेव ॥ सू० २८ ॥
१०२
छाया - धन्यस्य हस्ताङ्गलिकानामिद०, तद्यथा० कला संगलिकेतित्रा, मुद्गसंगलिकेति वा, मापसंगलिकेति वा तरुणिका छिन्ना आतपे दत्ता शुष्का सती०, एवमेव० ॥ ० २८ ॥
टीका- 'घण्णस्स' इत्यादि । तस्य हस्ताङ्गुलिकानां रूपलावण्यं तपञ्चरन तथाविधं संजातं यथा कलायसंगलिका, कलायो = वृत्तचणकः, तस्य संगलिका= फलिका, मुद्गसंगलिका = मुद्गलिका, मापसंगलिका = मापफलिका तरुणिका 'धण्णस्स' इत्यादि । जिस प्रकार गोबर का सूखा हुआ छाणा (कंडा), वट वृक्ष का सूखा हुआ पत्ता अथवा पलाश ( खाखरा, ढाक) वृक्ष का सूखा हुआ पत्ता होता है, उसी प्रकार धन्यकुमार अनगार के दोनो हाथ अतिशय घोर तप के कारण मांस एवं शोणित से विहीन होकर शुष्क, रूक्ष हो गये थे || सू० २७ ॥
'धorea' इत्यादि । जिस प्रकार मटरकी फलियां, मूंग की फलियां, उड़द की फलियां, अर्द्धपरिपक्व अवस्था में ही तोडकर धूप में सूखा देने से म्लान एवं शुष्क हो जाती हैं, उसी प्रकार धन्य
'धण्णस्स' छत्याहि प्रेम सुाध गयेस छाणां, वडनां सुधं पांडा, अथवा પલાસ [ખાખરા - ઢાંક વૃક્ષના સુકાઈ ગયેલ પાંદડા હૈાય છે, તેવીજ રીતે ધન્યકુમાર અનગારના અન્ને હાથ અતિશય ઉગ્રતપના કારણે માંસ અને લેાહીના અભાવે શુષ્ક રૂક્ષ થઈ ગયા હતા (સ્૦ ૨૭)
'धण्णस्स' छत्याहि नेवी रीते वटाशानी शीगो. भगनी शीगे, मने અડદની શી ગો, અધી પાકેલ અવસ્થામાં તેડીને તડકામાં સુકવવાથી સ્લાન અને

Page #183

अर्थबोधिनी टीका वर्ग ३ धन्यनामा अणगार शरीर वर्णनम् १०३ अपका, छिन्ना-बोटिता आतपे दत्ता-निक्षिप्ता शुष्का सती यथा परिम्लाना, एवमेव तस्य हस्ताङ्गुलयः शुकाः निर्मासशोणिताः संजाताः ॥ मु० २८॥
मूलम् धण्णस्स गीवाए° से जहा करगगीवाइ वा, कुंडि यागीवाइ वा, उच्चत्थवणएइ वा, एवामेव ॥सू० २९ ॥
छाया-धन्यस्य ग्रीवायाः०, तद्यथा-करकग्रीवेति वा, कुण्डिकाग्रीवेति वा, उच्चस्थापनकमिति वा, एवमेव० ॥ मू० २९ ॥
टीका-'धण्णस्स' इत्यादि। तस्य ग्रीवायास्तपःमभावादेवं रूपलावण्यं संजातं, यथा-करकग्रीवा, करकः कमण्डलुस्तस्य ग्रीवा, कुण्डिकाग्रीवा, कुण्डिका लघुकलशी, तस्या ग्रीवा, उच्चस्थापनकग्रीवा, उच्चस्थापनकं नाम 'कुंजा' 'सुराही'-इति भापा पसिद्धं मृण्मयपात्रं, तस्य ग्रीवा, अतिकृशा शुष्का रक्षा निर्मासाऽभवत् ॥मू० २९॥
मूलम्-धण्णस्स हणुयाए० से जहा०-लाउयफलेति वा हकुवफलेति वा, अंवगट्टियाइ वा, एवामेव ॥ सू. ३०॥
छाया-धन्यस्य खलु हनुकस्य०, तद्यथा०-अलावुफलमिति वा, हकुवफलमिति वा, आम्राष्ठिरिति वा एवमेव० ॥ मू० ३० ॥ कुमार अनगार के दोनों हाथों की ऊंगलिया अतिशय तप के कारण रक्त एवं मांसके अभावसे शुष्क, रूक्ष हो गई थीं ॥ सू० २८ ॥
'धण्णस्स' इत्यादि । जिस प्रकार कमण्डलुकी गर्दन, छोटी कलगी की गर्दन अथवा सुराही-कूजा-की गर्दन अत्यन्त सकडी एवं पतली होती हैं, उसी प्रकार धन्यकुमार अनगार की गर्दन भी अतिशय तप के कारण मांस एवं रक्त के अभाव से कृश तथा शुष्क रक्ष हो गई थीं ॥ सू० २९ ॥ શુષ્ક થઈ જાય છે. તેવીજ રીતે ધન્યકુમાર અણગારના બન્ને હાથની આંગળીઓ અતિશય તપના કારણે રકત અને માંસના અભાવે શુષ્ક-રૂક્ષ થઈ ગઈ હતી. (સૂ) ૮)
___'धण्णस्स' त्यावीशत भनी सन, नाना ४शीयाथी २६न, અથવા કુંજાની ગરદન અત્યન્ત સાંકડી તેમજ પાતળી હોય છે, તેવી રીતે બન્યકુમાર અણુગારની ગરદન પણ અતિશય તપના કારણે માસ અને રકતના અભાવે કૃશ તેમજ २४-३६ ५७ गती (४० २८)

Page #184

श्री अनुत्तरोपपातिकदशाङ्गसूत्रे
टीका- 'qorea' इत्यादि । तस्य धन्यनामानगारस्य हनुकं चिबुकं तपोमाहात्म्यदेवंविधं संजातं यथा - अलाबुफलं = सद्योजाततुम्बीफलं, हकुवफलं - 'हिंगोटा' इति भापाप्रसिद्धफलं आम्राष्ठिका = आम्रगुटिका 'आमगुठली' इति भाषायाम्, तद्वत् शुष्कं रूक्षं निर्मासं चिवुक्रमभवत् ॥ ० ३० ॥
सूलम् -- धण्णस्स उट्टाणं, से जहा०--सुक्कजलोयाइ वा, सिलेसगुलियाइ वा अलत्तगुलियाइ वा, एवामेव ॥ सू०३१|| छाया - धन्यस्योष्ठयोः, तद्यथा० - शुष्कजलौकेति वा, श्लेपगुटिकेति वा, अलकटिकेति वा, एवमेव० ॥ सू० ३१ ॥
टीका- ' धण्णस्स ' इत्यादि । तस्योष्ठपोस्तपःप्रभावादेवं रूपलावण्यं संजातं, यथा--शुष्कजलौका 'जोक' इति भाषायाम्, श्लेपगुटिका श्लेषः = लेपविशेषस्तस्य गुटिका, अलक्तकगुटिका, अलक्तक - लाक्षारसस्तस्य गुटिका, जलौकादीनां शुष्कत्वे सति कान्तिराहित्यं कार्यं च भवति तद्वदुभावोष्ठौ शुष्कौ क्षौ निर्मांसौ बभूवतुः ॥ सू० ३१ ॥
१०४
'qoute' इत्यादि । तत्काल का उत्पन्न हुआ तुम्बी का फल, हकुब (हिंगोटे ) का फल अथवा आम की गुठली जिस प्रकार की होती है, उसी प्रकार धन्यकुमार अनगार की दाढी - ठुड्डी भी अत्यन्त घोर तप के कारण रक्त एवं मांस के अभाव से शुष्क एवं रूक्ष हो गई थीं ॥ सू० ३० ॥
'धण्णस्स' इत्यादि । जिस प्रकार सूखी हुई जोंक, श्लेष (एक प्रकार का लेप ) की गोली अथवा लाख की गोली होती है उसी प्रकार अत्यन्त घोर तप के कारण धन्यकुमार अनगार के दोनों ओठ (होट) शुष्क, रूक्ष एवं निर्मास हो गये थे ॥ सृ० ३१ ॥
'धण्णस्स' छत्याहि तरतनु उत्पन्न थयेसु तुम्मडीनु इज, डुड्डम (डिगोटा)नुं મૂળ અથવા કેરીની ગોટલી જેવા પ્રકારની હાય છે, તેવીજ રીતે ધન્યકુમાર અણુગારની ડાઢી પણ અત્યન્ત ઘાર તપના કારણે રકત અને માંસના અભાવથી શુષ્ક અને રૂક્ષ यह ग) हुती (सू० 30 )
'धण्णस्स' प्रत्याहि, नेवी रीते सुहाय गयेस भेजो, द्वेष (भेड भतनो सेय) ની ગાળી, અથવા લાખની ગાળી હોય છે, તેવી રીતે અત્યંત ઘારતપના કારણે ધન્યકુમાર અણુગારના બન્ને હાઠે શુષ્ક, રૂક્ષ અને નિર્માસ થઈ ગયા હતા (સ્૦ ૩૧)

Page #185

१०५
-
अर्थबोधिनी टीका वर्ग ३ धन्यनामाणगार शरीर वर्णनम्
मूलम्--धण्णस्स जिन्भाए अय०, से जहानामए,वडपत्ते। वा,पलासपत्तेइ वा उंबरपत्तेइ वा, सागपत्तेइ का, एवामेव०॥सू०३२॥
छाया-धन्यस्य जिवाया इद०, तद्यथानामकम्-वटपत्रमिति बा, पलासपत्रमिति वा, उदुम्बरपत्रमिति वा, शाकपत्रमिति वा, एवमेव० ॥ मू० ३२ ॥
टीका-'धण्णस्स' इत्यादि । तस्य जिहायास्तपश्चरणेनैवंविधं रूपलावण्यं संजातं, यथा-बटपत्रं, पलाशपत्रम् , उदुम्बरपत्रं, शाकपत्रं वा, एवमेव निर्मासशोणिता चर्मधनीमानावशेपा जिहा संजाता ॥ मू० ३२ ॥
मूलम्--धण्णस्स नासाए अय०, से जहानामए-अंवगपेसियाइ वा, अंबाडगपेलियाइ वा, माउलिङ्ग पेसियाइ वा, तरुणिया० एवामेव०॥ सू० ३३ ॥
छाया-धन्यस्य नासाया इद०, तद्यथानामकम्-आम्रपेगिकेति वा, आम्रातकपेशिकेति वा, मातुलिङ्गपेशिकेति वा, तरुणिका० एवमेव० ॥१० ३३॥
टीका-'धण्णस्स' इत्यादि । तस्य नासिकाया एवं रूपलावण्यं संजातं यथा-आम्रप्रसिद्धं, आम्रातकम्='आमडा' इति बगदेशप्रसिद्धं फल, मातुलिङ्ग-3 "विजोरा'-इति प्रसिद्धं फलम् , तेपां पेशी अस्थित्वग्वर्जितो घनीभूतो भाग: 'गूदा' 'गिर' इति भाषायाम् , सा चापरिपक्कैव छिन्ना, आतपे दत्ता सती
'धण्णस्स' इत्यादि । जिस प्रकार वटवृक्ष का पत्ता, पलाश (खाखरा) वृक्ष का पत्ता, उम्बर का पत्ता, अथवा शाक (सागवान) का पत्ता होता है, उसी प्रकार घोर तप के कारण धन्यकुमार अनगार की जिहा भी रक्त सांस रहित हो केवल चमडे एवं नसों का जाल रूप ही रह गई थी ॥ सू० ३२॥
धण्णस्स' इत्यादि । गुठली और छिलके रहित आम की चीर-फांक, आमडे (यंगाल का प्रसिद्ध फल) की फांक, विजौरफी फांक, धूप में सुखा दी जायें और सुख जाने पर वे जिस प्रकार
'धण्णस्स' त्याभि सु। १3नी पii, पाश ( २) वृक्षना पiri ઉખરાના પાદડાં અથવા સાગના પાદડાં હોય છે, તે પ્રકારે ઘેરતપના કારણે ધન્યકુમાર અણુગારની જીભ પણ રક્ત માસ રહિત થઈ, ફક્ત ચામડા અને નસેની જળ ३५४ २सी गई स्ती (स० ३२)
'धण्णस्स' त्या गावी मने छात। विनानी शनी थी, PARAN (બગલાનું પ્રસિદ્ધ ફળ) ની ચીર, બિજોરાની ચીર, તડકામાં સુકાયા પછી જેમ કર

Page #186

श्री अनुत्तरोपपातिकसूत्रे परिम्लाना भवति तथा तस्य नासिका शुप्का रूक्षा निमांसा च संजाता ॥सू०३३॥
सूलम्-धण्णस्स अच्छीणं, से जहा० वीणाछिड्डेति वा, बद्धीसगछिड्डति वा, पाभाइयतारगाइ वा, एवामेव० ॥ सू० ३४॥
छाया-धन्यस्याक्ष्णो:०, तद्यथा०-वीणाछिद्रमिति वा, वद्वीमकच्छिद्रमिति वा, प्राभातिकतारकेति वा, एवमेव० ॥ सू० ३४ ॥
टीका-'धण्णस्स' इत्यादि । यथा वीणाछिद्रं, वदीसकछिद्रं-बद्धीसको वाद्यविशेपस्तस्य छिद्र, प्राभातिकतारका वा, तत्सदृशे तस्याक्षिणी निम्ने गभीरे शुष्के रूक्षे निर्मासे च संजाते ॥ सू० ३४ ॥
सूलम्-धण्णस्त कण्णाणं अयसे०,से जहा० मूलछल्लियाइ वा, वालंकछल्लियाइ वा, कारेलकछल्लिकेति वा, एवमेव० ॥सू० ३५॥
छाया-धन्यस्य कर्णयोरिद०, तद्यथा-मूलछल्लिकेति वा, वालुङ्गछलिकेति वा, कारल्लकछल्लिकेति वा, एवमेव० ॥ मू० ३५॥
टीका-तस्य कर्णयोरेवं रूपलावण्यं संजातं, यथा-मूलकछल्ली, वालुङ्कम्लान हो जाती हैं उसी प्रकार उग्र तप के कारण धन्यकुमार की नासिका शुष्क, रूक्ष एवं निर्मास हो गई थी ॥ सू० ३३ ॥
'धण्णस्स' इत्यादि । जिस प्रकार वीणा के छिद्र, बद्धीसक एक प्रकार के बाजे के छिद्र, अथवा प्रातःकालीन तारे होते हैं उसी प्रकार उन तप के कारण धन्यकुमार की आंखे ऊंडी (गहरी), तथा शुष्क, रूक्ष हो गई थी। उनकी आंखे इतनी अन्दर घुल गई थीं, कि उन
वे हुए गहरे छोटे २ छिद्रो में चमक (कीकी) मात्र ही दिख पडती थीं । स्सू० ३४॥
_ 'धण्णस्स' इत्यादि । जैसे-मूले की छाल, ककडी की छाल अथवा માઈ જાય છે, તેમ ઉતપના કારણે ધન્યકુમાર અણગારની નાસિકા શુષ્ક, રૂક્ષ અને निस 25 गई उता. (सू० 33)
'धण्णस्स' त्याहि रम वीणना छिद्र, दीस४-४ प्राना मानना છિદ્ર, અથવા પ્રાતઃકાળના તારા દેખાય છે. તેવી રીતે ઉગ્રતાપના કારણે ધન્યકુમારની આખો ઉડી તથા શુષ્ક, રૂક્ષ થઈ ગઈ હતી. તેમજ તેમની આ એટલી અંદર ઘુસી ગઈ હતી કે તે દળેલા ઉડા નાના નાના છિદ્રમાં ચમક (કીકી) માત્રજ माती ती. (सू० ३४)
'धण्णस्स' त्याहि. भ भूमानी छास, डीनी छ अथवा रेशानी

Page #187

अर्थबोधिनी टीका वर्ग ३ धन्यनामाणगार शरीर वर्णनम्
१०७ छल्ली, कारवेल्छल्ली । तत्र मूलका स्वनामप्रसिद्धः कन्दविशेपः 'मूला' इति भापायाम् । चालुक-चिभिटं 'ककडी' इति भापायाम् । कारवेल्लं-लताफलं 'करेला' इति भापायाम् । नेपां छल्ली-त्वक, सा यथाऽतिमतला भवति तद्वत्कौं संजातौ ॥ मू० ३५॥
मूलम्--धण्णस्स सीलस्स०, से जहा०-तरुणगलाउएइ वा, तरुणगएलालएइ वा, सिण्हालएइवा तरुणए० जाव चिटइ, एवामेव धणस्त अणगारस्स सीसं सुकं लुक्खं निस्संसं अट्रिचम्मच्छिरत्ताए पण्णायइ, नो चेवणं मंससोणियत्ताए ॥सू०३६॥
___ छाया-धन्यस्य शीर्पस्य तद्यथा०-तरुणकालचुकमिति वा तरुणयलालुकमिति वा, सिहालकमिति या, तरुणकं०, यावत्तिष्ठति, एवमेव धन्यस्यानगारस्य शीर्ष शुष्कं रूक्षं निर्मासमस्थिचर्मशिरावत्तया प्रज्ञायते, नो चैन खलु मांसशोणितवत्तया ॥ मु० ३६ ॥
टीका-'धण्णस्स' इत्यादि । तस्य खलु धन्यनामानगारस्य तपःप्रभावाच्छीर्षकस्यैवंविधं रूपलावण्यं संजातं, यथा-तरुणालावु-अपक्वतस्वीफलं, तरुणैलालुकम् अपक्वो वर्तुलाकारः कन्दविशेपः, 'सुरण' इति भापाप्रसिद्धः, सिहालकम्='तरबूज' इति प्रसिद्ध फलं, तच्च तरुणकम् अपक्वं नोटितम् आतपे निक्षिप्तं शुष्कं सत् परिम्लानं तिष्ठति भवति, एवमेव धन्यनाम्नोऽनगारस्य करेले की छाल होती है उसी प्रकार उग्र तप के कारण धन्यकुमार अनगार के कान, मांस एवं रक्त से रहित हो कर सूख गये थे।म०३५॥ ___'धण्णस्स' इत्यादि । जैसे - अपक्क तुम्बीफल, अपक एलालुक (गोल सूरण कन्द) अथवा अपक्व तरबूज, अपरिपक्व अवस्था में ही तोडकर सूर्य की प्रचण्ड धूप में दे देने पर शुष्क, रूक्ष एवं म्लान हो जाते हैं, उसी प्रकार उग्र तप से धन्य अनगार का मस्तका भी છાલ હોય છે, તેવી રીતે ઉગ્રતાપના કારણે ધન્યકુમાર અણગારના કાન, માંસ અને રકતના અભાવે સુકાઈ ગયા હતા. (સૂ૦ ૩૫)
__ 'वण्णस्स' या रेस २०५४ तुमनु ३०, अ५४५ वायु (गे સૂરણ કદ) અથવા અપકવ તરબૂચ, અપરિપકવ અવસ્થામાં જ તેડીને સૂર્યના સખ્ત તાપમાં રાખવાથી, શુષ્ક, રૂક્ષ તેમજ પ્લાન થઈ જાય છે તેવી રીતે ઉગ્ર તપથી
-

Page #188

१०८
श्री अनुत्नरोपपातिकशास्त्रे शीर्षकं शुष्कं रूक्षं निर्मासं केवलमस्थिचर्मधमनीनां दर्शनात् प्रज्ञायते नैव मांसशोणितसद्भावेन ॥ सू० ३६॥
__ मूलम् एवं सम्वत्थ, नवरं उदरभायण-कण्ण जीहा उट्टा, एएसि अट्री न अण्णति,चम्मछिरन्ताए पण्णायइति भण्णइ ॥सू.३७॥
छाया--एवं सर्वत्र, नवरम्-उदरभाजनं की, जिहोष्ठी, एतेषां (वर्णके) अस्थि न भण्यते, चर्मशिरावत्वेन प्रज्ञायते, इति भण्यते ॥५० ३७॥
टीका-एवं सव्वत्थ' इत्यादि । एवं सर्वत्र सर्वाङ्गेषु समानतया वर्णनं विज्ञेयं, नवरं विशेषस्तु-उदरं, की, जिवा, ओप्ठौ, एतेषां वर्णने 'अस्थि' इति न भण्यतेन कथ्यते। तत्र केवलं चर्मशिरादर्शनादेवोदरादीनां स्वरूपं विज्ञायते, इति भण्यते ॥५० ३७ ॥
उक्तरीत्या धन्यनाम्नोऽनगारस्य चरणाच्यामारभ्य शिरःपर्यन्तं सोपमानं पृथक् पृथग् वणितम् । पुनरेकेनैव सूत्रेण समग्रशरीरं वर्णयति-'धण्णेणं' इत्यादि। बिना रक्त एवं मांस के शुष्क, रूक्ष हो गया था । वह मात्र हड्डी, चर्म तथा नसों का समूह मात्र ही ज्ञात होता था । सू० ३६ ॥
एवं सम्वत्थ' इत्यादि । उपरोक्त सभी अङ्गोपाङ्गो का वर्णन समान प्रकार से समझना चाहिये, परन्तु पेट, कान, जिहा तथा ओठ (होठ) में हड्डियां नहीं होती हैं, केवल ये चर्म तथा नसों द्वारा ही दीखते हैं, इस कारण इनके वर्णन में दूसरे अङ्गों की तरह हड्डियों का वर्णन नहीं समझना चाहिये । धन्यकुमार अनगार के पेट, कान जिवा तथा ओठ, रक्त एवं मांस के अभाव से केवल चमडा और नसों जाल से ही दिखाई देते थे । सू० ३७॥ ધન્ય અણગારનું મસ્તક પણ રકત માસના અભાવે શુષ્ક, રૂક્ષ થઈ ગયું હતું. તે માત્ર હાડ, ચર્મ તથા નસોના સમૂહ-માત્રથીજ દેખાતું હતું. (સૂ૦ ૩૬).
"एवं सव्वत्थे' त्याEि S५२ ४३ वा म भने अपांगतु वन समान પ્રકારથી સમજી લેવું, પરંતુ પેટ, કાન, જીભ તથા હેઠમાં હાડકાં નથી હોતા. ફકત ચર્મ તથા નસો દ્વારાજ એ દેખાય છે. એટલા માટે એનું વર્ણન કરતી વખતે બીજા અગાની માફક હાડકાનું વર્ણન સમજવું નહિ. ધન્યકુમાર અણગારનું પેટ, કાન, જીભ તથા હોઠ રકત તેમજ માંસના અભાવથી ફક્ત ચર્મ અને સાજાલથીજ मातi sai. (सू० ३७)

Page #189

}
3
अर्थबोधिनी टीका वर्ग ३ धन्यनामाणगार शरीर वर्णनम्
मूलम्-धपणे णं अणगारे णं सुक्केणं सुक्खेणं पायजंघोरुणा, विगयतडिकरालेणं कडिकडाहेणं, पिटूमणस्सिएणं उदरभायणेणं, जोइज्जमाणेहिं पांसुलिकडएहिं अक्खसुत्तमाला विव गणिज्जमाणेहि पिटूकरंडगसंधीहिं, गंगात रंगभूषणं उरकडग देतभाएणं, सुक्कसप्पसमाणाहि वाहाहिं, सिढिलकडाली व लंबतेहि य अग्गहत्थेहिं, कंपणवाइओ वित्र वेवसाणीए सीसवडीए, बम्सानवदणकमले, उभडघडामुहे, उब्बुडुनयणकोसे, जीवजीवेण गच्छइ, जीवंजीवेण चिह्न, भासं भासिता गिलाइ भासं भासमाणे गिलाइ, आसं भासिस्सामित्ति गिलाइ । से जहा - नामए - इंगालसगडिआइ बा, जहा खंदओ तहा जाब हुतासणे इव भासरासिपलिच्छपणे तवेणं तेएणं तवतेयसिरीए उवसोभेमाणे उवसोभेमाणे चिट्ठइ ॥ सू० ३८ ॥
१०९
छाया-धन्यः खलु अनगारः शुष्केण बुभुक्षेण पादजङ्घरुणा, विकृततटीकरालेन फटिकटान, पृष्टमनुथितेन उदरभाजनेन, दृश्यमानः पांशुलियटकैः, अक्षत्रमालाभिरित्र गण्यमानैः पृष्ठकरण्डकसन्धिभिः, गङ्गातरङ्गभूतेन उरकटकदेशभागेन, शुष्कसर्पसमानाभ्यां बाहुभ्यां शिथिलकटालिकाभ्यामित्र लम्बमानाभ्यां चाग्रहस्ताभ्यां, कम्पनवाति के इव वेपमानया शीर्षघटया, प्रम्लानवदन कमलः, उद्भटघटमुखः उदवडितनयनकोशो जीवजीवेन गच्छति, जीवजीवन तिष्ठति भाषां भापित्वा ग्लायति भाषां भाषमाणो ग्लायति, 'भाषां भाषिष्ये' इति ग्लायति । तदयथानामकम् - अङ्गारशकटिकेती वा यथा स्कन्दकस्तथा याव हुतागन इव भरमराशि प्रतिच्छन्नतपसा तेजसा वपस्तेजः श्रिया उपशोभमानः २ तिष्ठति ॥ मु० ३८ ॥
टीका- 'धन्नेणं अणगारेणं' इत्यत्र 'णं' इति पदद्वयं वाक्यालङ्कारार्थफम् | धन्योनामाऽनगारस्तीवतरतपश्चरणात् शुष्केण मांसशोणितरहितेन, बुभुक्षेण= बुभुक्षायोगाद्दुर्बलेन पादजङ्घरुणा चरणाद्यद्गत्रयेणोपलक्षितो भवति । तरय चरणौ, जङ्के, ऊरू च, एतान्यद्गानि तीव्रतपः समाराधनेन न्यतिदुर्बलानि संजातानीत्यर्थः । तथा विकृततटीकरा टेण, तटयां पार्श्वे करालम् = उन्नतं तेन कटिकटाहेन, कटाह
मांसगोणिनरहिताविद्वनं विरूपं तन् इव= कच्छपपृष्टमित्र,

Page #190

श्री अनुत्तरोपपातिकसूत्रे
११०
,
यद्वा भाजनविशेष इव कटिः 'कटिकटाहः तेन लक्षितो भवति । तस्य कटिप्रदेशः मांसशोणितोपक्षयादस्नामुन्नततया च पार्श्वभागे विकृतः कटाहवत्संजात इत्यर्थः । तथा पृष्ठमनुश्रितेन उदरमाजनेन लक्षितो भवति । तस्योदरं मांसशोणितक्षयात्पृष्ठभागावस्थितास्थिसंलग्न यकृत्प्लीहान्त्रादीनामप्यतिशुष्कतया पृष्ठमाथिल्य मध्यमागे कृशत्वाद् गम्भीरपात्रमित्र संजातमित्यर्थः, अग्रचर्ममात्रावृतपृष्ठभागावशेषमुदरं वभूवेति भावः ।
धन्यकुमार अनगार के पांच से लेकर समस्त अङ्गोपाङ्गी का पृथक् पृथक् वर्णन भिन्न २ उपसाओ के साथ ऊपर किया गया है । अब यहाँ एक ही सूत्र में समस्त अङ्गो का वर्णन किया जाता 'धणे णं' इत्यादि ।
धन्यकुमार अनगार के पॉव, जङ्घा (पिण्डी), तथा साथल, चे तीनों, अत्यन्त तीव्र तप के कारण मांस एवं रक्त के सुख जाने से शुष्क, रूक्ष तथा क्षुधासे अत्यन्त निर्बल एवं शिथिल हो गये थे । उनका कटिप्रदेश, कछुए की पीठ के समान अथवा कटाह (कढाई) के समान मांस रक्त के अभावले हड्डिया के ऊंचेपन से अत्यन्त विकृत हो गया था । उनका पेट, मांस एवं शोणित के अभाव से तथा यकृत् (लीवर) लीहा (तिल्ली ) आंते आदि के अत्यन्त सूख जाने से पीठ की हड्डियों के साथ चिपक गया था, और मध्य में कृश हो जाने से ऊंडे पात्र के समान हो गया था, अर्थात् केवल पीठसे चिपका हुआ पेट का चमडा - मात्र ही रह गया था |
ધન્યકુમાર અણુગારના પગથી લઈને બધાં અંગઉપાંગતું જુદું જુદુ વર્ણીન જુદી જુદી ઉપમાઓથી ઉપર કરવામાં આવ્યુ છે. હવે અહીં એકજ સૂત્રમાં બધાં गोवन वामां आवे छे.- 'घण्णे णं' त्याहि
અત્યન્ત તીવ્ર તપને કારણે ધન્યકુમાર અણુગાર નાં પગ જંઘા ( પિન્ડી ) અને સાથલ. એ ત્રણે માંસ અને રકતના અભાવે શુષ્ક, રૂક્ષ તથા ક્ષુધાથી અત્યન્ત નિર્મૂલ અને શિથિલ થઇ ગયા હતા તેમને કટિ (કેડ) પ્રદેશ કાચબાની પીઠ માક અથવા કઢાઈ માક માંસ, રકતના અભાવે હાડકા ઉંચા થઇ જવાથી ઘણુંાજ વિકૃત દેખાતા હતેા. તેમનું પેટ, માંસ અને રકતના અભાવે તથા યકૃત (લીવર) પ્લીહા (ખરાળ), આંતરડા આદિ સુકાઈ જાવાથી વાંસાનાં હાડકા સાથે ચોંટી ગયેલ હતુ તેમજ પેટ મધ્યમાં કૃશ થઇ જાવાથી ઉંડા પાત્રની માફ્ક થઈ ગયું હતું. અર્થાત પીઠથી ચાટેલુ પેટનું ચામડું માત્રજ રહી ગયું હતું.
-

Page #191

अर्थबोधिनी टीका वर्ग ३ धन्यनामाणगार शरीर वर्णनम्
१११ __तथा दृश्यमानः पार्थास्थिकटकै पार्श्वभागास्थिसमहर्लक्षितः । तस्य पार्श्वभागावस्थितास्थीनि मांसावरणरहितत्वेन पृथक् पृथक् मुव्यक्तं दृश्यमानानि भवन्तीत्यर्थः तथा अक्षत्रमालागिरिव रुद्राक्षमालाभिरिव गण्यमानः संख्यायमानः पृष्ठकरण्डकसन्धिभिः-करण्डकं =वंशदलिकानिर्मितं टोकरीपात्रं तदिव पृष्ठं पृष्ठकरण्डकं, तस्य सन्धयः-अस्त्रां वन्धनस्थानानि, तैरुपलक्षितः । तरय पृष्टभागसंलग्नास्थिवन्धनस्थानानि, रुद्राक्षमालाप्रतिबद्धप्रत्येकमणकवद् गण्यमानान्यभूवप्नित्यर्थः । अत्र करण्डकशन्देन वंगदलीकानिर्मितटोकरीपात्रराम्बन्धिगदलिका यथा प्रत्येकं गणयितुं शक्यन्ते तथैवास्य मुनेः पृष्ठगतास्थीनि सर्वाणि प्रत्येक गणयितुं योग्यानि बभूवुरिति बोधितम् । तथा गगातरङ्गभूतेन गगातरङ्गरूपेण उराकटकदेशभागेन-उरकटकस्य वक्षःस्थलसम्बन्ध्यस्थिपञ्जरस्य देशभागः विभागः, तेनोपलक्षितः । तत्रत्यमांसशोणितयोरतिशुप्कतया श्वासोच्छ्वाससञ्चाराद् गगातरङ्गवनिम्नोन्नतभावेन तस्य वक्षःस्थलास्थीनि सुव्यक्तहश्यमानान्यभूवन् । - तथा शुष्कसर्पसमानाभ्यां वाहुभ्यामुपलक्षितः । वाहुगतमांसगोणितयो
उन की पसलियां मांस, रक्त के सूख जाने से जुदी - जुदी स्पष्ट दीख पडती थी । उनकी पीठ की हड्डियों का जुडाव तथा अस्थियां, मांस एवं शोणित के अभाव से रुद्राक्षकी साला के सणके की तरह, अथवा बांस की टोकरी की प्रत्येक शलाका-खापटी की तरह, अलग-अलग गिनी जा सकती थीं । उनका वक्षस्थल-छाती-की हड्डियां, मांस, रक्त के अभाव से बाल लेने तथा छोडने ले गझा की तरङ्गों के समान ऊंची - नीची होती हुई स्पष्ट दिखाई देती थीं ।
उनकी सुजाएं मांस एवं शोणित के अभाव से अत्यन्त शुष्क हो जाने के कारण लेवल हडिया, चर्म तथा नौ की जालबाली, सखे
તેમની પાસળી માસ અને રકતના સુકાઈ જાવાથી જુદી જુદી સ્પષ્ટ દેખાતી હતી
તેમના વાસાના (પીઠના) હાડકાઓના સધિ અને હાડકાં જે પ્રકારે રૂદ્રાક્ષની માળાના મણકા જુદા જુદા ગણી શકાય છે અથવા વાસની ટેપલીની પ્રત્યેક ચીર જુદી જુદી ગણી શકાય છે તે જ પ્રકારે માંસ અને શેણિતના અભાવે જુદા જુદા ગણાઈ શકાતા હતા. તેમના વક્ષસ્થલ-છાતી–ના હાડકા માત્ર તેમ જ રતના અભાવથી વાર લેતી વખતે તથા છોડતી વખતે ગંગાના તરગની માફક ઉંચા નીચા થતા સ્પષ્ટ દેખાતા હતા. તેમની ભુજાઓ માંસ અને રકતના અભાવે અત્યન્ત શુષ્ક થઈ જવાથી ફકન

Page #192

-
११२
श्री अनुत्तरोपपातिकदशाङ्गसूत्रे रतिशुष्कत्वात्केवलमस्थिचर्मधमनीभिस्तस्य बाहू सुप्कसर्पसमानौ जातोः ।
तथा शिथिलकटालिकान्यामिव-शिथिला-श्लथवन्धना कटालिका-अश्वारोहणसाधनपदालम्बनोपकरणं 'पागडा' इति भापायां, तद्वत् लम्बमानाभ्याम्, अग्रहस्ताभ्यांबाबोरपृभूताभ्यां कराभ्यां लक्षितः। तस्य करौ तुरङ्गपृष्ठादधोभागे पार्थद्वये लम्बमानौ अश्वारोहणसाधनपदालम्बनोपकरणभूताविव जाती।
तथा कम्पनवातिक इव-कल्पनवातव्याधिसंयुक्त इव वेपमानया कम्पयानया शोगवट्या-घटीव शीर्ष शीर्पघटी, तयोपलक्षितः । तीव्रतरतपश्चरणेन मासगोपिनयोः शुष्कतया तस्य शीर्ष लघुपटीसदृशं कम्पनवातव्याधियुक्तपुरुषस्य सस्नयामक सततं कम्पमानं जातम् । तथा प्रम्लानवदनकमला-शुष्कमुखकमल:, तस्य मुखं शुष्ककमलमिव रूक्षं संजातमित्यर्थः । उद्घटघटमुखः-उद्भट स्फुटितं' घटस्य मुखमिव मुखं यस्य स उद्भटघटमुखः। घटस्योपरि मान्तभागमात्रे त्रुटिते सति यथा घटस्य मुखं विरूपं भवति तद्वद् ओष्टयोनितरां शुष्कतया धन्यमुनेमुखं विलक्षणं संजातम् । हुए सांपों के समान दिखाई देती थीं। उनके हाथों के दोनों पंजे, ढीले बन्धनवाले, दोनों तरफ लटकते हुए घोडे के पागडो के समान दिखाई देते थे। उनका सस्तक तीव्र तपस्या के कारण शोणित एवं मांस के सुख जाने से मिट्टीकी छोटी कलशी के समान हो गया था, एवं कम्पन वातरोगवाले मनुष्य के मस्तक की तरह प्रतिक्षण हिलता- डग डग करता रहता था।
उनका मुख-चेहरा, सुखे हुए कमल के समान रूक्ष हो गया था । उनका मुंह, ओंठों के सुखजाने से टूटे हुए मुखवाले घडे के समान विलक्षण हो गया था। उनके दांतों और नेत्र ऊंडे यैठ जाने से गहरी (ऊंडी) कुप्पी के समान हो गये थे। હાડકા, ચામડા તથા નસોની જાળ વાળી, સુકેલા સાપની માફક દેખાતી હતી. તેમના હાથના બન્ને પંજા, ઢીલા બન્જનવાળા બન્ને બાજુ લટકતા ઘેડાના પાગડાની માફક દેખાતા હતા તેમનું મસ્તક ઉગ્ર તપશ્ચર્યા ને કારણે શેણિત અને માંસ સુકાઈ જાવાથી માટીની ન્યાની લોટિની માફક થઈ ગયુ હતું તેમજ કમ્પવા રેગ વાળા મનુષ્યના મસ્તકની માફક પ્રતિક્ષણ હાલતું ડગ ડગ કરતું–રહેતું હતું. -
તેમનું મોટું સુકેલ કમળની માફક રૂક્ષ થઈ ગયું હતું. તેમનું મોટું છેઠના “ સુકાઈ જવાથી ટુટેલ મેઢા વાળા ઘડાની માફક વિચિત્ર થઈ ગયેલ હતું તેમનાં બને તેંત્રે ઉડા બેસી જાવાથી ઉડી કુપીની માફક થઈ ગયા હતાં.

Page #193

अर्थबोधिनी टीका वर्ग ३ धन्यनामा अगगार गरीर वर्णनम्
__ तथा उद्बुडितनयनकोगः अन्तर्निमग्ननेत्रकोशः, गम्भीरकूपिकावत्तस्य नेत्रद्वयं संजातमित्यर्थः ।।
स धन्यनामानगारः शरीरदौर्बल्याद् जीवजीवेन आत्मगदैव गच्छति गमनक्रियां करोति नतु शरीरवलेन, जीवजीवेन आत्मशक्त्यैव तिष्ठति नतु शरीरवलेन । भाषां भापित्वा ग्लायति-मापणानन्तरं ग्लानिमाप्नोति । भाषां भापमाणः सन् ग्लायति-भापणसमये क्लान्तो भवति । तथा 'भापां भाषिष्ये' इति ग्लायति='मया भापितव्यम्' इति कृत्वा कष्टमनुभवति, असौ सर्वामपि क्रियामात्मवलेनैव करोति नतु शरीरवले नेति भावः एवंरूपोऽसौ धन्यमुनिम्तीव्रतरतपश्चरणेन, शरीरे मांसशोणितयोः परिशुष्कतया, कृगतया, दुर्बलतया, शारीरिक-वाचिफ-कार्यकरणालमनया च विहरण-गोचराग्रपर्यटन - प्रतिलेखन -प्रतिक्रमण-वन्दन--स्वाध्याय-ध्यान-कायोत्सर्गादिकं सर्व कार्य केवलमात्मनो वीर्यगुणसाहाय्येन सम्पादयति नतु गरीरवले नेति भावः
___इस प्रकार की शारीरिक अवस्थावाले धन्यकुमार अनगार जीवमात्र-आत्मबल-सेही चलते, फिरते और खडे रहेते थे; परन्तु शरीर वल से नही वे बोलने के परिश्रम से थक जाते थे, बोलते हुए खेद पाते थे इतना ही नहीं; परन्तु बोलने के विचार मात्रसे कष्ट का अनुभव करते थे अर्थात् उनकी सब क्रियाएं शारीरिक बल के अभाव में आत्मवलपर ही निर्भर थीं। इस पकार उग्र तपसे धन्यकुमार अनगार का शरीर रक्त एवं मांस के अभाव में सर्वथा सूख गया था. उनमें शारीरिक शक्ति सर्वथा नष्ट होगई थी। गोचरी के लिए जाना, वस्त्रों की प्रतिलेखना करना, प्रतिक्रमण, स्वाध्याय, एवं ध्यान, कायोत्सर्ग आदि समस्त कार्य वे केवल आत्मा के वीर्यगुणकी सहायता से ही करते थे।
આ પ્રકારની શારીરિક અવસ્થાવાળા ધન્યકુમાર અણગાર જીવ માત્રઆત્મબલથી જ ચાલતા, ફના અને ઉભા રડતા હતા પણું શરીર બલથી નહીં તેઓ બોલવાના પરીશ્રમથી થાકી જતા હતા, બેલતાથકા ખેદ પામતા હતા એટલુજ નહીં પરંતુ બોલવાના વિચાર માત્રથી કષ્ટનો અનુભવ કરતા હતા અર્થાત તેમની સર્વે ક્રિયાઓ શારીષ્કિ બેલના અભાવે આત્મબલ ઉપજ નિર્ભર હતી. આ પ્રકારે ઉગ્ર તપથી ધન્યકુમાર અણગારનું શરીર ઋત, માસના અભાવે સર્વથા સુકાઈ ગયું હતું, તેમનામાં શારીગ્લિ શકિત જરાય નડતી ગોચરી માટે જવું, વસ્ત્રોની પડિલેહણા કરવી પ્રતિક્રમણ, અને સ્વાધ્યાય, ધ્યાન, કાયેત્સર્ગ આદિ સર્વે કર્યું તે કેવળ આત્માના વીર્ય ગુણની સહાયતાથીજ કરતા હતા.

Page #194

११४
अनुत्तरोपपातिकसूत्रे अथास्य शरीरदशां वर्णयति-तद्यथानामकम् – यथा-अङ्गारशकटिका अङ्गारः 'कोयला' इति भापायां, तैः संभृता शकटिका, शुष्ककाष्ठसंभृतशकटिका, शुष्कपत्रसंभृतशकटिका, शुष्कतिलफलीसंभृतशकटिका, मृण्मयभाण्डसंभृतशकटिका, शुष्करण्डकाष्टसंभृतशकटिका वा गच्छन्ती शब्दायमाना भवति तथैव धन्यमुनेगमनागमनोपवेशनादिक्रियायां शरीरे मांसशोणिताभावात्परस्परास्थिसंघर्पणोद्भूतः कटकटेति शब्दः संजायते । यथा स्कन्दकस्तथा यदा तपश्चरणेन स्कन्दकस्य शरीरं शुष्कं रूक्षं निर्मासमभूत् । यथा वा-अङ्गारशकटिका-शुष्ककाष्ठशकटिकादिवद्गमनागमनादिक्रियासु शब्दायमानं जातम् तथा धन्यनामानगारस्यापि शरीरमुग्रतपश्चरणेन संजातमित्यर्थः।
धन्यकुमार अनगार के शरीर का वर्णन दृष्टान्तद्वारा करते हैं-जिस प्रकार कोयलेसे भरी हुई, सूखे काष्ठ से भरी हुई, सूखे हुए पत्तों से भरी हुई, सूखी हुई तिलकी फलियोंसे भरी हुई, मिट्टी के बर्तनोंसे भरी हुई, अथवा सुखी हुई एरण्ड की लकडियों से भरी हुई गाडी को चलते समय आवाज होती है, उसी प्रकार मांस एवं रक्त के सुख जाने से धन्यकुमार अनगार के शरीर में उठते-बैठते, तथा चलते-फिरते समय अस्थियों के संघर्षसे कट कट आवाज होती थी । जिस प्रकार तपश्चर्या से स्कन्दऋषिका शरीर शुष्क, रूक्ष एवं निमांस होने से उनके चलने-फिरने में, कोयला, सूखा काष्ट अथवा मिट्टीके वर्तनों से भरी हुई गाडी के समान आवाज उत्पन्न होती थी उसी प्रकार धन्यकुमार अनगार के चलने-फिरने में भी कट-कट आवाज होती थीं। जिस प्रकार निधूम अग्नि
ધન્યકુમાર અણગારના શરીરનું વર્ણન દૃષ્ટાંન્તદ્વારા કરે છે–કલસાથી ભરેલી સુકે લાકડાથી ભરેલી, સુકા પાંદડાથી ભરેલી, સુકા તલસરાથી ભરેલી, માટીના વાસથી ભરેલી અથવા સુકા એરડાના લાકડાથી ભરેલી ગાડી, જેવી રીતે ચાલતાં ચાલતાં અવાજ કરે છે એવી રીતે માંસ તેમજ લોહી સુકાઈ જવાથી ધન્યકુમાર અણગારને શરીરમાં ઉઠતાં–બેઠતાં તથા ચાલતાં ફરતાં સમયે હાડકાંના સઘર્ષથી કટ કટ અવાજ થતો હતો. જેવી રીતે ખદક ષિનું શરીર તપશ્ચર્યાથી શુષ્ક રૂટ્સ તેમજ નિર્માસ થઈ જવાથી તેઓના ચાલવા ફરવામા કેલસા, સુકા કાષ્ઠ અથવા માટીનાં વાસણોથી ભરેલી ગાડી સમાન અવાજ ઉત્પન્ન થતું હતું તેવી રીતે ધન્યકુમાર અણગારને પણ ચાલતા ફરવામાં કટ–કટ અવાજ થતું હતું. જેવી રીતે નિધૂમ

Page #195

अर्थोधिनी टीका वर्ग ३ धन्यनामाअणगार शरीरवर्णनम्
११५
'यावत् - भस्मराशिप्रतिच्छन्नो हुताशन इवे' -ति, यथा निर्धूमो वाह्निरुपरि भागे मस्मना समाच्छादितः सन्नन्तर्देदीप्यमानो भवति तथोपरिभागतः शरीरे शुष्को रूक्षः कान्तिरहितोऽपि धन्यनामानगारः तपसा = तपः प्रभावेण तेजसा = आत्मनो वीर्यगुणसमुत्कर्पेण, तपस्तेजः श्रिया = तपस्तेजोभ्यां जनितया दीप्त्या उपशोभमानः २ = पुनः पुनरन्तर्देदीप्यमानस्तिष्ठति = विराजते ॥ मु० ३८ ॥
संप्रति सर्वमुनि धन्यमुनेः प्राधान्यं दर्शयति- 'तेणं कालेणं ' इत्यादि । मूलम् - तेणं कालेणं तेणं समएणं रायगिहे नगरे, गुणसिलए चेइए, सेणिए राया । तेणं कालेणं तेणं समरणं समणे भगवं महावीरे समोसढे, परिसा निग्गया, सेणिओ निग्गओ, धम्मकहा, परिसा पडिगया । तए णं से सेणिए राया समणस्स० अंतिर धम्मं सोच्चा निसम्म समणं भगवं महावीरं वंदति नम॑सति, वंदित्ता नमंसित्ता एवं वयासी
इमेसि णं भते ! इंदभूइपामोक्खाणं चोदसण्हं समणसाहस्सीणं कंयरे अणगारे महादुक्करकारए चैत्र महानिजराए चैव ? एवं खलु सेणिया ! इमेसिं इंदभूइपामोक्खाणं चोदसण्हं समणसाहस्सीणं धपणे अणगारे महादुक्करकारए चेव महानिज्ज - राए चैत्र । सेकेण्डे णं भंते ! एवं बुच्चइ - इमेसिं जाव साह स्सीणं धणे अणगारे महादुक्करकारए चेव ? महानिज्जराए चेत्र ? एवं खलु सेणिया ! तेणं कालेणं तेणं समएणं काळंदी नाम राखसे ढक जाने पर भी अन्दर से देदीप्यमान होती है, उसी प्रकार उग्र तपश्चर्या से उनका शरीर शुष्क रूक्ष एवं कान्ति रहित हो जानेपर भी तप से उत्पन्न आत्मवीर्य गुणों की उत्कर्षता तथा तपतेज की कान्ति से अपूर्व देदीप्यमान हो गया था || सृ० ३८ ॥ અગ્નિ રાખથી ઢ કાઇ જવા છતા અન્દરથી દેદીપ્યમાન હોય છે તેવી રીતે ઉગ્ર તપશ્ચર્યાથી તેમનું શીર શુ-રૂક્ષ તેમજકાન્તિ રહિત થઈ જવા છતાં પણ તપી ઉત્પન્ન આત્મ વીય ગુગ્ણાથી ઉત્કૃષ્ટતા તથા તપ તેજથી અપૂર્વ શેાભા યુકત દેખાતું હતું (સ્૦૩૮)

Page #196

११६
श्री अनुत्तरोपपातिकदशाङ्गसूत्रे नयरी होत्था, उप्पि पालायवडिसए विहरइ । तए णं अहं अण्णया कयाइ पुवाणुपुवीए चरमाणे, गामाणुगामं दूइज्जमाणे जेणेव काकंदी नयरी जेणेव सहसंक्वणे उजाणे तेणेव उवागए, अहापडिरूवं ओग्गहं ओगिणिहत्ता संजमेणं जाव विहरामि, परिसा निग्गया, तहेव जाव पव्वइए जाव बिलमिव जाव आहारेइ, धण्णस्स णं अणगारस्स पायाणं सरीरवण्णओ सम्वो जाव उवसोभेमाणे२ चिटइ, से तेण?णं सेणिया! एवं बुच्चइ इमेसिं चोदसण्हं समणसाहस्सीणं धपणे अणगारे महादुक्क रकारए चेव महानिज्जराए चेव ।
तए णं से सेणिए राया समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतिए एयमहं सोचा निसम्म हतुट समणं भगवं महा; वीरं तिक्खुत्तो आयाहिणं पयाहिणं करेइ, करित्ता वंदइ नमसइ, बंदित्ता नमंसित्ता जेणेव धणे अणगारे तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छिन्ता धणं अणगारं तिक्खुत्तो आयाहिणं पयाहिणं करेइ, करित्ता वंदइ नमसइ, वंदित्ता नमंसित्ता एवं वयासीधपणे सि णं तुमं देवाणुप्पिया! सुपुण्णे सुकयत्थे सुकयलक्खणे, सुलद्धे णं देवाणुप्पिया! तव माणुस्सए जन्मजीवियफले-त्ति कटु वंदइ नमसइ, वंदित्ता नमंसित्ता जेणेव ससणे भगवं . महावीरे तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता समणं भगवं महावीरं तिक्खुत्तो वंदइ नमसइ, वंदित्ता नमंसित्ता जामेव दिसं पाउन्भूए तामेव दिसं पडिगए ॥ सू० ३९ ॥
छाया-तस्मिन् काले तस्मिन् समये राजगृहं नगरं, गुणशिलकं चैत्यं, श्रेणिको राजा । तस्मिन् काले तस्मिन् समये श्रमणो भगवान् महावीरः

Page #197

अर्थवोधिनि टीका वर्ग ३ धन्यनामाणगारस्य मुख्यतावर्णनम् ११७ समवसृतः । परिपन्निर्गता। श्रेणिको निर्गनः । धर्मकथा । परिपन् प्रतिगना ततः खलु स श्रेणिको राजा श्रमणम्य भगवता महावीरस्यान्तिके धर्म श्रुत्वा निगम्य श्रमणं भगवन्तं महावीरं वन्दते नमस्यति, वन्दित्वा नमस्यित्वा, एकमवादी
____ एपां भदन्त ! इन्द्रभूतिप्रमुग्वानां चतुर्दशानां श्रमणसाहस्रीणां कतमोऽनगारो महादुष्करकारकश्चैव महानिर्जराकश्चैव । एवं खलु श्रेणिक ! एपामिन्द्रभूतिप्रमुखानां चतुर्दशानां श्रमणसाहस्रीणां धन्योऽनगारो महादप्रकारकचैव महानिर्जराकश्चैव । तत्केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते-एपां यावत्याहस्रीणां धन्योऽनगारो महादुष्करकारकश्चैव महानिर्जराकश्चैव । एवं खलु श्रेणिक ! तस्मिन् काले तस्मिन् समये काकन्दी नाम नगर्यभवत्, उपरि प्रासादावतंसके विहरति । ततेोऽहमन्यदा कदाचित् पूर्वानुपूर्व्या चरन् , ग्रामानुग्रामं द्रवन् यत्रीय काकन्दी नगरी, यत्रैव सहस्राम्रवणमुद्यानं तत्रैवोपागतः, यथा प्रतिस्पमवग्रहमवगृह्य संयमेन यावद् विहरामि । परिपन्निर्गता, तथैव यावत् उपशभिमान उपशोभमान स्तिष्ठति, तत्तेनार्थेन श्रेणिक ! एवमुच्यते - एपां चतुर्दशानां श्रवणसाहस्रीणां धन्योऽनगारों महादुष्करकारकत्रैव महानिर्जराकश्चैव ।।
ततः श्रेणिको राजा श्रमणस्य भगवतो महावीरस्यान्तिके एतमर्थ श्रुत्वा निशम्य हृष्टतुष्ट० श्रमणं भगवन्तं महावीरं त्रिकृत्व आदिक्षिणप्रदक्षिणां करोती, कृत्वा वन्दते नमस्यति, वन्दित्वा नमस्यित्वा यत्रैव धन्योऽनगारस्तत्रैवोपागन्छति उपागत्य धन्यमनगारं विकृत्व आदक्षिणप्रदक्षिणां करोति, कृत्वा वन्दते नमस्करोति, वन्दित्वा नमरकृत्य एवमवादीत-धन्योऽसि त्व देवानुप्रिय ! सुपुण्यः, मुकृतार्थः, मुकृतलक्षणेः, सुलब्धो देवानुपिय ! त्वया मानुप्यकं जन्मजीवितफलम् , इति कृत्वा वन्दते नमस्करोति, वन्दित्वा नमस्कृत्य यत्रैव श्रमणो भगवान् महावीररतत्रैवोपागच्छति, उपागत्य श्रमणं भगवन्तं महावीरं विकृत्वो वन्दते नमम्झरोति, चन्दित्वा नमस्कृत्य यस्या दिशः प्रार्दुभूतस्तामेव दिशं प्रतिगतः ॥म०३९॥
टीका-'तेणं कालेणं' इत्यादि । तस्मिन् काले तसमिन् समये राज
अब यहा समस्त मुनियों में धन्यमुनिकी मुख्यता बताई जाती है-' तेणं कालेणं' इत्यादि ।
उस काल उस समय में राजगृह नामक नगर और गुण
હવે અહિ સર્વે મુનિમા ધન્ય મુનિની મુખ્યતા બતાવવામાં આવે છે'तेणं कालेणं' या.
તે કાળ તે સમયમાં રાજગૃહ નામે નગર અને ગુણશિવક નામે કન્ય (ઉવન)

Page #198

११८
श्री अनुत्तरोपपातिकसूत्र गृह नगरं, गुणशिलं चैत्यं, श्रेणिको राजा प्राज्यं राज्यं कुर्वन्नासीत् । तस्मिन् काले तस्मिन् समये श्रमणों भगवान् महावीरः काकन्दीनगरीतः प्रतिनिष्क्रम्य ग्रामानुग्रामं विहरन् तत्र गुणशिलकचैत्ये समवसृतः । तत्रेन्द्रभूत्यादिगणधरः सह धन्यनामानगारोऽपि घोरं तपश्चरन्नग्लानः पादचारेण विहरन् समागतः । भगवन्तं वन्दितुं परिपद् राजगृहनगरतो निर्गता। श्री महावीरस्य भगवतः समीपमागत्य सविधि वन्दनं विधाय समुपस्थिता ।
श्रेणिको राजापि चतुरङ्गसेनासमन्वितः स्वपरिवारपरिटतो निर्गतः । पञ्चाभिगमपुरस्सरं भगवतः समीपमागत्य सविधिवन्दनं निधाय नातिदूरे नातिसमीपे समुपविष्टः । भगवता धर्मकथा कथिता । प्रसन्नवेतमा परिपत् प्रतिगता स्वस्थानं प्रतिजगाम ।। शिलक नामक चैत्य था । वहा श्रेणिक राजा राज्य करता था। उस काल उस समय में श्रमण भगवान् महावीर काकन्दी नगरी से विहार कर ग्रामानुग्राम विचरते हुए राजगृह नगर के गुणशिलनामक उद्यान में पधारे । वहा इन्द्रभूति (गौतम) आदि ग्यारह गणधर के साथ धन्य नामक अनगार भी घोर तपश्चर्या करते हुए म्लान - भाव-विना पैदल विहार करते हए आये । भगवान को वन्दन तथा नमस्कार करने के लिए राजगृह से परिषद् निकली और भगवान् के समीप आकर विधि-युक्त वन्दन-नमस्कार कर अपने २ स्थान पर बैठ गई।
सम्राटू श्रेणिक भी चतुरङ्गिणी सेना तथा समस्त राज परिवार के साथ भगवान् को वन्दन करने के लिए निकला, और जहां भगवान् હતુ શ્રેણિક રાજા રાજ્ય કરતા હતા તે કાળ તે સમયમાં શ્રમણ ભગવાન મહાવીર કાકન્ટી નગરીથી વિહાર કરી એક ગામથી બીજે ગામ એમ ગ્રામાનુગ્રામ વિચરતા. રાજગૃહ નગરના ગુણશિલક ઉદ્યાનમા પધાર્યા ત્યાં ગૌતમ આદિ અગ્યાર ગણધરની સાથે ધન્ય-નામે અણગાર પણ ઉગ્ર તપશ્ચર્યા કરતા થકા પ્લાન–ભાવ વિના, પગે વિહાર કરતા આવ્યા ભગવાનને વન્દન તથા નમસ્કાર કરવા રાજગૃહથી પરિષદ નિકળી અને ભગવાનની સેવામાં ઉપસ્થિત થઈ, વિધિયુક્ત વન્દન–નમસ્કાર કરી પિત–પિતાના સ્થળે બેસી ગઈ.
સમ્રાટ શ્રેણિક પણ ચતુરગિણી સેના તથા સમસ્ત રાજપરિવાર સાથે ભગવાનને

Page #199

अर्थवोधिनी टीका वर्ग ३ धन्यनामाणगारस्य मुख्यतावर्णनम् ११९
श्रेणिको राजा भगवतः सकाशाद्धर्मकयां श्रुत्वा निगम्य हदिनिधाय पुनः पुनरचिन्तयत्-साधूनां वायुकायजीवसंपातिमजीवरक्षणार्थ मुनिवेपरूपं मुग्वोपरि सदोरकमुखवस्त्रिकावन्धन, पञ्चमहात्रतपालनं, पजीवनिकायरक्षणं, कृपाणधारोपम नवविधब्रह्मचर्यगुप्तिधारणं, सप्तदशविधसंयमपरिपालन, द्वाविगतिपरीपहसहनं, विशुद्धाहारेण संयमयात्रानिर्वहणं, द्विपञ्चाशदनाचीर्णवर्जनं, समितिगुप्तिसमाराधनम्, उग्रवितरणं, नानाविधान्तप्रान्ताहारग्रहणम्, अभिग्रहपूर्वकघोरतरतपश्चरणं, दुष्करचारित्रचरणं च सर्वमेवेदं भगवत्कथितं दुष्करमिति । विराजते थे वहा पांच-अभिगमपूर्वक आया तथा बन्दन-नमस्कार कर यथास्थान मर्यादानुसार बैठा। भगवान् ने धर्म-कथा कहीं। धर्मकथा सुनकर प्रसन्न चित्तसे सारी जनता अपने स्थान पर चली गई।
राजा श्रेणिक भगवान से धर्म कथा सुनकर, तथा हृदय में धारण कर इस प्रकार वार २ विचार करने लगा
वायुकायिक और सम्पातिम जीवों की रक्षा के लिए तथा मुनित्व के चिह्नस्वरूप डोरे सहित मुखवस्त्रिका का मुखपर बांधना पाच महाव्रतोंका पालन करना, छः जीवनिकाय के जीवों की रक्षा करना, तलवार की तीक्ष्ण धारपर चलने के समान नववाड सहित शुद्ध ब्रह्मचर्य का पालन करना, सत्रह प्रकार के संयमका पालन करना, वाईस परीपहों का सहन करना, विशुद्ध आहार लेकर संयमयात्रा का निर्वाह करना, बावन अनाचीर्णों का निवारण करना, पांच समिति तथा तीन गुप्ति की आराधना करना, उग्र विहार करना, नानाविध વન કરવા નિકળ્યા અને જ્યાં ભગવાન વિરાજમાન હતા ત્યા પચાભિગમપૂર્વક આવ્યા તથા વન્દન નમસ્કાર કરી યથાસ્થાન મર્યાદાપૂર્વક બેઠા ભગવાને ધર્મકથા કહી. ધર્મકથા સાભળી પ્રસન્નચિત્ત સમસ્ત જનતા પિતપતાને સ્થાને ચાલી ગઈ રાજ શ્રેણિક ભગવાનથી ધર્મ-કથા સાંભળી તથા સાચા હૃદયથી ધારણ કરી આ પ્રમાણે વાર વાર વિચાર કરવા લાગ્યા
વાયુ-કાયિક જીવ તથા સ પાતિમજીની રક્ષા માટે, અને મુનિ-૫ણાના ચિ સ્વરૂપ ડેરા સહિત મુખવસ્વિકાનું મુખપર બાધવું પાંચ મહાવ્રતનુ પલિન કરવું, છકાય જીવેની રક્ષા કરવી, તલવારની તીક્ષ્ણ ધાર પર ચાલવા માફક નવતાડ સહિત શુદ્ધ બ્રહ્મચર્યનું પાલન કરવું, સત્તર (૧૭) પ્રકારના સ યમનું પાલન કરવું, બાવીસ પરીવહનું સહન કરવું, વિશુદ્ધ આહાર–પાણી લઈ સ યમર્યાત્રાનો નિર્વાહ કર, બાવન અનાચી નિવારણ કરવું, પાંચ-સમિતિ તથા ત્રણ ગુપ્તિની આરાધના કરવી, પગથી

Page #200

१२०
श्री अनुत्तरोपपातिकदशाङ्गसूत्रे एवं श्रेणिको राजा रमनसि स्मारं-स्मारं भगवन्तं श्रीमहावीरं प्रणम्य एवंवक्ष्यमाणमवादी-हे भगवन् ! इन्द्रभूत्यादीनां चतुर्दशसहस्रमुनिपुङ्गवानां मध्ये कतमोऽनगारो महादुष्करकारकः उग्रतपःसंयमाराधकः, महानिर्जराका कर्मणां महानिर्जराकारको विद्यते ? ।
श्रेणिकस्य वचनं श्रुत्वा भगवान् जगाद
हे श्रेणिक ! एपामिन्द्रभूत्यादीनां चतुर्दशसहस्राणां श्रमणानां मध्ये एक एव धन्यनामाऽनगारो महादुष्करतपःसंयमाराधकः कर्मणां महानिर्जराकारकोऽस्ति । अन्त-प्रान्त आहार का करना तथा नाना प्रकार के अभिग्रहपूर्वक बाय-आभ्यन्तर उग्र तपका करना, दुष्कर चारित्र का पालन करना आदि समस्त कार्य भगवान् के द्वारा महा दुष्कर कहे गये हैं।
इस प्रकार बार २ इन कार्योंकी कठिनता को विचारता हुआ तथा सोचता हुआ श्रेणिक राजा भगवान् को वन्दन-नमस्कार करके इस प्रकार बोला-है भगवन् ! गौतम आदि इन चौदह हजार अनगारो में कौन से अनगार संयम में महादुष्कर करणी करनेवाले तथा कर्मों की महा निर्जरा करनेवाले हैं ?
राजा श्रणिकके प्रश्न को सुनकर भगवान् इस प्रकार बोले
हे श्रेणिक ! इन गौतम आदि चौद हजार श्रमणों में एक धन्यकुमार अनगार ही सहादुष्कर तप-संयम का आराधन करनेवाला तथा कर्मों की महानिर्जरा करनेवाला है।
ચાલીને ઉગ્ર વિહાર કરે, અનેક જાતના અતિપ્રાત આહારનું સેવન કરવું, અનેક પ્રકારના અભિગ્રહપૂર્વક બાહ્ય આભ્યન્તર ઉગ્ર તપશ્ચર્યા કરવી, દુષ્કર ચારિત્રનું પાલન કરવુ આદિ સર્વે કાર્ય ભગવાને દુષ્કર કહ્યા છે
એ રીતે વારંવાર આ કાર્યોની કઠિનતાનો વિચાર અને મનન કરતા શ્રેણિક રાજા ભગવાનને વન્દન નમસ્કાર કરી આ પ્રમાણે બોલ્યા- હે ભગવન્! ગૌતમ આદિ આ ચૌદ હજાર અણગારમાં કયા અણગાર સજમમાં મહાદુષ્કર કરણ કરવાવાળા તથા કર્મોની મહાનિર્જરા કરવાવાળા છે ?
રાજા શ્રેણિકના પ્રશ્નને સાભળી ભગવાન આ પ્રમાણે બોલ્યા
હે શ્રેણિક! આ ગૌતમ આદિ ચૌદ હજાર શ્રમણમાં એક ધન્યકુમાર અણગારજ મહા દુષ્કર તપસ યમના આરાધન કરવાવાળા તથા કર્મોની મહાનિર્જરા કરવાવાળા છે.

Page #201

अर्थ वोधिनी टीका वर्ग ३ धन्यनामाणगारस्य मुख्यता वर्णनम् १२१
श्रेणिकः पुनरुवाच-भदन्त ! हे भगवन् ! केनार्थेन केन कारणेन एवमुच्यते-एतेपां चतुर्दशसहस्राणां श्रमणानां मध्ये एक एव धन्योऽनगारो महादुष्करकारको महानिर्जराकारकश्चेति ? ।
श्रीभगवान् महावीरः पुनः प्रोवाच-हे श्रेणिक ! एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण तस्मिन् काले तस्मिन् समये काकन्दी नाम नगरी आसीत् । तत्र धन्यकुमारः प्रासादावतंस के राजभवनतुल्ये श्रेष्ठप्रासादे उपरिभागे विहरति स्म । ततः= तदाऽहं कदाचिदन्यस्मिन् समये पूर्वातपूा-अनुक्रमेण ग्रामातग्रामम्-एकरमाग्रामाद्नामान्तरं विहरन् काकन्दीनामनगाः सहस्राम्रवणनामकोद्याने उपागतः। यथामतिरूपमवग्रहमुपादाय तपःसंयमाभ्यां रवात्मानं भावयन यावत् तत्र विहरामि, तदा परिपद् निर्गता-धर्मकथाश्रवणार्थ काकन्दीनगरीतो निर्गता सती
___ भगवान द्वारा प्रश्न के प्रत्युत्तर को सुनकर राजा श्रेणिकने पुनः पूछा:- हे भगवन् ! किस कारण से आप धन्यकुमार अनगार को गौतम आदि समस्त चौदह हजार मुनियों में महादुष्कर करणी करनेवाले तथा कर्मोकी महानिर्जरा करनेवाले कहते हैं।
भगवान ने कहा-हे श्रेणिक ! उस काल उस समय में काकन्दी नामक नगरी थी। वहीं धन्यकुमार, राजमहल के समान - श्रेष्ठ भवन के ऊपरी भाग पर पांचों इन्द्रियों का विषयसुख भोगता हुओ रहता था । उस समय, मैं एक बार ग्रामानुग्राम विचरता हुआ काकन्दी नगरी के सहस्राम्र-वन नामक उद्यान में आया। वहा विधि अनुसार अवग्रह ग्रहण कर तप-संयम-पूर्वक आत्मचिन्तन करता हुआ रहने लगा । उस समय धर्मकथा सुनने के लिए काकन्दीनगरी-निवासी परिषद् सहस्राम्रवन में उपस्थित हुई । उसी प्रकार ભગવાન દ્વારા પ્રશ્નને પ્રત્યુત્તર સાંભળી રાજા શ્રેણિકે ફરીથી પૂછ્યું કે ભગવન ! શા કારણે આપ ધન્યકુમાર અણગારને ગૌતમ આદિ સમસ્ત ચૌદ હજર મુનિમાં મહાદુષ્કર-કરણ-કરવાવાળા તથા કમેની મડાનિગ કરવાવાળા કહે છે?
ભગવાને કહ્યું કે શ્રેણિક ! તે કાળ તે સમયમાં કાકન્ટી નામની નગરી હતી ત્યાં ધન્યકુમાર રાજમહેલ સમાન શ્રેષ્ઠ પ્રાસાદના ઉપરના ભાગ પર પાંચ ઇન્દ્રિાના વિષયસુખ ભેગવતા થકા રહેતા હતા તે સમયમાં એકવાર ગ્રામાનુગ્રામ વિચરતા કે હું કાકદી નગરીના સહસ્ત્રાપ્રવન નામના ઉદ્યાનમાં આવ્યું ત્યા વિધિ-અનુસારે આવગ્રહ ગ્રહણ કરી તપસ યમ– પૂર્વક આત્મચિન્તન કરતો થકે રહેવા લૂાગે તે સમયે ધર્મકથા સાંભળવા કાકન્ટી નગરી ની પરિષદ સહસાગ્ર વનમાં આવી જ રીતે ધન્ય

Page #202

श्री अनुत्तरोपपातिकदशाङ्गसूत्रे
sararasोधाने समागता । तथैव धन्यकुमारोऽपि पादचारेण तत्र समागतः । मया धर्मकथा कथिता । धर्मकथाश्रवणेन धन्यकुमारस्तीत्र वैराग्यमुततः सपचे काम सोगान् परित्यज्य मत्रज्यां ग्रहीतवान् ।
1
तदारभ्य कठोर तपश्चर्यात्रतं दधार । केवलपाचामाम्लेनैव पारणं पप्टपष्ठतपसः कुर्वन् विहरति । घोरतरतपश्चरणेन धन्यनाम्नोऽनगारस्य चरणाभ्यां शिरः पर्यन्तं समग्रमेव शरीरं शुष्कं रूक्षं निमीसं भूव । भस्मच्छष्टवह्निरिव वहिः शुष्को रूक्षः कान्तिरहितोऽपि धन्यनामानगारस्तपस्तेजः श्रियाऽन्तर्देदीप्यमानो विराजते । हे श्रेणिक ! अनेनैव कारणेन मया कथितं - चतुर्दशसहस्रश्रमणेषु धन्यनामानगार एव महातपस्वी महादुष्करकारकः कर्मणां महानिर्जराकारकश्च विद्यते इनि । धन्यकुमार भी पेदल चल कर वहाँ आया । मैने धर्मकथा कही । धर्म - - कथा सुनने से धन्यकुमार को संसार से तीव्र वैराग्य उत्पन्न हुआ । तदनन्तर उसने शघ्रही समस्त काम भोगों का परित्याग कर दीक्षा अङ्गीकार की, दीक्षा लेने के पश्चात् उसी दिन से उसने फठिन तपश्चर्या - व्रत धारण किया । वेले २ के पारणे में केवल आयंबिल करता है ।
घोर तपश्चर्या के कारण शिर से लेकर पाव तक उनका सारा शरीर शुष्क, रूक्ष एवं निवास हो गया, फिर भी राख से ढकी हुई अग्नि के समान वह तप-तेज द्वारा अन्तरात्मासे अत्यन्त देदीयमान है । हे श्रेणिक ! इसी कारण से मैंने कहा कि इन गौतम आदि चौदह हजार मणों में एक धन्यकुमार अनगार ही महा- तपस्वी महादुष्कर करणी करनेवाला तथा कर्मों की महानिर्जरा करने वाला है । કુમાર પણ પગે ચાલી ત્યા આવ્યા મે ધકથા કહી. ધર્મકથા સાભળવાથી ધન્યકુમાર તે સંસારથી તીવ્ર વૈરાગ્ય ઉત્પન્ન થયે તે પછી તેણે તરતજ સર્વે કામભેગને છેડી દીક્ષા ગ્રહણુ કરી દીક્ષા લીધી તે દિવસથીજ તેણે કઠિન તપશ્ચર્યાં ધારણ કરી, છઠ છઠના પારણામાં ફકત આયસ્મિલ કરે છે
ઉગ્ર તપશ્ચર્યાને કારણે માથાથી લઇ પગ સુધી તેમનું આખુ· શરીર શુષ્ક, રૂક્ષ તેમજ નિર્માંસ થઇ ગયું છતાં પણ તે તપ તેજ દ્બારા અન્તરાત્માથી અત્યન્ત દેદીપ્યમાનછે. હે શ્રણિક ! એ કારણેજ મે કહ્યુ` કે આ ગૌતમાદિ ચૌ હજાર શ્રમણેામાં એક અન્યકુમાર અણુગારજ મહાતપસ્વી મહાદુષ્કર કરણી કરવાવાળા તથા કર્માંની મહાનિજ રા કરવાવાળા છે.
१२२
-

Page #203

अर्थबोधिनी टीका वर्ग ३ 'धन्यनामाअणगारशरीरवर्णनम्
१२३
इत्थं श्रीमहावीरस्य भगवतो वचनं निशम्य पुनःपुनः स्मृत्वा श्रेणिको राजा हष्टतुष्टः सन् श्रीभगवन्तं महावीरस्वामिनं त्रिवारमादक्षिणमदक्षिणां कृत्वा वन्दित्वा नमस्कृत्य च मुनिवृन्दमध्ये विराजमानस्य धन्यनान्नोऽनगारस्य समीप
माजगाम ।
यत्र सुनिन्दे धन्यनामानगार आसीत्तत्र भगवतो बहवोऽनगारा एवमारून -- एके आचारधरा यावद् विपाकश्रुतधराः स्थले स्थले समूहरूपेण तचचिन्तनपराः समुपविष्टाः । एके प्रतिपृच्छकाः = प्रश्नोत्तरकारकाः । एके परिवर्त्तकाः= सूत्रपाठस्य मुकुः परिगुणनकारिणः । एके अनुभेक्षकाः सत्रार्थाचिन्तकाः । एके धर्मकाः । एके ऊर्ध्वजान्वधः गिरसो ध्यानकोष्ठोपगताः = एकाग्री कृतेन्द्रि
इस प्रकार भगवान के वचनों को सुनकर तथा उन को बार-बार स्मरणकर राजा श्रेणिक का हृदय प्रसन्नता से हृष्ट छ हो गया । भगवान को तीनचार प्रदक्षिणा - पूर्वक वन्दन नमस्कार कर वह धन्यकुमार अनगार के पास गया, जहाँ पे अनेक सुनियों के मध्य में विराजमान थे ।
जहाँ धन्यकुमार अनगार विराजमान थे वहाँ भगवान के अन्य अनेक मुनि भी इस प्रकार विराजे हुए थे
कहीं आचाराङ्ग से लेकर विपाकसूत्र - पर्यन्त ग्यारह अगों के ज्ञाता मुनिराज समूह रूप में बैठे हुए तत्व चिन्त्वन कर रहे थे, तो कितनेक शास्त्र - सम्बन्धी प्रश्नोत्तर करनेवाले, कितनेक सूत्र-पाठ की वार २ आवृत्ति ( स्वाध्याय) करनेवाले, कितनेक सूत्र के अर्थ का चिन्त्वन करनेवाले, कितनेक धर्म-कथा कहने वाले, किननेक अपने
આ પ્રકારે ભગવાનના વચનેા સાભળી તથા તેને વારે વારે સ્મરણ કરી રાજા શ્રેણિકનુ હૃદય પ્રસન્નતાથી હું ? તુષ્ટ થઈ ગયુ, અને ભગવાનને વાર પ્રદિક્ષણા—પૂર્વક વન્દન નમસ્કાર કરીને ધન્યકુમાર અણુગારની પાસે ગયા, ત્યાં તેએ અનેક મુનિયાની વચ્ચે વિરાજમાન હતા જ્યાં ધન્યકુમાર અણુગાર વિરાજતા હતા ત્યાં ભગવાનના બીજા પણ અનેક મુનિએ આ પ્રમાણે વિરાજતા હતા—
કયાક આચારાંગથી લઈ વિપાકસૂત્ર પન્ત અગ્યાર અગના જાણનાર મુનિરાજ સમૂહપમા બેસી તત્વ-ચિત્ત્વન કરી રહ્યા હતા, તે કેટલાક શાસ્ત્ર-સમ્બન્ધી પ્રશ્નાત્તર કમ્પાવાળા, કેટલાક સૂત્ર-પાર્ટને વાર વાર સ્વાધ્યાય કરવાવાળા, કેટલાક સૂત્રના અર્થનું ચિત્ત્વન કરવાવાળા, કેટલાક ધર્માંકથા કહેવાવાળા, કેટલાક પેાતાના

Page #204

श्री अनुत्तरोपपातिकदशाङ्गसूत्रे
यान्तःकरणवृत्तयः । एके संसारभयो द्विशाः = जन्ममरणभीताः । केचिद्गम्भीराः । केचिन्मासार्द्धमास पर्यायकाः । एके द्विमासपर्यायकाः । एके त्रिपडटादिसास पर्यायकाः । एवमेव द्वि-त्रिवर्षपर्यायका यावद्विशत्यादिबहुवर्षपर्यायकाः स्थविरा: । केचिदाभिनिवोधिकधराः । एके श्रुतधराः । केचिदवधिमन:पर्ययधराः । एके केवलज्ञान के बलदर्शनधराः । एके मनोवलिनः । एके बचोबलिनः । एके कायवलिनः । केचिदाम पधि-विडो पधि-खेलौ पधिप्रभृतिलब्धिवराः । एके संभिन्न श्रोता:धीरास्त्रवाऽक्षीणमहानसादिनानाविधलव्धिधारिणः । केचिदेकमासिकतपोघुटनों को खड़े रखकर तथा मस्तक को नीचे झुकाकर इन्द्रियों की वजन की वृति को रोककर ध्यानस्थ थे, कितनेक संसार के भय से अत्यन्त व्याकुल अर्थात् जन्म-मरण से डरे हुए, किननेक अत्यन्त गम्भीर प्रकृतिवाले, कितनेक पन्द्रह दिनकी दीक्षापर्याय वाले, कितने एक मास की दीक्षापर्याय वाले, किननेक दो मासकी दीक्षापर्याय वाले, कितनेक तीन, छह, आठ मास की दीक्षापर्याय वाले, एवं एक, दो, पाँच, सात, ग्यारह, पन्द्रह, बीस वर्ष की व इससे भी अधिक दीक्षापर्याय वाले स्थविर थे, कितनेक मतिज्ञान, श्रुतज्ञान, अवधिज्ञान, मनः पर्ययज्ञान, केवलज्ञान तथा केवलदर्शन धारक थे, कितनेक मनोवली, कितनेक वचनवली, कितनेक कायवली, और कितने आमोसहि, विप्पोसहि, खेलोसहि, आदि लब्धियों के धारक थे, तथा कितनेक संभिन्नश्रोता, क्षीरास्रव, अक्षीणमहानस आदिनानाविध लब्धियों के धारक थे, कितनेक एक सासकी तपस्या દ્વી ચણુ ઉચા રાખી મસ્તક નીચુ નમાવી ઇન્દ્રિયે અને મનની વૃત્તિયાને દખાવી ધ્યાનસ્થ હતા, કેટલાક સંસારના ભયથી અત્યન્ત વ્યાકુલ અર્થાત્ જન્મ-મરણુથી भय पाभेल, डेंटलाई अत्यन्त गलीर-प्रभृति-वाणा, डेटा पहर दिवसनी दीक्षाપર્યાયવાળા, કેટલાક એક માસની દીક્ષાપર્યાયવાળા, કેટલાક મે માસની દીક્ષાપર્યાયવાળા, ईटलाई भालु, छ, माहे, भासनी दीक्षापर्यायवाणा, मेम मे, मे, यांय, सात, अग्यार, પન્દર, વીસ વર્ષની તથા એથી પણ અધિક દીક્ષાપર્યાંયવાળા સ્થવિરા હતા, કેટલાક મતિજ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન, અવધિજ્ઞાન, મન‚પ યજ્ઞાન, કેવળજ્ઞાન તથા કેવળદર્શીનના ધારક હતા. કેટલાક મનેાખળી, કેટલાક વચનબળી, કેટલાક કાયમળી અને કેટલાક આમાસદ્ધિ, વિપાસહિ, ખેલેસહિ, આદિ લબ્ધિયેાના ધારક હતા કેટલાક સ`ભિત શ્રોતા, ક્ષીરાસવ, અક્ષીણુ મહાનસ આદિ અનેક જાતની લધિયાના ધારક હતા. કેટલાક
१२४
4

Page #205

अर्थबोधिनि टीका वर्ग ३ धन्यनामाणगारशरीरवर्णनम् धराः । एके द्विमासिकतपोधराः । एवं त्रैमासिक-यावत्पाण्मासिकतपोधराः । सर्वेऽनगाराः प्रमाणोपेतवस्त्रपारजोहरणप्रमाणिकासमन्विताः पड्जीवनिकायरक्षिणो मुखेन्दुराजत्सदोरकाष्टपुटमुखरित्रकाधारिणस्तत्र गुणशिलकोद्याने राजहंसा इव मानससरोवरे विरेजुः ।
तेषां मध्ये धन्यनामानगारः, उदारेण, विपुलेन, प्रदत्तेन, प्रगृहीतेन, कल्याणेन, गिवेन, मङ्गलेन, सश्रीकेण, उदग्रेण, उदात्तेन, उत्तमेन, महानुभागेन तपः करनेवाले, कितनेक दो मासको तपस्या करनेवाले, कितनेक तीन माम से लेकर छप तककी तपस्या करनेवाले आदि थे।
पड्जीनकाय के रक्षक सभी अनगार प्रमाणोपेत (जितने नियमानुसार चाहिये उतने) वस्त्र, पात्र, रजोहरण, पूंजनी (गोच्छा) आदि संयम-रक्षा के साधनों से युक्त थे। चन्द्र-समान मुखपर दोरे सहित आठ पुटवाली मुखवस्त्रिका धारण करनेवाले सभी अनगार जिस प्रकार मानसरोवर पर राजहंस शोभते हैं उसी प्रकार गुणगिलक उद्यान में सुशोभित थे ।
उन मुनियों के बीच में राजा आणिकने धन्य नामा अनगार को इस प्रकार देखा जो उदार, विशाल, अनुज्ञान, उत्कृष्ट-भाव से गृहीत, कल्याणकारी, कर्मोपदव के नाश करनेवाले, मङ्गलमय, मोक्षलक्ष्मी को देनेवाले, उदग्र (उत्तरोत्तर विकासवाले), उदात्त (उन्नन भारवाले), श्रेष्ठ, महानुभाग-आत्माकी उच्च दशा को प्रकट करनेवाले એક માસની તપસ્યા કરવાવાળા, કેટલાક બે માસની તપસ્યા કરવાવાળા, કેટલાક ત્રણ માસથી લઈ છ માસ સુધી તપસ્યા કરવાવાળા આદિ હતા
છ જવનિકાયના રક્ષક સર્વે અણગાર પ્રમાણપત (જેટલા નિયમાનુસાર જોઈએ તેટલા) વસ્ત્ર, પાવ, રજોહરણ, ગેર છા આદિ સયમરક્ષાના સાધનોથી યુક્ત હતા ચન્દ્ર સમાન મુખ ઉપર ડેરા-સહિત આઠ પુટવાલી મુખવસ્ત્રિકા ધાણ કરવાવળી તે સર્વે અણગાર જેવી રીતે માનસરોવર ઉપર રાહસ શેભે છે તેવી રીતે ગુણશિલક ઉદ્યાનમાં શોભતા હતા.
તે મુનિયેની વચ્ચે રાજા શ્રેણિકે ધન્યકુમાર અણગારને આ પ્રમાણે દેખ્યા. જે ઉદાર, વિશાળ, આજ્ઞા પ્રાપ્ત, ઉત્કૃષ્ટભાવથી ગૃહીત, કલ્યાણકારી, કર્મોપદ્રવને નાશ કરવાવાળા, મંગળમય, માક્ષલહમીને દેવાવાળા, ઉદગ-ઉત્તરેતર વિકાસવાળા, ઉદાત્તઉન્નતભાવવાળા, શ્રેષ્ઠ, મહાનુભાગ- આત્માની ઉ ચ દશાને પ્રગટ કરવાવાળા, આવા

Page #206

१२६
श्री अनुनरोपपातिकदशागमत्रे कर्मणा शुष्को रूक्षो निमांसोऽस्थिचीवनद्धः अस्थिसमाश्लिष्टचर्मा, क्रिटिनिटिभूत: गमनोपवेशनादी शब्दावमानास्थिपञ्जरः कृशो धमनीसन्तत = शिराजालव्याप्तोऽन्तस्तपस्तेजश्रिया देदीप्यमानः श्रेणिनेन राज्ञा ददृशे । उपागत्यः-मगीएमागत्य धन्यनाम्नोऽनगारस्य विकृत्वा निवारम् बाढक्षिणप्रदक्षिणां कृत्वा श्रणिको राजा तं वन्दतेबवन्दे नमस्यति नमश्चकार । वन्दित्वा नत्वा च श्रेणिको राजा एवमवादी
हे देवानुप्रिय ! त्वं धन्योऽसि, देवैरपि प्रशंसनीयोऽसि, सुपुण्योऽसिसम्यदः पुण्यं कर्म कृतवानसि, येनोग्रतरतपःसंयमावचिरेणैव समाराविनी । मुतार्योऽसि सम्यकसंपादितस्वात्मकल्याणोऽसि, सुकृतलक्षणोऽमिसम्यगाराइस प्रकार के लपले स्खे रूखे हो गये थे। उनका गरीर केवल अस्थि-चर्म-मात्र रह गया था, । तथा जिन के उठने-बैठने ले अस्थियों का किट-किट आवाज होना था । वे इतने कृत-पतले-हो गये थे कि उनका शरीर शिराजाल-मात्र ही दिखाई देना था । इतना सब होनेपर भी वे तप से प्रादुर्भूत आत्मिक-कान्ति से देदीप्यमान तथा तेजपुत जैसे दिग्बाई देते थे।
उन के समीप आकर राजा श्रेणिक तीनवार प्रदक्षिणापूर्वक उन को बन्दन तथा नमस्कार कर इस प्रकार बोला
हे देवानुत्रिय ! आप धन्य हैं। देवताओं के द्वारा भी प्रशंलीय हैं। आप महापुण्यशाली हैं, क्योंकि आपने शीघ्र ही संयम तथा तप की आराधना करली है। आप कतार्थ हैं, क्योंकि आपने अपनी आत्मा का कल्याण कर लिया है। आप सुकृतलक्षण हैं, તપથી શુષ્ક રૂક્ષ થઈ ગયા હતા તેમનું શરીર કેવળ હાડચામ–માત્ર રહી ગયુ હતુ. તથા જેના બેસવા-ઉઠવાથી હાડકાઓને કડકડ અવાજ થતું હતું તે એટલા કૃશ પાતળા થઈ ગયા હતા કે તેમનું શરીર મસાજાલ માત્ર દેખાતું હતું એ બધું હોવા છતાં પણ તે તપથી પ્રગટેલ અદભુત આત્મ–કાન્તિથી દેરીપ્યમાન તથા તેજપુંજ જેવા દેખાતા હતા.
તેમની સમીપે આવીને રાજ શ્રેણિક ત્રણવાર પ્રદક્ષિણપૂર્વક તેઓને વન્દન તથા નમસ્કાર કરી આ પ્રમાણે બોલ્યા
છે દેવાનુપ્રિય ! આપ ધન્ય છે. દેવતાઓ દ્વારા પણ પ્રશંસનીય છે આપ મહાપુણ્યશાળી છે; કેમકે આપે તરતજ સ યમ તથા તપની આરાધના કરી લીધી છે. આપ કૃતાર્થ છે, કેમકે આપે આપની આત્માનું કલ્યાણ કરી લીધુ છે આપ

Page #207

अर्थवोधिनी टीका वर्ग ३ अन्यनामाअणगारगरीरवर्णनम्
१२७ धितचरित्रोऽसि, हे देवानुमिय ! मानुष्यकं जन्मजीवितफलं त्वया मुलब्धम् , इति कृत्वा इत्युक्त्वा चन्द्र तेस्तुतिं करोति, नमस्यति नगरकरोति यथा
। प्राकने धन्यनामानगाराष्टकम् ।
( मालिनीत्त ) तवसि कायरई जो छहगे सव्यकालं,
पडिमिययतया जं, पारणाऽऽयंरिलाओ । इय दढयरभावा, भावियप्पा पसंतो,
जयड मुणिवरो सो, धन्ननासाणगारो ॥१॥ अजणि विउलसीसं, मुकतुंबीसमाणं,
सिउलरुइरवाहू, सुक्कसप्पोवमाणा । जउयरमइनिणं, मुक्कचम्मोवमेयं,
जयइ उणिवरो सो, धन्ननामाणगारो ॥२॥ रसणमवि य लुक्खं, सोतमेयरस सुक,
वडदलमित्र जायं, मंसरत्तेहि हीणं । नयणमवि य वीणा,-छिद्दवं तारगावं,
जयइ मुणियरो सो, धननामाणगारो ॥३॥ तवसि णिहियचित्तो, सुक्कलुक्खोवि जाओ,
सिविलियसयलंगो, कंपमाणुत्तसंगो । तयवि वरतवस्सा,-तेयसा दिप्पमाणो,
जयइ मुणिवरो सो, धन्ननामाणगारो ॥४॥ चिरयरतिमिरं जं, कंदरंतोवगाढं,,
सबइ लयसुवेज्जा, जोइणोवागएणं । भवभवदुरियं जं दसणेणेव तं वा,
___जयइ मुणिवरो सो धननामाणगारो ॥५॥ क्योंकि आपने सम्यक् रूपसे चारित्र की आराधना करली है । हे दवानप्रिय ! आपने जन्म और जीवित का फल प्राप्त कर लिया है। इतना कह कर राजा श्रेणिक स्तुति करता है :સુકૃતલક્ષણ છે, કેમકે આપે સમ્યફ-રપથી ચારિત્રની આરાધના કરી લીધી છે. હું દેવાનુપ્રિય! ખરેખર આપે જન્મ અને જીવતરનું ફળ પ્રાપ્ત કરી લીધુ છે. એટલું કહીને રાજા શ્રેણિક સ્તુતિ કરે છે.

Page #208

१२८
श्री अनुत्तरोपपातिकदशाङ्गसूत्रे
नहि भवइ सुहं जं, कप्पवच्छस्स मूले,
न खलु सुरणवीए, णावि चिंतामणीणं । तदणूवमसुहं जं,-दसणा एव लभ,
जयइ मुणिवरो सो, धन्ननामाणगारो ॥६॥ उजु-मिउ-हियओ जो, कम्मुणो णिज्जरो जो,
चरणकरणसत्तो, गुत्तिगुत्तोऽपमत्तो । समिइसमिअ उज्ज,-सत्तसत्तिप्पहावो,
जयइ मुणिवरो सो, धननामाणगागे ॥७॥ पविदलियकुबोहो, पत्तसम्ममुवोहो,
समगुणविमलासो, सिद्धिमग्गेगलासो । अणुवहयविहारो, सत्तसत्तेगसारो, जयइ मुणिवरो सो, धननामाणगारो ॥८॥
( अनुष्टुववृत्तम् ) सदोरमुहपोयरस, सबजीवहिएसिणो ।
णमो धानाणगारस्स, तवसजमधारिणो ॥९॥ । संस्कृतच्छायायां धन्यनामानगाराष्टकम् ।
(मालिनीवृत्तम् ) तपसि कृतरतियः, पष्ठके सर्वकालं,
प्रतिनियततया यत् , पारणाऽऽचाम्लतोऽपि । इति दृढतरभावाद, भावितात्मा प्रशान्तो,
जयति मुनिवरोऽयं, धन्यनामाऽनगारः ॥१॥
:: धन्य अणगारका अष्टक :: षष्टक तपस्या में परायण शान्त-मानस सर्वदा
व्रत के अनन्तर अमिल से पारण-विधायक जो मुदा ॥ दृढ भाव से हैं उद्यमी शुभ भावना में अटल हो अनगार मुनिवर धन्य नामा की सदा जय अचल हो ॥१॥
અથ ધન્યનામા અણુગરનું અષ્ટક આદરી છઠ છઠ તપસ્યા, સર્વ કાલે વિહરતા, કરી પારણે આવેલ રસહીન, શાત મૂર્તિ વિચરતા, દઢ ભાવથી તપ ઉદ્યમી, શુભ ભાવનામાં મગ્ન , જય હે અણગાર એવા, ધન્ય મુનિવર તણે છે ૧ છે

Page #209

-
अर्थवोधिनी टीका वर्ग ३ धन्यनामाअणगारशरीरवर्णनम् १२९
अजनि विपुलशीर्ष, शुष्फतुम्बीसमानं,
मृदुलरुचिरवाहू, शुष्कमर्पोपमानौ । यदुदरमतिनिम्नं, शुप्फहत्योपमेयं,
जयति मुनिवरोऽयं, धन्यनामाऽनगारः ॥२॥ रसनमपि च रूक्ष, श्रोत्रमेतस्य शुष्क,
वटदलमिव जात, मांसरक्तैर्विहीनम् । नयनमपि च वीणा, रन्ध्रवत्तारकावत ,
____ जयति मुनिवरोऽयं, धन्यनामाऽनगारः ॥३॥ तपसि निहितचित्तः, शुष्करक्षोऽपि जातः,
शिथिलितमकलागः, कम्पमानोत्तमागः । तदपि वरतपस्या,-तेजसा दीप्यमाना,
जयति मुनिवरोऽयं, धन्यनामानगारः ॥४॥ कपाल जिन का शुष्क तुम्बी के मरीन्द्रा हो गया
कोमल रुचिर भुज शुष्क सर्प समान है तपसे नया ।। जिन का उदर अति निम्न मृग्वा चर्म मा, अति शिथिल हो ___ अनगार युनिवर धन्य नामा की सदा जय अचल हो ॥२॥ सूखी हुई रसना तथा सूखा प्रवण अनि छीन है।
वट-वृक्ष के पत्ते सरीखा मांस -शाणित हीन है ॥ आंख वीणा छेद-तारा तुल्य भासित विमल हो । ___ अनगार मुनिवर धन्य-नामा की सदा जय अचल हो ॥३॥ तप में रखे हैं चित्त मृखा सक्ष विग्रह भामता
सब अङ्ग ढीले हो गये शिरभी तथा है कापता॥ तो भी कठिन तप-तेज से हैं गोभते अति विमल हो
अनगार सुनिवर धन्य नामा की सदा जय अचल हो ॥४|| શીર્ષ જેનુ શુષ્ક તુ બી-સમ વાયુ તપને લીધે, કમળ સુશેભિત બહુ સૂકા, સર્પ જેવી છે દીસે, ખાડા પડ્યા છે ઉદર માહે જ્યમ ભીસ્તી ફેરી મશક છે, જય હો અણગાર એવા ધન્ય મુનિવર તગે છે ૨ | રસના થઈ સૂકી અમીહીન, કાન પણ બહેન થયા, શુષ્ક વડના પાન જેવા માસ શેeત હીન થયા, ઊંડાં ગયાં છે નયન જેના કારક વગના રંધ્ર હિ, ય હજે અણુગાર એ ધન્ય મુનિવર તા. ૩ છે

Page #210

१३०
श्री अनुत्तरोपपातिकमुत्रे
चिरतरतिमिरं यद्, गहरान्तः प्रगाढं, सपदि लयमुपैति ज्योतिपोपागतेन । भवभवदुरितं यदर्शनेनैव तद्वद्,
जयति मुनिवरोऽयं धन्यनामाऽनगारः नहि भवति मुखं यत्, कल्पवृक्षस्य मूले, न च खलु सुरथेना, नपि चिन्तामणीनाम् । तुपसुखं य - दर्शनादेव लभ्यं,
जयति मुनिवरोऽयं, धन्यनापानगारः
॥५॥
તપમગ્ન જેવું ચિત્ત છે વધુ શુષ્ક ને અતિ રૂક્ષ છે, સૌ અંગ નિખળ થઇ જતા કાપી રહેલું શીપ છે, કઠિન તપ ને તેજથી છે શોભતા નિગ્રંથ 'હા, જય હે અણુગાર એવા ધન્ય મુનિવર તણેા ચિર કાળથી વ્યાપી રહેલ તિમિર ગાઢ ગુફા તણું, પ્રકાશના આગમનથી જીવ લઈને लागतुं', દર્શન જેના માત્રથી ભવભવ પાપ કેરેટ નાશ હા, જય હો અણુગાર એવા ધન્ય મુનિવર તણે. કલ્પતરૂના મૂળમાં જે સૌખ્ય અતિ દુર્લભ કહ્યાં, સુધેનુ ચિંતા મણિ થી મળવાં કઠીન સુખ અતિ રહ્યાં, જેને નીરખતાં માત્રમાં મળે અસિમ સુખના પુજ છે, જય હો મણગાર એવા ધન્ય મુનિવર તણા
॥६॥
तप से समागत तेज से जिनका प्रकाशन जागता कन्दरा में चिर- निवासी गाढ तम है भागता || जिन के सुदर्शन से भवोभव पाप नशता अबल हो अनगार सुनिवर धन्य-नामा की सदा जय अचल हो ॥ ५ ॥ कल्पतरू के मूल में जो सौख्य अति दुर्लभ कहा
सुरघेनु - चिन्तामणिन ते मिलना कठिन सुख जो महा ॥ देखते ही है जिन्हें सुख असम मिलता अटल हो अनगार मुनिवर धन्य-नामा की सदा जय अचल हो
॥ ६ ॥
॥ ४ ॥
॥4॥
॥६॥

Page #211

अर्थबोधिनी टीका वर्ग ३ धन्यनामाणगार स्तुति
ऋजुमृदुहृदयो यः कर्मणां निर्जराकृत्, चरणकरणसक्तो गुप्तिगुप्तोऽममनः । समितिसमित उद्यत्स्वात्मशक्तिमभावो,जयति मुनिवरोऽयं धन्यनामानगारः प्रविदलितकुबोधः, प्राप्तसम्यक्सुबोधः,
शमगुणविमलास्यः सिद्धिमा कलास्यः | अनुपहतविहारः, स्वात्मवीर्यै कसारो, जयति मुनिवरोऽयं, धन्यनामाऽनगाः
( अनुण्डुव्वृत्तम् )
सदरमुखपोताय सर्वजीव हितैषिणे । नमो धन्यानगाराय, तपः संयमधारिणे । इति धन्यनामानगाराष्टकं सम्पूर्णम् ॥
11911
નિષ્કપટ કોમળ હૃદય થકી, સકળ કર્મ વિદારતા, જે ચરણ કરણુ સકત ને વળી સુપ્તિને પણ ધારતા, જે સમિતિ ધારી છે સદા, ઉજ્જવળ પ્રતાપી સમળ હે, જય હો અણુગાર એવા ધન્ય મુનિવર તણે દુર્ગંધ જેણે નષ્ટકરી સુમેાધ સમ્યક્ ધારતાં, સમભાવી શાત પ્રસન્નમુખ, વળી સિદ્ધમા` પ્રકાશતા, વિહાર કરતા ઉગ્ર જેએસ સ્વાત્મ વિ એક મારને, જય હો અણુગાર એવા ધન્ય મુનિવર તણ્ણા
|८||
11811
निश्छल मृदुल हिय जो अशेषन कर्म को हैं जारते, जो चरण-करणा-सक्त और सुगुप्ति को है धारते || समितिधारी हैं तथा उद्यत्प्रतापी सबल हो,
अनगार मुनिवर धन्य नामा की सदा जय अचल हो ॥ ७ ॥ प्रविनष्ट है जिन का कुबोध सुबोध दिनमणि भासता
शम से प्रसन्न मुखारविन्द विमुक्ति मार्ग प्रकाशता ॥ अरु उग्र विहरण राजते जिन धर्मसर के कमल हो अनगार मुनिवर धन्य नामा की सदा जय अचल हो ॥ ८ ॥
॥ ७ ॥
१३१
॥ ८ ॥

Page #212

-
'श्री अनुत्तरोपपातिकमूत्रे एवं स्तुत्वा नमस्कृत्य श्रेणिको राजा भगवत्समीपमुपागतः। प्रसन्नचेतसा भगवन्तं प्रणम्य निजगाद-देवानुप्रियेण भवता यथा कथितं तथैव धन्यनामानगारो मया दृष्टः । इत्येवं धन्यनामानगारं स्तुवन् भगवन्तं श्रीमहावीरं त्रिकृत्वोऽभिवन्ध नत्वा च तामेव दिशं प्रतिगतो यस्या दिशः समागतः ।।मु०३९॥
तपासमाराधनानन्तरं धन्यनामानगारेण किं कृतम् ? इत्याह-'तए णं तस्स' इत्यादि । । .
मूलसू-तए णं तस्स धण्णस्स अणगारस्स अघणया कयाई पुव्यरत्तावरत्तकाले धम्मजागरियं जागरसाणस्स इमेयारवे अदोरे-सहित मुखरिका जो जीव रक्षा के लिए
धरते तथा संयम-तपस्या-धीरता धारण किये ।। अनगार-धन्य-पदाम्बुजों में वन्दना सन्तत लसे उनकी ललाल-पचिन लीला हृदय में मेरे बसे ॥९॥ ॥ इति धन्य-नामा अनगार का अष्टक सम्पूर्ण ॥
इस प्रकार स्तुति तथा वन्दन-नमस्कार कर राजा श्रेणिक भगवान् के समीप आया । प्रसन्न मन हो वह भगवन् को नमस्कार कर बोला, हे भगवन् ! जैसा आपने कहा था उसी रूपमें मैंने धन्यनालक अनगार को देखा है । इस प्रकार धन्यकुमार अनगार की भूरि भूरि प्रशंसा करता हुआ भगवन् को तीनवार प्रदक्षिणा पूर्वक वन्दन-नमस्कार कर जहाँ ले आया बहा गया ॥ सू० ३९ ॥
ધરી જીવ રક્ષા કારણે મુખવસ્ત્રિકા દેરા છતી, સચમ તપસ્યા સાથે જેણે ધીરતા ધારી હતી, એ ધન્ય મુનિના પદકમળમાં શીર્ષ મારૂં નતકરી, માર્ગ વાયુ પ્રકાશને, જિન ભાષિત હૈયે ધરી. એ ૯ મે
છે ઈતિ ધન્યનામા અણગાર અટક સંપૂર્ણ | એ પ્રમાણે સ્તુતિ તથા વન્દન નમસ્કાર કરી રાજા શ્રેણિક ભગવાનની પાસે આવ્યા પ્રસન્ન–મુખ થઈ તે ભગવાનને નમસ્કાર કરી બોલ્યા- હે ભગવન્! જે પ્રકારે આપે કહ્યું હતું, તે પ્રકારે જ મેં ધન્યનામના અણુગારને જોયા છે એ રીતે ધન્યકુમાર અણગારની ઘણું ઘણું પ્રશંસા કરતા થકા ભગવાનને ત્રણવાર પ્રદક્ષિણ પૂર્વક વન્દન નમસ્કાર કરી જ્યાંથી આવ્યા હતા ત્યાં પાછા ગયા (સૂ) ૩૯): -

Page #213

अर्थबोधिनी टीका वर्ग ३ धन्यनामाणगार संस्तारक वर्णनम्
१३३
ज्झथिए, चिंतिए, कप्पिए, पत्थिए, सणोगए संकपे ससुप्पजत्था । एवं खलु अहं इसेणं ओरालेणं जहा खंदओ तहेव चिंता आपुच्छणं थेरेहिं सद्धिं विउलं दूरुहइ, मासिया संलेहणा, नवमास परियाओ, जाव कालमासे कालं किच्चा उड्टं दूरं वीवत्ता सिद्धे विमाणे देवत्ताए उबवण्णे, थेरा तहेव.
ओयरंति, जाव इसे से आयारभंडए ॥ सू० ४० ॥
,
छाया—ततस्तस्य धन्यस्यानगारस्यान्यदा कदाचित् पूर्वरात्रापररात्रकाले धर्मजागरिका जाग्रतः अग्रमेतद्रूपक आध्यात्मिकः, चिन्तितः, कल्पिनः प्रार्थितः, मनोगतः संकल्पः समुदपद्यत - एवं खलु अहं अनेन उदारेण यथा स्कन्दकस्तथैव चिन्ता आमच्छ्नं, रथविरैः सार्द्धं विपुलं दृगेहति । मासिकी संलेखना, नत्रमासपर्यायः यावत्कालमासे कालं कृत्वा ऊर्ध्वचन्द्रमः- यावत् - नवग्रैवेयकविमानमस्तटे ऊर्ध्व दूरं व्यतिव्रज्य सर्वार्थसिद्धे विमाने देवत्वेन उपपन्नः । स्थविरास्तथैवावतरन्ति यावत् - इमानि तस्याचारभाण्डकानि ॥ ० ४० ॥
टीका- 'तए णं तस्स' इत्यादि । तदनन्तरं तस्य धन्यनाम्नोऽनगाररय धन्यदा=अन्यस्मिन् समये कदाचित् पूर्वरात्रापररात्रकाले = रात्रेरपरभागे धर्मजागरिकां जाग्रतः=धर्मजागरणं कुर्वतः अयमेतद्रूपः = त्रक्ष्यमाणप्रकार आध्यात्मिकः= आत्मवियो विचारो वृक्षस्याड्कुर इव संजातः १ तदनु चिन्तितः = पुनःपुनः
तप की आराधना करनेके बाद धन्य अनगारने क्या किया वह बतलाते हैं- 'तए णं तस्स ' इत्यादि
उसके बाद एक समय रात्रि के अपर भाग (चौथे प्रहर) में धर्म जागरणा करते हुए उन धन्यकुमार अनगार के हृदय में इस प्रकार वृक्षाकुर के समान 'अध्यात्मिक' अर्थात् आत्मविषयक विचार अङ्कुरित हुआ । फिर ' चिन्तित ' अर्थात् चारम्वार स्मरणरूप वह તપની આરાધના કર્યા પછી અણુગારે શુ કર્યું ?, તે ખતાવે 'तए णं तस्स' इत्याहि.
તે પછી એક સમયે રાત્રિના અપર-ભાગ (ચાયા પહેાર ) મા ધમ ાગરણુ કરતા ચકા તે ધન્યકુમાર અણુગારના હૃદયમાં આ પ્રકારે વૃક્ષાકુર સમાન આધ્યાત્મિક’ અર્થાત્ આત્મવિષયક વિચાર અકુરિત થયા ફ્રી ‘ચિન્તિત' અર્થાત્ વાર વાર મરણુ

Page #214

१३४
-
-
-
श्री अनुत्तरोपपातिकदशासूत्रे स्मरणरूपो विचारः, द्विपत्रित इत्र २, ततः कल्पितः स एन व्यवस्थायुक्तः, 'इदमेवं करिष्यामी'-ति कार्याकारेण परिणतो विचारः पल्लवित इव ३, मार्थित:स एव इष्टरूपेण स्वीकृतः पुष्पित इब ४, मनोगतः संकल्पः मनसि दृढरूपेण निश्चयः 'इत्थमेव मया कर्तव्यम्' इति विचारः फलित इव ५, यथा-स्कन्दकः स्कन्दकवत् समुदपद्यत ।
'यथास्कन्दकः' इत्यनेनेदमवगम्यते-अहं अनेन उदारेण उग्रण, विपु. लेन महता तपःकर्मणा शुष्को रूक्षो निर्मासः अस्थिचर्मावनद्धः किटिकिटिभूतः कृशो धमनीसन्ततः संजातः, आत्मशक्त्यैव गच्छानि, मिष्ठामि, न तु शरीरवलेन, विचार द्विपत्रित के समान हो गया, । उसके बाद 'कत्पित' अर्थात् 'इसे इस प्रकार करूंगा' ऐसा व्यवस्था-युक्त कार्य के आकारसे परिणत बही विचार पल्लवित के समान हा गया । अनन्तर ' प्रार्थित अर्थात् इष्ट रूपसे स्वीकार किया हुआ वह विचार 'पुखिपत' के समान हो गया। फिर 'मनोगत संकल्प' अर्थात् 'मुझे ऐसा ही करना चाहिये' यह दृढ निश्चय रूप विचार 'फलित वृक्ष' के समान हो गया।
धन्यनामा अनगारने उस समुत्पन्न विचार का चिन्तन किया, निश्चय किया और उन्ले स्वीकृत किया तथा उसको निश्चय पूर्वक करने का संकल्प किया । स्कन्दक ऋपि के तुल्य धन्यकुमार अनगार विचार करते है :-मैं इस उन तपसे शुष्क रूक्ष एवं रक्त मांस रहित हो गया हूँ, केवल हड्डियों नसों से तथा चर्मसे बंधा हुआ शरीर रह गया है । चलने पर किट-किट शब्द होता है । मै सर्वथा निर्वल एवं कृश हो गया हूँ, आत्मशक्ति से ही गमनागमन करता રૂપ તે વિચાર દ્વિપત્રિત સમાન થઈ ગયા છે પછી “કલ્પિત” અર્થાત “એને એજ પ્રકારે કરીશ” આવા વ્યવસ્થા–યુક્ત કાર્યના આકાર થી પરિણત તે જ વિચાર પલવિત સમાન થઈ ગયા તે પછી “પ્રાર્થાિત” અર્થાત્ ઈષ્ટ રૂપથી સ્વીકાર કરેલ તે વિચાર પુષ્પિત સમાન થઈ ગયા, પછી “મને ગત સંકલ્પ” અર્થાત્ “હુને એમજ કરવું જોઈયે” આ દઢ-નિશ્ચય-રૂપ વિચાર ફલિત વૃક્ષ સમાન થઈ ગયા. ,
ધન્નાઅણગારે તે ઉપજેલ વિચારનું ચિત્તન કર્યું, નિશ્ચય કર્યો, સ્વીકાર કર્યો, તથા તેને નિશ્ચય–પૂર્વક કરવાને સાકલ્પ કર્યો, સ્કન્દક-શ્રાષિની માફક ધન્યકુમાર અણગાર વિચાર કરે છે – હું આ ઉગ્રતપથી શુષ્કરૂક્ષ તેમજ રક્તમાંસ–રહિત થઈ ગયે , કેવળ હાડકાં, નથી તથા ચર્મથી બાધેલ શરીર રહી ગયું છે, ચાલતાં કડકડ અવાજ થાય છે હું સર્વથા નિર્બલ તેમજ કૃશ થઈ ગયે છુ, આત્મશકિત

Page #215

अर्थवोधिनी टीका वर्ग ३ धन्यनामाणगार संस्तारक वर्णनम्
भाणावसरे ग्लानो भवामि, काष्ठशकटिकेव, पत्रशकटिकेव, एरण्डकाष्ठशकटिकेन सशब्दं गच्छामि, तिष्ठामि, तस्माद् यावद् उत्थानादिपुरुषाकारपराक्रमा मम विद्यते, यावच्च मम धर्माचार्यो भगवान् महावीरो विहरति तावत् ममेदमेव श्रेयः स्यात्-यत् प्रभाते सूर्योदये सति भगवन्तं प्रणम्य तदनुज्ञयाऽऽत्मकल्याणार्थ नवीनमहाव्रतारोपणं कृत्वा, आलोचनानिन्दनापूर्वकं सर्वजीवेभ्यः क्षमापणां विधाय तथारूपैः स्थविरैः सह विपुलगिरिं समारुह्य तत्र पृथिवीशिलापट्टकं प्रतिलेख्य तस्मिम् दर्भसंस्तारकं संस्तीर्य तत्रोपगतस्य मम संलेखनाजोपणाजुपितस्य भक्तपानमत्याख्यातस्य पादपगतस्य कालमनवकाङ्क्षतो विहर्त्ती कल्पते । व्याख्या सुगमा ।
१३५
हॅ, किन्तु शरीर बल से नहीं, बोलने के समय अत्यन्त कष्ट पाता । काष्ट से भरी हुई गाडी के समान, सूखे हुए पत्तो से भरी हुई गाडी के समान, एरण्ड के सूखे काष्ठ से भरी हुई गाडी के समान चलने-फिरने पर सारा शरीर किट किट आवाज करता है, अतः जब तक मेरे में स्वतः उठना बैठना आदि पुरुषाकार परक्रम है तथा जब तक मेरे धर्माचार्य श्रमण भगवान महावीर विचर रहें है तब तक मेरे लिए यही श्रेय है कि मै प्रातःकाल सूर्योदय होनेपर भगवान् को वन्दन नमस्कार कर उनकी आज्ञा से आत्म-कल्याण के लिये पुनः महावनो को धारणकर, आलोचना निन्दना-पूर्वक समस्त जीवराशि से क्षमा याचना करके तथारूप - बहुश्रुत - स्थविरो के साथ विपुलाचल पर्वत पर जाऊँ । वहॅ पृथ्वीशिलापट्ट की प्रतिलेखना कर के तथा दर्भसंस्तारक पर बैठकर संलेखना द्वारा समस्त प्रका
ચીજ ગમનાગમન કરૂ છુ, પણ શરીરબળથી નહી, મેાલતી વખતે અત્યન્ત ખેદિત થાઉં છુ, લાકડાથી ભરેલી ગાડી સમાન, સુકેલ પાદડાની ભરેલી ગાડી સમાન, એરડાના સુકા લાકડાથી ભરેલ ગાડી સમાન ચાલતા–કતાં આખું શરીર કડકડ અવાજ કરે છે, એટલે જ્યાંસુધી મ્હારામા સ્વયં ઉડવું—બેસવુ આદિ પુરૂષાકાર-પરાકમ છે તથા જ્યાંસુધી મારા ધર્માચાર્ય શ્રમણ ભગવાન મહાવીર વિચÅ ા છે ત્યા સુધી મારાં માટે એજ શ્રેય છે કે હુ પ્રાત કાળ સૂદિય થતાં ભગવાનને વન્દન નમસ્કાર કરી તેમની આજ્ઞાથી આત્મકલ્યાણ માટે ફરીથી મહાવ્રતાને ધાળુ કરી આલોચનાનિન્દના—પૂર્ણાંક સમસ્ત જીવશિથી ક્ષમા યાચના કરી તધારૂપ અનુવ્રત–વિરાની સાથે વિપુલાચલ પર્વત ઉપર જાઉ ત્યા પૃથ્વીશિલાપટ્ટનુ પ્રતિલેખન કરી તથા દર્ભ
हुन

Page #216

श्री अनुत्तरोपपातिकदशागमत्रे एवं चिन्तयित्वा प्रभातसमये श्रीभगवतः समीपमागत्य तं वन्दित्वा नमस्कृत्य पृष्टवान् । श्रीभगवदाज्ञया धन्यनामानगारः स्थविर ः साद विपुलगिरि समारुह्य यथा चिन्तितं तथैव पादपोपगमसंस्तारकं दधार । एवमेकमासिकी संलेखना। नवमासान् संयमपर्यायं पालयामास । कालमासे मृत्युसमये कालं कृत्वा चन्द्रलोकाय यावद् नवग्रैवेयकविमानप्रस्तटादपरि दुरं व्यतित्रज्य समुलाडय सर्वार्थसिद्धे विमाने देवत्वेन देवरूपेण उपपन्ना उपपाताख्यं जन्म लब्धवान् ।
___ ततः स्थविराः परिनिर्वाणप्रत्ययिक-परलोकगमनसम्बन्धिनं कायोत्सर्ग कृत्वा धन्यनाम्नोऽनगारस्य वस्त्रपात्रादीन्युपकरणानि,ममादाय विपुलगिरितोऽयोऽरके आहारों का त्यागकर जीवन-मरण की अभिलापा नहीं करता हुआ पादपोपगमन संथारा करके रहुँ ।
इस प्रकार विचार कर प्रात:काल वे श्रमण भगवान् महावीर की सेवा में उपस्थित हुए। उन को वन्दन-नमस्कार कर उन के समक्ष अपनी हार्दिक अभिलापा व्यक्त की। भगवान की आज्ञा प्राप्तकर वे धन्ना अनगार स्थविरों के साथ विपुलाचल पर्वत पर गये तथा पूर्व किये हुए विचार के अनुसार उन्होने पादपोपगमन संथारा धारण किया, वह संथारा एक मास का हुआ।
इस प्रकार नव मास पर्यन्त संयम पालन कर समाधि-मरण से भरकर चन्द्रलोक के ऊपर बारह देवलोक तथा नव ग्रेवेयक विमानो को उल्लंघन कर सर्वार्थसिद्ध विमान में देवता रूप से उत्पन्न हुए। સથારક ઉપર બેસી સ લેખના વડે સર્વે આહારનો ત્યાગ કરી જીવનમરણની અભિલાષા ન કરતાં પાદપિપગાન સ થારે કરીને રહુ
એ રીતે વિચારી સવારે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની સેવામાં ઉપસ્થિત થયા, તેઓને વન્દન–નમસ્કાર કરી તેમની સામે પિતાની હાર્દિક-અભિલાષા પ્રગટ કરી, ભગવાનની આજ્ઞા પ્રાપ્ત કરી તે સ્થવિરેની સાથે વિપુલાચલ પર્વત ઉપર ગયા, તથા પહેલાં ચિત્તવેલ વિચાર અનુસારે તેમણે પાદપપગમન સવારે ધારણ કર્યો, તે સંથારે એક માસનો થયે.
એ રીતે નવમાસપર્યત સંયમ પાલન કરી સમાધિમરણે મરી ચંદ્રલોક ઉપર બાર દેવલોક તથા નવગ્રેવેયક વિમાનને ઓળંગી સર્વાર્થસિદ્ધ નામના વિમાનમાં દેવતારૂપે ઉત્પન્ન થયા.

Page #217

अर्थबोधिनी टीका वर्ग ३ धन्यनामाणगारस्य देवलोक गमन वर्णनम् १३७ वतीर्य भगवत्समीपमागप्य भगवन्तं प्रोचुः-हे भगवन् ! तस्य धन्यनाम्नोऽनगास्य इमानि आचारभाण्डकानि वस्त्रपात्रादीन्युपकरणानि सन्तीति ॥ मृ० ४०॥ __अथ गौतमस्वामी पृच्छति-मंतेत्ति' इत्यादि ।
मूलम्-संतेत्ति भगवं गोयसे तहेव पुच्छति जहा खंदयस्स। भगवं वागरेइ जाव सव्वटसिद्धविमाणे उववण्णे। धण्णस्स णं भंते ! देवस्स केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता ? गोयमा ! तेत्तीस सागरोवमाइं ठिई पन्नत्ता । लेणं भंते ! ताओ देवलोगाओ कहिं गच्छिहिति ? कहिं उवजिहिति ? गोयमा ! महाविदेहे वासे सिज्झिहिति १, बुझिहिति २, मुच्चिहिति ३, परिणिव्वाहिति ४, सव्वदुक्खाणमंतं करेहिति ५ ॥
एवं खल्ल जम्बू ! समणेणं जाव संपत्तेणं पढमस्स अज्झयणस्त अयम? पण्णत्ते ॥ सू० ४१ ॥
॥ तइयवग्यस्स पढमं अज्झयणं समत्तं ॥३॥ १॥
छाया-भदन्त ! इति भगवान् गौतमस्तथैव पृच्छति थया स्कन्दकम्य भगवान् व्याकरोति-यावत् सर्वार्थसिद्धविमाने उपपन्नः धन्यस्य खलु भदन्त ! देवस्य कियत्कं कालं स्थितिःप्रज्ञप्ता ? गौतम ! त्रयसिगत्सागरापमाणि स्थितिः मज्ञप्ता । स भदन्त ! तम्माद्देवलोकात् कुत्र गमिप्यति ? कुत्रोत्पत्स्यते ?। है गौतम ! महाविदेहे वर्षे सेत्स्यति २, मोक्ष्यति ३, परिनिर्वास्यति ४, सर्व
धन्यकुमार अनगार को दिवंगत हुआ जानकर सहवर्ती स्थविरो ने परलोकगमन हेतुक कायोत्सर्ग किया । प्रश्चात् उनके बन्न-पात्र आदि उपकरण लेकर विपुलाचल पर्वत से नीचे उतरे और भगवान् के निकट आकर इस प्रकार बोले-हे भगवन् ! धन्यनामा अनगार के ये वस्त्र-पात्र-आदि उपकरण है ॥ सू० ४० ॥
ધન્યકુમાર અણુગારને દિવગત થયા ણી સાથે રહેનાર વિરેએ પલકગમન-હેતુક કયેત્સર્ગ કર્યો પછી તેમના વ–પાત્ર આદિ ઉપકર લઈ વિપુલાચલ પર્વત પરથી નીચે ઉતર્યા, અને ભગવાન પાશે આવી એ પ્રમાણે છેલ્યા, હે ભગવન ! ધન્યનામાં આ ગારના આ રસ પાત્ર આદિ ઉપર છે ( અ૪૦ ).

Page #218

१३८
श्री अनुत्तरोपपातिकदशाङ्गसूत्रे दुःखानामन्तं करिष्यति ५। एवं खलु जम्बूः! श्रमणेन यावत्संप्राप्तेन प्रथमस्याध्ययनस्यायमर्थः प्रज्ञप्तः ॥मु० ४१||
तृतीयवर्गरय प्रथममध्ययनं समाप्तम् ॥१॥ टीका-'भंतेत्ति' इत्यादि । तदा भगवान् गौतमः श्रीमहावीरं भगवन्तं पृष्टवान्-हे भगवन् ! प्रकृतिभद्रो धन्यनामानगारः समाधिना कालं कृत्वा क गतः ? । श्री भगवान् प्राह-हे गौतम ! प्रकृतिभद्रो धन्यनामानगारः समाधियुक्तः सन् कालं कृल्म सर्वार्थसिद्धे विमाने देवत्वेन संजातः, देवोऽभूदित्य । गौतमः पुनरपि पृष्टवान्-हे भगवन् ! धन्यदेवस्य स्थितिस्तत्र कियन्तं कालं भविष्यति ? । भगवान् प्रोवाच-त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमा स्थितिरस्ति तस्य । गौतमः पुनगह-तस्मावलोकाच्युतोऽसौ क्क गमिष्यति ?, क चोत्पत्स्यते । श्रीभगवानवादीत--स धन्यदेवो महाविदेहक्षेत्रे जन्म गृहीत्वा सिद्धो बुद्धो मुक्तः सन् निर्वाण पदं प्राप्य सर्वदुःखरहितो भविष्यति ।
हे जम्बूः ! भगवता श्रीमहावीरेण एवम्-उक्तरीत्या तृतीयवर्गे प्रथमस्याध्ययनस्य अयं-पूर्वोक्तः अर्थः भावः प्रज्ञप्ता कथितः ॥४१॥ इति अनुत्तरोपपातिकदगाङ्गे अर्थवोधिन्यां टीकायां तृतीयवर्गस्य
____प्रथममध्ययनं समाप्तम् ॥३॥ १॥ अव गौतम स्वामी भगवान् से पूछते हैं "भतेत्ति' इत्यादि।
हे भगवन् । भद्रप्रकृतिवाले धन्यनामा अनगार समाधि-पूर्वक काल करके कहा उत्पन्न हुए ?
भगवान्ने फरमाया-हे गौतम! सरल-स्वभावी तथा सरल हृदय धन्यनामा अनगार समाधिपूर्वक काल करके सर्वार्थसिद्ध विमान में उत्पन्न हुआ है।
फिर गौतम स्वामीने पूछा-हे भगवन् सर्वार्थसिद्ध में धन्यनामा देवकी कितनी स्थिति होगी।
हुवे गौतम स्वामी भगवान ने पूछे - भंतेत्ति' त्याह
હે ભગવન્! ભદ્ર પ્રકૃતિવાળા ધન્યનામા અણગાર સમાધિપૂર્વક કાળ કરીને કયાં ઉત્પન્ન થયા ?
ભગવાને કૃશ્નાવ્યું–હે ગૌતમ | સરલ સ્વભાવી તથા સરળ-હદયી ધન્યનામા અણગાર સમાધિપૂર્વક કાળ કરીને સર્વાર્થસિદ્ધ વિમાનમાં ઉત્પન્ન થયા છે
ફરી ગૌતમસ્વામીએ પૂછ્યું–હે ભગવન્ ! સર્વાર્થસિદ્ધમાં ધન્યનામના દેવની કેટલી સ્થિતિ થશે?

Page #219

अर्थबोधिनी टीका वर्ग ३ धन्यनामाणगारस्य भवान्तर विपये प्रशोनरश्च १३०
जम्बूस्वामी सुधर्मम्वामिनं पृच्छति-'जइ णं भंते ? ' इत्यादि ।
मूलम्-जइ णं भंते ! उक्खेवओ। एवं खलु जम्बू ! तेणं कालेणं तेणं समएणं काकंदीए णयरीए सहा णासं सस्थवाही परिवसइ अड्ढा । तीसे णं भद्दाए सत्थवाहीए पुत्ते सुनक्खत्ते नामं दारए होत्था, अहीण० जाव सुरूवे पंचधाई
__ भगवान्ने फरमाया-हे गौतम ! धन्यकुमार देव की वहा तैतीस (३३) सागरोपस की स्थिति है ।
गौतम स्वामी बोले-हे भगवन् ! धन्य-नामा देव वहा से चव कर कहा जायगा ? कहाँ उत्पन्न होगा?
भगवान्ने फरमाया-हे गौतम ! वह धन्य-नामा देव महाविदेह क्षेत्र में जन्म लेकर अपने समस्त कर्मों का क्षय कर के सिद्ध युद्ध मुक्त होगा तथा परमपद निर्वाणको प्राप्त कर सर्व दुःखो का अन्त करेगा।
अध्ययन का उपसंहार करते हुए श्री सुधर्मा स्वामी जम्मू स्वामी से कहते हैं-हे जम्बू ! श्रमण भगावन् महावीरने तृतीय वर्ग के प्रथम अध्ययनका यह अर्थ कहा है ॥स० ४१ ॥ श्री अनुत्तरोपपातिकदशाइसत्रकी अर्थसोधिनीनामक टीका के हिन्दी अनुवाद का तृतीय वर्ग का प्रथम अध्ययन समाप्त ॥ ભગવાને ફરમાવ્યુંહે ગૌતમ ! ધન્યકુમાર દેવની ત્યા તેત્રીસ સાપની સ્થિતિ છે
ગૌતમ સ્વામી બેલ્યા–હે ભગવન્ ! ધન્યનામા દેવ ત્યાથી ચવી કયાં જશે? કયાં ઉત્પન્ન થશે?
ભગવાને ફરમાવ્યું–હે ગૌતમ ! તે ધન્યનામા દેવ મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં જન્મ લઈ પિતાના સમસ્ત કમેને ક્ષય કરી સિદ્ધ. બુદ્ધ અને મુકત થશે, તથા પરમપદ નિર્વાણને પ્રાપ્ત કરી સર્વ દુ:ખને અન્ત કરશે
અધ્યયનને ઉપસ હાર કરતા થકા શ્રી સુધર્માસ્વામી જંબૂ સ્વામીને કહે છે-હે જ બૂ! શ્રમણભગવાન મહાવીરે ત્રીજા વર્ગના પ્રથમ અધ્યયનના આ અર્થ કહ્યા છે ( સૂ૦ ૪૧ )
અનુત્તરપપાતિક દશાંગ-સૂત્રની “અર્થાધિની”
નામક ટીકાના ગુજરાતી અનુવાદના ત્રીજા વર્ગનું પ્રથમ અધ્યયન સમાપ્ત.

Page #220

१४०
श्री अनुत्तरोपपातिकदशाङ्गमत्रे परिक्खित्ते जहा धपणे तहेव वत्तीसओ दाओ जाव उप्पि पालाय वर्टिसए विहरइ । तेणं कालेणं तेणं समएणं समोसरणं जहा धपणे तहा सुनक्खते वि निगए, जहा थावच्चापुत्तस्स तहा निक्खमणं जाव अणगारे जाए इरियासमिए जाव वंभयारी।
तए णं से सुलक्खत्ते अणबारे जं चेव दिवसं समणस्स भगवओ महावीरस्स अतिए सुंडे जाव पव्वइए तं चेव दिवस अभिग्गहं तहेब जाव विललिव आहारेइ, संजणं जाब विहरइ, बहिया जणवयविहारं विहरइ, एकारस अंगाई अहिजइ, संजमेणं तवसा अप्पाणं भावेमाणे विहरइ ।
तए णं से सुणखत्ते अणगारे तेणं ओरालेणं जहा खंदओ। तेणं कालेणं तेणं समएणं रायगिहे नयरे, गुणसिलए चेइए, सेणिए राया, सामी समोसड्ढे, परिसा निग्गया, राया निग्गओ, धम्मो कहिओ, राया पडिगओ, परिसा पडिगया । तए णं तत्स सुणखत्तस्ल अण्णया कयाइ पुव्वरत्तावरत्तकालसमयसि धम्मजागरियं जागरमाणस्स जहा खंदयस्स० । बहुवासा परियाओ, गोतमपुच्छा, तहेव कहेइ जाव सव्वटुसिद्धे विमाणे देवे उववण्णे, तेत्तीसं सागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता । सेणं भंते !० महाविदेहे सिज्झिहिति ५। ' एवं सुणक्खत्तगमेणं सेसावि अट्र भाणियव्वा, नवरं आणुपुवीए दोणि रायगिहे, दोणि साएते, दोणि वाणियग्गामे, णवमो हत्थिणाउरे, दससो रायगिहे। नवण्हं भद्दाओ जणणीओ । नवण्हं वि बत्तीसओ दाओ । नवपहं निक्खमणं

Page #221

अर्थबोधिनी टीका वर्ग ३ मुनक्षत्रादि नवकुमारवर्णनम् थावच्चापुत्तस्स सरिसं, वेहल्लस पिया करेइ। छम्मासा वेहल्लए । नव धणे । सेसाणं वहुवासा । मासियाए संलेहणाए लव्वटसिद्धे विमाणे । सव्वे महाविदेहे सिन्झिस्संति ५।
एवं खलु जंबू! समणेणं भगवया महावीरेणं आइगरेणं, तित्थगरेणं, लयंसंबुद्धेणं, पुरिसुत्तमेणं, पुरिससीहेणं, पुरिसवरपुंडरीएणं, पुरिलवरगंधहथिएणं, लोगुत्तमेणं, लोगनाहेणं, लोगहिएणं, लोगपईवेणं, लोगपजोअगरेणं, अभयदयेणं, ऋचुदयेणं, मग्गदयेणं, सरणदयेणं, जीवदयेणं, वीहिदयेणं, धस्सदयेणं, धस्सदेसएणं, धम्मनायगेणं, धस्ससारहिएणं, धम्मवर चाउरंतचकवहिएणं, दीवो-ताणं-सरणगइ-पइटेणं, अप्पडिहयवरनाणदंसणधरेणं, वियहछउमेणं, जिणेणं, जावएणं, तिण्णेणं, तारएणं, वुद्धणं, वोहएणं, मुत्तेणं, सोयगेणं, सब्वन्नुणा, सव्वदरिसिणा, सिवमयलमस्यमणंतमक्खयसव्वावाह-सपुणरावित्तिसिद्धिगइनामधेयं ठाणं संपत्तेणं अणुत्तरोववाइयदसाणं तच्चस्ल वग्गस्स अयमहे पण्णत्ते ॥ सू० ४२ ॥
॥ तइओ बग्गो समत्तो ॥ __छाया-यदि खलु भदन्त उत्क्षेपकः। एवं खलु जन्यः ! तस्मिन् काले तस्मिन् समये काकन्यां नगर्या भद्रा नाम सार्थवाही परिवसति, आढया। तस्या भद्रायाः सार्थवाह्याः पुत्रः सुनक्षत्रो नाम दारकोऽभवत् । अहीन० यावत्सुरूपः पञ्चधात्रीपरिक्षिप्तो यथा धन्यस्तथा मुनक्षत्रोऽपि निर्गतः, यथा स्थापत्यापुत्रस्य तथा निष्क्रमणं, यावत् अनगारो जात र्यासमिता यावद् ब्रह्मचारी ।
__ततः मुनक्षत्रोऽनगारो यस्मिश्चैव दिवसे श्रमणम्य भगवनो महावीरस्यान्तिके सुण्डो यावत्मवजितस्तस्मिश्चैव दिवसे अभिग्रहं तथैव यावद् चिलमिवाहारयति, संयमेन यावद् विहरति, बहिर्जनपदविहारं विहरति । एकादगाझान्यबीते, संयमेन नागऽऽत्मानं भावयन विहरति ।

Page #222

अनुत्तरोपपातिकसूत्रे
ततः स सुनक्षत्रस्तेनोदारेण यथा स्कन्दकः । तस्मिन् काले तस्मिन् समये राजगृहं नगरं, गुणशिलकं चैत्यं, श्रेणिको राजा, स्वामी समवस्तृतः, परिपन्निर्गता, राजा निर्गतः, धर्मः कथितः, राजा प्रतिगतः, परिषत् प्रतिगता । ततस्तस्य सुनक्षत्रस्यान्यदा कदाचित् पूर्वरात्रापररात्रकालसमये धर्मजागरिकां जाग्रतः, यथा स्कन्दकस्य बहुवर्षाणि पर्यायः, गौतमपृच्छा, तथैवकथयति यावत्सर्वार्थसिद्धे विमाने देव उपपन्नः । त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । स मदन्त !० महाविदेहे सेत्स्यति ।
१४२
9
एवं नक्षत्रगमेन शेषा अप्यष्टौ भणितव्याः, नवरं विशेषः - आनुपूर्व्या द्वौ राजगृहे, द्वौ साकेते, द्वौ वाणिज्यग्रामे, नवमो हस्तिनागपुरे, दशमो राजगृहे । नवानां भद्रा जनन्यः । नवानामपि द्वात्रिंशत्कादायः । नत्रानां निष्क्रमणं स्थापत्यापुत्रस्य सह, वैहल्यस्य पिता करोति । षण्मासा वैहल्यस्य नव धन्यस्य, शेषाणां वहूनि वर्षाणि (पर्यायः) । मासिक्या संलेखनया सर्वार्थसिद्धे विमाने । सर्वे महावि सेत्स्यन्ति ।
एवं खलु जम्बूः ! श्रमणेन भगवता महावीरेण आदिकरेण, तीर्थकरेण, स्वयं संबुद्धेन, पुरुषोत्तमेन, पुरुषसिंहेन, पुरुषवरपुण्डरीकेण, पुरुषवरगन्धहस्तिना, लोकोत्तमेन, लोकनाथेन, लोकहितेन, लोकप्रदीपेन, लोकप्रद्योतकरेण, अभयदयेन, चक्षुर्दयेन, मार्गदयेन, शरणदयेन, जीवदयेन, बोधिदयेन, धर्मदयेन, धर्मदेशन, धर्मनायकेन, धर्मसारथिना, धर्मवरचातुरन्तचक्रवर्तिना, द्वीपत्राणशरणगतिप्रतिष्ठेन, अप्रतिहतवरज्ञानदर्शनधरेण, व्यावृत्त छाद्मस्थ्येन, जिनेन जायकेन, तीर्णेन तारकेग, बुद्वेन बोधकेन, मुक्तेन मोचकेन, सर्वजेन, सर्वदर्शिना, शिवमचलमरुजमनन्तमक्षयमन्यावाधमपुनरावृत्तिकं सिद्धिगतिनामधेयं स्थानं संप्रातेन अनुत्तरोपपातिकदशानां तृतीयस्य वर्गस्यायमर्थः प्रज्ञप्तः ॥०४२ || ॥ तृतीयो वर्गः समाप्तः ॥
टीका- 'जइ णं भंते ! उक्खेवओ ' इति । हे भगवन् ! अनुत्तरोपपातिकदशाङ्गस्य तृतीयवर्णे प्रथमाध्ययनस्य भगवताऽयमर्थः कथितः, तत्र द्वितीया
श्री जम्बूस्वामी सुधर्मा स्वामी से पूछते हैं - 'जड़ णं भंते' इत्यादि । हे भगवन् ! श्री अनुत्तरोपपातिकदशाङ्गसूत्र के तृतीय वर्ग के
श्री स्वामी सुधर्मास्वामीने चूछे छे :- 'जड णं भंते !' त्याहि હે ભગવન્ ! શ્રી અનુત્તરપાતિકઇશાગ સૂત્રના ત્રીજા વર્ગોના પ્રથમ અધ્યુંચનના ભગવાને આ અર્થ કહ્યા છે તે હે ભગવન્ દ્વિતીય આદિ શેષ અધ્યયનાના શુ અર્થ પ્રરૂપિત કર્યાં છે ?

Page #223

अर्थवोधिनी टीका वर्ग ३ सुनक्षत्रादि नवकुमारवर्णनम्
१४३
दीनामध्ययनानां काऽर्थः प्रज्ञप्तः ? | सुधर्मस्वामी जम्बस्वामिनं प्रत्याह हे जम्बूः ! काकन्यां नगर्यो भद्रासार्थवाद्याः पुत्रः सुनक्षत्रो नाम आसीत् । तस्य सर्व वर्णनं धन्यकुमारवद्विजेयम् ।
एवं सुनक्षत्रवदन् शेषा अपि अष्ट कुमारा वक्तव्याः, नवरं = विशेषस्तु आनुपूर्व्या = अनुक्रमशः द्वौ ऋपिदास - पेल्लको राजगृहे नगरे जाती । द्वी रामपुत्रचन्द्रिको साकेते = अयेाध्यायां, द्वौ = पृष्टिमातृक - पेढालपुत्री वाणिज्यग्रामे, नवमः पोहिलो हस्तिनापुरे, दशमश्र वेदलो राजगृहे नगरे संजातः ।
नवानां धन्यकुमारादीनां जनन्यो भद्रानाम्न्य आसन, एकैकस्य जननी भानाम्नी पृथक् पृथगासीदिति भावः । धन्यकुमारादीनां नवानां निष्क्रमणं प्रथम अध्ययनका भगवान् ने यह अर्थ कहा है तो हे भगवन् ! द्वितीय आदि शेप अध्ययनों का क्या अर्थ प्ररूपित किया है ? |
श्री सुधर्मास्वामी श्री जम्बूस्वामी को संबोधित कर इस प्रकार वोले- हे जम्बू ! काकन्दीनगरी में भद्रा सार्थवाही के सुनक्षत्र - नामक एक पुत्र था ! इसका सारा वर्णन धन्यकुमार के समान है । केवल धन्यकुमार की दीक्षा - पर्याय नव मास की थी तो सुनक्षत्र अनगार की बहुत वर्षों के दीक्षा पर्याय थी ।
इस प्रकार सुनक्षत्र के समान शेप आठों ही कुमारों का जीवनवृत समझना चाहिये । विशेषता यही है कि इन में क्रमशः दो- कपिवास और पेल्लक - राजगृह नगर में, दो - रामपुत्र और चन्द्रिकअयोध्या में दो-पृष्टमातृक और पेढालपुत्र- वाणिज्य-ग्राम में, नववा पोटिल - हस्तिनापुर में तथा दशवां वेहलकुमार राजगृह नगर से उत्पन्न हुआ । धन्यकुमार आदि नवों कुमारों की भद्रा नामक मातायें
-
શ્રીસુધર્માસ્વામી શ્રીજ ખૂસ્વામીને સધી આ પ્રમાણે મેલ્યા હું જ ! કાકન્દી નગરીમાં ભદ્રા સાઈવાડીને ગુનક્ષત્ર નામે એક પુત્ર હતા તેનું સઘળુ વન ધન્યકુમારની માફકજ છે, કેવળ ધન્યકુમારની દીક્ષાપર્યાય નવ માસની હતી તે સુનક્ષત્ર અણુગારની દીક્ષાપર્યાય ઘણા વર્ષની હતી.
એ રીતે સનાત્ર સમાન શેષ આઠેય કુમારાનુ જીવનવૃત્તાન્ત સમજવુ જોઇએ. વિશેષતા એજ છે કે એએમા કમશ . એ પાસ અને પેલ્લક રાજગૃહ નગરમાં, એરામપુત્ર અને ચડ્રિંક અયેાધ્યામા એ–પૃષ્ટમાતૃક અને પેઢાલપુત્ર વાણિ-ચગ્રામમાં ઉત્પન્ન થયા નવમા પાટ્ટિલ હસ્તિનાપુરમા, તયા દશમાં વેલ્લ કુમાર રાજગૃહનગરમાં ઉત્પન્ન થયા ધન્યકુમાર આદિ નવેય કુમારેાની ભદ્રાનામની માતાએ હતી. પ્રત્યેકની

Page #224

-
-
१४४
श्री अनुत्तरोपपातिकमूत्र स्थापत्यापुत्रसदृशं स्वस्त्रजननी कृतवती । दशमस्य वेहल्लल्य निष्क्रमणं पिता कृतवान् । वेहल्लस्य संयमपर्यायः पाण्मासिकः । धन्यनारनोऽनगारस्य ननमासिकः पर्यायः प्रागुक्तः। शेषाणां मुनक्षत्रादीनामष्टानामनगाराणां वहृनि वर्षाणि श्रमणपर्गायः। संलेखना सर्वेषां मासिकी। सवार्थसिद्धे विमाने सर्वे देवत्वेन समुत्पन्नाः । महाविदेहे क्षेत्रे सिद्धिगति प्राप्स्यन्ति ॥० ४२।।
सूलम्-अणुतरोववाइयदसाणं एगो सुयक्खंधो, तिन्नि वग्गा, तिसु चेव दिवसेसु उदिसिज्जति । तत्थ पढसे बग्गे दस उद्देसगा, विइए बग्गे तरस उदेसगा, तइए वग्गे दस उद्वेसगा; सेसं जहा जापाचालकाहाणं तहा णेयव्वं । ॥ इय अणुत्तरोववाइयदसाओ समत्ताओ ॥
॥ नवमं अंगं समत्तं ॥ छाया-अनुत्तरोपपातिकदशानामेकः श्रुतस्कन्धः, त्रयो वर्गाः, त्रिपु चैव दिग्मेषु उदिश्यन्ते । तत्र प्रथमे वर्गे दश उद्देशकाः, द्वितीये वर्ग त्रयोदश उद्देशकाः, थी । प्रत्येक की भद्रा नामक भिन्न २ माताएं थीं न कि एक ही । धन्यकुमार आदि नवों कुमारों का दीक्षामहोत्सव थावचापुत्र के ममान अपनी २ माताओं ने किया था । दावां वेहल का दीक्षा महोत्सव उस के पिताने किया था । वेहल्ल की छः मास, धन्यकुमार की नव मास तथा शेप सुनक्षत्र आदि आठों ही अनगारों की बहुत वर्षों की दीक्षा पर्याय थी । सबोंने एक एक मास की संलेखना की । सब सर्वार्थसिद्ध विमान में देवतारूप से उत्पन्न हुए। तथा वे महाविदेह क्षेत्र में जन्म लेकर समस्त करने का क्षय कर मोक्ष प्राप्त करेंगे ॥सू०४२॥ ભદ્રાનામે ભિન્ન ભિન્ન માતાઓ હતી નહિ કે એકજ ધન્યકુમાર આદિ નવેય કુમારને દીક્ષા મહોત્સવ થાવસ્ત્રાપુત્રની માફક પિતપોતાની માતાઓએ કર્યો હતો, દશમાં વેહલને દીક્ષા મહોત્સવ તેના પિતાએ કર્યો હતે વેહલની છ માસ ધન્યકુમારની નવ માસ તથા શેષ સુનક્ષત્ર આદિ આઠેય અણગાની ઘણા વર્ષોની દીક્ષા પર્યાય હતી. સેવે મુનિઓએ એકેક માસની સ લેખના કરી સર્વે સર્વાર્થસિદ્ધ વિમાનમાં દેવતારૂપે ઉત્પન્ન થયા તથા તેઓ અન્તમા મહાવિદેહ ક્ષેત્રે જન્મ લઈ સમસ્ત કર્મોને ક્ષય કરી મેક્ષ પ્રાપ્ત કરશે (સૂ૦ ૪૨)

Page #225

अर्थवोधिनि टीका वर्ग ३ शास्त्र समप्तिः तृतीये वर्गे दश उद्देशकाः । शेपं यथा ज्ञाताधर्मकथानां तथा ज्ञातव्यम् ।। ॥ अनुत्तरोपपातिकदशानां संस्कृतच्छाया समाप्ता ।।
॥ नवममद्रं समाप्तम् ।। तृतीयवर्गस्य वर्णनमुपसंहरन् श्रीमुधर्मा स्वामी कथयति-एवं खलु' इत्यादि।
हे जम्बूः ! एवम् उक्तरीत्या भगवता श्रीमहावीरेण यावमिद्धगितिनामधेयं स्थानं संप्राप्तेन अनुत्तरोपपातिकदशाङ्गस्य तृतीयवर्गस्यायम्-उक्तरूपः अर्थः मावः प्रनता कथितः ॥ ॥ इति अनुत्तरोपपातिकदशानाम्नो नवमानस्य अर्थमोविन्यां
टीकायां तृतीयो वर्गः समाप्तः ।। ॥ इति श्री-विश्वविख्यात-जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभापाकलितललितकलापालापक-विशुद्धगद्यपद्यनैकग्रन्थनिर्मायक-वादिमानमर्दक-श्रीशाहन्छनपतिकोल्हापुरराजप्रदत्त- जैन शास्त्राचार्य -पदभूपित-कोल्हापुरराज
गुरु-बालब्रह्मचारि-जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री-बासीलालव्रतिविरचितायाम् अनुत्तरोपपातिकदशाङ्ग-सूत्रस्य अर्थबोधिन्याख्या
व्याख्या समाप्ताः ॥१॥ अब तृतीय वर्गका उपसंहार करते हुए श्री सुधर्मास्वामी श्री जम्बूस्वामीको संयोधन कर कहते हैं:-'एवं खलु' इत्यादि०
हे जम्बू ! इस प्रकार पूर्वोक्त गुणों से युक्त श्रमण भगवान् महावीरने अनुत्तरोपपातिकदशाङ्गसूत्र के तृतीय वर्गका यह अर्थ कहा है। ॥ श्री अनुत्तरोपपातिकदशाङ्ग-नामक नवमान की अर्थबोधिनीनामक
टीका का तृतीय वर्ग समाप्त ॥ ॥ इति श्री अनुत्तरोपपातियादगाल सूत्रकी अर्थवोधिनी टीका का
हिन्दी अनुवाद समाप्त ॥ હવે ત્રીજા વર્ગને ઉપસંહાર કરતા શ્રી સુધર્માસ્વામી શ્રી જંબુસ્વામીને સબधन ४२ ४ - ‘एवं खलु' त्यादि
४५! मा शत पूति गुथी युस्त श्रम लगवान महावीर अनुत्तरी૫પાતિકદશાગ સૂત્રના ત્રીજા વર્ગના આ અથ કહ્યો છે શ્રી અનુપાતિકદશાંગ નામક નવમાઅગની “અર્થબોધિની
A નામની ટીકાને ત્રીજો વર્ગ સમાપ્ત. ઈતિ અનુત્તરપપાતિકદશાંગ સૂવની અર્થાધિની
ટીકાને ગુજરાતી અનુવાદ સમાપ્ત

Page #226

श्री अनुत्तरोपपातिकमत्रे ॥ शास्त्रप्रशस्तिः ॥
( अनुष्टवत्तम् ) काठियावाडदेशे च, बर्द्धमानपुरी पुरा ।
वढवाणसिटीनाम्नी, या प्रसिद्धाऽस्ति संपति ॥१॥ तत्राहं मुनिभिः साढे, ग्रामाद्गामान्तरं वजन् । टीकामकार्षमागत्य, सरलामर्थबोधिनीम्
॥२॥ ते चेमे
( वसन्ततिलकावृत्तम् ) मिथ्यात्वदर्शन-चरित्रविमोहनीय:
विध्वंसनेन समवाप्य रुचि स्पधर्मे । व्याख्यानतो मुदमुपैति च यस्य पर्पत् ,
सोऽयं विभाति मुनिवीर-समीरमल्लः शास्त्रार्थसंग्रहविधौ त्वरया युतेन,
साहाय्यमत्र मम तेन परं व्यधायि । तं वीरपुत्रपदशोभि-समीरमल्लं, नित्यं स्मरामि ननु किं करवाणि तस्मै ॥४॥
(शिखरिणीवृत्तम् ) उदारो निमांनो जिननिगमतत्त्वार्थनिपुणः,
क्रियादक्षोऽक्लान्तो गुरुजनमनोहादजनकः । सभायां चातुर्याद् बहुजनमनोरञ्जनपरः, - कनैयालालोऽयं सदयहृदयः संयमपरः ॥५॥
. (मालिनीवृत्तम् ) -धरणिरिव सहिष्णुः सिन्धुगाम्भीर्यजिष्णुः, ___.. ‘सुहुत इव कृशानुस्तेजसा दीप्यमानः । विमलमपि यदन्तः शारदाम्भासमान,
स मुनि मदनलालः शोभते सत्तपस्वी ॥६॥

Page #227

||७||
दीर्घसेनादि १३ कुमारवर्णनम्
( भुजङ्गप्रयातवृत्तम् ) गुरोभक्तिभावेन युक्तः क्रियावान ,
प्रसन्नः प्रवीणो विगों गुणी च । तपोभावयुक्तः सदा राजते यः, तपस्वी मुनिमाँगिलाल प्रशान्तः
(मन्दाक्रान्तावृत्तम् ) शान्तो दान्तः स्थविरपदवीशोभितः शुद्धभावो,
मोहोद्रेकप्रमथनपरो मोक्षसौख्यामिलापी । सम्यश्रद्धाविमलहृदयः पदविधमाणिपालो,
देवीलालः सुमुनिरिह यो राजते सच्चरित्रः ॥८॥ द्वयधिकद्विसहस्राब्दे (२००२), विक्रमस्य गुरोर्दिने ।
ज्येष्ठकृष्णदले टीका, द्वादश्यां पूर्णतामगात् ॥१॥ टीकासमाप्तिसमये, साधवः सत्य उत्तमाः।
सन्त्यत्र तेपां नामानि, कथ्यन्ते गुणद्धये ॥१०॥ तथाहि
( अनुष्टुवृत्तम् ) लिम्बडीसम्पदायस्थो,-धनजीस्वामिनामकः ।
गुरुभ्रात्रा समायुक्ता, राजते चन्द्रवद् गणे ॥११॥
( शादूर्लविक्रीडीतवृत्तम् ) छोटालालमुनिर्वयोमधुरिमाऽऽनन्दमदः प्राणिनां,
चश्चचन्द्रकलेव यस्य करुणा पकायतापापहृत् । पूर्णश्चन्द्र इत्र प्रतप्तजनताज्ञानामृताऽऽचर्पणः,
लोकानन्दगुणेन यः किल सदानन्दी मसिद्धोऽभवत् ॥१२॥ वैयावृत्तिगुणममोदितमुनिजेता कपायस्य यः,
माणिताणपरायणः करुणया यस्य द्रवत्यन्तरम् । लक्ष्मीचन्द्रमुनिः स शान्तहृदयो धीरस्तथैतावुभौ,
राजेते मृदुमानसौ मुनिवरौ यो लिम्बडीगच्छके ॥१३॥

Page #228
148 - - श्री अनुत्तरोपपातिकदशासूत्रे ( अनुष्टुववृत्तम् ) जीवनजी स्वामिनामा, भगवान्जी-मुनीश्वरः / दर्यापुरीसुगच्छेऽच्छे, भ्राजते रविचन्द्रवत् // 14 // ( तोटकवृत्तम् ) हरिदानमुनिजिनशासनतो, वचनामृनतोपितभव्यजनः / वरबालमुगच्छगतो नियता, जननीसहितो मुनिधर्मरतः // 15 // / सतीनामानि / ( शादुर्लविक्रीडीतवृत्तम् ) माँधीवाइ-सती गुणद्वयवती शान्ता सहिष्णुः परा, अच्चीवाइ-सती समाश्रितवती सम्यक तपःसंयमम् / साध्वी श्रीझबकेतिनामविदिता विख्यानगम्भीरता, साध्व्यः सूरजबाइ-आदिदशका दर्यापुरीगच्छकाः // 16 // / वढवाणशहरश्रीसङ्घः / ( शार्दूलविक्रीडितवृत्तम् ) अवत्यस्त्रितयः कृपासमुदयः श्रीजैनसको मिथः, प्रेमावद्धविधेयपद्धतिमिलद्दीनातरक्षापरः। शुद्धस्थानकवासिधर्मनिरतो रत्नत्रयाभः शुमः, श्रद्धावान निगमे जिनप्रवचने श्रेयस्करे शोभते // 17 // // इति शास्त्रप्रशस्तिः // मगलं भगवान् वीरो, मङ्गलं गौतमः प्रभुः / मुधर्मा मङ्गलं जम्बू, जैनधर्मश्च मङ्गलम्