Book Title: Agam Sutra Satik 28 Tandulvaicharika PainngSutra 05
Author(s): Dipratnasagar, Deepratnasagar
Publisher: Agam Shrut Prakashan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003362/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ नमो नमो निम्मल दंसणस्स आगमसुनाण (सटीक) भाग:-१४ :संशोधक सम्पादकश्च: मुनि दीपरतनानागार Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बालब्रह्मचारी श्री नेमिनाथाय नमः नमो नमो निम्मल दंसणस्स श्री आनंद-क्षमा ललित-सुशील-सुधर्मसागर गुरूभ्योनमः आगम सुत्ताणि (सटीक) भागः - १४ निरयावलिकाउपाङ्गसूत्रं, कल्पवतंसिकाउपाङ्गसूत्रं, पुष्पिकाउपाङ्गसूत्र, पुष्पचूलिका उपाङ्गसूत्रं, वृष्णिदशाउपाङ्गसूत्रं चतुःशरणप्रकीर्णकसूत्र, महाप्रत्याख्यानप्रकीर्णकसूत्रं, तंदुलवैचारिक प्रकीर्णकसूत्रं, गच्छाचारप्रकीर्णकसूत्रं, देवेन्द्रस्तवप्रकीर्णकसूत्रं, -: संशोधकः सम्पादकश्चः : मुनि दीपरत्नसागर रविवार २०५६ ४५ - आगम सुत्ताणि- सटीक मूल्य रू.११०००/ ता. १४/४/२००० आतुरप्रत्याख्यानप्रकीर्णकसूत्रं, भक्तपरिज्ञा प्रकीर्णकसूत्रं संस्तारक प्रकीर्णकसूत्रं गणिविद्याप्रकीर्णकसूत्रं मरमसमाधिप्रकीर्णकसूत्रं 5 आगम श्रुत प्रकाशन 55 - संपर्क स्थल : " आगम आराधना केन्द्र" शीतलनाथ सोसायटी विभाग - 9, खानपुर, फ्लेट नं-१३, ४ थी मंझिल, व्हायसेन्टर, अहमदाबाद (गुजरात) Mega Man W चैत्र सुद११ Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ विषयानुक्रम आगमाः-१९.....३३ विषयानुक्रमः विषयः | पृष्ठाङ्कः मूलाङ्कः विषयः पृष्ठाङ्कः । २६ २ ४८ ४८ |१९| नियावलिकाउपाङ्गसूत्रस्य विषयानुक्रमः | [१-१९ / अध्ययन-१ कालः | ५ | -२१ | अध्ययनानि-३......१० | २० | अध्ययनं-२ सुकालः | २६ | | कृष्णः, सुकृष्णः इत्यादि |२०| कल्पवतंसिकाउपाङ्गसूत्रस्य विषयानुक्रमः | अध्ययनं-१ पद्मः २७| ३-५ | अध्ययनानि-३.....१० अध्ययन-२ महापद्मः | २८ । भद्रः, समुद्रः इत्यादि २१ पुष्पिकाउपाङ्गसूत्रस्य विषयानुक्रमः १-३ | अध्ययनं-१ चन्द्रः ३० -९ | अध्ययनं-५ पूर्णभद्रः -४| अध्ययनं-२ सूर्यः ३२ | -१० | अध्ययनं-६ माणिभद्रः -७ अध्ययन-३ शुक्रः ३२ -११ अध्ययनानि-७......१० अध्ययन-४ बहुपुत्रिका | । ४० | दत्तः, शिवः इत्यादि | २२ पुष्पचूलिकाउपाङ्गसूत्रस्य विषयानुक्रमः | | अध्ययन-१ भूता ५० ३ अध्ययनानि-२.....१० |२३| वृष्णिदशाउपाङ्गसूत्रस्य विषयानुक्रमः | | १-३ | अध्ययन-१ निषदः ५३ | ४-५ अध्ययनानि-२.....१२ |२४| चतुःशरणप्रकीणर्कसूत्रस्य विषयानुक्रमः | | १-७ | आवश्यक-अधिकारः । ५८ | -५४ | दुष्कृतगर्दा | मंगल-आदिः | ६० | १८ | सुकृत-अनुमोदना । -४८ | चतुःशरण ६१ | -६३ | उपसहार: ४९ १-३॥ ५२ । ५७ ५७ - - - ७४ S'S ७८ २५ आतुरप्रत्याख्यानप्रकीर्णकसूत्रस्य विषयानुक्रमः १-१० | प्रथमा-प्ररुपणा | ७९ | .४५ | असमाधिमरणं -३३ प्रतिक्रमणादि आलोचना । ८१ | -७१ | पंडितमरण एवं -३६ | आलोचनादायकः-ग्राहकः । ८६ | आराधनादिः - lonal Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ विषयानुक्रमः मूलाङ्कः। विषयः पृष्ठाङ्क: मूलाङ्क: विषयः पृष्टाङ्कः २४ २६/ महाप्रत्याख्यानप्रकीर्णकसूत्रस्य विषयानुक्रमः १-२ | मङ्गलं | ९३ | -१७ भावना __-७ | व्युत्सर्जन, क्षमापनादि ९३ / -३६ | मिथ्यात्वत्याग, आलोचनादि | ९५ -१२ | निन्दा-गर्हाआदि । ९४ |-१४२ | विविध धर्मोपदेशादि | ९७ २७| भक्तपरिज्ञाप्रकीर्णकसूत्रस्य विषयानुक्रमः १-४ | मङ्गलं, ज्ञानमहत्ता |११० -२३ | आलोचना प्रायश्चित् १११ | ७| शाश्वत अशाश्वत सुखं ।११० -३३ / व्रत-सामायिक-आरोपणं । ११३ -११ मरण भेदानि | १११/-१७३ | आचरणा, क्षमापना आदि | ११४ |२८| तन्दुलवैचारिकप्रकीर्णकसूत्रस्य विषयानुक्रमः १-३ | मङ्गलं-द्वाराणि |१३१ -७४ | देहसंहननं-आहारादि १६० -७, गर्भ:-प्रकरणं | १३३/ -९५ काल-प्रमाणं -५७ / जीवस्यदशदशा | १३४ -११६ | अनित्य, अशुचित्वादि १७६ -६४ | धर्मोपदेश एवं फलं १५०-१६१ | उपदेशः, उपसंहारः १९४ |२९/ संस्तारकप्रकीर्णकसूत्रस्य विषयानुक्रमः |१-३० मङ्गलं, संस्तारकगुणाः १९५] -८८] संस्तारकस्य दृष्टान्ताः २०१ -५५ | संस्तारकस्वरूपं, लाभ | १९८-१३३ | भावना २०५ |३०| गच्छाचारप्रकीर्णकसूत्रस्य विषयानुक्रमः १-२ | मङ्गलं-आदि १२०९-१०६ | गुरुस्वरूपं २२३ __-६ / गच्छे वसमानस्य गुणाः २१०-१३४ | आर्यास्वरूपं .४० आचार्यस्वरूपं |२१०-१३७ | उपसंहारः |३१) गणिविद्याप्रकीर्णकसूत्रस्य विषयानुक्रमः १-३ | प्रथमंद्वारं-दिवस | २५९] -५८ षष्ठंद्वारं मुहूर्त २६४ -१० द्वितीयंद्वारं-तिथि: | २५९! -६३ | सप्तमंद्वारं-शकुनबलं । .४१ / तृतीयंद्वार-नक्षत्रः | २६० -७१ | अष्टमंद्वारं लग्नः . -४६ ] चतुर्थद्वारं-करणं | २६४/ ८४ | नवमंद्वारं-निमितबलं । २६७ | -४८, पञ्चमंद्वार-ग्रहः २६४| -८५ / उपसंहारः २६९ २४६ २५६ Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४ विषय: ३२ १-१५ मङ्गलं, देवेन्द्रपृच्छा -६६ भवनपति अधिकारः -८० वाणव्यन्तर अधिकारः - १६१ ज्योतिष्क-अधिकारः मूलाङ्क: पृष्ठाङ्कः मूलाङ्क: विषयः देवेन्द्रस्तवप्रकीर्णकसूत्रस्य विषयानुक्रमः २७० - २७३ वैमानिक-अधिकारः २७१ - ३०२ ३३ मरणसमाधिप्रकीर्णकसूत्रस्य विषयानुक्रमः ३०६ - २५७ आतुरप्रत्याख्यानादि ३०७ | २६६ पञ्चमहाव्रतस्यरक्षा १-१० मरणविधिः आरम्भः -८३ आराधना, मरणस्वरूपं - ९२ आचार्यस्य गुणाः - १२६ आलोचनावर्णनं तपसः भेदाः - १२८ - १५७ ज्ञानादि गुण वर्णनं -9198 आत्मनः शुद्धि -२०७ संलेखना - इसिप्रभापृथ्वि एवं सिद्धाधिकारः २७७ २७९ - ३०७ जिनऋध्धिः, उपसंहारः ३१६ | -४१२ ३१७-५२५ ३२० | -५५० | ३२१ | -५६९ ३२३ -६३९ आराधना, उपदेश आदिः विविध उदाहरणादि मरणभेदानि निरुपणं आराधना- अनुचिंतन द्वादश भावना ३२६-६६४ पण्डितमरणं, उपसंहारः विषयानुक्रमः - पृष्ठाङ्क: भागः - १४ आगमाः-१९.....३३ पर्यन्ताः - निरयावलिकादिउपाङ्गपञ्चक - दशप्रकिर्णकानि २८९ ३०१ ३०५ ३३० ३३६ ३३७ ३५४ ३६७ ३७० ३७२ ३८० Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ આર્થિક અનુદાતા -૫.પૂ. માલવભુષણ તપસ્વી આચાર્યદેવ શ્રી નવરત્નસાગર સૂરીશ્વરજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી શ્રી લાલભાઈ દેવચંદ શાહ તરફથી - નકલ એક. પ.પૂ. સરળ સ્વભાવી-શ્રીમદ્ ભગવતીસૂત્ર વ્યાખ્યાન પટુ આચાર્યદેવ શ્રી નરદેવસાગરસૂરીશ્વરજી મ.સા. તથા પૂજ્યશ્રીના શિષ્યરત્ન તપસ્વી ગણિવર્યશ્રી ચંદ્રકીર્તિસાગરજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી શ્રી પુરુષાદાનીય પાર્શ્વનાથ શ્વે. મૂર્તિ. જૈન સંઘ, દેવકીનંદન સોસાયટી, અમદાવાદ તરફથી નકલ એક. ૫.પૂ. શાસન પ્રભાવક-ક્રિયારાગી આચાર્યદેવશ્રી વિજય ાચકચંદ્ર સૂરીશ્વરજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી એક સગૃહસ્થ તરફથી નકલ એક. પ.પૂ. સાહિત્યપ્રેમી મુનિરાજ શ્રી સર્વોદય સાગરજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી-“અચલગચ્છાધિપતિ પ.પૂ.આ.ભ.શ્રી ગુણસાગરસૂરીશ્વરજી મ.સા.ના શિષ્યરત્ન પ.પૂ. મુનિરાજ શ્રી ચારિત્રરત્નસાગરજી મ. ની ૧૯મી અઠ્ઠાઇ નિમિત્તે-શ્રી ચારિત્રરત્ન ફા.ચે.ટ્રસ્ટ તરફથી નકલ એક. -૫.પૂ. વૈયાવૃત્ત્વકારિકા સાધ્વી શ્રી મલચાશ્રીજી મ. સા. ના શિષ્યા વ્યવહાર વિચક્ષણા પૂ. સાધ્વી શ્રી હિતજ્ઞાશ્રીજી મ.ની પ્રેરણાથી જૈન આરાધના મંદિર-“જ્ઞાનખાતા” તરફથી નકલ એક. -૫.પૂ. સૌમ્યમૂર્તિ સાઘ્વીશ્રી સૌમ્યગુણાશ્રીજી મ.ની પ્રેરણાથી પ.પૂ. ગુરુમાતા વાત્સલ્યમૂર્તિ સા.શ્રી રત્નત્રચાશ્રીજી મ.ની પંચમી પુન્યતિથિ નિમિત્તે શ્રીમતી લીલમબેન પ્રાણલાલ પી. દામાણી તરફથી નકલ એક. -૫.પૂ. સ્વનામધન્યા સા. શ્રી સૌમ્યગુણાશ્રીજી તથા તેઓના શિષ્યા સા.શ્રી સમજ્ઞાશ્રીજીની પ્રેરણાથી-૨૦૫૩ના યશસ્વી ચાતુર્માસ નિમિત્તે શ્રી પાર્શ્વપદ્માવતી જૈન સંઘ, પારૂલનગર, અમદાવાદ તરફથી નકલ બે. -પ.પૂ. રત્નત્રયારાધકા સાધ્વીશ્રી સૌમ્યગુણાશ્રીજી તથા તેઓશ્રીના શિષ્યા સા. શ્રી સમજ્ઞાશ્રીજીની પ્રેરણાથી સંવત ૨૦૫૪ના નિર્મળ આરાધનામય ચાતુર્માસની સ્મૃતિમાં-ઘાટલોડિયા (પાવાપુરી) જૈન શ્વે. મૂર્તિ. સંઘ, અમદાવાદ તરફથી નકલ એક, Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ પ.પૂ. સાધ્વી શ્રી રતનબયાગ્રજી મ. ના પરમ વિનેયા સા. શ્રી સૌમ્યગુણાશ્રીજીની પ્રેરણાથી તેઓના સંસારીભાઈશ્રી ઇન્દ્રવદનભાઈ દામાણીના અનુમોદનીય પુરુષાર્થથી “આગમ દીપ-સંપુટ"ના બદલામાં પ્રાપ્ત રકમમાંથી-નકલ ચાર. -પ.પૂ. પ્રશમરસનિમગ્ના સાધ્વીશ્રી પ્રશમશીલાશ્રીજી મ.ની પ્રેરણાથી| સમેતશિખર તિર્થોદ્ધારિફા પ.પૂ. સાધ્વીશ્રી રંજનશ્રીજી મ.સા.ના શિષ્યા અપ્રતિમ યાજ્યકારિકા સા. શ્રી મલયાશ્રીજી તત શિષ્યા સા. શ્રી નરેન્દ્રશ્રીજી-તત્ શિષ્યા સા. શ્રી પ્રગુણાશ્રીજી મ.ના. આત્મશ્રેયાર્થેઅરિહંત ટાવર, જૈન સંઘ, મુંબઇ તરફથી નકલ એક. -પ.પૂ આગમોદ્ધારક આચાર્યદેવશ્રી ના સમુદાયવર્તી પ.પૂજ્ય વેરાવૃત્યકારિકા સા. શ્રી મલયાશ્રીજી મ.ના શિષ્યા પૂ.સા. શ્રી કૈવલ્યશ્રીજી મ.ના શિષ્યા પૂ.સા.શ્રી ભવ્યાનંદશ્રીજી મ.સા.ના સુશિષ્યા મિષ્ટભાષી સાધ્વીશ્રી પૂર્ણપ્રજ્ઞાશ્રીજી મ.સા. તથા તેમના વિનિત શિષ્યા સા. શ્રી પૂર્ણદર્શિતાશ્રીજી તથા સા. પૂર્ણનંદીતાશ્રીજીની પ્રેરણાથી-સર્વોદય પાર્શ્વનાથ ચેરીટેબલ ટ્રસ્ટ, મુલુન્ડ મુંબઈ તરફથી નકલ એક. -પ.પૂ. વૈચાવૃત્યકારિકા સાધ્વીશ્રી મલયાશ્રીજી મ.ના પ્રશિષ્યા સા. શ્રી ભવ્યાનંદશ્રીજીમ, ના સુવિનિતા સા.શ્રી કલ્પપ્રજ્ઞાશ્રીજી તથા કોકીલકંઠી સા. શ્રી કૈરવપ્રજ્ઞાશ્રજી ની પ્રેરણાથી -મેહુલ સોસાયટી, આરાધનાભવન, સુભાષનગર, વડોદરાની બહેનો તરફથી નકલ એક -શ્રી વિશાશ્રીમાળી તપગચ્છજ્ઞાતિ-જ્ઞાનખાતું, જેની પાઠશાળા, જામનગર તરફથી નકલ છે. -શ્રી મંગળ પારેખનો ખાંચો-જૈન . મૂર્તિ. સંઘ, અમદાવાદ. તરફથી ૨૦૫૪ના ચાતુર્માસ નિમિત્તે નકલ બે. - શ્રી આફોટા જૈન સંઘ, વડોદરાની બહેનો તરફથી નકલ એક. -શ્રીમતી નયનાબેન રમેશચંદ્ર શાહ, વડોદરાની પ્રેરણાથી આગમોના સેટના બદલામાં પ્રાપ્ત રકમમાંથી નકલ પાંચ, શેષ સર્વે રકમ “અમારા”આજ પર્યન્ત પ્રકાશનોના બદલામાં પ્રાપ્ત થયેલી છે. - - - - Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३१ नमो नमो निम्मल देसणस्स पंचम गणधर श्री सुधर्मास्वामिने नमः - | २८ तन्दुलवैचारिक-प्रकिर्णकसूत्रम् सटीक (पञ्चम-प्रकिर्णकम्) (मूलसूत्रम् + विजयविमल विरचिता वृत्तिः) ॥१॥ ऋषभं वृषसंयुक्तं, वीरं वैरनिवारकम् । गौतमं गुणसंयुक्तं, सिद्धान्तं सिद्धिदायकम् ।। ॥२॥ प्रणम्य स्वगुरुं भक्त्या, वक्ष्ये व्याख्यां गुरोः शुभाम् । तन्दुलाख्यप्रकीर्णस्य, वैराग्यरसवारिधः ।। इ.ननु कियन्तिप्रकीर्णकानि कय्यन्ते, कथं तेषांचोत्पत्ति? उच्यते 'नंदी अनुओगदाराई २देविंदत्थओ३ तंदुलवेयालियं४चंदाविज्झय ५मित्यादीनिश्रीनन्दीसूत्रोक्तानि कालिकोत्कालिकमेदभिन्नानिचतुरशीतिसहस्रसंख्यानि प्रकीर्णकान्यभवन् श्रीऋषभस्वामिनः, कथं? ऋषभस्य चतुरशीतिसहनप्रमाणाः श्रमणा आसीरन्, तैरेकैकस्य विरचितत्वात् १, एवंसंख्येयानि प्रकीर्णकसहस्राणि आसीरनजितादीनांमध्यमजिनानां, यस्ययावन्तिभवन्तितस्य तावन्तिप्रथमानुयोगतो वेदितव्यानि २, चतुर्दशप्रकीर्णकसहस्राणि आसीरन्वर्द्धमानस्वामिनः ३इति, तेषांमध्ये श्रीवर्द्धमानस्वामिस्वहस्तदीक्षितेनैकेन साधुना विरचितमिदं तन्दुलवैचारिकं प्रकीर्णकं, तस्य व्याख्या क्रियत इतिमू(१) निजरियजरामरणं वंदित्ता जिनवरं महावीरं । युच्छं पयण्णयमिणं तंदुलवेयालियं नाम ॥ दृ.निजरिय'० निर्जरितं-सर्वथा क्षयं नीतंजराच-वृद्धत्वं मरणंच-पञ्चत्वंजरामरणं यद्वा जरया-वृद्धभावेन जरायां-वृद्धभावे वा मरणं जरामरणं येन स निर्जरितजरामरणस्तं, वन्दित्वा-कायवाङ्मनोभिः नत्वा जिनाः-रागद्वेषादिजयनशीलाः सामान्यकेवलिनस्तेषु तेभ्यो वावर:-प्रधानोऽतिशयापेक्षया श्रेष्ठोजिनवरस्तंजिनवरं, अतिशयस्वरूपं समवायाङ्गोक्तं यथा'चोत्तीस बुद्धातिसेसा पं० तं०-- ___अवट्ठिए केसमंसुरोमणहे १ निरामया निरुवलेवा गायालही, अयंजन्मप्रत्ययः २ गोखीरपंडुरे मंससोणिए, जन्मप्रत्ययः ३पउमुप्पलगंधिए उस्सासनिस्सासे, जन्मप्रत्ययः ४ पच्छन्नेआहारनीहारे अदिस्से मंसचक्खुणा, जन्मप्रत्ययः ५ आगासगयं चक्कं ६ आगासगयं छत्तं ७ आगासियाओ सेयवरचामराओ ८ आगासफालियमयं सपायपीढं सीहासनं-आकाशमिव- यदत्यन्तमच्छं स्फटिकं तन्मयं ९ आगासगओ कुडभीसहस्सपरिमंडियाभिरामो इंदज्झओ पुरओ गच्छति १० Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३२ तन्दुलवैचारिक प्रकिर्णकसूत्रम् १ जत्थ जत्थविय णं अरहंता भगवंतो चिह्नंति वा निसीयंति वा तत्थ तत्थविय णं तक्खणादेव संछणपत्तपुप्फपल्लवसमाउलो सच्छत्तो सज्झओ सघंटो सपडाओ असोगवरपायवो अभिसंजायति ११ ईसिं पिट्टो मउडट्ठाणंमि तेयमंडलं अभिसंजायति, अंधकारेविय णं दस दिआसो पभासे, ईषद् - अल्पं 'पिटुओ' त्ति पृष्ठतः पञ्चादभागे 'मउडठाणंमि त्ति मस्तकप्रदेशे १२ । - बहुसमरमणिजे भूमिभागे १३ अहोसिरा कंटगा भवन्ति १४ उऊ विवरीया सुहफासा भवन्ति १५ सीयलेणं सुहफासेणं सुरभिणा मारुएणं जोयणपरिमंडलं सव्वओ समंता संपमजिज १६ जुत्यपुसिएण य मेहेण निहयरयरेणुयं कज्जइ - 'जुत्तफुसिएणं' ति उचितबिन्दुपातेन 'निहयरयरेणुयं' ति वातोदध्मातमाकाशवर्त्ति रजः भूवर्ती तु रेणुरिति गंधोकवर्षाभिधानः १७ जलथलयभासुरप्पभूएणं बिंटडाइणा दसद्धवन्त्रेणं कुसुमेणं जाणुस्सेहपमाणमिते पुप्फोवयारे कज, एतेन सूत्रेण यत् केचिदाहुः - वैक्रियाण्येवैतान्यतोऽचितानीति तदयुक्तं, अन्ये त्वाहुः - यत्र व्रतिनस्तिष्ठन्ति न तत्र देवाः पुष्पपृष्टिं कुर्वन्ति १, अन्ये प्राहुः - देवादिसंमर्दादचित्तता तेषां २, अपरे त्वाहु:भगवदतिशयाद्यत्यादिसंचरणेऽपि न पुष्पजीववधः किन्तु पुष्टिरेवेति ३, प्रवचनसारोद्धारटीकायां तु सर्वगीतार्थसम्मतं तृतीयमतमङ्गीकृतमस्तीति १८, अमगुण्णाणं सद्दफरिसरसरूवगंधाणं अवकरिसो भवति अपकर्षः अभावः १९, मणुण्णाणं सद्दफरिसरसरूवगंधाणं पाउब्भावो भवति प्रादुर्भावः २० पञ्चाहरओऽवियणं हिययगमणीओ जोयणणीहारी सरो प्रत्याहरतो - व्याकुर्वतो भगवत इति २१ भगवं च णं अद्धमागधाए भासा धम्ममाइक्खर २२ । -साविय णं अद्धमागधभासा भासिज्रमाणी तेसिं सव्वेसिं आयरियमनारियाणं दुपयचउप्पयपसुपक्खीसरीसिवणं अप्पप्पणो हियसिवसु हदाइ भासत्ताए परिणमति २३ पुव्वबद्धवेराविय णं देवासुरनागसुवन्नजक्खरक्खसकिन्नरकिंपुरिसगरुलगंधव्वमहोरगा अरहओ पायमूले पसंतचित्तमणसा धम्मं निसामंत २४ अन्नउत्थियपावयणीविय णं आगया वंदति २५ आगया समाणा अरहओ पायमूले निप्पडिवयणा भवंति २६ जओ जओविय णं अरहंता भगवंतो विहरंति तओ तओविय णं जोयणपणवीसाएणं ईती न भवति २७ मारी न भवति २८ सचक्कं न भवति २९ परचक्कं न भवति ३० अइवुट्ठी न भवति ३१ अनावुट्ठी न भवति ३२ दुभिक्खं न भवति ३३ पुव्वुप्पण्णाविय णं उप्पातिया वाही खिप्पामेव उवसमंति ३४ । अत्र च 'पुच्चाहर' इति आरभ्य १४ येऽभिहितास्ते प्रभामण्डलंच कर्मक्षयकृता अतिशेषाः, शेषा भवप्रत्ययेभ्योऽन्ये देवकृता इति । ननु प्राकाराम्बुरुहाद्यतिशया देवकृता अपि चतुस्त्रिंशद् बहिः कथम् ?, उच्यते, चतुस्त्रिंशत् किल नियता अन्ये त्वनियता इति, इदं च किल न स्वबुद्धया प्रोच्यते, यदुक्तं श्रीजिनभद्रक्षमाश्रमणैः विशेषणवत्यां- 119 11 "होऊण व देवकया चउतीसाइसयबाहिरा कीस । पागारंबुरुहाई अणण्णसरिसावि लोगम्मि ॥ चोत्तीसं किर नियया ते गहिया सेसया अनिययत्ति । सुत्तंमि न संगहिया जह लद्धीओ विसेसाओ ।। इति । तथा ननु यत्र तीर्थकरा विहरन्ति तत्र देशे पञ्चविंशतियोजनानामानदेशान्तरेण द्वादशानां मध्ये तीर्थकरातिशयात् न वैरादयोऽनर्था भवन्तीत्यत्रोक्तं तत्कथं श्रीमन्महावीरे भगवति पुरिमताले ॥२॥ Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मू०१ १३३ नगरे व्यवस्थित एवाभासेनस्य विपाकश्रुताङ्गवर्णितो व्यतिकरः सम्पन्न इति ?, अत्रोच्यते, सर्वमिदमर्थानर्थजातंप्राणिनांस्वकृतकर्मणः सकाशादुपजायते, कर्म तुद्वेधा-सोपक्रमनिरुपक्रम च, तत्रयानि वैरादीनि सोपक्रमकर्मसम्पाद्यानि तान्येव तीर्थकरातिशयादुपशाम्यन्ति, सदोषदात् साध्यव्याधिवत्, यानि तु निरुपक्रमकर्मसम्पाद्यानि तानि अवश्यं विपाकतो वेद्यानि नोपक्रमकरणविषयानि, असाध्यव्याधिवत्, अत एव सर्वातिशयसम्पत्समन्वितानां जिनानामप्पनुपशान्तवैरभावा गोशालकादय उपसर्गान् विहितवन्त इति । महांश्चासौ वीरश्चकर्मविदारणसहिष्णुर्महावीरस्तम्, 'वुच्छंति वक्ष्ये--मणिष्यामिप्रकीर्णकं-श्रीवीरहस्तदीक्षितमुनिविरचितं नन्दीसूत्रोक्तग्रन्थविशेषमिदं-प्रत्यक्षं तन्दुलानां वर्षशतायुष्कुरुषप्रतिदिनभोग्यानां सङ्ख्याविघारेणोपलक्षितं तन्दुलवैचारिकं नामेति ॥१॥ मङ्गलाचरणमभिधेयं च प्रतिपाद्यात्र द्वारगाथाद्वयमाहमू. (२) सुणह गणिए दह दसा वाससयाउस्स जह विभजंति । संकलिए वोगसिए जंचाउंसेसर्य होइ॥ वृ. 'सुणह०' अत्र पदानां सम्बन्धोऽयं-वर्षशतायुषो जन्तोर्यथा दश दशा-दशावस्थाः 'विभजन्तीति पृथग भवन्ति तथा यूर्य शृणुत, क्व सति? -गणिते-एकद्वयादीति क्रियमाणे सति, तथा दशदशा सङ्कलिते-एकत्रमीलिते तथा व्युत्कर्षिते-निष्कासिते सति वाससयं परमाउं इत्तो पत्रासं हरइ निद्दाए' इत्यादिना यच्चायुःशेषकं भवति तदपि यूयं शृणुत।। मू. (३) जत्तियमिते दिवसे जत्तियराईमुहुत्तमुस्सासे। गर्भमि वसइ जीवो आहारविहिं च बुच्छामि ।। वृ.यावनमात्रा दिवसान् यावदात्रीर्यावन्मुहूर्तान्यावदुच्छासान्जीवो गर्भे वसतितान् वक्ष्ये, गर्भादिके आहारविधिं चशब्दाच्छरीररोमादिस्वरूपं च वक्ष्ये-भणिष्यामीति ॥ तत्र गर्भे अहोरात्राणांप्रमाणमाहमू. (४) दुन्नि अहोरत्तसए संपुण्णे सत्तसत्तरचेव। गब्यमि वसइ जीवो अद्धमहोरतमण्णं च ।। पृ. "दुन्नि" द्वे अहोरात्रशते (२००) सम्पूर्णे सप्तसप्तत्यधिके (७७) अन्यदर्धमहोरात्र च जीवो गर्भे वसति-तिष्ठति, एतावता नव मासान् साप्तदिनांश्च जीवो गर्भे तिष्ठतीत्यर्थः । एएतु अहोरत्ता नियमा जीवस्स गब्भवासंमि। हीणाहिया उइत्तो उवघायवसेण जायंति ।। वृ. “एए तु" एते-उक्तरूपा अहोरात्रा निश्चयेन जीवस्य गर्भवासे भवन्ति 'इत्तो'त्ति अस्मादुक्तादहोरात्रप्माणात् उपघातवशेन-वातपित्तादिदोषेण हीनाधिका अपि 'जायंति'त्ति धातूनामेनकार्थत्वात् भवन्तीत्यर्थः, तुशब्दोऽप्यर्थः स च योजित इति। मू. (६) अट्ट सहस्सा तिनि उसया मुहत्ताण पन्नवीसाय। गभगओ वसइ जीओ नियमा हीणाहीया इत्तो ।। वृ.अथ गर्भमुहूर्तानाप्रमाणमाह-"अट्ठ सहस्सा" अष्टौ सहस्राणि त्रीणि शतानि पञ्चविंशत्यधिकानिमुहूर्तानि (८३२५) निश्चयेन जीवो गर्भेवसति, तानिच कथं भवन्ति?, उक्तलक्षणाः Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३४ तन्दुलवैचारिक-प्रकिर्णकसूत्रम् ६ सप्तसप्तत्यधिकद्विशताहोरात्राः (२७७) त्रिंशता गुणिताः (८३१०) एतावन्तो भवन्ति, अहोरात्रस्यचपञ्चदशमुहूनिक्षिप्यन्तेजातानि (८३२५) इति, इतः-उक्तरूपात् (८३२५) वातदोषादिकारणेन हीनाधिकान्यपि मुहूर्तानि वसति गर्ने जीव इति । मू. (७) तिनेव य कोडीओ चउद्दस य हवंति सयसहस्साई। दस चेव सहस्साई दुन्नि सया पण्णवीसा य ।। मू. (८) उस्सासा निस्सासा इत्तियमिता हवंति संकलिया। जीवस्स गब्भवासे नियमा हीणाहिया इत्तो। वृ.अथ गाथाद्वयेन गर्भेनिश्वासोच्छासप्रमाणमाह--"तिनेव०” “उस्सास" तिस्रःकोट्यः चतुर्दश शतसहस्राणि चतुर्दश लक्षाणीत्यर्थः दशसहस्राणि द्वेशतेपञ्चविंशत्यधिके इति (३१४०२२५) 'इत्तियमित्ता' इति एतावन्मात्राः सङ्कलिताः-एकीकृताःजीवस्य गर्भवासे निश्चयेन निश्वासोच्छ्वासा भवन्ति, कथं ?, एकस्मिन्नन्तर्मु(न्मुहूर्ते सप्तत्रिंशच्छातानि त्रिसप्तत्यधिकानि (३७७३) निश्वासोच्छ्वासा भवन्ति, एतैश्च पदैः तानि (८३२५) उक्तरूपाणि मुहूर्तानि गुण्यन्ते तदा यथोक्तं (३१४१०२२५) एतद् भवतीति, इतः उक्तरूपात् वातादिकारणेन हीनाधिका निश्वासोच्छासा भवन्तीति ।।अथाहाराधिकारे किञ्चिद्गर्भादिस्वरूपमाहमू. (९) आउसो ! इत्थीए नाभिहिट्ठा सिरादुर्ग पुप्फनालियागारं । तस्स य हिट्ठा जोणी अहोमुहा संठिया कोसा।। वृ. “आउसो ! इत्थी०"हे आयुष्मन्! हे गौतम ! स्त्रयाः-नार्या नाभेरधः-अधोभागे पुष्पनालिकाकारं-सुमनोवृन्तसशंशिराद्विकं-धमनियुग्मं वर्तते, चपुनस्तस्य-शिराद्विकस्याधो योनिः-स्मरकूपिका संस्थिता अस्ति, किंभूता? अधोमुखा, पुनः किंभूता?-'कोस'त्ति कोशाखगपिधानकाकारेत्यर्थः॥ मू. (१०) तस्स य हिट्ठा चूयस्स मंजरी (जारिसी) तारिसा उमंसस्स। तेरिउकाले फुडिया सोणियलवया विमोयंति वृ."तस्य य०" तस्याश्चयोनेरधः-अधोभागे'चूतस्य' आम्रस्य यादृश्योमअर्यो-वल्लरयो भवन्ति तादृश्यो मांसस्य-पललस्य मञ्जरयो भवन्ति, ता मञ्जरयः स्त्रीणां मासान्ते यदजनमित्रं दिनत्रयं श्रवति तदऋतुकालः-स्त्रीधर्मप्रस्तावस्तस्मिन् स्फुटिताः-प्रफुल्लाः सत्यः शोणितलवकान्-रुधिरबिन्दून् विमुञ्चन्ति-श्रवन्ति ।। मू. (११) कोसायारं जोणिं संपत्ता सुक्कमीसिया जइया। तइया जीवुववाए जुग्गा भणिआ जिणिंदेहिं ।। वृ. "कोसा०"ते रुधिरबिन्दवः कोशाकारां योनि सम्प्राप्ताः सन्तः शुक्रमिश्रिताःऋतुदिनत्रयान्ते पुरुषसंयोगेन अपुरषसंयोगेन वा पुरुषवीर्येण मिलिताः 'जइय'त्ति यदा भवन्ति 'तइय'त्ति तदा जीवोत्पादे-गर्भसम्भूतिलक्षणे योग्या भणिता-कथिता जिनेन्द्रैः-सर्वज्ञैरितिननु कथं पुरुषासंयोगे पुरुषवीर्यसम्भव इति ?, अत्रोच्यते, स्थानाङ्गाभिप्रायेण यथा-"पंचहिं ठाणेहिमिथी पुरिसेण सद्धिं असंवसमाणीवि गब्भं धरेज्जा, तं०-इत्थी दुब्बिप्पयडा दुन्निसन्ना सुक्कप्पोग्गले अधिहिजा १ सुक्कप्पोग्गलसंसट्टे व से वत्ये अंतोजोणीए अनुपवेसेज्जा २ सयं व से Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३५ मू०११ सुक्कपोग्गले अनुपवेसेज्जा ३ परो व से सुक्कपोग्गले अनुपवेसेज्जा ४ सीओदगवियडेण वा से आयममाणीए सुक्कपोग्गले अनुपवेसेज्जा५इच्चेतेहिं। पंचजावधरेज्जा' दु० परधानवर्जितेत्यर्थः, दुनिषण्णा पुरुषशुक्रपुद्गलान् कथञ्चित् पुरुषनिसृष्टान् आसनस्थानधितिष्ठेत्-योन्याकर्षणेन सङ्घीयात् (१) तथा शुक्रपुद्गलसंसृष्टं 'से' तस्याः स्त्रिया वस्त्रमन्तः-मध्ये योनावनुप्रविशेद, इहच वस्त्रमित्युपलक्षणं तथाविधमन्यदपि अनुप्रविशेदिति २१ स्वयमिति पुत्रार्थिनीत्वाच्छीलरक्षकत्वाच्च 'से'त्तिं सा शुक्रपुद्गलान् योनावनुरवेशयेत् ३ परो वत्तिश्वश्रूप्रभृतिकः पुत्रार्थमेव 'से' तस्यायोनाविति ४ शीतोदकलक्षणं यद् विकटं पल्वलादिगतमित्यर्थः तेन वा से' तस्याः आचरमन्त्याः पूर्वपतिता-उदकमध्यवर्तिनः शुक्रपुद्गलाः अनुप्रविशेयुरिति ५॥ अथाध्वस्तध्वस्तयोनिकालमानं जीवसङ्ख्यापरिमाणं चाहमू. (१२) बारस चेव मुहुत्ता उवरि विद्धंस गच्छई साउ। जीवाणं परिसंखालक्खपिहत्तं च उक्कोसं॥ वृ. “बारस०" सा पुरुषवीर्यसंयुक्ता योनिद्वादशैव मुहूर्तान् यावदध्वस्ता भवति, तथा 'उवरिन्ति द्वादशमुहूर्तानन्तरं सा योनिर्विध्वंसं गच्छति प्राप्नोतीत्यर्थः, अयमाशयः-ऋत्वन्ते स्त्रीणां नरोपभोगेन द्वादशमुहूर्त मध्य एव गर्भभावः तदनन्तरं वीर्यविनाशात् गर्भाभाव इति, तथा मनुष्यगर्भे जीवानां-गर्भजजन्तूनां परिसङ्घया-मानं लक्षपृथक्त्वमुत्कृष्टतो भवति, सिद्धान्तभाषया पृथक्त्वं द्विप्रभृतिरा नवभ्यः सङ्ख्या कथ्यते इति ॥ मू. (१३) पणपन्नाय परेणं जोणी पमिलायए महिलियाणं। पणसत्तरिइ परओ पाएण पुमं भवेऽबीओ।। वृ. अथ कियदभ्यो वर्षेभ्यः पुनरूध्वं गर्भ स्त्रियो न धारयन्ति पुमांश्चाबीजो भवति इति प्रसङ्गतो निरूपयितुमाह- “पणप०" महिलानां-स्त्रीणां प्रायःप्रवाहेण पणपन्नाय'त्ति पञ्चपञ्चाशदवर्षेभ्यः ‘परेणं'ति ऊर्ध्वं योनि प्रम्लायति-गर्भधारणसमर्था न भवतीत्यर्थः, भावार्थोऽयं निशीथोक्तः यथा “इत्थीएजाव पणपन्ना वासा न पूरंतिताव अमिलायाजोणी-आर्तवं स्यात् गर्मं च गृह्णातीत्यर्थः ‘पणपन्नवासाए पुण कस्सविआर्तवं भवति न पुणगब्भं गिण्हइ, पणपन्नाए परओ नो अत्तवं नो गब्भं गिण्हइ" इति, तथा चोक्तं स्थानाङ्गटीकायाम्॥१॥ “मासि मासि रजः स्त्रीणामजनं श्रवति त्र्यहम् । वत्सरात द्वादशावं, याति पञ्चाशतः क्षयम ॥ ॥२॥ पूर्णषोडशवर्षा स्त्री, पूर्णविंशेन संगता। ___ शुद्धे गर्भाशये १, मार्गे २, रक्ते ३ शुक्र ४ ऽनिले ५ हृदि ६॥ ॥३॥ . वीर्यवन्तं सुतं सूते, ततो न्यूनाब्दयोः पुनः । रोग्यल्पायुरधन्यो वा, गर्भो भवति नैव वा ।। --शुद्ध-निर्दोषे गर्भाशयादिषट्के इत्यर्थः । तथा च - ॥४॥ "ऋतुस्तु द्वादश निशाः, पूर्वास्तिस्रोऽत्र निन्दिताः । एकादशी च युग्मासु, स्यात्पुत्रोऽन्यासु कन्यका ।। Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तन्दुलवैचारिक-प्रकिर्णकसूत्रम् १३ पद्मं सोचमायाति, दिनेऽतीते तथा यथा । ऋतावतीते योनिः सा, शुक्रं नैव प्रतीच्छति।। मासेनोपचितं रक्तं, धमनीभ्यामृतौ पुनः। ईषत् कृष्णं विगन्धं च, वायुर्योनिमुखात्तुदेत् ।। तथा चाविध्वस्ता योनिरविध्वस्तं बीजं १ अविध्वस्ता योनिर्विध्वस्तं बीजं २ विध्वस्ता योनिरविध्वस्तंबीजं ३ विध्वस्तायोनिर्विध्वस्तं बीजं४चतुर्षभङ्गेषुआये भङ्ग एवोत्पत्तेरवकाशः, न शेषेषु त्रिष्विति, तत्र पञ्चपञ्चाशिका नारी विध्वस्तयोनि, सप्तसप्ततिकः पुमानिति, "द्वादश मुहूर्तान् यावद् बीजं न विध्वस्तं स्यात्तत ऊर्ध्वं विध्वस्त" मिति द्वितीयाङ्गवृत्ताविति । तथा पुमान्-पुरुषः प्राय पञ्चसप्ततिवर्षेभ्यः परत ऊर्ध्वमबीजो भवेत्, गर्भाधानयोग्यबीजविवर्जित इत्यर्थः॥ कियप्रमाणायुषामेतन्मानं द्रष्टव्यमित्याहमू. (१४) वाससयाउयमेयं परेण जा होइ पुब्बकोडीओ। तस्सद्धे अमिलाया सव्वाउयवीसभागो य॥ वृ. "वास"० वर्षशतायुषामिदंयुगीनानामेतद् गर्भधारणादिकालमानमुक्तं, परेण तर्हि का वार्तेत्याह-'परे०' वर्षशतात् परतो वर्षद्वयं त्रयं चतुष्टयं चेत्यादि यावन्महाविदेहमनुष्याणां या पूर्वकोटि सर्वायुषि स्यात् तस्य सर्वायुषोऽधं तदर्धं यावदम्लाना-गर्भधारणयोग्या स्त्रीणां योनिः- द्रष्टव्या, ततोऽपि परतः सकृयसवधर्माणोऽम्लानयोनयोऽवस्थितयौवनत्वात्, पुंसां पुनः सर्वस्यापिपूर्वकोटिपर्यन्तस्यायुषोऽन्त्यो विंशतिमो भागोऽबीज इति।। अथ कियन्तः पुनर्जीवाः एकस्याः स्त्रियाः गर्भे एकहेलयैवोत्पद्यन्ते, कियतां च पितृणां एकः पुत्रो भवति इत्याहमू. (१५) रतुकडा उ इत्थी लक्खपुहुत्तं च बारसमुहुत्ता। पिअसंख सयपुहुत्तं बारसवासा उगमस्स। वृ. "रतु०" अत्रान्यत्राप्यार्षत्वाद् विभक्तीनां वैचित्र्यं ज्ञातव्यमिति, मासान्ते त्रीणि दिनानि यावत् स्त्राणां यनिरन्तरमजरंश्रवति तदत्र रक्तमुच्यते, तेन रक्तेन-रुधिरेणउत्कटायाः पुरुषवीर्ययुक्तयोन्याश्च एकस्याः स्त्रियाः गर्भेजघन्यतः एको द्वौ वात्रयो वा उत्कृष्टतस्तु लक्खपुहुत्तंति लक्षपृथक्त्वं नवलक्षगर्भजजीवाउत्पधन्ते इत्यर्थः, निष्पत्तंचप्रायः एको द्वौवाऽऽगच्छतः, शेषास्त्वल्पजीवितत्वात्तत्रैव म्रियन्ते, एको द्वौवेत्युक्तं व्यवहारापेक्षया निश्चयापेक्षयातुततोऽधिकं न्यूनं वा भवतीति द्रष्टव्यमिति, घशब्दात् स्त्रियाः संसक्तायां योनौ द्वीन्द्रिया जीवा जघन्यतः एको द्वौ वा त्रयो वोत्कृष्टतो नवलक्षप्रमाणा उत्पद्यन्ते । तप्तायःशलाकान्यायेन पुरुषसंयोगे तेषांजीवानां विनाशो भवति, स्त्रीपुरुषमैथुने मिथ्यादृष्टयः अन्तर्मुहूर्त्तायुषः अपर्याप्तावस्थाकालकारिणः नवप्राणधारकाःनारकदेवयुगलवर्जितशेषजीवस्थानगमनशीलाः नारकदेवयुगलाग्निवायुवर्जितशेषजीवस्थानागमनस्वभावाः मुहूर्तपृथक्त्वकायस्थितिकाः असङ्खयेयाः संमूच्छिममनुष्या उत्पद्यन्ते चेति, तथा 'बारसमुहुत्तत्ति पुरुषवीर्यस्य कालमानं द्वादश मुहूत्तनि, एतावत्कालमेव शुक्रशोणिते अविध्वस्तयोनिके भक्तइति, 'पिअत्ति Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मू०१५ १३७ पितृणां पितृसंख्या तस्याः शतपृथकत्वं भवति, अयमाशयः-उत्कृष्टतो नवानां पितृशतानामेकः पुत्रो जायते, एतदुक्तं भवति-कस्याश्चिद् दृढसंहननायाः कामातुरायाश्च योषितो यदा द्वादशमुहूर्तमध्ये उत्कृष्टतो नवभिपुरुषशतैः सह सङ्गमो भवति तदा तददीजे यः पुत्रो भवति स नवानां पितृशतानां पुत्रो भवतीति, उपलक्षणत्वात्तिरश्चांच बीजं द्वादशमुहूर्तान् यावद्योनिभूतं भवति, ततश्च गवादीनांशतपृथक्त्वस्यापि बीजं गवादियोनिप्रविष्टं बीजमेव, तत्र चबीजसमुदाये एको जीव उत्पद्यमानस्तेषां सर्वेषां बीजस्वामिनामुत्कर्षतः पुत्रो भवति, मत्स्यादीनामेक संयोगेऽपि शतसहस्रपृथक्तंव गर्भे उत्पद्यते चेत्येकस्मिन्नपि गर्भे लक्षपृथक्त्वं पुत्राणां स्यादिति । ननुदेवानां शुक्रपुद्गलाः किंसन्ति उत न? उच्यते, सन्त्येव, परंते वैक्रियशरीरान्तर्गता इति न गर्भाधानहेतव इति, यदुक्तं श्रीप्रज्ञापनायां-“अस्थि णं भंते ! तेसिं देवाणं सुक्कपुग्गला हंता अस्थि, ते पं भंते ! तेसिं अच्छराणं कीसत्ताए भुजो २ परिणमंति?, गो० ! सोइंदियत्ताए चक्खिदियत्ताए पाणिंदियत्ताए रसणिंदियत्ताए फासिंदियत्ताए इत्ताए कंतत्ताए मणुनत्ताए मणामत्ताए सुभगत्ताए सोहग्गरूवजोव्वणगुणलावनताए एयासिं भुजो २ परणमंति जाव तत्थ गंजे ते मनपरियारगा देवा तेसिंइच्छामने समुप्पज्जइ इच्छामोणं अच्छराहिं सद्धिं मनपरियारणं करेत्तए, तओ णं तेहिं देवेहिं मणसीकए समाणे खिप्पामेव ताओ अच्छराओ तस्थगयाओ चेव समाणीओ अनुत्तराइंउच्चावयाईमणाइंपहारेमाणीओरचिट्ठति, तओणं ते देवा ताहिं अच्छराहिं सद्धिं मनपरियारणं करेंति सेसं निरवसेसं तं चेव जाव भुजो २ परिणमंति'त्ति ।। अथ कियन्तं कालं भवस्थित्या जीवो गर्भे वसतीत्याह___"बारस०"गर्भस्य स्थितिः द्वादशवर्षप्रमाणा भवति, एतदुक्तंभवति-कोऽपिपापकारी वातपित्तादिदूषिते देवादिस्तम्भिते वा गर्भ द्वादश संवत्सराणि निरंतरं तिष्ठति उत्कृष्टतः, जघन्यतस्त्वन्तर्मुहूर्तमेव तिष्ठति, भवस्थित्या गर्भाऽधिकारात् 'उदगगब्भे णं भंते ! कालओ केवचिरं होइ?, गो०! जहन्नेणंएक्कं समयं उक्कोसेणंछमासा' उदकगर्भः-कालान्तरे वृष्टिहेतुपुद्गलपरिणामः तस्य समयानन्तरं षण्मासानन्तरं च वर्षणात्, अयं च मार्गशीर्षादिषुवैशाखान्तेषु सन्ध्यारागादिलिङ्गो भवतीति, तुशब्दात् मनुष्यतिरश्चां कायस्थिति चतुर्विंशतिवर्षप्रमाणा अवगन्तव्या, यथा कोऽपि स्त्रीकायेद्वादशवर्षाणिजीवित्वा तदन्तेच मृत्वातथाविधकर्मवशात् तत्रैवगर्भस्थिते कलेवरे समुत्पद्य पुनः द्वादश वर्षाणि जीवतीत्येवं चतुर्विंशतिवर्षाण्युत्कर्षतो गर्भे जन्तुरवतिष्ठते, केचिदाहुः-द्वादश वर्षाणि स्थित्वा पुनःतत्रैवान्यजीवस्तच्छरीरे उत्पद्यते तावतस्थितिरिति ॥ अथ कुक्षौ पुरुषादयः कुत्र परिवसन्तीत्याहमू. (१६) दाहिणकुच्छी पुरिसस्स होइ वामा उ इत्थीयाए य। उभयंतरं नपुंसे तिरिए अड्डेव वरिसाई। वृ. 'दाहिणेति पुरुषस्य दक्षिणकुक्षिः स्यात् दक्षिणकुक्षौ वसन् जीवः पुरुषः स्यादिति भावः१,स्त्रिया यामकुक्षिः स्यात्,वामकुक्षौ वसन् जीवःस्त्री भवतीति भावः२,नपुंसकःउभयान्तरं स्यात्, कुक्षिमध्यभागेबसल्जीवो नपुंसको जायते इति भावः ३, स्त्रीपुरुषनपुंसकलक्षणानि यथा॥१॥ “योनिर्मूदुत्वमस्थैर्य, मुग्धता चलता स्तनौ । पुंस्कामितेति लिझानि, राप्त स्त्रीत्वे प्रचक्षते ।। Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३८ तन्दुलवैचारिक-प्रकिर्णकसूत्रम् १६ ॥२॥ मेहनं खरता दाढ्य, शौण्डीय श्मश्रुधृष्टता । स्त्रीकामितेति लिङ्गानि, सप्त पुंस्त्वे प्रचक्षते ॥ ॥३॥ स्तनादिश्मश्रुकेशादिभावाभावसमन्वितम्। नाहि नपुंसकं बुधाः प्राहुर्मोहानलसुदीपितम् ।। इति ।। अथतिरश्चां गर्भे भवस्थितिमाह-'तिरिए त्तितिरश्चांग स्थितिरुत्कृष्टतः अष्टौ वर्षाणि, ततः परं विपत्ति प्रसवो वेति, जघन्यतः अन्तर्मुहूर्तमाना भवस्थितिरिति ।। अथ जीवो गर्भे उत्पद्यमानः किमाहारमाहारयति ततश्च किंस्वरूपो भवतीत्याहमू. (१७) इमो खलु जीवो अम्मापिउसंयोगेमाउउयंपिउसुक्वंतं तदुभयसंसढकलुसंकिब्बिसं तप्पढमयाए आहारं आहारिता गब्भत्ताए वक्कमइ। वृ.'इमो खलु'त्ति यावत् 'वक्कमइत्ति मुत्कलं, अयंजीवः खलु इति निश्चितं मातापित्रोः संयोगे 'माउउयं ति मातुरोजो-जनन्या आर्तवं शोणितमित्यर्थः पिउसुक्कंति' पितुः शुक्र, इह यदिति शेषः 'त' ति तदाहारं तस्य-गर्भव्युत्क्रमणस्य प्रथमता तत्प्रथमता तया ‘आहारित'त्ति तैजसकार्मणशरीराभ्यां भुक्त्वा गर्भतया-गर्भत्वेन 'वक्कमइ'त्ति व्युत्क्रामति उत्पद्यत इत्यर्थः, किंभूत-माहारं? - 'दुभयसंसिति तयोः-शुक्रशोणितयोरुभयंतच तत् संसृष्टं च-मिलितंच तदुभयसंसृष्टं, कलुषं-मलिनं किब्बिसंतिकर्बुरमिति, ततः केन क्रमेणशरीरंनिष्पाद्यते इत्याहमू. (१८) सत्ताहं कललं होइ, सत्ताहं होइ अब्बुयं। अब्बुया जायए पेसी, पेसीओ य घनं भवे ।। वृ. 'सत्ताह मित्यादि० यावद्भवेत्तिपा, सप्ताहोरात्राणियावत् शुक्रशोणितसमुदायमात्रं कललं भवति १ ततः सप्ताहोरात्राणि अर्बुदो भवति, ते एव शुक्रशोमिते किञ्चित् स्त्यानीभूतत्वं प्रतिपद्येते इति २ ततोऽपिचार्बुदात् पेसी-मांसखण्डरूपाभवति ३ ततश्चानन्तरंसाधनं-समचतुरनं मांसखण्डं भवति॥ मू. (१९) तो पढमे मासे करिसूणं पलं जायइ १ बीए मासे पेसी संजायए घणार तइए मासे माउए दोहलं जणइ३ चउत्थे मासे माउए अंगाईपीणेइ ४ पंचमे मासे पंच पिंडियाओ पाणिं पायं सिरंचेव निव्वत्तेइ ५छट्टे मासे पित्तसोणियं उवचिणेइ ६ सतमे मासे सत्त सिरासयाइं७०० पंच पेसीसयाई ५०० नवधमणीओ नवनउइंच रोमकूवसयसहस्साई निवत्तेइ ९९००००० विणा केसमंसुणा सह केसमंसुणा अछुट्टाओ रोमकूक्कोडीओ निव्वत्तेइ ३५००००००, अट्ठमे मासे वित्तीकप्पो हवइ। वृ. तो पढमे०' ततः-इह च तच्छुक्रशोणितमुत्तरोत्तरपरिणाममासादयत् प्रथमे मासे कर्षोनं पलं जायते, पञ्चगुआभिषिः षोडशभिषिः कर्ष :चतुर्भिः कषैः पलमिति वचनात् त्रयः कर्षाः स्युरिति भावः १ द्वितीये तु मासे मांसपेसी घना-घनस्वरूपा भवति, समचतुरन मांसखण्डं जायत इत्यर्थः २ तृतीये मासे तु मातुर्दोहदं जनयतीत्यर्थः ३ चतुर्थे मा मातुरङ्गानि प्रीणयति-पुष्टानि करोतीत्यर्थः ४ पञ्चमे मासे पाणिद्वयपादद्वयमस्तकरूपाः पञ्च पिण्डिकाःपञ्चाङरान् निवर्तयति निष्पादयतीत्यर्थः ५। षष्ठे मासे पीयते जलमनेनेति पित्तं पित्तं च शोणितं च पित्तशोणितं तत् उपचिनोति-पुष्टं Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मू०१९ १३९ करोतीत्यर्थः ६। - सप्तमे मासे सप्त निराशतानि ७०० पञ्च पेशीशतानि ५०० नव धमन्यो-नव नाड्यः ९ नवनवतिं रोमकूपशतसहस्राणि निवर्तयति, रोम्णां-तनुरुहाणां कूपाइव कूपा रोमकूपा रोमरन्ध्राणीत्यर्थः तेषां नवनवतिलक्षाइतिकेशश्मश्रुभिर्विना, तत्र केशाः-शिरोजाः श्मश्रूणि-कूर्चकेशाः ९९०००००, केशश्मश्रुभिः सह 'अछुट्टाउ'त्ति सार्धा तिम्रो रोमकूपकोटीः निर्वतयतीति ३५००००००, अष्टमे मासे तु शरीरमाश्रित्य 'वित्तीकप्पे'त्ति निष्पन्नप्रायो जीवो भवतीति । __ अत्राधिकारे इन्द्रभूति जनोपकाराय त्रैशलेयं सर्वज्ञं सर्वभूतदयैकरसं प्रश्नयति यथा मू. (२०) जीवस्सणं भंते! गभगयस्स समाणस्स अस्थि उच्चारेइ वा पासवणेइ वा खेलेइ वा सिंघाणेइ वावंतेइ वा पित्तेइ वा सुक्केइ वा सोणिएइ वा?, नो इणढे समढे, से केणटेणं भंते! एवं वुच्चइ जीवस्स णं गभगयस्स समाणस्स नस्थि उच्चारेइ वा जाव सोणिएइ का? गोयमा! जीवेणं गभगए समाणेज आहारं आहारेइतंचिणाइ सोइंदियत्ताए १ चक्खुरिदियताएरघाणिदियत्ताए ३ जिभिदियत्ताए४ फासिंदियत्ताए ५ अहिअट्टिमिंजकेसमंसुरोमनहत्ताए, से एएणं अटेणं गोयमा! एवं वुच्चइ जीवस्स णं गब्भगयस्स समाणस्स नत्थि उचारेइ वा जाव सोणिएइ वा। वृ. 'जीवस्सणंभंते!' इत्यादि, हे भदन्त! जीवस्य-जन्तोः 'ण' वाक्यालङ्कारे गर्भगतस्यगर्भत्वं प्राप्तस्य 'समाणस्स'त्ति सतः अस्ति-विद्यते वर्त्तत इत्यर्थउच्चारो-विष्ठा 'इ' इति उपप्रदर्शने अलकारे पूरणे वा वेति विकल्पार्थे 'प्रश्रवणं' मूत्रं 'खेलो' निष्ठीवनं 'सिंघाणेति नासिकाश्लेष्म 'वंत' वमनं पित्तं' मायुः शुक्र-वीर्यं शोणितं-रुधिरं 'सुक्के इ वा सोणिए इवा' इति पदद्वयं भगवत्यादिसूत्रेन श्यते आगमज्ञैर्विचार्यमिति, ‘नो इणढे समडे' नो-नैव 'इणडे'त्ति अयमनन्तरोक्तत्वेन प्रत्यक्षोऽर्थो भावः समर्थो-बलवान्, वक्ष्यमाणदूषणमुद्गरप्रहारजर्जरितत्वात्, गौतमस्वामी प्राह से केणद्वेणं'ति अथ केन कारणेन इत्यर्थः हे भदन्त ! एवं प्रोच्यते-जीवस्य गर्भगतस्य सतो नास्ति उच्चारो यावच्छोणितमिति ?, भगवान् प्राह-हे गौतम ! जीवः णं वाक्यालङ्कारे गर्भगतः सन् यदाहारमाहारयति तदाहारं श्रोत्रेन्द्रियतया १ चक्षुरिन्द्रियतया २ घ्राणेन्द्रियतया ३ जिह्वेन्द्रियतया ४ स्पर्शनेन्द्रियतया ५ चिनोतिपुष्टिभावं नयतीत्यर्थः। इन्द्रियाणि द्वैधानि-पुद्गलरूपाणि द्रव्येन्द्रियाणि १ लब्ध्युपयोगरूपाणितुभावेन्द्रियाणि २, पुनर्निर्वृत्युपकरणलक्षणभेदात् द्वैधानि द्रव्येन्द्रियाणि, तत्र निर्वृतिद्धिधा-अन्तो १ बहिश्च २, तत्र अन्तः-श्रोत्रेन्दियस्य अन्तः-मध्ये नेत्रगोचरातीता केवलिद्दष्टा कदम्बकुसुमाकारा देहावयवरूपा काचिन्निवृत्तिरस्ति या शब्दग्रहणोपकारे वर्तते १ चक्षुरिन्द्रियास्यान्तः-मध्ये कवलिगम्या धान्यमसूराकारा देहावयवरूपा काचिन्निवृत्तिरस्तियारूपग्रहणोपकारे वर्तते ३ रसनेन्द्रियस्य अन्तः-मध्ये जिनगम्या क्षुरप्राकारा देहावयवरूपा काचिन्निवृत्तिरस्ति या गन्धग्रहणोपकारे वर्तते ४ स्पर्शनेन्द्रियस्य अन्तः-मध्ये केवलिदृष्टा देहाकारा काचिन्निवृत्तिरस्ति या स्पर्शग्रहणोपकारे वर्तते ५-१। बहिर्निवृत्तिस्तु या सर्वेषामपि श्रोत्रादीनां कर्णशष्कुलिकादिका श्यते सैव मन्तव्या २, Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४० तन्दुलवैचारिक-प्रकिर्णकसूत्रम् २० उपकरणेन्द्रियं तु तेषामेव कदम्बगोलकाकारादीनां खङ्गस्य छेदनशक्तिरिव ज्वलनस्य दहनशक्तिरिव वा या स्वकीयरविषयग्रहणशक्तिस्तत्स्वरूपं द्रष्टव्यम् २, तथा ज्ञानावर्णकर्मक्षयोपशमाजीवस्य शब्दादिग्रहणशक्तिरूपं लब्धिभावेन्द्रियं १ यत्तुशब्दादीनामेव ग्रहणपरिणामलक्षणं तदुपयोग भावेन्द्रियमिति २।। तत्र यानि द्रव्येन्द्रियाणि तानिजीवानामिन्द्रियपर्याप्तीसत्यां भवन्ति,यानिच भावेन्द्रियाणि तानि संसारिणां सर्वावस्थाभावीनीति, तथा नयनस्य विषयोऽप्रकाशकवस्तु पर्वताद्याश्रित्यामाङ्गुलेन सातिरेकंयोजनलक्षं स्यात्, प्रकाशके त्वादित्यचन्द्रादावधिकमपि विषयपरिमाणंस्यात्, नात्र विषये नियमः कोऽपि निर्दिष्टोऽस्ति सिद्धान्ते, यतः पुष्करवरद्वीपार्द्धमानुषोत्तरपर्वतसमीपे कर्कसक्रान्ती मनुष्याःप्रमाणाङ्गुलभवैः सातिरेकैरेकविंशतियोजनलक्षैः व्यवस्थितं रविपश्यन्तः प्रोच्यन्ते शास्त्रान्तरे इति। जघन्यतस्त्वत्यासन्नरजोमलादेरग्रहणादङ्गुलसङ्घयेयभागात्परतः स्थितंवस्तुचक्षुषो विषयः १ श्रोत्रस्य द्वादश योजनान्युत्कृष्टविषयो मेघगर्जितादौ २ ध्राणरसनस्पर्शनानानां तूत्कृष्टं नव योजनानि ३-४-५ जघन्यतस्तु चतुर्णामप्यङ्गुलासङ्ख्येयभागादागतंगन्धादिकं विषयः, मनसस्तु केवलज्ञानस्येव समस्तमूर्तामूर्त्तवस्तुविषयत्वेन क्षेत्रतो नास्ति विषयप्रमाणं मनसोऽप्राप्यकारित्वादिति, विषयप्रमाणं चात्र इन्द्रियविचारे आत्माङ्गुलेनैव ज्ञेयमिति, तथा ___ 'अट्ठिअद्विमिंज०'अस्थ्यस्थिमिञ्जकेशश्मश्रुरोमनखतया चिनोतीति, तत्रास्थि-हडं अस्थिमिजा-अस्थिमध्यावयवः केशाः-शिरोजाः श्मश्रूणि-कूर्चकेशाः रोमाणि-कक्षादिकेशा इति, 'से' अथ अनेनार्थेन--अनेन कारणेन हे गौतम! हे इन्द्रभते! एवं-पूर्वोक्तंप्रोच्यते-प्रकर्षण प्रतिपाद्यते जीवस्य गर्भगतस्य सतो नास्ति उच्चारो यावच्छोणितमित ॥ पुनर्गौतमो ज्ञातनन्दनं प्रश्नयति मू. (२१) जीवे मं भंते ! गभगए समाणे पहू मुहेणं कावलियं आहारं आहारित्तए?, नो इणढे समढे, से केणट्टेणं भंते! एवं बुच्चइ ?-गोयमा ! जीवे णं गब्भगए समाणे नो पहू मुहेणं कावलियं आहारं आहारितए? गोयमा! जीवे णं गब्भगए समाणे सव्वओ आहारेइ सव्वओ परिणामेइ सबओ ऊससेइ सव्यओ नीससेइ अभिक्खणं आहारेइअभिक्खणं परिणामेइ अभिक्खणंऊससेइ अभि० नीससेइ आह आहारेइ आह परिणामेइ आहछ ऊससेइ आ० नीससइ, माउजीवरसहरणी पुत्तजीवरसहरणीमाउजीवपडिबद्धा पुत्तजीवंफुडातम्हा आहारेइ तम्हा परिणामेइ अवराविणंपुत्तजीवपडिबद्धा माउजीवफुडा तम्हा चिणाइ, से एएणं अटेणं गोयमा! एवं वुइ-जीवे णं गभगए समाणे नो पहू मुहेणं कावलियं आहरं आहरित्तए। वृ. 'जीवेणं०' हे भदन्त ! हे भवान्त ! हे दयैकरसकृतवागवृष्टयाद्रीकृतभव्यहृदयवसुंधर जीवो गर्भगतः सन् प्रभुः-समर्थ मुखेन-वक्त्रेण कवलैर्भवं कावलिकं आहार-अशनादिकं 'आहारित्तए'त्ति आहर्तु अदनं कर्तुमिति?, आह जगदीश्वरः-हे गौतम! नायमर्थः समर्थः, श्रीगौतमः प्राह- से' अथ केनार्थेन एवं प्रोच्यते?, विश्वैकवत्सलो वीरः प्राह-हे गौतम! जीवो गर्भगतः सन् ‘सब्बउत्ति सर्वात्मना-सर्वप्रकारेण आहारयति, आहारतया गृह्णातीत्यर्थः, सर्वात्मना Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मू०२१ १४१ परिणामयति, शरीरादितया गृह्णातीत्यर्थः, सर्वतः-सर्वात्मना उच्छ्वसिति' सर्वप्रकारेण ऊर्ध्वश्वास गृह्णातीत्यर्थः, सर्वतः-सर्वात्मना निश्वसिति-श्वासमोक्षणं करोतीत्यर्थः, अभीक्ष्णं-पुनः पुनः आहारयतिअभीक्ष्णं परिणामयतिअभीक्ष्णमुच्छ्वसितिअभीक्ष्णंनिश्वसिति, ‘आहच्च'त्ति कदाचिदाहारयति कदाचिन्नाहारयति तथास्वभावत्वात् कदाचित् परिणामयति कदाचिन परिणामयति कदाचिदुच्छ्वसिति कदाचित्रोच्छ्वसिति कदाचिनिश्वसितिकदाचित्र निश्वसितिअपर्याप्तावस्थायां अथ कथं सर्वतः आहारयतीत्याह-'माउजीवर' रसः हियते-आदीयतेययासारसहरणी नाभिनालमित्यर्थः मातृजीवस्य रसहरणी मातृजीवरसहरणी, किमित्याह-पुत्रजीवरसहरणी, पुत्रस्य रसोपादाने कारणत्वात्, कथमेवमित्याह-मातृजीवप्रतिबद्धा सती सा यतः पुत्रजीवं 'फुडा' इति पुत्रजीवंस्पृष्टवती, इह प्रतिबद्धता-गाढसम्बन्धस्तदंशत्वात्स्पृष्टताच-सम्बन्धमात्रं अतदंशत्वात्, अथवा मातृजीवरसहरणी १ पुत्रजीवरसहरणी २ चेति द्वे नाडयौ स्तः, तयोश्चाद्या मातृजीवप्रतिबद्धा पुत्रजीवं स्पृष्टेति, ‘तम्हा' इति यस्मादेवं तस्मान्मातृजीव्रतिबद्धया रसहरण्या पुत्रजीवस्पर्शनात् आहारयति तस्मात् परिणमयति, 'अवरावि य' ति पुत्रजीवरसहरण्यपि च पुत्रजीवप्रतिबद्धा सती मातृजीवं स्पृष्टवती, यस्मादेवं तस्माचिनोति शरीरं, उक्तञ्च तन्त्रान्तरे॥१॥ “पुत्रस्य नाभी मातुश्च, हृदि नाडी निबध्यते । ययाऽसौ पुष्टिमाप्नोति, केदार इव कल्यया ।।" इति, 'से' अथ अनेनार्थेन हे गौतम ! एवं प्रोच्यते-जीवो गर्भगतः सन् न प्रभुः-न समर्थः मुखेन कावलिकं आहारमाहर्तुमिति ॥पुनः गौतमो वीरं प्रश्नयति म. (२२) जीवेणं गभगए समाणे किमाहारं आहारेइ?, गोयमाजं से माया नाणाविहाओ नव रसविगइओ तितकडुयकसायंबिलमहराइं दव्वाइं आहारेइ तओ एगदेसेणं ओयमाहारेइ, तस्स फलबिंटसरिसा उप्पलनालोवमा भवइ नाभिरसहरणी जणणीए सयाईनाभीए पडिबद्धा नाभीए तीए गब्भो ओयं आइयइ अण्हयंतीए ओयाए तीए गडभो विवड्डइ जाव जाउत्ति। वृ.जीवोगर्भगतःसन् किमाहारमाहारयति?,गौतम! 'जंसे त्तियासे-तस्य गर्भसत्वस्य माता गर्भधारिणी 'नाणा०' नानाविधाः-विविधप्रकाराः रसरूपारसप्रधाना वा विकृतयो-दुग्धाद्या रसविकारास्ताः आहारयति, तथा यानि तिक्तकटुककषायाम्तमधुराणि द्रव्याणि चाहारयति, तत्रतिक्तानि-निम्बिर्भटादीनिकटुकानि-आर्द्रकतीमनादीनि कषायाणि-वल्लकादीनि आम्लानितक्रारनालादीनि मधुराणि-क्षीरदध्यादीनि ५॥ 'तओ एगदेसेणं'ति तासां-रसविकृत्यादीनामेकदेशस्तेन सह 'ओयंति ओजसंशुक्रशोणितसमुदायरूपंआहारयति, तद्वा त्वगेकदेशेनमातुराहारमिश्रओजः-शोणितंआहारयति कथमित्याह 'तस्सफल इत्यादियावत् 'जाउ'त्ति, तस्य-गर्बजीवस्य जणणीए'त्तिजनन्या-मातुः नाभिरसहरणी- नाभिनालमस्ति, किम्भूता ?-फलवृन्तसद्दशी- उत्पलनालोपमाचपुनः किंभूता? – 'पडिबद्धा' गाढलग्ना, क्व? --नाभौ, कथं? -सदा 'ई' इति वाक्यालङ्कारे तीए'त्ति तया नाभीए'त्तिजननीनाभिप्रतिबद्धयारसहरण्या 'गब्भोओयंतिगर्भः-उदरस्थःजन्तुः ओजःमातुराहारमिश्रं शुक्रशोणितूपं आइयइत्ति आददाति गृह्णातीति, 'अण्हयंतीए ओयाए तीए'त्ति तस्यां 'अशश् भोजने' अश्नत्यां यद्वा 'भुज पालनाभ्यवहारयोः' भुंजानायांभोजनं कुर्वत्यां वा Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तन्दुलवैचारिक प्रकिर्णकसूत्रम् २२ ओजसा-मातुराहारमिश्रेण शुक्रशोणितरूपेण गर्भो विवर्धते-वृद्धिं याति यावजात इति । भुजो भुंजजिमजेमकम्माहसमाणचमढचट्टा' इति प्राकृतसूत्रेण भुजधातोः अण्ह इत्यादेश इति । पुनर्गोतमो वीरदेवं प्रश्नयति १४२ भू. (२३) कइणं भंते! माउअंगा पन्नत्ता ?, गोयमा ! तओ माउअंगा पन्नत्ता, तंजहा-मंसे १ सोणिए २ मत्थुलुंगे ३, कइ णं भंते! पिउअंगा पन्नत्ता ?, गोयमा ! तओ पिउअंगा पत्रत्ता, तंजा-- अट्ठि 9 अट्ठिमिंजा २ केसमंसुरोमनहा ३ । .वृ. 'कइ णं भंते' हे भदन्त ! णं इति वाक्यालङ्कारे कति मातुरङ्गानि आर्त्तवबहुलानीत्यर्थः प्रज्ञप्तानि ?, जगदीश्वरो जगत्राता जगद्भावविज्ञाता वीर आह- हे गणधर ! गौतम ! त्रीणि मातुरङ्गानि प्रज्ञप्तानि मया अन्यैश्च जगदीश्वरैः, तद्यथा - मांसं - पललं १ शोणितं रुधिरं २ मत्थुलुंगेति-मस्तकभेज्जकं, अन्ये त्वाहुः -- मेदः फिप्फिसादि मस्तुलुंगमिति ३ ॥ 'कइणं भंते!' कति हे भदन्त ! पैतृकाङ्गानि शुक्रविकारबहुलानीत्यर्थः प्रज्ञप्तानि ?, हे गौतम ! त्रीणि पैतृकाङ्गानि प्रज्ञप्तानि तद्यथा - अस्थि-हड्डुं १ अस्थिमञ्ज- अस्थिमध्यावयवः २ केशश्मश्रुरोमनखाः ३ तत्र केशाः शिरोजाः श्मश्रूणि कूर्चकेशाः रोमाणि कक्षादिकेशाः नखाः - करजा इति, केशादिकं बहुसमानरूपत्वादेकमेव, उभयव्यतिरिक्तानि तु शुक्रशोणितयोः समविकाररूपत्वात् मातापित्रोः साधारणानीति ।। गर्भस्थोऽपि किं कश्चिद् जीवो नरकं देवलोकं वा गच्छतीति गौतमो वीरं प्रश्नयति मू. (२४) जीवे णं भंते! गब्भगए समाणे नेरइएसु उववज्जिज्जा ?, गोयमा ! अत्येगइए उववजिज्जा अत्येगइए णो उववज्जिज्जा, से केणट्टेणं भंते! एवं वुञ्चइ - जीवे णं गब्भगए समाणे नेरइए अत्येगइए उववज्जिज्जा अत्येगइए नो उववज्जिज्जा ? गोयमा ! जेणं जीवे गब्भगए समाणे सन्नी पंचिंदिए सव्वाहिं पञ्जत्तीहिं पजत्तए वीरियलद्धीए विभंगनाणलद्धीए विउब्वियलद्धीए विउव्वियलद्धीपत्ते पराणीयं आगयं सुखा निसम्म पएसे निच्छुहइ निच्छुहित्ता विउब्वियसमुग्धाएणं समोहणइ समोहणित्ता चाउरंगिणिं सिनं सन्नाहेइ सन्नाहित्ता पराणीएणं सद्धिं संगामं संगामेइ । सेणं जीवे अत्यकामए १ रज्जकामए २ भोगकामए ३ कामकामए ४ अत्थकंखिए १ रज्जकंखिए २ भोगकखिए ३ कामकंखिए ३ कामकंखिए ४ अत्थपिवासिए १ भोग० २ रज्ज० ३ काम० ४, तच्चित्ते १ तम्मणे २ तल्लेसे ३ तदज्झवसिए ४ तत्तिव्वज्झवसाणे ५ तयट्ठोवउत्ते ६ तदम्पियकरणे ७ तब्भावणाभाविए ८ एयंसिं चणं (चे) अंतरंसि कालं करिज्जा नेरइएसुउववज्जिज्जा, से एएणं अद्वेणं एवं बुच्चइ जीवे णं गब्भगए समाणे नेरइएसु अत्येगइए उववज्जेजा अत्येगइए नो उववज्रेजा गोयमा ! | बृ. 'जीवे णं गमग०' हे भदन्त ! जीवो गर्भगतः सन् मृत्वेति शेषः नरकेषु उत्पद्यते ?, हे गौतम ! अस्ति-विद्यते 'एमइए' त्ति एककः कश्चि सगर्वराजादिगर्भरूपः उत्पद्यते अस्त्ययं पक्षः यदुत एककः कश्चिन्नोत्पद्यते, 'से' अथ केनार्थेन हे भदन्त ! एवं प्रोच्यते-जीवो गर्भगतः सन् नरकेषु उसत्ययं पक्षः यदुत एककः कश्चिन्नोत्पद्यते, 'से' अथ केनार्थेन हे भदन्त ! एवं प्रोच्यते-जीवो गर्भगतः सन् नरकेषु अस्त्येककः उत्पद्यते अस्त्येकको नोत्पद्यते ?, हे गौतम! 'जे णं'ति यो Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मू०२४ १४३ जीवः 'ण' इतिवाक्यालङ्कारे गर्भगतः सन् आहारादिका संज्ञा विद्यतेयस्य स संज्ञीपञ्चे न्द्रियाणिश्रवण १ ध्राण-२ रसन३ चक्षु ४ स्पर्शन ५ लक्षणानि विद्यन्ते यस्य स पञ्चेन्द्रियः सर्वाभिरा हारशरीरेन्द्रियोच्छ्वासभाषामनोलक्षणाभिः षड्भिः पर्याप्तिभिः पर्याप्तः, मासद्वयोपरिवर्तीत्युनुक्तमपि ज्ञेयं। . ___ यतोमासद्वयमध्यवर्ती मनुष्यो गर्भस्थो नरके देवलोकेऽपिन यातीत्युक्तं भगवत्यामिति, पूर्वभविकवीर्यलब्ध्या पूर्वभविकविभंगज्ञानलब्ध्या विभंगनाणलद्धीएत्ति पदं भगवत्यां नास्ति, पूर्वभविकवैक्रियलब्ध्या वैक्रियलब्धि प्राप्तः सन् यद्वा वीर्यलब्धिकः विभङ्गज्ञानलब्धिकः वैक्रियलब्धिकः वैक्रियलब्धि प्राप्तः सन् परानीकं-शत्रुसैन्यं आगतं-प्राप्तं 'सोचे'तिश्रुत्वा 'निसम्मत्ति निशम्य-मनसा अवधार्य 'पएसे निच्छुभइत्ति स्वप्रदेशान् अनन्तानन्तकर्मस्कन्धानुविद्धान् गर्भदेशाद् बहि क्षिपति-निष्काशयति निष्काश्य विष्कम्भबाहल्याभ्यां शरीरप्रमाणं आयामतः सङ्घयेययोजनप्रमाणंजीवप्रदेशदण्डं निसृजति, वैक्रियसमुद्घातेन 'समोहणइत्ति समवहन्तिसमवहतो भवति तथाविधपुद्गलग्रहणार्थः,समवहत्यचत्वारिगजाश्वरथपदातिलक्षणानिअङ्गानि विद्यन्ते यस्याः यस्यां वा सा चतुरङ्गिनी तां चतुरङ्गिनी सिनन्ति सेनां कटकमित्यर्थ ‘सन्नाहेइत्ति सज्जां करोतीत्यर्थः सञ्जां कृत्वा परानीकेन साधु संग्राम संग्रामयति-युद्धं करोतीत्यर्थः। ___'सेणं जीवे'त्तिणं इति वाक्यालङ्कारे सः-युद्धकर्ता जीवः 'अत्थकामए'त्ति अर्थे-द्रव्ये कामो-वाञ्छामात्रं यस्यासावर्थकामः एवमन्यान्यपि विशेषणानि, नवरं-राज्यं नृपत्वं २ भोगा:गन्धरसस्पर्शा ३ कामौ-शब्दरूपे ४ 'अत्थकंखिए'ति का गृद्धिरासक्तिरित्यर्थः अर्थे-द्रव्ये काङ्क्षा साताअस्येतिअर्थकाङ्क्षितः१एवमन्यानिराज्यकाङ्कितः२ भोगकाशितः३कामकाशितः४। - 'अत्यपिवासिए तिपिपासेवपिपासा-प्राप्तेऽप्यर्थेऽतृप्तिः अर्थे अर्थस्य वापिपासा साता अस्येति अर्थपिपासितः १ एवमन्यानि राज्यपिपासितः २ भोगपिपासितः ३ कामपिपासितः ४ 'तचित्ते'त्ति तत्र-अर्थराज्यभोगकामे चित्तं सामान्योपयोगरूपं यस्यासौ तच्चित्तः १ 'तम्मणे तितत्रैव-अर्थादौ मनः--विशेषोपयोगरूपंयस्यस तन्मनाः २ 'तल्लेसे तितत्रैव-अर्थादौ लेश्या आत्मपरिणामविशेषः यस्यासौ तल्लेश्यः ३ 'तदज्झवसिएत्तिइह अध्यवसायः-अध्यवसितं तत्र तचित्तादिभावयुक्तस्य सतः तस्मिन् अर्थादावेवाध्यवसितं-परिभोगक्रियासम्पादनविषयमस्येति तदध्यवसितः ४ तत्तिबज्झवसाणे तितस्मिन्नेव-अर्थादौ तीव्र-आरम्भकालादारभ्य प्रकर्षयायिअध्यवसानं प्रयत्नविशेषलक्षणं यस्यसततीव्राध्यवसानः ५'तदट्ठोवउत्ते'त्ति तदर्थंअर्थादिनिमित्तं उपयुक्तः-अवहितः तदर्थोपयुक्तः ६ तदप्पियकरणे'त्ति तस्मिन्नेव–अर्थादौ अर्पितानि-आहितानि करणानि-इन्द्रियाणि कृतकारितानुमतिरूपाणिवायेन स तदर्पितकरणः ७ 'तब्भावणाभाविए'त्ति असकृदनादौ संसारे तदभावनया-अर्थादिसंस्कारेण भावितो यः स तद्भावनाभावितः ८। 'एयंसिति एतस्मिन् 'ण' इतिवाक्यालङ्कारे चेत्-यदि अन्तरंसित्तिसङ्ग्रामकरणावसरे कालं-मरणं कुर्यात्तदा नरकेषु गाढदुःखाकुलेषु उत्पद्यते, नरभवं त्यक्त्वा महारम्भी मिथ्याष्टि नरके यातीत्यर्थः, 'से' अथ एतेनार्थेनैवं प्रोच्यते-हे गौतम! जीवो गर्भगतः सन् नरकेषु अस्ति एककः कश्चिदुत्पद्यते अस्ति एककः कश्चिन्नोत्पद्यते ॥ पुनौतमो वीरं प्रश्नयतीत्याह Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४४ तन्दुलवैचारिक-प्रकिर्णकसूत्रम् २५ मू. (२५) जीवे णं भंते ! गब्भगए समाणे देवलोगेसु उववजिजा?, गो० ! अत्थेगइए उव० अत्येग० नो उव०, से केणद्वेणं भंते ! एवं वुचइ-अत्यंगइए उ० अत्यंगइए नो उ०?, गोयमा! जेणंजीवे गब्भगए समाणे सन्नी पंचिंदिए सव्वाहि पजत्तीहिं पजत्तए वेउब्धियलद्धीए ओहिनाणलद्धीएतहारूवस्स समणस्सवामाहणस्स वा अंतिए एगमवि आयरियंधम्मियं सुवयण सुच्चा निसम्म तओ से भवइ तिव्वसंवेगसंजायसद्धे तिब्वधम्मानुरायरते। से णं जीवे धम्मकामए १ पुण्णकामए २ सग्गकामए ३ मुक्खकामए ४ धम्मकंखिए १ पुण्णकंखिए २ सग्गकंखिए ३ मुक्खकंखिए ४ धम्मपिवासिए १ पुण्णपिवासिए २ सग्गपिवासिए ३ मुक्खपिवासिए४ तचित्ते १ तम्मणे २ तल्लेसे ३ तदज्झवसिए४ तत्तिव्वज्झवसाणे ५ तदप्पिय. करणे ६ तयहोवउत्ते ७ सब्मावणाभाविए ८ एयंसिणं(चे) अंतरंसि कालं करिजा देवलोएसु उववज्जिजा,से एएणं अटेणंगो० एवं वुबइअत्धेगइए उववजिजा अत्थेगइए नो उववजिजा वृ, 'जीवेणंभंते! गब्बगए देव०' जीवो हेभदन्त! गर्भगतः सन्मृत्वेति शेषः देवलोकेषु उत्पद्यते ?, हे गौतम ! अस्ति एककः कश्चित् उत्पद्यते अस्त्येककः कश्चिन्नोत्पद्यते, 'से' अथ केनार्थेन हे भदन्त ! एवं प्रोच्यते-कश्चिदुत्पद्यते कश्चिन्नोत्पद्यते?, हे गौतम ! यो जीवो गर्भगतः सन् संज्ञीपञ्चेन्द्रियः सर्वाभि पर्याप्तिभि पर्याप्तः, मासद्वयोपरिवर्तीत्यवधार्य मासद्वयमध्यवर्तीतु स्वर्गेनयातीति,पूर्वभविकवैक्रियलब्धिकः पूर्वभविकावधिज्ञानलब्धिकः तथारूपस्य-तथाविधस्य उचितस्येत्यर्थः श्रमणस्य-साधोः वाशब्दो देवलोकोत्पादहेतुत्वं प्रति श्रमणमाहनवचनयोस्तुल्यत्वप्रदर्शनार्थः 'माहणस्स'तिमा हनर इत्येवमादिशतिस्वयंस्थूलप्राणातिपातादिनिवृत्तत्वाद माहनः-परमगीतार्थस्तस्यवा अंतिए'त्ति समीपेएकमप्यास्तामनेकंआर्य-आराद्यातं पापकर्मभ्य इत्यार्थ अत एव धार्मिकमित सुवचनं-शोभनवाक्यं श्रुत्वा-आकर्ण्य निशम्य-मनसा अवधार्य 'तउत्ति तदनन्तरमेव । सः-गर्भस्थजन्तुः भवति-जायते 'तिव्वसं०' तीव्रसंवेगेन-भृशंदुःखलक्षाकुलभवभयेन साता सम्यगुत्पन्ना श्रद्धा श्रद्धानं धर्मादिषु यस्य स तीव्रसंवेगसआतश्रद्धः 'तिव्वध०' तीब्रो यो धर्मानुरागः-धर्मबहुमानस्तेन रक्त इव-रङ्गित इव यः स तीव्रधर्मानुरागरक्तः स गर्भस्यः वैराग्यवानजीवः 'णं' वाक्यालङ्कारे 'धम्मकामए'त्तिधर्मे-श्रुतचारित्रलक्षणे कामो-वाञ्छामात्र यस्यस धर्मकामकः १ पुण्ये-तत्फलभूतेशुभकमणिकामोयस्य सपुण्यकामकः स्थानाङ्गेतु अन्न १पानरवस्त्र३ऽऽलय४शयना५ऽऽसनक्ष्मनोश्वचन-काय९लक्षणंनवविधं पुण्यंप्रतिपादित जगदीश्वरेण भगवतेति २, स्वर्गे-देवलोके कामो यस्य स स्वर्गकामकः ३ मोक्षे-शिवे अनन्तानन्तसुखमयेकामो यस्यसमोक्षकामकः ४, एवमग्रेऽपि, नवरंकाडा-गृद्धिरासक्तिरित्यर्य: धर्मे काङ्क्षा साता अस्येति धर्मकाङ्क्षितः १ पुण्यकाङ्क्षितः २ स्वर्गकाशितः ३ मोक्षकाङ्कितः ४ पिपासेवपिपासा प्राप्तेऽपि धर्मेऽतृप्ति धर्मपिपासासा साताअस्येति धर्मपिपासितः १ पुष्पिपासितः २ स्वर्गपिपासितः ३ मोक्षपिपासितः ४, 'तच्चित्ते' इत्यादिअष्टविशेषानि धर्मपुण्यस्वर्गमोक्षे शुभानिवाच्यानि, तच्चित्तः १ तन्मनाः २ तल्लेश्यः ३ तदध्यवसितः ४ तत्तीद्राध्यवसायः ५ तदर्थोपयुक्तः६ तदप्तिकरणः७ तदभावनाभावितः ८, एयंसिणं'ति एतस्मिन्नन्तरेधर्मध्यानावसरे कालं-मरणं 'करिजत्ति कुर्यात् तदा देवलोकेषु उत्पद्यते, 'से' अथैतेनार्थेन । Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मू०२५ १४५ गौतम ! एवमस्माभि प्रोच्यते-अस्ति एककः कश्चित् स्वर्गे उत्पद्यते 'अस्थिति अस्ति एककः कश्चित् नोत्पद्यते इति । गर्भाधिकारे पुनर्गौतमस्वामी श्रीमहावीरं प्रश्नयति मू. (२६) जीवेणंभंते ! गभगए समाणे उत्ताणए वा पासिल्लएवाअंबखुजए वा अच्छिज्ज वा चिट्ठिजवा निसीइज्जयातुट्टिज वा आसइज वा सइज वा माउए सुयमाणीए सुयइ जागरमाणीए जागरइ सुहियाए सुहिओ भवइ दुहियाए दुखिओ भवइ?, हंता गोयमा ! जीवे न गब्भगए समाणे उत्ताणए वा जाव दुखिओ भवइ ।। वृ. 'जीवे णं भंते ! ग०' जीवो हे भदन्त ! गर्भगतः सन् ‘उत्ताणए वे'ति उत्तानको वा सुप्तोन्मुखो वेत्यर्थ : 'पासिल्लिए वत्ति पार्श्वशायी वा 'अंबखुजए वत्ति आम्रफलवत् कुब्ज इति 'अच्छिजत्तिआसीनः सामान्यतः, एतदेव विशेषतः उच्यते-'चिटेजवत्तिऊर्ध्वस्थानेन निसीजए वेति निषदनस्थानेन तुयट्टेजव'त्तिशयीत निद्रया इति वेति 'आसइज वत्ति आश्रयति गर्भमध्यप्रदेशं 'सइज वत्ति शेते निद्रां विनेति, मात्रामातरि वा 'सुयमाणीए'त्ति शयनं कुर्वत्या कुर्वत्यां वा 'सुयइत्ति स्वपिति निद्रां करोतीत्यर्थः । _ 'जागरमाणीए'त्तिजाग्रत्या-जागरणंकुर्वत्या कुर्वत्यांवाजागर्ति, निद्रानाशं कुरुते इत्यर्थः, सुखितायां सुखितो भवति, दुःखितायांदुःखितो भवति, 'हन्ता गोयम! त्ति हन्त इति कोमलामत्रणार्थो दीर्घत्वं च मागधदेशीप्रभवं, उभयत्रापि 'जीवेणं गभगए समाणे' इत्यदेः प्रत्युच्चारणंतु स्वानुमतत्वप्रदर्शनार्थः, वृद्धाः पुनराहुः-'हंता गोयमा!' इत्यत्रहन्त इतिएवमेतदिति अभियुपगमवचनं, यदनुमतं तप्रदर्शनार्थं जीवे णं गब्भगए' इत्यादि प्रत्युच्चारितमिति, हे गौतम ! जीवो गर्भगतः सन् उत्तानको वा यावदुखितो भवतीति।। अथ पूर्वोक्तं पद्येन गाथाचतुष्टयेन दर्शयन्नाह-- मू. (२७) थिरजायंपिहु रक्खइ सम्मं साक्खई तओ जननी। संवाहई तुयट्टइ रक्खइ अप्पं च गब्भं च ॥ वृ. 'थिराजा०' स्थिरजातं-स्थिरीभूतं रक्खइ'तिरक्षति-सामान्येन पालयति ततः सा जननीतं सम्यग्-यत्नादिकरणेन रक्षति संवाहइत्तिसंवहति गमनाऽऽगमनादिप्रकारेण 'तुयट्टई'ति त्वगवर्तयति-स्वापयति रक्षति-आहारादिना पालयति आत्मानं च गर्मं चेति ॥ मू. (२८) अनुसुयइ सुयंतीए जागरमाणीए जागरइ गब्भो। सुहियाए होइ सुहियो दुहियाए दुखिओ होइ ।। वृ. 'अणु०' अनुस्वपिति अनुशेते 'सुयंतीए'त्ति स्वपत्यां सत्या जागत्यां जागर्ति गर्भउदरस्थजन्तु-जनन्यां सुखितायां सुखितो भवति दुःखितायां दुःखितो भवति ।। मू. (२९) उच्चारे पासवणे खेलं संघाणओवि से नस्थि। अट्ठीट्ठीमिंजनहकेसमंसुरोमेसु परिणामो ।। वृ. 'उच्चारो०' उच्चारो-विष्ठाप्रश्रवणं-मूत्रंखेलो-निष्ठीवनं सिंघाणं तिनासिकाश्लेष्मापि 'से' तस्य गर्भस्थस्य नास्तीति, जननीजठरस्थो जीव आहारत्वेन तु यद् गृह्णाति तदस्थ्यस्थिमिंजनखकेशश्मश्रुरोमेषु (मसु) पूर्वव्याख्यातेषु 'परिणामो'त्ति परिणामयतीत्यर्थः। [14] 10 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४६ मू. (३१) तन्दुलवैचारिक-प्रकिर्णकसूत्रम् ३० मू. (३०) आहारोपरिणामो उस्सासो तहय चेव निस्सासो, सव्वपएसेसु भवइ कवलहारो यसे नस्थि ।। (प्र.) एवं बुदिमइगओ गब्भे संवसइ दुखिओ जीवो। परमतमिसंधकारे अमिज्झभरिए पएसंमि।। वृ. एवंवु०' एवमुक्तप्रकारेण 'बुंदि मिति शरीरंअतिगतः प्राप्तः सन् गर्भ-जननीकुक्षौ संवसति-संतिष्ठतेचारकगृहे चौरवत्, “दुखिओजीवो'त्ति अग्निवर्णाभिः सूचीभिः भिद्यमानस्य जन्तोः याशं दुःखं जायते ततोऽप्यष्टगुणं यद् दुःखं भवति तेन सहशेन दुःखेन दुःखितो भवति जीवः गर्भे, किंभूते गर्ने ?-तमसा अन्धकारं यत्र तमोऽन्धकारः परमश्चासौ तमोऽन्धकारश्च परमतमोऽन्धकारः महान्धकारव्याप्त इत्यर्थः तस्मिन्, अमेध्यभृते-विष्ठापूर्णे प्रदेशे-जीववसनस्थानके इति। मू. (३२) आउसो ! तओ नवमे मासे तीए वा पडुप्पन्ने वा अनागए वा चउण्हं माया अन्नयरं पयायइ, तंजहा इत्थिं वा इत्थिरुवेणं १ पुरिसंवापुरिसरुवेणं २ नपुंसगंवानपुंसगरूवेणं ३ बिंबिवा बिंबरूवेणं ४। वृ. 'आउसो ! तओ' इत्यादि, हे आयुष्मन्! हे इन्द्रभूते ! ततः-अष्टमासानन्तरं नवमे मासे अतीते वा अतिक्रान्ते वा प्रत्युत्पन्ने वा-वर्तमाने वा अनागते वा अप्राप्ते वा 'चउण्हं चतुर्णा स्त्र्यादिरूपाणां वक्ष्यमाणानां माता-जननी अन्यतरत्-चतुर्णांमध्ये एकतरं पयायइति प्रसूते तंजह'त्ति तत्पूर्वोक्तंयथास्त्रियं वा स्त्रीरूपेण-स्त्र्याकारेण प्रसूते१ पुरुषं वापुरुषरूपेणपुरुषाकारेण २ नपुंसकंवा नपुंसकरूपेण-नपुंसककाकारेण ३ बिम्बं वा बिम्बरूपेण-बिम्बाकारेण, बिम्बमिति गर्भप्रतिबिम्बं गर्भाकृतिराह्नवपरिणामो नतु गर्भ एव ४ । एते कथं जायन्त? इत्याहमू. (३३) अप्पं सुक्कं बहुं उउयं, इत्थी तत्थ जायइ १ ॥ अप्पं उयं बहुं सुक्कं, पुरिसो तत्थ जायइ २ ॥ वृ. 'अप्पं' अल्पं शुक्र ‘बहुउउय'त्ति बहुकं-प्रभूतं 'उयंति ओजः-आर्तवं स्त्री तत्र गर्भाशये जायते-उत्पद्यते १, अल्पं ओजः बहु शुक्रं पुरुषस्तत्र जायते २ । मू. (३४) दुण्डंपि रत्तसुक्काणं, तुल्लभावे नपुंसओ ३। इथिउयसमाओगे, बिंबं तत्थ जायइ४॥ वृ. द्वयोरपि रक्तशुक्रयोः-रुधिरवीर्ययोः तुल्यभावे-समत्वे सति नपुंसको जायते ३, 'इत्थी'त्ति स्त्रियाः-नार्या 'ओय'त्ति ओजसः “समाओगे'त्ति समायोगः-वातवशेन तत्स्थिरीभवनलक्षणं स्त्र्योजःसमायोगस्तस्मिन् सति बिम्बं तत्र-गर्भाशये प्रजायते ४ इति । म. (३५)अहणं पसवणकालसमयसि सीसेण वा पाएहिं वा आगच्छइ समागच्छा तिरियमगच्छइ विनिघायमावजइ। __ वृ. 'अह णमित्यादि, अथानन्तरं 'ण' वाक्यालङ्कारे प्रसवकालसमये-जन्मकालावसरे शीर्षेण वा-मस्तकेन वा पादाभ्यां वा-चरणाभ्यां वा आगच्छति समागच्छइत्ति समम्-अविषममागच्छति ‘सम्मं आगच्छइत्ति पाठे सम्यक्-अनुपघातहेतुना आगच्छति-मातुरुदरात योन्या Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मू०३५ १४७ निष्कामति, 'तिरियमागच्छइत्ति तिरश्चीनो भूत्वा जठराग्निर्गन्तुं प्रवर्तते यदि तदा विनिर्घातंमरणमापद्यते निर्गमाभावादिति । मू. (३६) कोई पुण पावकारी बारस संवच्छराई उक्कोसं। अच्छइ उ गब्भवासे असुइप्पभवे असुइयंमि ।। ३. 'कोइ पुण०' कोऽपि पुनः पापकारी-ग्रामघातरामाजठरविदारणजिनमुनिमहाशातनाविधायी वातपित्तादिदूषितो देवादिस्तम्भितो वेति शेषः, द्वादश संवत्सराणि उत्कृष्टतः 'अच्छइति तिष्ठति, तुशब्दात् गर्भोक्तं प्रबलं दुःखं सहमानमोऽवतिष्ठते गर्भवासे-गर्भगृहे, किम्भूते ?-अशुचिप्रभवे अशुचिके-अशुच्यात्मके इति । मू. (३७) जायमाणस्स जं दुक्खं, मरमाणस्स वा पुणो। तेण दुक्खेण संमूढो, जाइंसरइ नऽप्पणो॥ वृ.ननुनवमासमात्रान्तरितमपिप्राक्तनंभवंसामान्यजीवः किंन स्मरतीत्याह-'जायमा०' गाथा, जायमानस्य-गर्भात्रिसरतःतत्र उत्पद्यमानस्य वायदुखं भवति वा अथवापुनम्रियमाणस्य यमुखं भवति तेन दारुणदुःखेन संमूढो-महामोहं प्राप्तः जाति-प्राक्तनभवं आत्मीयं-स्वकीयं मूढात्मा प्राणी न स्मरति-कोऽहं पूर्वभवे देवादिकोऽभवमिति न जानीतीति । मू. (३८) वीसरसरं रसंतोजो सो जोणीमुहाओ निष्फिडइ। माऊए अप्पणोऽविय वेयणमउलंजणेमाणो । वृ. 'वीसर'त्ति परमकरुणोत्पादकं सरंतिस्वरं-ध्वनि 'रसंतो'त्तिभृशं कुर्वन्स गर्भस्थो जीवः योनिमुखात् निष्कामति मातुः आत्मनोऽपिच वेदनामतुलां जनयन्-उत्पादयन् । मू. (३९) - गब्बधरयंमि जीवो कुंभीपागंमि नरयसंकासे । वुत्थो अमिज्झमझे असुइप्पभवे असुइयंमि ।। वृ. 'गब्मत्थ' गाथा, गर्भगृहे जीवः कुंभीपाके कोष्ठिकाकृतितप्तलोहभाजनसशे नरकसशे-नारकोत्पत्तिस्थानतुल्ये 'वुच्छो'त्ति उषितः-स्थितः, अमेध्यं गूथंमध्ये यस्य गर्भगृहस्य सः अमेध्यमध्यस्तस्मिन् अशुचिप्रभवे-जम्बालाघुद्भवे अशुचिके-अपवित्रस्वरूपे । मू. (१०) पित्तस्स य सिंभस्स य सुक्कस्स य सोणियस्स चिय मझे। मुत्तस्स पुरीसस्स य जायइ जह बच्चकिमिउव्व।। वृ. 'पित्त०' पित्तस्य 'सिंभस्य श्लेष्मणः शुक्रस्य शोणितस्य मूत्रस्य पुरीषस्य-विष्ठायाः मध्ये मध्यभागे जायते-उत्पद्यते, कइव? -'वञ्चकिम्मिउव्य'त्ति वर्चस्वकृमिवत्-विष्ठानीलंगवत, यथा कृमि-द्वीन्द्रियजन्तुविशेषः उदरमध्यस्थविष्ठायामुत्पद्यते तथा जीवोऽपीति । भू.(४१) तंदानि सोयकरणं केरिसयं होइ तस्स जीवस्स। सुक्करुहिरागराओ जस्सुप्पत्ती सरीरस्स ॥ वृ. 'तं दाणि०' तत् ‘दाणि ति इदानीं साम्प्रतं शौचकरणं-शरीरसंस्कारकरणं कीशं भवति तस्य-गर्भनिर्गतस्य जीवस्य ?, यस्य भङ्गुरशरीरस्योत्पत्ति-प्रादुर्भावः शुक्ररुधिराकरात्वीर्यरुधिरखनेः वर्तत इति। मू. (४२) एयारिसे सरीरे कलमलभरिए अमिज्झसंभूए। Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४८ तन्दुलवैचारिक-प्रकिर्णकसूत्रम् ४२ निययं विगणिजंतं सोयमयं केरिसं तस्स ।। वृ. 'एया०' एतादृशे शरीरे कलमलभृते-उदरस्थजलबटकदमादिपूर्णे अमेध्यसम्भूतेविष्ठाकीर्णोदरसम्भूते 'निययं विगणिजंत' मिति पदद्वये 'सप्तम्या द्वितीये' ति सप्तम्यर्थे द्वितीया, निजके-आत्मीये 'विगणिज्जत'मिति आत्मपरेषांजुगुप्सायोग्ये शौचमतं पवित्रत्वाङ्गीकारलक्षणं, यथा मयाऽस्य स्नानचन्दनादिना पवित्रत्वं विधेयमिति, यद्वा शौचेन-वस्त्रचन्दनाभरणादिना मदो-गर्यो यत्र सनत्कुमारचक्रिवत् तत् शौचमदं यथा कीदृशंमम शरीरं शोभतेऽलङ्कारादिनेति, यदिवा एवंविधे शरीरे कुत्रापि रोगादिना विनष्टे शोकमतं-शोकाङ्गीकारकरणं यथा हा मम सुन्दरं शरीरं स्फोटकादिना विनष्टमिति, कीदृशं तस्य जीवस्येति। अथ जीवानां ग्रन्थमुखे द्वितीयगाथया सूचिता दश दशाः निरुप्यन्तेमू. (४३) आउसो !एवं जायस्स जंतुस्स कमेण दस दसा एवमाहिऑति तंजहा वृ. 'आउसो ए०' हे आयुष्मन्! एवम्-उक्तप्रकारेण जातस्य-उत्पन्नस्य जन्तोः-जीवस्य क्रमेण-अनुक्रमेणदश दशा-दशावस्थाः, दशवर्षप्रमाणाप्रथमादशा-अवस्था १ दशवर्षप्रमाणा द्वितीया दशाऽवस्था २ इत्येवं दश दशाः, एवं-वक्ष्यमाणप्रकारेण 'आहिज्जंतीति आख्या. यन्ते कथ्यन्ते, तद्यथामू. (४)बाला १ किड्डा २ मंदा ३ बला य ४ पण्णा य ५ हायणि ६ पवंचा ७/ गब्भारा ८ मुम्मुही९ सायणीय दसमा य १० कालजाणंति बालया।। वृ. 'बाला १ किड्डा २' इत्यादिगाथा, बालस्येयमवस्था धर्मधर्मिणोरभेदात् बाला १, क्रीडाप्रधाना दशा क्रीडा २, मन्दो-विशिष्टबलबुद्धिकार्योपदर्शनासमर्थो भोगानुभूतावेव समर्थो यस्यां दशायां सा मन्दा ३, यस्यां पुरुषस्य बलं स्यात् सा बलयोगात् बला ४, प्रज्ञा-वाञ्छितार्थसम्पादनकुटुम्बाभिवृद्धिविषया बुद्धिः तद्योगात्दशा प्रज्ञा ५, पाहयति पुरुषस्येन्द्रियाणि मनाक् स्वार्थग्रहणाप्रभूणि करोतीति हापनी ६, प्रपञ्चयति-विस्तारयति खेलकासादि इति प्रपञ्चा ७, प्राग्भारं-ईषदवनतमुच्यते तदिव गात्रं यस्यां सा प्रागभारा ८, मोचनं-मुक् जराराक्षसीसमाक्रान्तशरीरगृहस्य मोचनंतं प्रतिमुखं-अभिमुख्यं यस्यां सा मुनमुखी ९, स्वापयति-निद्रायत्तं करोति सा शायिनी दशमी १०, एताः कालोपलक्षिताः दशाः कालदशाः उच्यन्ते इति। मू.(४५) जायमित्तस्स जंतुस्स जासा पढमिया दसा। न तत्थसुहं दुक्खं वा नहु जाणंति बालया॥ वृ.अथ सूत्रेणैव दश दशादर्शनन्नाह–'जायमि०' श्लोकः, जातमात्रस्य जन्तोः-जीवस्य या सा प्रथमिका दशा-दशवर्षप्रमणावस्था 'तत्य'त्ति तस्यां प्रथमदशायां प्रायेण सुखं दुःखंदा नेति-नास्ति, तथाऽऽत्मपरेषां सुखदुःखं नैव जानंति बालकाः-जातिस्मरणादिज्ञानविकला इति। मू. (४६) बीईयं च दसंपत्तो, नाणाकोलाहिं कीडइ। न य से कामभोगेसु, तिव्वा उप्पजई रई। वृ. 'बीईयं च' द्वितीयां दशां प्राप्तो जीवो नानाक्रीडाभि क्रीडति-क्रीडां करोतीत्यर्थः, 'से' तस्य द्वितीयाऽवस्थावर्तिनोजीवस्यकामौच-शब्दरूपे भोगाश्च-गन्धरसस्पर्शा कामभोगास्तेषु तीव्रा-प्रबला रति-मन्मथवाञ्छा नोत्पद्यते न प्रकटीभवतीत्यर्थः । Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मू०४७ १४९ मू. (७) तइयं च दसंपत्तो, पंचकामगुणे नरो। __समत्थो भुंजिउं भोए, जइ से अस्थि घरे धुवा।। वृ. 'तइयंच' तृतीयांदशां प्राप्तः पञ्चकामगुणे-शब्दरूपरसगन्धस्पर्शलक्षणे नरो-मनुष्यः आसक्तो भवति, तथा तदा भोगान् भोक्तुं समर्थो भवति यदि 'से' तस्य जीवस्य अस्तीतिसत्तारूपतया वर्तते गृहे-स्वावासे 'धुवे'ति राजाद्युपद्रवाभावेन निश्चला समृद्धिरिति शेषः । मू. (४८) चउत्थी उ बला नाम, जं नरो दसमस्सिओ। समत्थो बलं दरिसेउं, जइ भवे निरुवद्दयो । वृ.'चउ०' चतुर्थी बलानाम्नी दशा वर्तते यांबलानाम्नी दशामाश्रितो नरः समर्थो भवति बल-स्ववीर्यं द्रष्टुं (दर्शयितु) फलिहमल्लवत्, यदि भवेत्निरुपद्रवो-रोगादिक्लेशरहितः, अन्यथा मात्स्यिकमल्लवत् विनाशं यातीति । मू. (४९) पंचमी उदसं पत्तो, आणुपुव्वीए जो नरो। ___समत्थोऽत्थं विचिंतेडे, कुटुंबं चाभिगच्छइ । वृ. 'पंचमी उ’ पञ्चमी दशां प्राप्तः आनुपूा-परिपाट्या यो नरः स समर्थो भवति अर्थ विचिन्तयितुं-द्रव्यचिन्तां कर्तुच पुनः कुटुम्बंप्रति अभिगच्छति-कुटुंबचिन्तायां प्रवर्तते इत्यर्थः छट्ठीओ हायणी नामा, जं नरो दसमस्सिओ। विरज्जइ उ कामेसुं, इंदिएसु य हायइ ।। वृ. 'छट्ठी उ' षष्ठी हापनीनाम्नी दशा वर्तते, यां हापनी दशां नर आश्रितः 'विरज्जइत्ति प्रवाहेण विरक्तो भवति, केभ्यः ?-काम्यंत इति कामाः-कन्दभिलाषास्तेभ्यः इन्द्रियेषुश्रवणघ्राणचक्षुर्जिह्वास्पर्शनलक्षणेषु हीयते-हानि गच्छतीत्यर्थः ॥ मू. (५१) सत्तमी य पवंचा ओ, जं नरो दसमस्सिओ। निच्छुमइ चिक्कणं खेलं, खासई यखणे खणे॥ वृ. 'सत्तमी०' सप्तमी प्रपञ्चा दशा यां दशां आश्रितः 'निच्छुभइ'त्ति बहिर्निक्षिपति यत्र कुत्रापि बहिर्निस्सारयति चिक्कणं-पिच्छिलं चेपकतुल्यमित्यर्थ 'खेल' श्लेष्माणं च पुनः क्षणं २-वारं २ 'खाइ'त्ति-खासितं करोतीत्यर्थः । मू. (५२) संकुइयवलीचम्मो, संपत्तो अट्ठमीदसं। नारीणं च अणिट्ठो य, जराए परिणामिओ। वृ. संकुइ०' अष्टमी दशांप्राप्तोजीवः सङ्कुचितवलिचर्मा भवति, चपुनः जरया परिणमितोव्याप्तः स्यात्, नारीणां स्वपरस्त्रीणां अनिष्टो भवति, श्रावस्तीपुरीवास्तव्यजिनदत्तश्राद्धवदिति मू. (५३) नवमी मुम्मुही नाम, जं नरो दसमस्सिओ। जराघरे विणस्संते, जीवो वसइअकामओ ।। वृ. नवमी मुन्मुखी नाम्नी वर्तते, यांमुन्मुखीं दशां नरः आश्रितः 'जराधरे' जरागृहे शरीरे विनश्यति सति जीवोऽकामको-विषयादिवाञ्छारहितो वसति।। मू. (५४) हीनभिन्नसरो दीनो, विवरीओ विचित्तओ। दुब्बलो दुखिओ सुयई, संपत्तो दसमी दसं ।। Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५० तन्दुलवैचारिक-प्रकिर्णकसूत्रम् ५४ वृ. 'हीण' हीनस्वरः-लघुध्वनि भिन्नस्वरः-स्वभावस्वरादन्यस्वरः दीनः-दीनत्वं गतः विपरीतः-पूर्वावस्थातः विचित्तः विचित्रोवा-नानास्वरूपः दुर्बलः-कृशाङ्गःदुःखितो-रोगादिपीडालक्षव्याप्तः एवंविधो जीवः स्वपिति स्वशरीरे स्वगृहे वा संप्राप्तः। कां? -दशमी दशामिति ॥ यस्यां यद् भवति तदाहमू. (५५) दसगस्स उवकखेवो वीसइवरिसो उ गिण्हई विजं । भोगा य तीसगस्स य चत्तलीसस्स विनाणं ।। घृ. 'दसग०' दशकस्य-दशवर्षप्रमाणस्यजीवस्य उवक्खेवो त्ति वालोत्पाटनं मुण्डनमिति लोकोक्ति, उपलक्षणत्वादन्यदपिप्रथमावस्थाभवो महोत्सवविशेषो ज्ञेय इति १,विंशतिवर्षकोद्वितीयावस्थावर्ती विद्यां गृह्णातीति २, त्रिंशतकस्य भोगा भवन्ति ३ चत्वारिंशत्कस्य विज्ञानं भवति।। मू. (५६) पन्नासगस्स चक्खू हायइ सट्टिक्रूयस्स बाहुबलं। भोगय सत्तरिस्स य असीइगस्सा य विनाणं ॥ वृ. 'पन्ना०' पञ्चाशत्क्य जीवस्य चक्खु'त्ति चक्षुर्बलं हीयते ५, षष्टिकस्य बाहुबलं हीयते ६, पस्ततिकस्य भोगा हीयन्ते ७, अशीतिकस्य विज्ञानं हीयते ८॥ मू. (५७) नउई नमइ सरीरं वाससए जीवियं चयइ। कित्तिओऽत्य सुहो भागो दुहो भागो य कित्तिओ। वृ. 'नउइ०' नवतिकस्यशरीरं नमति-वक्रं भवतीत्यर्थ ९, वर्षशतेऽप्यर्थे दुःखभागोऽपि कीर्तितोऽस्तीति, यद्वा अत्र 'कित्तिओ'त्ति कियान् सुखभागो वर्तते कियान् दुःखभागो वर्तते॥ मू. (५८) जो वाससयं जीवइष सुही भोगे पभुंजइ । तस्सावि सेविउंसेओ, धम्मो य जिनदेसिओ। वृ.अथशतवर्षायुष्कस्य जीवस्यान्यस्यापि उपदेशंददातीति जोवास०'यो जीवो वर्षशतं जीवति प्राणान् धारयतीत्यर्थः, च पुनः सुखी भोगान् भुंक्ते तस्यापि जीवस्य सेवितुं-सदा कर्तु श्रेयो मङ्गलं धर्मो दुर्गतिपतज्जवाधारः जिनेशितः-केवलिना भाषितः ।। मू. (५९) किं पुण सपञ्चवाए, जो नरो निचदुखिओ। सुद्दढयरं तेण कायब्बो, धम्मो य जिनदेसिओ ।। दृ. 'किं पुण०' किं पुनः सप्रत्यवाये-सकष्टे आयुषि काले वा सति इति शेषः, यो नरो नित्यदु-खितः-सदा दुःखाकुलोभवेत् ?, तेनदुःखितजीवेन जिनदर्शितोधर्मसुष्ठुतरं-विशेषतः कर्तव्यो नन्दिषेणपूर्वभवब्राह्मणजीववदिति ॥ मू. (६०) नंदमाणो चरे धम्म, वरं मे लट्ठतरं भवे । अनंदमाणोऽवि चरे, मा मे पावतरं भवे ॥ वृ. 'नंदमा० 'नन्दमानः- सौख्यं मुञानो धर्मं जिनोक्तं चरेत्- कुर्यादित्यर्थः, किंभूतं धर्मं?-वरं-श्रेष्ठं शिप्रापकत्वात्, कया भावनया धर्मं कुर्यादित्याह-मे-ममअत्रभवे परभवेच 'लष्टतरं' अतिकल्याणं भवेदिति भावनयेति, अनन्दमाणोऽवि-अनन्दन्नपि सौख्यमभुआनोऽपि धर्मं कुर्यात्, कया भावनयेत्याह-मे-ममपापतरंमा भवतु-एकतावदहपापफलंभुंजेपुनर्धर्माकरण मा भवतु मेऽतिपापफलमिति भावनयेति॥ Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मू०६१ १५१ मू. (६१) नविजाई कुलं वावि, विजा वाऽवि सुसिक्खिया। तारे नरं व नारिं वा, सव्वं पुन्नेहिं वहई। वृ. किंच-'नवि जा०' नरं-पुरुषं वाशब्दाद् बालादिभेदभिन्नं नारी-स्त्रियं वाशब्दात् क्लीबं जाति-मातृपक्षः ब्राह्मणादिका जातिर्वा कुल-पितृपक्षः उग्रभोगादिकं कुलं वा विद्या वा सुशिक्षिता-सदभ्यस्तावा नापीति-नैव तारयति-भवाब्धितीरंप्रापयति, सर्वस्वर्गापवर्गादिसौख्यं पुण्यैः-संविग्नसाधुदानादिभिर्वर्धते-प्राप्यतेइत्यर्थः, अत्रान्यत्रापिवकारचकारापिशब्दाः यथायोगं पूरणसमुच्चयादिकेऽर्थे ज्ञातव्या इति ।। मू. (६२) पुत्रेहिं हीयमाणेहिं, पुरिसागरोऽवि हायई। पुन्नेहि वडमाणेहिं, पुरिसगारोऽवि वहुई ।। वृ. पुनहिं पुण्यैः–अन्नपानवस्त्रपीठफलकौषधादिभि साधुदानादिभिरुपार्जितशुभफलैः हीयमानैः क्षयं गच्छदभि पुरुषकार:--पुरुषाभिमानः अपिशब्दादन्यदपियशःकीर्तिस्फीतिलक्ष्मयादिकं हीयते-शनैः शनैः क्षयं यातीत्यर्थः, पुण्यैः वर्द्धमानैः पुरुषकारोऽपि वर्द्धते॥ मू. (६३) पुनाई खलु आउसो ! किच्चाई करणिजाई पीइकराई वनकराई धणकराई कित्तिकराई, नो यखलु आउसो ! एवं चिंतियव्वं-एस्संति खलु बहवे समया 9 आवलिया २ खणा ३ आणापाणू ४ थोवा ५ लवा ६ महत्ता ७ दिवसा ८ अहोरत्ता ९ पक्खा १० मासा ११ रिऊ १२ अयमा १३ संवच्छरा १४ जुगा १५ वाससया १६ वाससहस्सा १७ वाससयसहस्सा १८ वासकोडीओ १९ वासकोडाकोडीओ २०।। जत्थ मं अम्हे बहूई सीलाई वयाइं गुणाई वेरमणाई पञ्चक्खाणाई पोसहोववासाई पडिवजिस्सामो पट्टविस्सामो करिस्सामो, ता किमत्थं आउसो ! नो एवं चिंतेयध्वं भवइ ?, अंतरायबहुले खलु अयं जीविए, इमे बहवे वाइयपित्तियसिंभियसंनिवाइया विविहा रोगायंका फुसति जीवियं। वृ. 'पुन्नाई०' इत्यादि गद्यं, खलुं निश्चये हे आयुष्मन् ! पुण्यानि-शुभप्रकृतिरूपाणि कृत्यानि-कार्याणि करणीयानि- कर्तुयोग्यानिप्रीतिकराणीति-मित्रादिना सह स्नेहोत्पादकनि वर्णकराणि-एकदिगव्यापिसाधुवादकराणीत्यर्थः, धनकराणि-सद्रलसमृद्धिकराणि कीर्तिकराणि-सर्वदिगव्यापिसाधुवादकराणीत्यर्थः, नैव चखलुएवार्थत्वात्हे आयुष्मन्! एवं-वक्ष्यमाणं चिन्तितव्यं-मनसा विकल्पनीयं एस्संती'तिएष्यन्ति-आगमिष्यन्ति खलु निश्चये बहवः समयाः, 'बहव' इत्यग्रेऽपि योज्यं, सर्वनिकृष्टः कालः समयः १, असङ्ख्यातैः समयैरावलिका, जघन्ययुक्तासङ्ख्येयसमयराशिमाना इत्यर्थः २, अष्टादशनिमेषैः काठा, काष्ठाद्वयं लवः, लवैः पञ्चदशभिः कला, कलाद्वयं लेशः, पञ्चदशभिर्लेशैः क्षणः ३, सङ्खयेया आवलिका आनः एकः उच्छ्वास इत्यर्थः ता एव सङ्घयेया निश्वासः द्वयोरपि कालः प्राणः ४, सप्तभिः प्राणैः स्तोकः ५ सप्तभिः स्तोकैर्लवः ६ सप्तसप्तत्या लवैः मुहूर्तः ७ पञ्चदशमुहूर्तेर्दिवसः ८ त्रिंशन्मुहूर्तेरहोरात्रः ९ । -तैः पञ्चदशभिपक्षः१० ताभ्यांद्वाभ्यांमासः ११ मासद्वयेन ऋतुः १२ ऋतुत्रयमानमयनं १३ अयनद्वयेन संवत्सरः १४ पञ्चभिस्तैर्युगं १५ विंशत्या युगैर्वर्षशतं १६ तैर्दशभिर्वर्षसहस्रं १७तेषां शतेन वर्षशतसहस्र लक्षमित्यर्थः १८शतल शैर्वर्वर्षकोटि: १९ वर्षकोटि वर्षकोटिभिः Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५२ तन्दुलवैचारिक-प्रकिर्णकसूत्रम् ६३ गुण्यते वर्षकोटीकोटिः भवति १००,०००,०००,०००,००० इति २०। । __ यत्र समयावलिकादी ‘णं' वाक्यालङ्कारे 'अम्हे'त्ति वयं बहूनि-प्रभूतानि शीलानिसमाधानानि व्रतानि-महाव्रतानि 'गुणा इति गुणान्-विनयादीन्, अत्र ‘गुणाद्याः क्लीवे वे ति क्लीबत्वं, 'वेरमणाईति असंयमादिभ्यो निवर्तनानि प्रत्याख्यानानीति-नमस्कारसहितपौरुष्यादीनि पौषधः-पुर्वदिनमष्टम्यादि तत्रोपवासा-अभक्तार्थकरणानि पौषधोपवासास्तान् प्रतिपद्यामहे-आचार्यादिपार्वेऽङ्गीकरिष्यामः पट्टविस्सामोतिप्रस्थापयिष्यामः अङ्गीकरणानन्तरं प्रथमतया कर्तुमारप्स्यामः करिष्यामइति साक्षात्कारेण सततंनिष्पादयिष्यामः, 'त'त्तितावदादौ किमर्थं नैव चिन्तयितव्यं ?, हे आयुष्मन् ! त्वं शृणु यतो भवति अन्तरायबहुलं-विघ्नप्रचुरमिदं खलुनिश्चये जीवितं-आयुर्जीवानां, तथा इमे प्रत्यक्षाः बहवः वातिका-वातरोगोद्भवाःपैत्तिकाःपित्तरोगजाः सिभिय'तिम्लेष्मभवाः सान्निपातिकाः सन्निपातजन्याः विविधाः-अनेकप्रकारा रोगा-व्याधयस्ते च ते आतङ्काश्च-कृच्छ्रजीवितकारिणः इति रोगातङ्काः जीवितं स्पृशंतीति । अथ सर्वान् अपि मनुजान् एते रोगाः स्पृशन्ति न वा ? इति दर्शयन्नाह मू. (६४) आसी य खलु आउसो ! पुब्बिं मणुया ववगयरोगायंका बहुवाससयसहस्सजीविणो, तंजहा-जुयलधम्मिया अरिहन्ता वा चक्कवट्टी वा बलदेवा वा वासुदेवा वा चारणा विजाहरा। तेणं मणुया अणइवरसोमचारुखवा भोगुत्तमा भोगलक्खणधरा सुजायसव्वंगसुन्दरंगा रत्तुप्पलपउमकरचरणकोमलंगुलितला नगनगरमगरसागरचक्कंकधरंकलक्खणंकियतला सुप्पइट्ठियकुम्मचारुचलणा आणुपुब्बिं सुजायपीवरंगुलिया उन्नयतणुतंबनिद्धनहा संठियसुसिलिढगूढगुप्फाएणीकुरुविंदावत्तवट्टाणुपुव्वजंघासमुग्गनिमग्गगूढजाणू गयससणसजायसन्निभोरू वरवारणमत्ततुल्लविक्कमविलासियगई सुजायवरतुरयगुज्झदेसा आइण्णहयव्य निरुवलेवा पमुइयवरतुरयसीहअइरेगवट्टियकडी साहयसोणंदमुसलदप्पणनिगरियवरकणगच्छरुसरिसवरवइरवलियमज्झा गंगावत्तपयाहिणावत्ततरंगभंगुररविकिरणतरुणबोहियविकोसायंतपउमगंभीरवियडनाभी उजुयसमसहियसुजायजायजच्चतणुकमिणनिद्धआइजलडहसुकुमालमउयरमणिज्जरोमराई झसविहगसुजायपीणकुच्छी झसोयरा पउमवियडना संगयपासा सन्नयपासा सुंदरपासा सुजायपासा मियमाइयपीणरईयपासा अकरंडुयकणयरुयगनिम्मलसुजायनिरुवहयदेहधारी पसत्यबत्तीस-लक्खणधरा कणगसिलायलुज्जलपसत्यसमतलउवचियविच्छिन्नपिहुलवच्छा सिरिवच्छंकियवच्छा पुरवरफलिहवट्टियभुया भुयगीसरविउलभोगआयाणफलिहउच्छूढदीहबाहू जुगसंनिभपीणरइयपीवरपउद्या संठियउवचियधणथिरसुबद्धसुवसुसिलिट्ठलट्ठ पव्वसंधी रत्ततलोवचियमउयमंसलसुजायलक्खणपसत्यअच्छिद्दजालपाणी पीवरवट्टियसुजायकोमलवरंगुलिया तंबतलिणसुइरुइरनिद्धनक्खा___- चंदपाणिलेहा सूरपाणिलेहा संखपाणिलेहा चक्रपाणिलेहा सुत्थियपाणिलेहा ससिरविसंखचक्क सुत्थियसुविभत्तसुविरइयपाणिलेहा वरमहिसवराहसीहसङ्कलउसभनागवरविउलउन्नयमउयक्खंधा चउरंगुलसुप्पमाणकंबुवरसरिसगीवा अवट्ठियसुविभत्तचित्तमंसू मंसलसंठियपसत्थसहलविउलहणुया ओयवियसिलप्पयालबिंबफलसन्निभाधरुट्ठा पंडुरस ससगलविमलनिम्मलसंखगोक्खीरकुंददगरयमणालियाधवलदंतसेढी अखंडदंता अफुडियदंता Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५३ मू०६४ अविरलदंता सुनिद्धदंता सुजायदंता एकदंता सेढीविव अनेगदंता हुयवहनिद्धतधोयतत्ततवणिज्जरत्ततलतालुजीहा सारस- नवथणियमहुरगभीरुकुंचनिग्घोसदुंदुहिसरा गरुलाययउज्जुतुंगनासा अवदारियपुंडरीयवयणा कोकासियधवलपुंडरीयपत्तलच्छा आनामियचावरुइलकिण्हचिहुरराईसुसंठियसंगयआयय- सुजायभुमया अलीणपमाणुत्तसवणा सुसवणा पीणमंसलकवोलदेसभागा अइरुग्गयसमग्ग- सुनिद्धचंदद्धसंठियनिडाला उडुवइपडिपुन्न । सोमवयणा छत्तागारुत्तमंगदेसाघणनिचियसुबद्ध-लक्खणुनयकूडागारनिभनिरुवमपिडियग्गसिरा हुयवहनिद्धंतधोयतत्तवणिजकेसंतकेसभूमी समलीबोंडधणनिचियच्छोडियमिउविसयसुहमलक्खण पसत्थसुगंधिसुंदरभुयमोयग- भिंगनीलकञ्जलपहनुभमरगणनिद्धनिउरंब निचियकुंचियपयाहिणावत्तमुद्धसिरयालक्खण-बंजणगुणोववेया माणुम्माणपमाणपडिपुत्रसुजायसव्वंगसुंदरंगा ससिसोमागारकंतपियदसणा सब्भावसिंगारचारुवा पासाईया दरिसणिजा अभिरुवा पडिरूवा। ते णं मणुया ओहस्सरा मेहस्सरा हंसस्सरा कोंचस्सरा नंदिस्सरा नंदिघोसा सीहस्सरा सीहघोसा मंजुस्सरा मंजुघोसा सुस्सरा सुस्सरघोसा अणुलोमवाउवेगा कंकग्गहणी कवोयपरिणामा सउणीप्फोसपिट्ठतरोरुपरिणया पउमुप्पलसुगंधिसरिसनीसाससुरभिवयणाछवी निरायंका उत्तमपसत्था अइसेसनिरुवमतणू जल्लमल्लकलंकसेयरयदोसवज्जियसरीरनिरवलेवाछायाउज्जोविअंगमंगा वजिरिसहनारायसंघयणा समचतुरंससंठाणसंठिया छघणुसहस्साइं उडं उच्चत्तेणं पन्नत्ता। तेणं मणुया दो छप्पण्णगपिट्टिकरंडयसया पन्नत्तासमणाउसो! तेणं मणुया पगइभद्दया पगइविणीया पगइउवसंता पगइपयणुकोहमाणमायालोमा मिउमद्दवसंपन्ना अल्लीणा भद्दया विणीया अप्पिच्छा असंनिहिसंचया अचंडा असिमसिकिसिवाणिजविवजिया विडिमंतरनिवासिणो इच्छिय कामकामिणो गेहागाररुक्खकयनिलया पुढविपुष्फफलाहारा ते णं मनुयगणा पन्नत्ता। वृ. आसीय खलु'आसन्-चशब्दात् संति भविष्यन्ति चखलु-निश्चये हे आयुष्पन्! हे गणिगुणगणधर! पूर्व-पूर्वस्मिन् काले प्रथमद्वितीयतृतीयचतुर्थारकेषुयथासम्भवं मनुजाः-नराः रोगो-व्याधिः स चासावातश्च रोगातंकः व्यपगतो रोगातङ्के येषां ते व्यपगतरोगातङ्काः यद्वा रोगश्च ज्वरादि आतङ्कश्च–सद्यःप्राणहारीशूलादी रोगातङ्कौती व्यपगतौ येषांते व्यपगतरोगातङ्काः यद्वा रोगश्च-ज्वरादि आतङ्कश्च सद्यःप्राणहारी शूलादी रोगातकौ तौ व्यपगती येषां ते तथा, बहुवर्षशतसहस्रजीविनः, तद्यथा-युगलधार्मिकाः अर्हन्तः-तीर्थङ्कराश्चक्रवर्तिनः बलदेवा-- वासुदेवज्येष्ठबान्धवः वासुदेवाः-बलदेवलघुबान्धवास्त्रखण्डभोक्तारः चारमाः-जङ्घाचारणविद्याचारणलक्षणाः विद्यां धारयन्तीति विद्याधराः नमिविनम्याद्याः । _ 'तेणमितिणं वाक्यालङ्कारे ते युगलधार्मिकाअर्हदादयो मनुजाः-मनुष्याः 'अणइवरे'ति अतीव-अतिशयेन ‘सोमं' द्दष्टिसुभगं चारु रूपं येषां ते तथा यद्वा 'अणवइरसोमचारुरूवत्ति अतीति अव्ययमतिकमार्थे न अति अनति सौम्यं च तच्चारु च सौम्यचारु सौम्यचारु च तद्रूपं च सौम्यचारुरूपं वरंचतत्सौम्यतारुरूपंच वरसौम्यचारुरूपं अनतीति-अनतिक्रान्तंवरसौम्यचारुरूपं येषां ते अनतिवरसौम्यचारुरूपाः, देवैरपि स्वलावण्यगुणादिभिरजितरूपा इत्यर्थः । भोगैरुत्तमाः भोगोत्तमाः सर्वोत्तमभोगभोक्तार इत्यर्थः, भोगसूचकलक्षणानि-स्वस्तिकादीनि Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५४ तन्दुलवैचारिक प्रकिर्णकसूत्रम् ६४ धायन्तीति भोगलक्षणधराः सुजातानि - सुनिष्पन्नानि सर्वाणि अङ्गानि - अवयवाः यत्र तदेवंविधं सुन्दरं अङ्गं शरीरं येषां ते सुजातसर्वाङ्गसुन्दराङ्गाः, 'रत्तुप्पलपउमकरचरणकोमलंगुलितल' त्ति रक्तोत्पलवत् करचरणानां कोमला अङ्गुल्यो येषां ते तथा, तथा पद्मवत् करचरणानां कोमलानि तलानि - अधोभागा येषां ते तथा, नगः-- पर्वतः नगरं प्रतीतं मकरो - मत्स्यः सागरः- समुद्रः चक्रं प्रतीतं अङ्कधरः -- चन्द्रः अङ्कः-तस्यैव लाञ्छनं मृगः एवंरूपैर्लक्षणैरङ्कितानि तलानि - पादाधोभागाः येषां ते तथा । सुप्रतिष्ठिताः- सप्रिष्ठानवन्तः कूर्मवत्- कच्छपवत् चारवः चरणा येषां ते तथा, आनुपूर्व्यापरिपाटया वर्द्धमाना हीयमाना वा इति गम्यते, सुजाताः - सुनिष्पन्नाः पीवराः अङ्गुलिकाःपादाग्रावयवाः येषां ते तथा, उन्नताः - तुङ्गाः तनवः प्रतलाः ताम्रा - अरुणाः स्निग्धाः - कान्तिमन्तो नखा येषां ते तथा, संस्थिती संस्थानविशेषवन्तौ सुश्लिष्टौ - मांसली गूढौ - मांसलत्वादनुपलक्ष्यौ गुल्फौ -घुटकौ येषां ते तथा, आनुपूव्येर्ण - परिपाट्या वर्धमाना हीयमाना वा इति गम्यते, एणीहरिणी तस्याश्चेह जङ्घा ग्राह्या, कुरुविन्दं - तृणविशेषः वत्ताच -सूत्रवलनकं एतानीव वृत्ते - वर्तुले आनुपूव्येर्ण स्थूलस्थूलत्वेनेति गम्यं, जङ्घे प्रसृते येषां ते तथा समुद्गस्येव- समुद्गकपक्षिण इव निमग्ने - अन्तः प्रविष्टे गूढे - मांसलत्वादनुपलक्ष्ये जानुनी - अष्ठीवन्तौ येषां ते तथा । गजो - हस्ती 'ससण' त्ति श्वसिति--प्राणिति अनेनेति श्वसनः - शुण्डादण्डः गजस्य श्वसनः गजश्वसनस्तस्य सुजातस्य- सुनिष्पन्नस्य सन्निभे- सध्शे ऊरू येषां ते तथा, वरवारणस्य-प्रधानगजेन्द्रस्य तुल्यः- सध्शी विक्रमः - पराक्रमो विलासिता - सञ्जातविलासा च गतिर्येषां ते तथा, सुजात वरतुरगस्येव सुगुप्तत्वेन गुह्यदेशी-लिङ्गलक्षणोऽवयवो येषां ते तथा, आकीर्णहय इवजात्याश्व इव निरुपलेपाः -- तथाविधमलविकलाः, प्रमुदितो - हृष्यो यो वरतुरगः सिंहश्च ताभ्यां सकाशादतिरेकेण - अतिशयेन वर्त्तिता - वर्तुला कटिर्येषां ते तथा, 'साहय'त्ति संहृतं - संक्षिप्तं यत् सोणंदं त्रिकाष्ठिकामध्यं मुशलं प्रतीतं दर्पणो-दर्पणगण्डो विवक्षितः 'निगरिय 'त्ति सर्वथा शोधितं सारीकृतमित्यर्थः यद् वरकनकं तस्य यत् 'छरु'त्ति खङ्गादिमुष्टि स च (ततः) एतदद्वन्द्वस्तैः सशो यः । वरवज्रवद् वलितः क्षामो - वलित्रयोपेतो मध्यभागो येषां ते तथा, गङ्गावर्त्तक इव प्रदक्षिणावर्त्ती- दक्षिणावर्तती तरङ्गैरिव तरङ्गैः- तिसृभिर्वलिभिर्भङ्गुरा तरङ्गभङ्गुरा रविकिरणैस्तरुणंअभिनवं तत्प्रथमतया तत्कालमित्यर्थः बोधितं विकासितं 'विकोसायंत' त्ति विगतकोशं कृतं यत्पङ्कजं तद्वत् गम्भीरा विकटाच नाभिर्येषां ते तथा, 'उजुय०' ऋजुकानां - अवक्राणां समानानामायामादिप्रमाणतः ‘सहिय'त्ति संहितानाम् - अविरलानां सुजातानां जात्यानां स्वाभाविकानां तनूनां - सूक्ष्माणां कृष्णानां - कालवर्णानां अथवा कृत्स्नानां - अभिन्नानां स्निग्धानां कान्ताना॑ आदेयानां - सौभाग्यवतां लडहानां मनोज्ञानां सुकुमारमृदूनां - अत्यंतकोम - लानां रमणीयानां च रोम्णांतनुरुहाणां राजि - आवलिर्येषां ते तथा झषविहगयोरिव - मत्स्यपक्षिणोरिव सुजाता - सुभूतौ पीनौ - उपचितौ कुक्षी - जठरदेशौ येषां ते तथा, 'झषोदरा' इति प्रतीतं पद्मवद् विकटा नाभिर्येषां ते ता । इदं च विशेषणं न पुनरुक्तं पूर्वोक्तस्य नाभिविशेषणस्य बाहुल्येन पाठादिति, सङ्गतपावः Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मू०६४ १५५ -युक्तपावाः सन्नतौ-अधोऽधो नमन्तौ पाश्र्वी येषां ते सन्नतपावाः अत एव सुन्दरपााः सुजातपाः पार्श्वगुणोपेतपावाः इत्यर्थः मितौ-परिमितौ मातृकौ-मात्रोपेतौ एकार्थपदद्वययोगादतीव मात्रान्वितौ नोचितप्रमाणाद्धीनाधिको पीनी-उपचितौरतिदौ-रमणीयौ पावों येषां ते मितमातृकपीनरतिदपाश्र्वा इत्यर्थः 'अकरंडुयत्ति मांसोपचितत्वादविद्यमानपृष्ठिपास्थिकमिव कनकरुचकं काञ्चनकान्तिनिर्मलं-स्वाभाविकमलरहितंआगन्तुकमलरहितं च सुजातं-सुनिष्पन्नं निरुपहतं-रोगादिभिरनुपहतं देह-शरीरं धारयन्ति येते तथा। “पसत्यबत्तीस०' छत्रं १ ध्वजः २ यूपः ३ स्तूपः ४ दामिनी रूढिगम्यं ५ कमण्डलु ६ कलशः ७ वापी ८ स्वस्तिकः ९पताका १० यवः ११ मत्स्यः १२ कूर्म १३ रथवरः१४ मकरध्वजः १५अङ्को-मृगः १६ स्थालं १७ अडशः १८ चूतफलकं १९ स्थापनकं २० अमरः २१ लक्ष्मया अभिषेकः २२ तोरणं२३ मेदिनी २४ समुद्रः २५ प्रधानमन्दिरं २६ गिरिवरः२७ वरदर्पणः २८ लीलायमानगजः २९ वृषभः ३० सिंहः ३१ चामरं ३२, एतानि प्रशस्तानि द्वात्रिंशल्लक्षणानि धारयन्तियेते तथा, कनकशिलातलमिव उज्ज्वलंप्रशस्तंसमतलं-अविषमरूपं उपचितं-मांसलं विस्तीर्णपृथुलं-अतिविस्तीर्णं वक्षोह्रदयं येषांतेतथा, श्रीवत्सेन अङ्कितं वक्षो येषां तेतथा, पुरवरस्य परिघा-अबद्धा अर्गला तद्वत् वर्तितौ-वृत्तौ भुजौ-बाहू येषां ते तथा। भुजगेश्वरो-भुजगराजःतस्य विपुलो-महान्यो भोगः-शरीरंतद्वत्आदीयत इत्यादान:आदेयो रम्यो यः परिधः अर्गला उच्छूढ'त्ति स्वस्थानाद् अवक्षिप्तो-निष्काशितः तद्वच दीर्थों बाहू येषां ते तथा, युगसन्निभौ-यूपसशौ पीनौ-मांसलो रतिदौ-रमणीयौ पीवरौ-महान्तौ प्रकोष्ठौ-कलाचिकादेशौ, तथा संस्थिताः-संस्थानविशेषवन्तः उपचिताः-सुनिचिताः घनाः -बहुप्रदेशाः स्थिराः-सुबद्धा स्नायुभि सुष्टुबद्धाः सुवृताः-अतिशयेन वर्तुलाः सुश्लिष्टा:-सुघनाः लष्टाः-मनोज्ञाः पर्वसन्धयश्च- पर्वास्थिसंधानानि येषां ते तथा, रक्ततलौ-लोहिताधोभागौ 'उवचिय'त्ति औपचयिकी पचयनिर्वृत्तौउपचितौवामृदुको-कोमलौमांसवन्तौ सुजातौ-सुनिष्पन्नौ लक्षणप्रशस्तौ–प्रशस्तस्वस्तिकचक्रगदाशंखकल्पवृक्षचन्द्रादित्यादिचिह्नो अच्छिद्रजालौअविरलाङ्गुलिसमुदायौ पाणी-करौ येषां ते तथा । - पीवरा:-उपचिता वृत्ताः-वर्तुलाः सुजाताः-सुनिष्पन्नाः कोमलाः वराः अमुल्यःकरशाखा येषां ते तथा, ताम्राः--अरुणाः तलिनाः-प्रतलाः शुचयः-पवित्रा रुचिरा-दीप्ताः स्निग्धा-अरूक्षाःनखा-नखराः येषांतेतथा, चन्द्रइव पाणिरेखा-हस्तरेखायेषां ते चन्द्रपाणिरेखाः, एवं सूर्यपाणि-रेखाः शंखपाणिरेखाः स्वस्तिकपाणिरेखाः चक्रपाणिरेखाः, एतदेवानन्तरोक्तं विशेषणपञ्चकंतप्रशस्तताप्रकर्षप्रतिपादनाय सङ्गहवचनेनाह-राशिरविशङ्खचक्रस्वस्तिकरूपाः विभक्ता-विभागवत्यः सुविरचिताः-सुकृताः पाणिषुरेखाः येषांतेतथा,वरमहिषवराहसिंहशार्दूलवृषभनागवरवत् विपुलौ-प्रतिपूर्णी उन्नतौ-तुङगौ मृदुकौ-कोमलौ द्वौ स्कन्धौ येषां ते तथा वरमहिषः-सैरभेयःवराहः-शूकरःशार्दूलो-व्याघ्रः नागवरो-गजवरः, चत्वार्यकुलानि स्वाङ्गुलापेक्षया सुष्टुप्रमाणं यस्याः कम्बुवरेण च प्रधानशङ्खन सध्शी-उन्नतत्ववलित्रय योगाभ्यां समाना ग्रीवो-कण्ठो येषां ते तथा, __ अवस्थितानि-नहीयमानानि न वर्द्धमानानि सुविभक्तानि चित्राणि च-शोभया Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५६ तन्दुलवैचारिक-प्रकिर्णकसूत्रम् ६४ अदभुतभूतानि श्मश्रूणि-कूर्चकेशा येषां ते तथा, मांसलं संस्थितं प्रशस्तं शार्दूलस्येव विपुलं हनु-चिबुकंयेषातेतथा, ओयविय'त्तिपरिकर्मितंयच्छिलाप्रवालं-विद्रुमं बिम्बफलं-गोल्हाफलं तत्सन्निभः-सद्दशो रक्तत्वेन अधरोष्ठ:--अधस्तनदन्तच्छदो येषांते तथा, पाण्डुरं यच्छशिशकलंचन्द्रखण्डं तद्वत् विमल:-आगन्तुकमलरहितः निर्मल:-स्वाभाविकमलरहितो यः शङ्खः तद्वत् गोक्षीरफेनवत् 'कुंद'त्ति कुन्दपुष्पवत् दकरजोवद् मृणालिकावत्-पद्मिनीमूलवत् धवला दन्तश्रेणि-दशनपङ्क्तिर्येषां ते तथा । अखण्डदन्ताः-परिपूर्णदशनाः अस्फुटितदन्ताः-राजिरहितदन्ताः अविरलदन्ताः सुस्निग्धदन्ताः-अरूक्षदन्ताः सुजातदन्ताः-सुनिष्पन्नदन्ताः, एको दन्तो यस्या श्रेण्या सा एकदन्ता सा श्रेणिः येषां ते तथा ता इव दन्तानामतिधनत्वादेकदन्तत्वादेकदन्तश्रेणिस्तेषामिति भावः, अनेकदन्ताः द्वात्रिंशद्दन्ता इति भावः, यद्वा एका-एकाकार दन्तश्रेणिर्येषां ते एकदन्तश्रेणयः ते इवपरस्परं अनुपलक्ष्यमाणदन्तविभागत्वात अनेकदन्ताः येषां ते अनेकदन्ता, एवं नामाविरलदन्ता यथा अनेकदन्ता अपि सन्तः एकाकारदन्तपङ्क्त्यः इव लक्ष्यते इति भावः, हुतवहेन-अग्निना निति-निर्दग्धंधौत-प्रक्षालितमलंतप्तंच-उष्णंयत्तपनीयं-सुवर्णविशेषः तद्वत् रक्ततलंलोहितरूपं तालु च-काकुदं जिह्वा च-रसना येषां ते तथा।। 'सर'त्ति अत्र योज्यं सारसवत्-पक्षिविशेषवत्मधुरः स्वरः-शब्दोयेषांतेतथा, नवमेघवत् गम्भीरः स्वरो येषां ते तथा, क्रौंचस्य-पक्षिविशेषस्येव निर्घोषो येषांते तथा, दुन्दुभिवत्-भेरीवत् स्वरो येषां ते तथा, तत्र स्वरः-शब्दः षड्जः १ ऋषभः २ गान्धार ३ मध्यम ४ पञ्चम ५ धैवत ६ निषाद रूपोवाएषां विस्तरस्वरूपं स्थानाङ्गानुयोगद्वारतोऽवगन्तव्यमिति, घण्टानुप्रवृत्तरणितमिव यः शब्दः स घोष उच्यते, नितरां घोषः निर्घोष इति, गरुडस्येव-सुष्णस्येव आयता-दीर्घा ऋज्वी-सरला तुङ्गा-उन्नता नासा घोणा येषां ते तथा, अवदालितं--रविकिरणैः विकाशित यत्पुण्डरीकं-सितपद्यं तद्वद्वदनं-मुखं येषां ते तथा। 'कोकासिय'त्ति विकसिते प्रायः समुदितत्वात्तेषां धवले-सितेपुण्डरीके 'पत्रले' पक्ष्मवती अक्षिणी-लोचने येषां ते तथा, आनामितंईषन्नामितं यच्चापं-धनुः तद्वद् रुचिरे-शोभने कृष्णचिकुरराजिसुसंस्थिते कुत्रापि कृष्णा भूराजि सुसंस्थिते संगते आयते-दीर्धे सुजाते-सुनिष्पन्ने भ्रूवौ येषां ते तथा।। आलीनौ नतु टप्परौ प्रमाणयुक्तौ-उपपत्रप्रमाणी श्रवणौकर्णी येषां ते तथा अत एव सुश्रवणाः सुष्टुश्रवणं-शब्दोपलंभो येषांते तथा, पीनौ-मांसलौ कपोललक्षणौ देशभागौ वदनस्यावयौ येषांते तथा, अचिरोद्गतः समग्रः-समूप्रणः सुस्निग्धः चन्द्रः-शशी तस्यार्द्धवत् संस्थितंसंस्थानं यस्य ललाटस्य तत्तथा तदेवंविधं 'निडाल ति ललाटं-भालं येषां ते अचिरोदगतसमग्रसुस्निग्धचन्द्रार्धसंस्थितललाटाः, उडुपतिरिव-चन्द्र इव प्रतिपूर्णं सौम्यं वदनं येषां ते उडुपतिप्रतिपूर्णसौम्यवदनाः, छत्राकारोत्तमाङ्गदेशा इति कण्ठयं, घनो-लोहमुदगरस्तद्वनिचितं-निबिडं यद्वा घनं अतिशयेन निचितं सुबद्धं स्नायुभि लक्षणोन्नतं महालक्षणं कूटागारनिभं-सशिखरभवनतुल्यं निरुपमपिण्डिकेव वर्तुलत्वेन पिण्डिकायमानं अग्रशिरः-शिरोऽग्रं येषां ते घननिचितसुबद्धलक्षणोन्नतकूटागारनिभनिरुपमपिण्डिकाग्रशिरसः।। हुतवहेन-अग्निना नितिं धौतं तप्तं च यत्तपनीयं-रक्तवर्णसुवर्णं तद्वत् 'केसंत'त्ति Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मू०६४ १५७ मध्यकेशाः केशभूमि-मस्तकत्वग् येषां ते हुतवहनितिधौततप्ततपनीयकेशान्तकेशभूमयः, शाल्मली-वृक्षविशेषः सचप्रतीत एव तस्यबोडं-फलंतद्वत्छोटिताअपिघनानिचिता-अतिशयेन निचिताः शाल्मलीबोण्डधननिचितच्छोटिताः,तेहि युगलधार्मिकाः केशपाशं न कुर्वन्ति परिज्ञानाभावात् केवलं छोटिता अपि तथा स्वभावतया शाल्मलीबोण्डाकारवत् घननिचिता अवतिष्ठन्ते तत एतदविशेषणोपादानं, तथा मृदवः-अकर्कशाः विशदा-निर्मलाः सूक्ष्माः-लक्ष्णाः लक्षणा-- लक्षणवन्तःप्रशस्ताः-प्रशंसाऽऽस्पदीभूताः सुगन्धयः-परमगन्धकलिताः अत एव सुन्दराः तथा भुजमोचको-रत्नविशेषः भृङ्गः-चतुरिन्द्रियपक्षिविशेषः नीलो-मरकतमणि कज्जलंप्रतीतं प्रहष्यःप्रमुदितो यो भ्रमरगणः प्रहृष्टभ्रमरगणः प्रबष्टो हि भ्रमरगणस्तारुण्यावस्थायां भवति तदानीं चातिकृष्णइति प्रहष्टग्रहणंतद्वत् स्निग्धाः-कालकान्तयः भुजमोचकभृङ्गनीलकज्जलप्रष्टभ्रमरगणस्निग्धाः तथा निकुरम्बाः-निकुरम्बीभूताः सन्तः निचिताः।। अविकीर्णा कुञ्चिताः-ईषतकुटिलाः प्रदक्षिणावर्ताश्च मूर्धनि शिरोजा:-केशा येषां ते शाल्मलीबोण्डघननिचितच्छोटितमृदुविशदप्रशस्तसूक्ष्मलक्षणसुगन्धिसुन्दरभुजमोचकभृङ्गनीलकज्जलप्रहृष्टभ्रमगणस्निग्ध निरम्बनिचितप्रदक्षिणावर्तमूर्धाशिरोजसः, लक्षणानिस्वस्तिकादीनि व्यञ्जनानि-मषतिलकादीनि गुणाः-क्षान्त्यादयस्तैरुपपेता-युक्ताः लक्षणव्यञ्जन गुणोपपेताः, तथा मानोन्मानप्रमाणैः प्रतिपूर्णानि सुजातानि-जन्मदोषरहितानि सर्वाण्यङ्गानि-- अवयवाः यत्र तदेवंविधं सुन्दरं अङ्गं-शरीरं येषां ते तथा, तत्र मान-जलद्रोणप्रमाणता, सा चैवं-जलभृकुम्भे प्रभातव्ये पुरुषे उपवेशिते यजलं-तोयं निर्गच्छति तद् यदि द्रोणमानं भवति तदा सपुरुषोमानोपपन्न इत्युच्यते, तत्र २५६पलप्रमाणंद्रोणमानमिति, उन्मानं-तुलाऽऽरोपितस्यार्द्धभारप्रमाणता, भारमानं यथा । ॥१॥ षट्सर्षपैर्यवस्त्वेको, गुजैका च यवैस्त्रीभिः । गुञ्जात्रयेण वल्लःस्यात्, गधाणे ते च षोडश ।। ॥२॥ पलञ्च दश गद्याणैत्वेषां सार्द्धशतैर्मणं। मणैर्दशभिरेका च, घटिका कथिता बुधैः ।। घटिभिर्दशभिस्ताभिरेको भारः प्रकीर्तितः" इति, प्रमाणं पुनः आत्माङ्गुलेन अष्टोत्तरशताङ्गुलोच्छ्रयता, शशिवत् सौम्य आकारः कान्तं-कमनीयं प्रियं-प्रेमावहं दर्शनं च येषां ते तथा, स्वभावत एव शृङ्गारं-शृङ्गाररूपंचारु-प्रधानं रूपं-वेषो येषां ते तथा, 'प्रासादीयाः'प्रासादायमनःप्रसत्तये हितास्तत्कारित्वात् प्रासादीयाः-मनःप्रह्लत्तिकारिण इति भावः १ दर्शनीयाःदर्शनयोग्याः यान्पश्यतश्चक्षुषीन श्रमंगच्छत इत्यर्थः २ अभि-सर्वेषां द्रष्टणांमनःप्रसादानुकूलतया अभिमुखं रूपं येषां ते अभिरूपाः अत्यन्तकमनीया इति भावः ३ अथ एव प्रतिरूपाः प्रति विशिष्टं असाधारणं रूपं येषां ते प्रातरूपाः, यद्वा प्रतिक्षणं नवं नवमिव रूपं येषां ते प्रतिरूपाः । _ तेमनुष्याः ‘णं' वाक्यालङ्कारे ओघः-प्रवाहः तद्वत्स्वरोयेषांतेओघस्वराः, मेधस्येवातिदीर्घ स्वरोयेषां ते मेघस्वराः,हंसस्येव मधुरः स्वरो येषां ते हंसस्वराः, क्रौंचस्येवाप्रयासविनिर्गतोऽपि दीर्घदेशव्यापी स्वरो येषां ते क्रौंचस्वराः,नन्दि-द्वादशतूर्यसङ्घातस्तद्वत् स्वरों येषां ते नन्दिस्वराः, नन्द्या इव घोषो-नादो येषां ते नन्दिघोषाः, सिंहस्येव प्रभूतदेशव्यापी स्वरो येषां ते सिंहस्वराः Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५८ तन्दुलवैचारिक-प्रकिर्णकसूत्रम् ६४ सिंहघोषाः मञ्ज-प्रियः स्वरो येषां ते मञ्जुस्वराः मञ्जु घोषो येषां ते मञ्जुघोषाः, एतदेव पदद्वयेन व्याचष्टे-सुस्वराः सुसवरघोषाः, अनुलोब:-अनुकूलो वायुवेगः-शरीरान्तर्वर्तिवातजवो येषां ते अनुलोमवायुवेगाः, वायुगुल्मरहितोदरमध्यप्रदेशा इति भावः । कङ्कः-प्रक्षिविशेषः तस्येव ग्रहणि-गुदाशयो नीरोगवर्चस्कतया येषां ते कङ्कग्रहणयः, कपोतस्येव-पक्षिविशेषस्य परिणामः-आहारपाको येषां ते कपोतपरिणामाः, कपोतस्य हि जठराग्नि पाषाणलवानपिजरयतीति श्रुति, एवं तेषामपि अत्यर्गलाहारग्रहणेऽपि न जातुचिदप्यजीर्णदोषो भवतीति, शकुनेरिव-पक्षिणइवपुरीषोत्सर्गेनिर्लेपतया 'फोर्स'तिफोसः-अपानदेशः 'फुस उत्सर्गे' फुसन्ति-पुरीषमुत्सृजन्तिअनेनेति व्युत्पत्तेः, तथा पृष्ठं-प्रतीतं अन्तरे च-पृष्ठोदरयोरनतराले पावित्यर्थ ऊरू-जो चेति द्वन्द्वस्ते परिणता-विशिष्टपरिणामवन्तो येषां ते शकुनिष्फोसपृष्ठान्तरोरुपरिणताः, पद्म-कमलं उत्पलं-नीलोत्पलं यद्वा पञ-पद्मकाभिधान गन्धद्रव्यं उत्पलं च-उत्पलकुष्ठं तयोः गन्धेन-सौरभेण सद्दशः-समो यो निश्वासस्तेन सुरभिसुगन्धि वदनं-मुर्खयेषांते पद्मोत्पलगन्धसद्दशनिश्वाससुरभिवदनाः छवी ति छविमन्तः उद्दीप्तवर्णया सुकुमालया च त्वचा युक्ता इति भावः। निरातङ्का-नीरोगा इत्यर्थः उत्तमा–उत्तमलक्षणोपेताः प्रशस्ताः अतिशेषा-कर्मभूमिकमनुष्यापेक्षया अतिशायिनी अत एव निरुपमा--उपमारहिता तनुः-शरीरं येषां ते उत्तमप्रशस्तातिशेषनिरुपमतनवः, एतदेव सविशेषमाह-‘जल्लमल'० याति च लगतिचेति जल्लः पृषोदरादित्वानिष्पत्ति स्वल्पप्रयत्नापनेयः स चासौ मलश्च जल्लमलः स च कलङ्गं च-दुष्टतिलकादिकं स्वेदश्च-प्रस्वेदः रजश्च-रेणुः दोषः-मालिन्यकारिणी चेष्टा तेन वर्जितं निरुपलेपं चमूत्रविष्ठाधुपलेपरहितं शरीरं येषां तेजल्लमलकलङ्कस्वेदरजोदोषवर्जितनिरुपलेपशरीराः, सूत्रेच वर्जितं निरुपलेपं च-मूत्रविष्ठाधुपलेपरहितं शरीरं येषां ते जल्लमलकलङ्कस्वेदरजोदोषवर्जितनिरुपलेपशरीराः, सूत्रेचनिरुपलेपशब्दस्य परनिपतःप्राकृतत्वात्,छायया शरीरप्रभया उद्योतितमङ्ग-शरीरं अंगं च–प्रत्यङ्गं येषां ते तथा । वज्रऋषभनाराचं संहननं येषां ते वज्रऋषभनाराचसंहननाः, समचतुरन च तत् संस्थानंच समचतुरस्रसंस्थानं तेन संस्थिताः समचतुरनसंस्थानसंस्थिताः, अनयोरग्रे व्याख्यां करिष्यामीति, षट् धनुःसहस्राणि अवसर्पिणीप्रथमारकापेक्षया ऊर्ध्वमुञ्चत्वेन प्रज्ञप्ता इति, धनुःस्वरूपं जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तौ यथा अनंताणं सुहुमपरमाणुपोग्गलसमुदयसमागमेणं वावहारिए परमाणू निष्फजति, तत्य नो सत्थं संकामइ, अनंताणं वावहारियपरमाणूणं समुदयसमिइसमागमेणं वावहारिए परमाणू निफजति, तत्थ णो सत्थं संकामइ, अनंताणं वावहारियपरमाणूणं समुदयसमिइसमागमेणं सा एगा उसण्हसण्हियाति वा अट्ठ उसण्हसण्हियाउ सा एगा सण्हसण्हिया अट्ठ सण्हसण्हिया सा एगा उद्धरेणूअट्ठ उद्धरेणू सा एगा तसरेणूअट्ठतसरेणूसा एगारहरेणूअट्टरहरेणूंएगे देवकुरुउत्तरकुराणंमणुयाणंवालग्गेअठ्ठदेवकुरुउत्तरकुरुवागासे एगेहरिवासरम्मगवासाणं मणुयाणंवालग्गे, एवं रम्मयहेरण्णहेमवएरण्णवयाणं मणुस्साणं पुव्वविदेहअवरविदेहाणं मणुस्साणं, अट्ठ पुञ्चविदेहाणं मणुस्साणं वालग्गा सा एगा लिक्खा अट्ठ लिक्खाओ सा एगा जूया अट्ठजूआओ से एगे जवमझे अट्ठ जवमज्झे से एगे अंगुले एतेणं अंगुलपमाणेणं छ अंगुलाई पाओ बारस Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मू० ६४ १५९ अंगुलाई वितत्थी चउवीस अंगुलाई रयणी अडयालीस अंगुलाई कुच्छी छण्णउअंगुलाई से एगे अक्खेति वा दंडेति वा धणुति वा जुएति वा मुसलेति वा नालियाति वा, एतेणं धनुप्पमाणेणं दो धनुस्सहस्साइं गाउयमिति । तथा ते प्रथमारकमनुष्याः षट्पञ्चाशदधिकद्विपृष्ठकरण्डकशताः प्रज्ञप्ताः तीर्थङ्करैरिति, तथा तुवरीप्रमाणाहाराः षण्मासावशेषे आयुषि स्त्रपुरुषयुगलप्रसवाः एकोनपञ्चाशद्दिनापत्यपालका दिनत्रये आहारेच्छाः १, द्वितीयारकेतु द्विक्रोशोच्चाः १२८ पृष्ठकरण्डकाः चतुःषष्टिदिनापत्यपालकाः बदरप्रमाणाहारकाः दिनद्वये आहारेच्छवः २, तृतीये अरके क्रोशोच्चाः ६४ पृष्ठकरण्डकाः ७९ दिनापत्यपालकाः आमलकप्रमाणाहारकाः एकान्तराहारेच्छकाः ३, षट्पञ्चाशदन्तद्वपि तु मनुष्याः अष्टधनुः शतप्रमाणशरीरोच्छ्रयाः चतुर्थाशिनः चतुःषष्टिपृष्ठरण्डकाः एकोनाशीतिदिनानि कृतापत्यरक्षाः पल्योपमासंख्येयभागायुषः, तथा सर्वेऽपि तत्परिभोगपराङमुखाः सत्यपि मणिकनकमौक्तिकादिके ममत्वाभिनिवेशरहिताः युगलक्षेत्रे विनसात एव शाल्यादीनि धान्यादीन्युपजायन्ते परं न ते मनुष्यादीनां परिभोगाय, दंशमशकयूकादयः चन्द्रसूर्योपरागादयश्च न भवन्तीति । तथा ते मनुष्याः 'णं' वाक्यालङ्कारे प्रकृत्या - स्वभावेन भद्रकाः परानुपतापहेतुकायवाङ्मनश्चेष्टाः प्रकृत्या-स्वभावेन न तु परोपदेशतः विनीताः - विनययुक्ताः प्रकृतिविनीताः प्रकृत्या उपशान्ताः प्रकृत्युपशान्ताः प्रकृत्यैव प्रतनवः - अतिमन्दीभूताः क्रोधमानमायालोभा येषां ते तथा, अत एव मृदु--मनोज्ञं परिणामसुकावहं यन्मार्दवं तेनसम्पन्नाः मृदुमार्दवसम्पन्नाः न कपटमार्दवोपेता इत्यर्थः,आ-समन्तात् सर्वासुक्रियासुलीना - गुप्ता आलीनाः - नोल्बणचेष्टाकारिण इत्यर्थः भद्रकाःसकलतत्क्षेत्रोचितकल्याणभाविनः विनीताः - बृहत्पुरुषविनयकरणशीलाः अल्पेच्छाःमणिकनकादिविषयप्रतिबन्धरहिताः अत एव 'असंनि०' न विद्यते सन्निधिरूपः सञ्चयो येषां ते तथा अचण्डा-न तीव्रकोपाः असिमषिकृषिवाणिज्यविवर्जिताः, तत्र अस्युपलक्षिताः सेवकाः पुरुषाः असयः मप्युपलक्षिता लेखनजीविनः मषयः कृषिरिति कृषिकर्मोपजीविनः, वाणिज्यमिति - वणिगजनोचितवाणिज्यकलोपजीविनः एतेन भवन्ति तेषां सर्वेषां अहमिन्द्रत्वात् इति, 'विडिमान्तरेषु' कल्पद्रुमशाखान्तरेषु प्रासादाद्याकृतिषु निवसनं आकालमावासो येषां ते विडिमान्तरनिवासिनः, ईप्सितान्-मनोवाञ्छितान् कामान्-शब्दादीन् कामयन्ते इत्येवंशीलाः ईप्सितकामकामिनः गेहाकारेषु - गृहसद्दशेषु वृक्षेषु कल्पद्रुमेषु कृतो - निष्पादितः निलयः -- आवासः यैस्ते गेहाकारवृक्षकृतनिलयाः, गृहाकारकल्पवृक्षसूचनेनान्येऽपि सूचिता द्रष्टव्याः । यदुक्तं प्रवचनसारोद्धारवृत्तौ यथा - मत्ताङ्गदाः १ भृताङ्गाः २ त्रुटिताङ्गाः ३ दीपाङ्गाः ४ ज्योतिरङ्गाः ५ चित्राङ्गाः ६ चित्ररसाः ७ मण्यङ्गाः ८ गेहाकाराः ९ अनग्नाः १० । तत्र मत्ताङ्गदानां फलानि विशिष्टानि विशिष्टबलवीर्यकान्तिहेतुविनसापरिणतसरससुगन्धिविविधपरिपाकागतहृद्यमद्यपरिपूर्णानि स्फुटित्वा २ मद्यं मुञ्चन्तीति १, भृताङ्गाः यथेह मणिकनकरजतादिमयविचित्रभाजनानि द्दश्यन्ते तथैव विनसापरिणतैः स्थालकचोलकंसकरकादिभिर्भाजनैरिव फलैरुपशोभमानाः प्रेक्ष्यन्ते २ त्रुटिताङ्गेषु सङ्गतानि सम्यग् यथोक्तरीत्या सम्बद्धानि त्रुटितानि - आतोद्यानि बहुप्रकाराणि ततविततघनशुषिरकाहलकादीनि Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १६० तन्दुलवैचारिक-प्रकिर्णकसूत्रम् ६४ ३, दीपाङ्गाः यथेह स्निग्धं प्रज्वलन्त्यः काञ्चनमय्यो दीपिका उद्योतं कुर्वाणा दृश्यन्ते तदवत् दीपाङ्गाः विनसापरिणताः प्रकृष्टोद्दयोतेन सर्वमुद्योतयन्तो वर्तन्ते ४,ज्योतिषिकाः सूर्यमण्डलमिव स्वतेजसा सर्वमपि भासयन्तः सन्तीति ५ । चित्राङ्गेषु माल्यमनेकप्रकारसरससुरभिनानावर्णकुसुमदामरूपं भवति ६, चित्ररसाः भोजनार्थाय भवन्ति, कोऽर्थ ? -विशिष्टदलिककलमशालिशालनकाः पक्कानप्रभृतिभ्योऽतीवापरिमितस्वादुतादिगुणोपेतेन्द्रियबलपुष्टिहेतुस्वादुभोज्यपदार्थपरिपूर्णे फलमध्यैर्विराजमानाश्चित्ररसाः संतिष्ठन्ते इति७मण्यङ्गेषुवराणिभूषणानि विनसापरिणतानि कटककेयूरकुण्ड. लादीन्याभरणानि भवन्ति ८, गेहाकारनामकेषुकल्पद्रुमेषु विनसापरिणामत एव प्रांशुप्राकारोपगूढसुखारोहसोपानपङ्किविचित्रशालोचितकान्तानि अनेकसमप्रकटापवरककुट्टिमतलाद्यलकतानि नानाविधानि निकेतनानि भवन्ति ९,अनग्नेषुकल्पपादपेषुअत्यर्थबहुप्रकाराणिवस्त्रणि विनसात एवातिसूक्ष्मकुमारदेवदूष्यानुकाराणि मनोहारीणि मनोहारीणि निर्मलानि उपजायन्त इति १० _ 'पुढविपुप्फे'ति पृथिवीपुष्पफलाहाराः पृथिवी पुष्पफलानि च कल्पद्रुमाणामाहारो येषां तेतथा, 'तेमणुयगणा ते मनुजगमाः-युगलधार्मिकवृन्दाः ‘णं' वाक्यालङ्कारेप्रज्ञप्ताजगदीश्वौः, यदुक्तं जीवाभिगमवृत्तौ हे भगवन् ! पृथिव्याः कीद्दशः आस्वादः?, भगवानाह-हे गौतम! यथा गोक्षीरं चातुरक्यं चतुःस्थानपरिणामपर्यन्तं, तच्चैवं-गवां पुण्ड्रदेशोद्भवेक्षुचारिणीनां अनातङ्कानां कृष्णानां यत्क्षीरं १ तदन्याभ्यः कृष्णगोम्य एव यथोक्तगुणाभ्यः पानं दीयते । तक्षीरमप्येवंभूताभ्योऽन्याभ्यः ३ तस्मीरमप्यन्याभ्यः ४ इति चतुःस्थानपरिणामपर्यन्तं, अन्ये त्वेवमाहुः-पुण्ड्रेक्षुचारिणीनां गवां लक्षस्य क्षीरमद्धार्द्धक्रमेण दीयते यावदेकस्याः क्षीर तच्चातुरक्यमिति, एवंभूतं यच्चातुरक्यंगोक्षीरंखण्डगुडमत्स्यण्डिकोपनीतंमन्दाग्निकथितं, इतोऽपि पृथिव्याः आस्वादः इष्टतर इति, कल्पपादपसत्कानां पुष्पफलानां तु कीद्दश आस्वादः?, यथा चक्रर्तिनः एकान्तसुखावहभोजनं लक्षनिष्पन्नं शुभवर्णरसगन्धस्पर्शयुक्तंआस्वादनीयं अग्निवृद्धि कर उत्साहवृद्धिकरं मन्मथजनकं, इतोऽपि चक्रवर्तिभोजनादिष्टतर एवास्वाद इति। मू. (६५) आसीय समणाउसो! पुब्दिमणुयाण छविहे संघयणे, तंजहा-वजरिसहनारायसंघयणे १ रिसहनारायसं०२ नाराय० ३ अद्धनारायसं०४ कीलियसं०५ छेवट्ठसंघयणे ६, संपइ खलु आउसो ! मणुयाणं छेवढे संघयणे वट्टइ आसीय आउसो ! पुब्बिं मणुयाणं छब्बिी. संठाणे, तंजहा-समचतुरंसे १ नग्गोहपरिमंडले २ सादि ३ खुजे ४ वामणे ५ हुंडे ६, संपइ खलु आउसो! मणुयाणं हुंडे संठाणं वट्टइ। वृ. तथा 'आसी य समणा' आसन् हे श्रमण ! हे गौतम ! हे आयुष्मन् ! पूर्वं मनुजानी षडविधानि ‘संघयणे'त्ति संहननानि बढद्दढतरादयः शरीरबन्धा इत्यर्थः, तद्यथा-वज्रर्षभनारावं १ ऋषभनाराचं २ नाराचं ३ अर्द्धनाराचं ४ कीलिका ५ सेवात ६, वज्रादीनां कोऽर्थः ?ऋषभ:-अस्थिद्वयस्यावेष्टकः पट्टः १ वज्रमिव वजं-कीलिका १ नाराचं-उभयतो मर्कटबन्धः ३ ततो द्वयोरस्थोरुभयतो मर्कटबन्धेन बद्धयोः पट्टाकृतिना तृतीयेनास्था वेष्टितयोरुपरि तदस्ति त्रयभेदि कीलिकाकारं वज्राख्यमस्थियन्त्रं तद्वज्रर्षभनाराचं १ कीलिकारहितं ऋषभनाराचं पट्टरहितं केवलमर्कटबन्धं नाराचं ३ यत्रैकपाāमर्कटबन्धोऽपरपाबेंच कीलिका तदर्धनारा Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मू०६५ १६१ ४ यत्रास्थीनि च कीलिकामात्रबद्धानि तत्कीलि काख्यं ५ यत्र चास्थीनि परस्परपर्यन्तसंस्पर्शरूपसेवामात्रेण व्याप्तानि नित्य स्नेहाभ्यङ्गादिपरिशीलनमपेक्षन्ते तत् सेवया ऋतं-व्याप्तं सेवात ६ । सम्प्रति-इदानीं पञ्चमारके खलु-निश्चये हे आयुष्मन् ! मनुजानां सेवात संहननं वर्तते, तत्र श्रीवीरात्सप्तत्यधिकशत १७० वर्षे श्रीस्थूलभद्रेस्वर्गगतेचरमाणिचत्वारिपूर्वाणि आद्यसंस्थानमाद्यसंहननं महाप्राणध्यानं च गतं, तथा श्रीवीरात् ५८४ वर्षे श्रीवजे दशमं पूर्वं संहननचतुष्कं च गतमिति । तथा आसन् हे आयुष्मन् ! पूर्व मनुजानां षडविधानि 'संठाणे'त्ति सन्तिष्ठन्ति प्राणिन एभिकारविशेषैरिति संस्थानानि, तद्यथा- ‘समचतुरंसे'त्ति समं-नाभेरुपर्यधश्च सकलपुरुषलक्षणोपेतावयवतया तुल्यं तच तच्चतुरम्न च-अन्यूनाधिकाश्चतसऽप्यनयो यस्य तत्समचतुरस्र, अनयश्च पर्यङ्कासनोपविष्टस्य जानुनोरन्तरमासनस्य ललाटोपरिभागस्य चान्तरं दक्षिणस्कन्धवामजानुनोरन्तरं वामस्कन्धदक्षिणजानुनोश्चान्तरमिति संस्थानं-आकारः समचतुरस्रसंस्थानं १ न्यग्रोधवत्परिमण्डलंयस्य यथान्यग्रोधउपरिसम्पूर्णप्रमाणोऽधस्तुहीनस्तथा यत् संस्थानं नाभेरुपरि सम्पूर्णमधस्तु न तथा तत् न्यग्रोधपरिमण्डलमुपरिविस्तारबहुलमिति भावः २ आदिरिहोत्सेधाख्यो नाभेरधस्तनो देहभागोगृह्यते ततः सह आदिना-नाभेरधस्तनभागेन यथोक्तप्रभाणलक्षणेन वर्तते इति सादि उत्सेधब-हुलमिति भावः, इदमुक्तं भवति यत् संस्थानं नाभेरधः प्रमाणोपपन्नमुपरि हीनंतत् सादीति ३ यत्र शिरोग्रीवाहस्तपादादिकं यथोक्तप्रमाणलक्षणोपेतं न पृष्ठयुदरादि तत् कुब्जं ४ यत् पुनरुरउदरपृष्ठयादिप्रमाणलणोपेतं शिरोग्रीवाहस्तपादादिकं च हीनंत वामनं ५ यत्र तु सर्वेऽप्यवयवाः प्रमाणलक्षणपरिभ्रष्टास्तत् हुंडं ६, सम्प्रति खलु-निश्चये हे आयुष्मन् ! मनुजानां हुण्डं संस्थानं वर्तते, अथोपदेशंददातीत्याहमू. (६६) संघयणं संठाणं उच्चत्तं आउयं च मणुयाणं। अनुसमयं परिहायइ ओसप्पिणिकालदोसेणं ।। वृ. “संघयण' संहननं संस्थानं शरीरादेरुच्चत्वम्-उच्छ्रयमानं आयुश्च मनुजानां चकारादन्येषां अपि अनुसमय-समयं समयं प्रति परिहीयते अवसर्पिणीकालदोषेणेति । मू. (६७) कोहमयमायलोभा उस्सनं वड्डए य मणुयाणं। कूडतुलकूडमाणा तेणऽणुमाणेण सबंति ।। वृ. 'कोहमा०' क्रोधमानमायालोभाश्च उस्सन-प्रवाहेणवर्द्धन्ते-पूर्वमनुष्यापेक्षया विशेषतो वर्धन्ते, मनुष्याणां कूटतुलानि-कूटतोलनाधुपकरणानि कूटमानानि-कूटकुडवप्रस्थादिमानानि चवर्द्धन्तेतैन कूटतुलादिनाऽनुमाने-अनुसारेण 'सव्वंतिक्रयाणकवाणिज्यादिकंकूटंवर्द्धत इति॥ मू. (६८) विसमा अज्ज तुलाओ विसमाणि य जणवेसुमाणाणि। विसमा रायकुलाइं तेण उ विसमाई वासाइं। वृ. 'विस०' विषमाः अर्पणायान्याः ग्रहणायान्याश्च अद्य दुष्षमाकाले तुला तथा जनपदेषु-मगधादिदेशेषु मानानि-कुडवसेतिकादिप्रमाणानि विषमाणि-असमानि जातानि, चशब्दादनेकप्रकारवञ्चनानि, तथा विषमाणि-अनेकान्यायकारकाणि राजकुलानि वर्तन्ते, अथ Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १६२ तन्दुलवैचारिक-प्रकिर्णकसूत्रम् ६८ तेन कारणेन तुशब्दोऽप्यर्थ वर्षाण्यपि-संवत्सराण्यपि विषमाणि-दुःखरूपाणि जातानीति॥ मू. (६९) विसमेसु य वासेसुं हुंति असाराइं ओसहिबलाइं। ओसहिदुब्बल्लेण य आउं परिहायइ नराणं ।।। वृ. 'विसमे०' विषमेषु सर्षेषु सत्सु भवन्ति असाराणि-सारवर्जितानि औषधिबलानिगोधूमादिवीर्याणि, औषधिदूर्वलत्वेन नराणामन्येषामपिआयुः-जीवितं परिहीयते-शीघ्रंक्षीयते इति॥ मू. (७०) एवं परिहायमाणे लोए चंदुव्व कालपक्खम्मि। जे धम्मिया मणुस्सा सुजीवियं जीवियं तेसिं ।। वृ. ‘एवं एवमुक्तप्रकारेण परिहीयमाने लोके कृष्णपक्षेचन्द्रवत्येधार्मिकाः-धर्मयुक्ताः मनुष्यास्तेषां जीवितं-जीवितकालः सुजीवितं-सुष्टु जीवितं ज्ञातव्यमिति ।। अथ शतवर्षायुःपुरुषस्य कियंतो युगायनादयो भवन्तीति दर्शयन्नाह मू. (७१) आउसो ! से जहा नाम ए केइ पुरिसे बहाए कयबलकम्मे कयकोऊयमंगलपायच्छिते सिरसि बहाए कंठमालाकडे आविद्धमणिसुवन्ने अहयसुमहग्यवत्थपरिहिए चंदणोक्किन्नगायसरीरे सरससुरिगंधगोसीसचंदनानुलित्तगत्ते सुइमालावन्नगविलेवणे कप्पियहारद्धहारतिसरयपालंबपलंबमाणे कडिसुत्तयसुकयसोहे पिणद्धगेविजअंगुलिजगललियंगयललियकयाभरणे नानामणिकणगरयणकडगतुडियर्थभियभुए अहियरुवसस्सिरीए कुंडलुजोवियाणणे मउडदिन्नासिरए हारुत्थयसकयरइयवच्छे पालंबपलंबमाणसुकयपडउत्तरिज्जे मुद्दियापिंगलंगुलिए नानामणिकणगरयणविमलमहरिहनिउणोवियमिसिमिसंतविरइयसुसिलठ्ठविसिठ्ठलट्ठआविद्धवीरवले, किंबहुणा? कप्परुक्खोविव अलंकियविभूसिए सुइपयए भवित्ता अम्मापियरो अभिवादयिजा ॥ तए णं तं पुरिसं अम्मापियरो एवं वइजा-जीव पुत्ता ! वाससयंति, तंपियाइं तस्स नो बहुयं भवइ, कम्हा?, वाससयंजीवंतो वीसंजुगाइंजीवइ, वीसइंजुगाइंजीवंतो दोअयणसयाई जीवइ, दो अयणसयाइं जीवंतो छ उउसयाई जीवइ, छ उऊसयाई जीवंतो बारस माससयाई जीवइ, बारस माससयाइंजीवंतो चउवीसं पक्खसयाइंजीवइ, चउवीसं पक्खसयाई जीवन्तो छत्तीसराइंदियसहस्साइंजीवइ, छत्तीसराइंदियसहस्साइंजीवंतो दस असीयाइं मुहत्तसयसहस्साई जीवइ, दस असीयाई मुहत्तसयसहस्साई जीवंतो चत्तारि उस्सासकोडीसए सत्त य कोडीओ अयडालीसंचसयसहस्साइंचत्तालीसंच सहस्साइंजीवइ, चत्तारि ऊसासकोडीसएजाव चत्तालीसं च ऊसाससहस्साइंजीवंतो अद्धतेवीसं तंडुलबाहे मुंजइ ।। कहमाउसो ! अद्धतेवीसं तंदुलवाहे भुंजइ ।, गोयमा ! दुब्बलाए खंडियाणं बलियाए छडियाणं खयरमुसलपच्चाहयाणं ववगयतुसकणियाणं अखंडाणं अफुडियाणं फलगसरियाणं एक्ककबीयाणं अद्धतेरसपलियाणं पत्थएणं, सेवियणं पत्थए मागहए कलं पत्थो सायं पत्थो चउसट्ठी तंदुलसाहस्सीओ मागहओ पत्थओ बिसाहस्सिएणं कवलेणं बत्तीसं कवला पुरिसस्स आहारो अट्ठावीसं इत्थीयाए चउवीसं पंडगस्स, एवामेव आउसो ! एयाए गणणाए दो असइओ पसई दो पसईओ सेइआ होइ चत्तारि सेइआ कुलओ चत्तारि कुलया पत्थो चत्तारि पत्था आढगं सट्ठीए आढयाण जहन्नए कुंभेअसीइए आढयाणं मज्झिमे कुंभे आढयसयं उक्कोसए कुंभे अडेव Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मू०७१ आढगसयाणि बाहो, एएणं बाहप्पमाणेणं अद्धतेवीसं तंदुलबाहे मुंजइ ।। (ते य गणियनिद्दिद्वा) वृ.'आउसो! सेजहा' ०हेआयुष्मन्! सयथानामको-यप्रकारनामा देवदत्तादिनामेत्यर्थः, अथवा 'से' इति सः यथेति दृष्टान्तार्थः नामेति सम्भावनायां ए इति वाक्यालङ्कारे कश्चित् पुरुषः स्नातः-कृतस्नानः स्नानानन्तरं कृतं-निष्पादितं बलिकर्म-स्वगृहदेवतानां पूजा येन सः कृतबलिका, तथा कृतानि कौतुकमङ्गलान्येव प्रायश्चित्तार्थ-दुःस्वप्नादिविधातार्थमवश्यकरणीयत्वाद्येन स तथा, तत्र कौतुकानि-मषीतिलकादीनि मङ्गलानि तु-सिद्धार्थकदध्यक्षतदूर्वाङ्गुरादीनि, शिरसि-उत्तमाङ्गे स्नातः-कृतस्नानः, पूर्वं देशस्नानमुक्तमिह तु सर्वस्नानमिति न पौनरुक्त्यं, कण्ठे-ग्रीवायां 'मालकडे'त्ति कृता माला-पुष्पमाला येन स कृतमालः प्राकृतत्वात् 'मालकडे'त्ति, आविद्धानि-परिहितानि मणिसुवर्णानि येन स तथा, तत्र 'मणि'त्ति मणिमयानि भूषणानि एवं सुवर्णमयानीति, अहतं-मलमूषकादिभिरनुपहतं प्रत्यग्रमित्यर्थ सुमहायँ-बहुमूल्यं वस्त्र परिहितं येन स तथा, चन्दनेन श्रीखण्डेनोत्कीर्णं-चर्चितं गात्रं-शरीरं येन स तथा, सरसेन-रसयुक्तेन सुरभिगन्धेन-सुष्टु गन्धयुक्तेन गोशीर्षचन्दनेन-हरिचन्दनेन 'अन्विति' अतिशयेन लिप्तं-विलेपनरूपं कृतं गात्रं-शरीरं यस्य स तथा, शुचिनी-पवित्रे माला-पुष्पमाला वर्णकं विलेपनं च-मण्डनकारि कुडमादिविलेपनं यस्य स तथा । कल्पितो-विन्यस्तो हारः-अष्टादशसरिकोऽर्धहारो-नवसरिकः त्रिसरकं-प्रतीतमेव यस्य स तथा, प्रालंबो-झुम्बनकं प्रलम्बमानो यस्य स तथा, कटिसूत्रेण कठ्याभरणविशेषेण सुष्टु कृता शोभा यस्य स तथा, ततः पदत्रयस्य कर्मधारयः, अथवा कल्पितहारादिभिः सुष्टु कृता शोभा यस्य स तथा, पिनद्धानि-परिहितानि ग्रैवेयकाङ्गुलीयकानि कण्ठकाख्योर्मिकाख्यानि येन स तथा, तथा 'ललियंगय'त्ति ललिताङ्गके-शोभमानशरीरे अन्यान्यपि ललितानि-शोभनानि कृतानि-न्यस्तानि आभरणानि-सारभूषणानि यस्य स तथा, ततः पदद्वयस्य कर्मधारयः, नानामणिकनकरलानां कटकत्रुटिकैःहस्तबाह्याभरणविशेषैः बहुत्वात् स्तम्भिताविव स्तम्भिती मुजौ यस्य स तथा, अधिकरूपेण सश्रीकः-सशोभो यः स तथा, कुण्डलाभ्यां-कर्णाभरणाम्यामुद्योतितं-उद्योतं प्रापितमाननं-मुखं यस्य स तथा, मुकुटदीप्तशिरस्कः, हारेणावस्तृतंआच्छादितं तेनैव सुष्टु कृतं रतिदं च वक्षः-उरो यस्यासी हारावस्तृतसुकृतरतिदवक्षाः (क्षसः), प्रलम्बेन-दीर्पण प्रलम्बमानेन च सुष्टु कृतं पटेन तु उत्तरीयं-उत्तरासङ्गो येन स तथा । -मुद्रिकाः-अङ्गुल्याभरणानि तामि पिङ्गलाः-कपिला अङ्गुलयो यस्य स तथा, नानामणिकनकरलैर्विमलानि-विगतमलानि महार्हाणि-महा_णि निपुणेन शिल्पिना ‘उविय'त्ति परिकर्मितानि मिसिमिसिंतत्ति दीप्यमानानियानि विरचितानि-निर्वृत्तानि सुश्लिष्टानि-सुसन्धीनि विशिष्टानिअन्येभ्यो विशेषवन्ति लष्टानि-मनोहराणि आविद्धानि-परिहितानि वीरवलयानि येन स तथा, सुभटो हियदि कश्चिदन्योऽप्यस्ति वीरव्रतधारी तदाअसौ मां विजित्य मोचयत्वेतानि वलयानीति स्पर्धयन्यानिकटकानि परिधाति तानि वीरवलयानीत्युच्यन्ते, किंबहुना वर्णितेनेति शेषः, कल्पवृक्ष इवालङ्कृ तोदलादिभिर्विभूषितश्चफलादिभिः एवमसावपिमुकुटादिभिरलङ्कृतो विभूषितश्च भवति वस्त्रादिभिरिति, शुचिपदं-पवित्रस्थानमित्यर्थः, भूत्वा भूयः अम्बापितरौ-- मातापितरावभिवादयते--पादयोः प्रणिपातं करोतीत्यर्थ । Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तन्दुलवैचारिक प्रकिर्णकसूत्रम् ७१ ततः - अभिवादनानन्तरं 'न' मिति वाक्यालङ्कारे तं पुरुषं स्वपुत्रलक्षणं मातापितरौ एवं वदेतां - कथयतां इत्यर्थः- हे पुत्र ! त्वं जीव वर्षशतमिति, अथ यदि तस्य पुत्रस्य वर्षशतप्रमाणमायुः स्यात् तदा स जीवति नान्यथेति, तदपिच आयुः 'आई'ति अलङ्कारे तस्य वर्षशतायुः पुरुषस्य न बहुकं - वर्षशताधिकं भवति, कस्मात् ? - यस्माद् वर्षशतं जीवन् विंशतियुगान्येव जीवति निरुपक्रमायुष्कत्वात्, तत्र युगंचन्द्रादिवर्षपञ्चात्मकमिति १ विंशतियुगानि जीवन् पुरुषः द्वे अयनशते जीवति, तत्रायनं षण्मासात्मकमिति २ द्वे अयनशते जीवञ्जीवः षड् ऋतुशतानि जीवति, तत्रर्तुमासद्वयात्मकः ३ षड् ऋतुशतानि जीवन् जन्तुर्द्वादश मासशतानि जीवति द्वादश मासशतानि जीवन् प्राणी चतुर्विंशतिपक्षशतानि जीवति २४०० चतुर्विंशतिपक्षशतानि जीवन् षट्त्रिंशदहोरात्रसहस्राणि जीवति सत्त्वः ३६०००, ६ षट्त्रिंशदहोरात्रसहस्राणि जीवन् असुमान् दश मुहूर्त्तलक्षाण्यशीतिमुहूर्तसहस्राणि १०८०००० (च) जीवति ७ दशलक्षमुहूर्त्ताण्यशीतिमुहूर्त्तसहस्राणि (च) जीवन् देहधारी चत्वार्युच्छ्वासकोटिशतानि सप्तकोटी: अष्टचत्वारिंशच्छतसहस्राणि चत्वारिंशत्सहस्राणि च जीवति देहभृत् ४०७८८४००००, ८ चत्वार्युच्छ्वासकोटिशतानियावच्चत्वारिंशदुच्छ्वाससहस्राणि जीवन् सार्धद्वाविंशतिं तन्दुलवाहान् वक्ष्यमाणस्वरूपान् भुनक्ति । कथम् ? - हे आयुष्मन् ! - हे सिद्धार्थनन्दन ! सार्धद्वाविंशतितन्दुलवाहान् मुनक्ति संसारीति हे गौतम! दुर्बलिया स्त्रिया खण्डितानां बलवत्या रामया छटितानां सूर्पादिना खदिरमुशलप्रत्याहतानामपगततुषकणिकानामखण्डानां सम्पूर्णावयवानामस्फुटितानां - राजिरहिताना 'फलगसरियाणं' ति फलकविनीतानां कर्करादिकर्षणेनैकैकबीजानां वीननार्थं पृथक् पृथक्कतानामित्यर्थः, एवंविधानां सार्धद्वादशपलानां तन्दुलानां प्रस्थको भवति, 'णं' वाक्यालङ्कारे, पलमानं यथा- पञ्चभिर्गुआभिर्माषः षोडशमाषैः कर्षः अशीतिगुआप्रमाणइत्यर्थः स यदिकनकस्थ तदा सुवर्णसंज्ञः नान्यस्य रजतादेरिति, चतुर्भिः कर्षैः पलमिति विंशत्धिकशतत्रयगुआप्रमाणमित्यर्थः । ३२०, सोऽपि च प्रस्थकः मगधे भवो मागध इत्युच्यते, 'कल्लं' ति श्वः प्रातः काल इत्यर्थः, प्रस्थो भवति भोजनायेति १ 'साय' मिति सन्ध्यायां प्रस्थो भोजनायेति २ । १६४ एकस्मिन् मागधके प्रस्थके कति तन्दुला भवन्तीत्याह- 'चउसट्ठि०' चतुःषष्टितन्दुल साहस्रिको मागधः प्रस्थो भवत्येकः, एकः कवलः कतिभि तन्दुलैः स्यादित्याह - 'बिसाहस्सिएप कवलेणं ति द्विसाहस्रिकेण तन्दुलेन कवलो भवति, तत्र गुञ्जः कति भवन्ति ?, यथा- एकविंशत्यधि कशतप्रमाणाः किञ्चिन्यूना एका गुआ चेति, अनेन कवलमानेन पुरुषस्य द्वात्रिंशत्कवलरूप आहारो भवति १ स्त्रिया अष्टाविंशतिकवलरूप आहारः २ पण्डकस्य नपुंसकस्य चतुर्विंशतिक लरूप आहारः ३ ‘एवामेव’त्ति उक्तप्रकारेण वक्ष्यमाणप्रकारेण च हे आयुष्मन् ! एतया गणनक एतत्पूर्वोक्तं मानं भवति ॥ अथासत्यादिमानपूर्वकमष्टाविंशतिसहस्राधिकलक्षतन्दुलमानं चतुःषष्टिकवलप्रमा एवंविधं प्रस्थद्वयं प्रतिदिनं भुञ्जन् शतवर्षेण कति तन्दुलवाहान् कति तन्दुलांश्च भुनक्तीत्याहअसई उपसई' इत्यादि, धान्यभृतोऽवाङ्मुखीकृतोहस्तोऽसतीत्युच्यते द्वाभ्यामसतीभ्यां प्रसृति द्वाभ्यां प्रसृतिभ्यां सेतिका भवति २चतसृभिः सेतिकाभि कुडवः ३ चतुर्भिः कुडवैः प्रस्थः । Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मू० ७१ १६५ चतुर्भिः प्रस्थैराढकः ५ षट्याऽऽ ढकैर्जघन्यकुम्भः ६ अशीत्याऽऽ ढकैर्मध्यमकुम्भः ७ आढकशतेनोत्कृष्टः कुम्भः ८, अष्टभिराढकशतैर्वाहो भवति ९, अनेन वाहप्रमाणेन सार्धद्वाविंशतिं तन्दुलवाहान् भुनक्ति वर्षशतेनेति । पू. (७२) 'चत्तारि य कोडिसया सट्टिं चेव य हवंति कोडीओ। असीइं च तंदुल सयसहस्सा हवंतित्तिमक्खायं ४६०८०००००० ॥ यू. (७३) तं एवं अद्धतेवीसं तंदुलबाहे भुंजतो अद्धछट्टे मुग्गकुंभे भुंजइ, अद्धछट्टे मुग्गकुंभे भुंजतो चउवीसं नेहाढगसयाइं भुंजइ, चउवीसं नेहाढगसयाई भुंजंतो छत्तीसं लवणपलसहस्साई भुंजइ । छत्तीसं लवणपलसहस्साई भुंजतो छप्पडगसाडगसयाइं नियंसेइ दोमासिएण परियट्टएणं मासिएण वा परियट्टेणं बारस पडसाडगसयाई नियंसेइ, एवामेव आउसो ! वाससयाउयस्स सव्वं गणियं तुलियं भवियं नेहलवणभोयणच्छायणंपि ॥ एवं गणियप्पमाणं दुविहं भणियं महरिसीहिं, जस्सत्थि तस्स गुणिजइ जस्स नत्थि तस्स किं गणिज्जइ ॥ वृ. तांश्च वाहप्रमाणतन्दुलान् गणयित्वा - सङ्ख्यां कृत्वा निर्दिष्टाः - कथिताः, यथा - चत्वारि कोटिशतानि षष्टिश्चैव कोटयः अशीतिस्तन्दुलशतसहस्राणि भवन्तीत्याख्यातं कथितं १, कथं, एकेन प्रस्थेन चतुःषष्टितन्दुलसहस्राणि भवन्ति, प्रस्थद्वेयनाष्टाविंशतिसहस्राधिकं लक्षं भवति, प्रतिदिनं द्विर्भोजनेन उक्तप्रमाणान् तन्दुलान् भुक्ते इति, कतं अष्टाविंशतिसहस्राधिकलक्षं ? वर्षशतस्य षट्त्रिंशद्दिनसहनमानत्वात् षट्त्रिंशत्सहस्रैर्गुण्यन्ते ४६०८ शून्यानि पञ्च भवन्ति, चत्वारि कोटिशतानि षष्टि भुंक्ते सार्धपञ्चं मुद्गकुंभान् भुञ्जन् चतुर्विंशतिं स्नेहाढकशतानि भुंक्ते चतुर्विंशतिस्नेहाढकशतानि भुञ्जन् षट्त्रिंशल्लवणपल सहस्राणि भुनक्ति, षट्त्रिंशल्लवणपलसहस्राणि भुञ्जन् षट् पट्टकशाटकशतानि 'नियंसेइ'त्ति परिदधाति, द्वाभ्यां मासाभ्यां 'परियहणं' ति परावर्त्तमानत्वेनेति वा अथवा मासिकेन परावर्त्तनेन द्वादशदृशाटकशतानि 'नियंसेइ' त्ति परिदधाति 'एवामेवे 'ति उक्तप्रकारेण हे आयुष्मन् ! वर्षशतायुषः पुरुषस्य सर्वं गणितं तन्दुलप्रमाणादिना तुलितं पलप्रमाणादिना भवितमसतिप्रसृत्यादिना प्रमाणेन तत् किमित्याह ? -स्नेहलवणभोजनाच्छादनमिति । एतत् पूर्वोक्तं गणितप्रमाणं द्विधा भणितं महर्षिभि, जन्तोरस्ति तन्दुलादिकं तस्य गुण्यते, यस्य तु नास्ति तस्य किं गुण्यते ? न किमपीति भू. (७४) ववहारगणियदि सुहुमं निच्छयगयं मुणेयव्वं । यस्य जइ एवं नवि एवं विसमा गणणा मुणेयव्वा ॥ बृ. 'बवहार' गाथा, व्यवहारगमितं एतद् दृष्टं स्थूलन्यायमङ्गीकृत्य कथितं मुनिभिः सूक्ष्मं - सूक्ष्मगणितं निश्चियगतं ज्ञातव्यं, यद्येतन्निश्चयगतं भवति तदैतद् व्यवहारगणितं नास्त्येव, अतो विषमा गणना ज्ञातव्येति ॥ पू. (७५) कालो परमनिरुद्धो अविभज्जो तं तु जाण समयं तु । समया य असंखिज्जा हवंति उस्सासनिस्सासे ॥ वृ. अथ पूर्वोक्तं समयादि स्वरूपमाह - 'कालो' यः कालः परमनिरुद्धः - अत्यन्तसूक्ष्मः अविभाज्यो-विभागीकर्त्तुमशक्यस्तमेव कालं समयं जानीहि त्वं चशब्दादसङ्ख्य " Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १६६ तन्दुलवैचारिक प्रकिर्णकसूत्रम् ७५ समयात्मिकाऽऽवलिकाऽपि ज्ञेया, एकस्मिन्निश्वासोच्छ्वासेऽसङ्घयेयाः समया भवन्ति ॥ मू. (७६) हट्ठस्स अणवगल्लस्स, निरुवकिट्ठस्स जंतुणो । एगे ऊसासनीसासे, एस पाणुत्ति वुच्छइ ।। वृ. 'हट्ठ०' हृष्टस्य - समर्थस्य 'अणवगल्लस्से' ति रोगरहितस्य 'निरुवकिडस्से ति क्लेशरहितस्य जन्तोः - जीवस्यैको निश्वासोच्छ्वासः एषः प्राण इत्युच्यते इति ।। सत्त पाणि से थोवे, सत्त थोवाणि से लवे। लवाणं सत्तहत्तरीए, एस मुहुत्ते वियाहिए ।। मू. (७७) वृ. 'सत्त०' सप्तभि प्राणैः स स्तोकः कथ्यते, सप्तभि स्तोकैः स लवः कथ्यते, लवानां सप्तसप्तत्य । एष मुहूर्तो व्याख्यातः ॥ मू. (७८) एगमेगस्स णं भंते ! मुहुत्तस्स केवइया ऊसासा वियाहिया ?, गोयमा ! वृ. 'एगमे० ' एकैकस्य हे भदन्त ! मुहूर्तस्य कियन्त उच्छ्वासा व्याख्याताः ? हे गौतम! मू. (७९) तिनि सहस्सा सत्त य सयाण तेवत्तरिं व ऊसासा। एस मुहुत्तो भणिओ सव्वेहिं अंतनाणीहिं ।। वृ. 'तिन्नि' गाहा, त्रिभिः सहस्रैः सप्तभि शतैः त्रिसप्तत्योच्छ्वासैः ३७७३ एष मुहूर्तो भणितः सर्वैरनन्तज्ञानिभिः ॥ मू. (८०) दो नालिया मुहुत्तो सट्ठि पुण नालिया अहोरत्तो । पन्नरस अहोरत्ता पक्खो पक्खा दुवे मासो ॥ वृ. 'दोनालि०' द्वाभ्यां नालिकाभ्यां - घटिकाभ्यां मुहूर्त्तः स्यात्, षष्ट्या नालिकाभिरहोरात्रः, पञ्चदशभिरहोरात्रैः पक्षः, द्वाभ्यां पक्षाभ्यां मास इति भावार्थः ॥ पू. (८१) दाडिमपुप्फागारा लोहमई नालिया उ कायव्वा । तीसे तलंमि छिदं छिद्दपमाणं पुणो वुच्छं । वृ. अथ उक्तनालिकायाः - स्वरूपमाह - दाडिमे 'ति दाडिमपुष्पाकार लोहमयी नालिका-घटिका कर्त्तव्या भवति, तस्या नालिकायास्तले - अधोभागे छिद्रं - रन्ध्रं कृतं भवति, छिद्रप्रमाणं पुनः वक्ष्ये शिष्यज्ञानायेति ॥ मू. (८२) छन्नउइपुच्छवाला तिवासजायाए गोतिहाणीए । असंवलिया उज्जा य नायव्वं नालियाछिदं । वृ. 'छन्न' ति षन्नविपुच्छवाला - लाङ्गुलकेशाः, कस्याः - 'गोतिहाणीए 'त्ति गोवच्छिकायाः, किंभूतायाः ? - 'तिवासजायाए 'त्ति त्रिवर्षजातायाः, जन्मतो वर्षत्रयाणि जातानीत्यर्थः, किंभूताः केशाः ? – असंवलिताः न खितानखिटिकाकारा जाताः, अत एव ऋजुकाः- सरलाः एषां वालानां घनमेकीभूतानां याशं प्रमाणं भवति ताध्शं नालिकाच्छिद्रं ज्ञातव्यमिति ॥ पू. (८३) अहवा उ पुच्छवाला दुवासजायाए गयकरेणूए । दो वाला अब्भग्गा नायव्वं नालियाछिद्दं ।। वृ. 'अहवा' अथवा पुच्छवालौ द्वौ, कस्याः ? - 'गयकरेणूए 'त्ति गजकलभिकायाः, किंभूताया ? - द्विवर्षजातायाः किंभूतौ वालौ ? -अभग्नौ, अनेन वालद्वयमानेन नालिकाच्छिद्रं , Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मू० ८३ ज्ञातव्यमिति ॥ पू. (८४) अहवा सुवन्नमासा चत्तारि सुवट्टिया घना सूई । चउरंगुलप्यमाणा नायव्वं नालियाछिद्दं ॥ वृ. 'अह वा सु०' अथवा चतुर्णां स्वर्णमाषाणां सूचिर्भवति, किंभूता सूचि ? -सु-अतिशयेन वर्त्तिता - वर्तुलीकृता सुवर्त्तिता घना-निबिडा चतुरङ्गुलप्रमाणा, तत्र माषमानं पञ्चगुञ्जाप्रमाणमित्युक्तप्रमाणेन नालिकाच्छिद्रं ज्ञातव्यमिति ।। पू. (८५) उदगसस नालियाए हवंति दो आढयाओ परिमाणं । उदगं च भाणियव्वं जारिसयं तं पुणो वुच्छं ।। वृ. इत्युक्तं घटिकाच्छिद्रप्रमाणम् । अथ घटयां जलप्रमाणमाह-- 'उदगस्स ०' नालिकायांघटिकायामुदकस्य - जलस्य प्रमाणं द्वावाढकौ भवतः, उदकं याद्दशं भणितव्यं भवति तत्तादृशं पुनर्वक्ष्ये इति 'जारिसयं' तं । मू. (८६) १६७ उदगं खलु नावं कायव्वं दूसपट्टपरिपूयं । मेहोदगं पसनं सारइयं वा गिरिनईए ।। बृ. उदकं - जलं खलु - निश्चये ज्ञातव्यं कर्त्तव्यं चेति, कीद्दशं कर्त्तव्यमित्याह-- 'दूसपट्ट०' दूष्यपरिपूतं वस्त्रगलितमित्यर्थः, मेघोदकं प्रसन्नमिति निर्मलं, वा अथवा 'सारय 'ति शरतकालोद्भवं आश्विनकार्त्तिकोद्भवं यद् गिरिनद्या उदकं ज्ञातव्यं, तच्च स्वभावेन निर्मलं भवतीति पू. (८७) बारस मासा संवच्छरो य पक्खाउ ते उ चउवीसं । तिन्नेव य सहिसया हवंति राइंदियाणं च ॥ बृ. ‘बारस’द्वादशभिर्मासैः संवत्सरस्तस्मिन्संवत्सरे चतुर्विशति पक्षा भवन्ति, तेषु षष्ट्याऽधिकानि त्रीणि शतानि अहोरात्राणि भवन्ति ॥ मू. (८८) एगं च सयसहस्सं तेरस चेव य भवे सहस्साइं । एगं च सयं नउयं हुंति अहोरत्त ऊसासा ।। वृ. 'एगं च ' एकं शतसहस्रं लक्षं त्रयोदश सहस्राणि नवत्यधिकं शतं चाहोरात्रेणैतावन्त उच्छ्वासा भवन्ति ११३१९० इति ॥ मू. (८९) तित्तीस सयसहस्सा पंचानउई भवे सहस्साइं । सत्तय सया अणूणा हवंति मासेण ऊसासा ।। वृ. 'तित्तिस ० ' त्रयस्त्रिंशच्छतसहस्राणि लक्षाणि पञ्चनवति सहनणि सप्तशतान्यन्यूनान्येतावन्तो मासेनोच्छ्वासा भवन्ति ३३९५७००, इति ॥ मू. (९०) चत्तारि य कोडीओ सत्तेव य हुति सयसहस्साइं । अडयालीससहस्सा चत्तारि सया य वरिसेण || बृ. 'चत्तारि०' चतनः कोट्यः सप्त लक्षाणि अष्टचत्वारिंशत् सहस्राणि चत्वारि शतानि च ४०७४८४००, इयन्तः वर्षेणोच्छ्वासा भवन्ति ॥ मू. (९१) चत्तारि य कोडिसया सत्त य कोडिओ हुंति अवराओ । अडयाल सयसहस्सा चत्तालीसं सहस्साइं ।। वृ. 'चत्ता०' । चत्वारि कोटिशतानि सप्तकोटयः अपराण्यष्टचत्वारिंशच्छत- सहस्राणि Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १६८ तन्दुलवैचारिक प्रकिर्णकसूत्रम् ९१ चत्वारिंशत्सहस्राणि च ४०७ ४८४००००॥ मू. (९२) वाससयाउस्सेए उस्सासा इत्तिया मुणेयव्वा। पिच्छह आउस्स खयं अहोनिसं झिज्झमाणस्स ।। वृ. वासस० वर्षशतायुषः एते पूर्वोक्ता उच्छ्वासाः 'इत्तिय'त्ति इयन्तो ज्ञातव्या इति, भो भव्याः यूयं पश्यत-ज्ञानचक्षुषा विलोकयत आयुषः क्षयमहोरात्रं क्षीयमाणस्य-समये २ आवीचीमरणेन त्रुटयमानस्येति ।। मू. (१३) राइदिएण तीसं तु मुहुत्ता नव सयाई मासेणं । हायंति पमत्ताणं न य णं अबुहा वियाणति ।। वृ. राइ०' अहोरात्रेण त्रिंशन्मुहूर्ताभवन्ति, मासेन नवशतानि मुहूनि, तानिप्रमत्तानांमद्यादिप्रमादयुक्तानां सुभूमब्रह्मदत्तादीनामिव हीयन्ते, न चाबुधा-मूर्खा विजानन्तीति।। मू. (९४) तिनि सहस्से सगले छच्च सए उडुवरो हरइ आउं। हेमंते गिम्हासु य वासासु य होइ नायव्वं ॥ वृ. 'तिनि०' त्रीणि सहस्राणि षट्शताधिकानि सकलानि-सम्पूर्णानि मूहूर्तानि हेमन्तेशीतकाले भवन्ति, एतत्प्रमाणमायुर्जीवानां हेमन्ते उडुवरः सूर्यो हरति, एवं ग्रीष्मे वर्षासु च ज्ञातव्यं भवति, अत्र आर्षत्वेन ग्रीष्मशब्दः स्त्रलिङ्गो बहुवचनान्तश्च, वर्षशब्दस्तु आबन्तत्वेन स्त्रलिङ्गो बहुवचनान्तश्च ॥ मू. (९५) वाससयं परमाऊ इत्तो पन्नास हरइ निदाए। इत्तो वीसइ हावइ बालते वुदभावे य। वृ. 'वासस०' साम्प्रतं जीवानां परमायु:-उत्कृष्टजीवितं वर्षशतं प्रवाहेण ज्ञातव्यम्, इतो-वर्षशतात् पञ्चाशद् वर्षाणि निद्रया हरति-गमयति जीवः, इतः-शेषपञ्चाशदवर्षतः विंशतिर्वर्षाणि हीयन्ते--यान्ति प्रमादादिना, कथं ?, बालत्वे दशकं वृद्धत्वे च दशकं चेति । मू. (९६) सीउण्हपंथगमणे खुहापिवासा भयं च सोगे य। नानाविहा य रोगा हवंति तीसाइ पच्छद्धे ।। वृ. 'सीउ०' शीतोष्णपथगमनानि तथा क्षुत्पिपासा भयं च शोकश्च नानाविधा रोगाश्च भवन्ति, त्रिंशतः पश्चाधं त्रिंशत्पश्चार्धं पञ्चदशवर्षरूपं तस्मिन्, को भावः?-शेषत्रिंशतोमध्यात् पञ्चदश वर्षाणि जीवानां शीतोष्णपथगमनादिभिर्मुधा यान्तीति || म. (९७) एवं पंचासीई नट्ठा पन्नरसमेव जीवंति। जे हुंति वाससइया न य सुलहा वाससयजीवा ।। वृ. 'एवं०' पूर्वोक्तप्रकारेण पञ्चाशीतिवर्षाणि नष्टानि, धर्मविना विकथानिद्रालस्यवतां मुधागतानि, कथं? -निद्रया पञ्चाशद्वर्षाणि ५० बालत्वेदश १० वृद्धभावेदश १० शीतादिभिः पञ्चदश १५, एवं सर्वाणि ८५ इति, ये जीवाः वर्षशतिकाः-वर्षशतप्रमाणा भवन्ति ते जीवाः पञ्चदश वर्षाणि जीवन्ति, अन्येषां वर्षाणां धर्मत्वेनामृतप्रायत्वात्, न च वर्षशतजीविनो जीवाः प्रायःसुलभाः, दुष्प्रापा इत्यर्थः, उक्तंच-'आयुर्वर्षशतं नृणां परिमितंरात्रौ तदर्धंगतं, तस्यार्धस्य परस्य चार्धमपरं बाल्ये च वृद्धे गतम् । शेषं व्याधिवियोगदुःखसहितं सेवादिभिर्नीयते, जीवे Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मू०९७ वारितरङ्गचञ्चलतरे सौख्यं कुतः प्राणिनाम्॥ मू. (९८) एवं निस्सारे माणुसत्तणे जीविए अहिवडते । न करेह चरणधम्मपच्छा पच्छाणताहेहा।। वृ. एवं०' एवमुक्तप्रकारेण निसारे-असारे मानुषत्वे मनुजत्वे तथा जीविते-आयुषि रत्नकोटिकोटिभिरप्यप्राप्येऽधिपतति-समये २ क्षयं गच्छति सतीत्यर्थ न कुरुत यूयं चरणधर्म-ज्ञानदर्शनपूर्वकं देशसर्वचारित्रं, हा इति महाखेदे, पश्चाद्-आयुःक्षयानन्तरमायुःक्षयचरमक्षणे वा पश्चात्तापं कायवाङ्मनोभिर्महाखेदं करिष्यथ नरकस्थराशिराजवदिति। मू. (९९) घुटुंमि सयं मोहे जिणेहिं वरधम्मतित्थमग्गस्स। अत्ताणं च न याणह इह जाया कम्मभूमीए । वृ.भव्याः प्रश्नयन्ति-कथं वयं नात्मस्वरूपं जानीम इत्युक्ते गुरुराह'- 'घुटुंमि०' धर्मस्य जिनोक्तरूपस्य तीर्थं-पवित्र करणस्थानकं तस्य मार्गो ज्ञानदर्शनचारित्ररूपःवरचासौधर्मतीर्थमार्गश्च स तथा तस्मिन्, प्राकृतत्वात् विभक्तिपरिणामः, जिनैः-रागादिजेतृभि स्वयं-आत्मना 'घुटुंमी तिकथिते-निरूपिते सति, आत्मानं नयूयंजानीत, कसति? -मोहे सति-तीव्रमिथ्यात्वमिश्रमोहनीयकर्मोदये सतीत्यर्थः, इह कर्मभूमौ जाता अपि, अपेर्गभ्यमानत्वादिति, अस्या अर्थो अन्योऽपि सद्गुरुप्रसादात्कार्य इति ॥ म. (१००) नइवेगसमं चंचलं जीवियं जुब्बणं च कुसुमसमं। सुक्खं च जमनियत्तं तिन्निवितुरमाणभुजाई॥ वृ. 'नइ०' नदीवेगसमं चपलं जीवितं-आयुः १ यौवनंकुसुमसमं-पुष्पसदृशं क्षणेन म्लानत्वापत्तेः२ चपुनः यत्सौख्यं तत् 'अनियत्त'तिअनित्यं ३, एतानि त्रीण्यपि तुरमाणभुञ्जाइंति शीघ्रं भोग्यानि ‘भज्जा' इति पाठे तुशीघ्रं भग्नयोग्यानि शीघ्रं भङ्कत्वा यान्तीत्यर्थः ।। मू. (१०१) एयंखु जरामरणं परिस्खिवइ वग्गुरा व मयजूह। नयणं पिच्छह पत्तं संमूढा मोहजालेणं॥ वृ. 'एयं०' एतज्जरामरणं 'खु' निश्चये जीवलोकं परिक्षिपति-परिवेष्टयति, (व)इवार्थे, यथा वागुरामृगयूथंपरिक्षिपति, नच पश्यत यूयं प्राप्तं जरामरणं मोहजालेन सम्मूढाः-मोहं गताः,श्रीगौतमप्रतिबोधितदेवशमद्विजवदिति ॥ उक्तमायुष्कापेक्षयाऽनित्यत्वं, अथ शरीरापेक्षया दर्शयन्नाह मू. (१०२) आउसो ! जंपिय इमं सरीरं इद कंतं पियं मणुन्नं मणाम मणभिरामं थिजं वेसासियं समयं बहुमयं अणुमयं भंडकरंडगसमाणं रयणकरंडओविव सुसंगोवियं चेलपेडाविव सुसंपरिवुडं तिल्लपेडाविव सुसंगो वियं मा णं उण्हं माणं सीयं माणं वाला माणंखुहा मा णं खुहा माणं पिवासा मा णं चोरा मा णं दंसा माणं मसगा माणं बाइ यपित्तियसंभियसंनिवाइयविविहा रोगायंका फुसंतुत्तिकड्ड एवंपियाइं अधुवं अनिययं असासयं चयावचइयं विष्पनासधम्मंपच्छा व पुरा व अवस्सविप्पच्चइयव्वं ।। एअस्सवि याई आउसो ! अनुपुव्वेणं अट्ठारस य पिट्ठकरंडगसंधिओ बारस पंसलिया करंडा छप्पंसुलिया कडाहे बिहस्थिया कुच्छी चउरंगुलिया गीवा चउपलिया जिब्या दुपलियाणि Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १७० तन्दुलवैचारिक प्रकिर्णकसूत्रम् १०२ अच्छीणि चउकवालं सिरं बत्तीसं दंता सत्तंगुलिया जीहा अछुट्टपलियं हिययं पणवीसं पलाई कालिज्जं दो अंता पंचवामा पन्नत्ता, तंजहा-थलंतेय १ तनयंते य२, तत्थ णंजे से थलंते तेण उच्चारे परिणमइ, तत्थणंजे से वामे पासे से सुहपरिणामे, तत्थणंजे से दाहिणे पासे से दुहपरिणामे आउसो ! इममि सरीरए सट्टि संधिसयं सत्तुत्तरं मम्मसयं तिनि अहिदामसयाई नव ण्हारुसयाई सत्त सिरासयाइं पंचपेसीसयाइं नव धमणीओ नवनउइं च रोमकूवसयसहस्साई विणा केसमंसुणा सह केसमंसुणा अछुट्ठाओ रोमकूवकोडीओ / आउसो! इममि सरीरए सट्टी सिरासयं नाभिप्पभवाणं उड्गामिणीणं सिरमुवगयाणंजाओ? रसहरणीओत्ति वुम्वन्ति जाणंसि निरुवधाएणं चक्खुसोयधाणजीहाबलं च भवइ, जाणं सिउवघाएणं चक्खुसोयघाणजीहाबलं उवहम्मद ।। ___आउसो! इमंमिसरीरए सटिसिरासयं नाभिप भवाणं अहोगामिणीणं पायतलमुवगयाणं जाणं सि निरुवघाएणंजंघाबलं भवइ, तां से उवघाएणं सीसवेयणा अद्धसीसवेयणा मत्थयसूले अच्छीणि अंधिजति। आउसो! इममि सरीरए सहिसिरासयं नाभिप्पभवाणं तिरियगामिणीणं हत्थतलमुवगयाणं जाणं सिनिरुवघाएणं बाहुबलं हवइ, ताणंचेव से उवग्धाएणं पासवेयणा पुढिवैयणा कुछिवेयणा कुच्छिसूले हवइ॥ आउसो ! इमस्स जंतुस्स सटिसिरासयं नाभिष्यभवाणां अहोगामिणीणं गुदप्पविट्ठाणं जाणं सि निरुवघाएणं मुत्तपुरीसवाउकम्मं पक्तइ ताणं चेव उवघाएणं मुत्तपुरीसवाउनिरोहेणं अरिसा खुभंतिपंडु रोगो भवइ ।। आउसो! इमस्स जंतुस्स पणवीसंसिराओ पित्तधारिणीओपणवीसंसिराओसिंभधारिणीओ दस सिराओ सुक्कधारिणीओ सत्त सिरासयाई पुरिसस्स तीसूणाई इथियाए वीसूणाई पंडगस्स आउसो ! इमस्स जतुस्स रुहिरस्स आढयं वसाए अद्धाढयं मत्थुलुंगस्स पत्थो मुत्तस्स आढयं पुरिसस्स पत्थो पित्तस्स कुडवो सिंभस्स कुडवो सुक्कस्स अद्धकुडवो, जं जाहे दुटुं भवइ तं ताहे अइप माणं भवइ,पञ्चकोटे पुरिसे छकोट्ठा इत्थिया नवसोए पुरिसेइक्कारससोया इत्थिया, पञ्च पेसीसयाई पुरिसस्स तीसूणाई इत्थियाए वीसूणाई पंडगस्स। वृ. 'आउसो जं०' इत्याद्यालापकरूपं सूत्रं, हे आयुष्मन् ! यदपिच इदं शरीरं-वपुः इष्टं इच्छाविषयत्वात् कान्तं कमनीयत्वात् प्रियं प्रेमनिबन्धनत्वात् मनसा ज्ञायते-उपादीयत इति मनोज्ञं मनसा अभ्यते--गम्यते इति मनोऽमं मनसोऽभिरामं मनोऽभिरामं सनतकुमारचक्रि वत् स्थैर्य-स्थैर्यगुणयोगात् वैश्वासिकं-विश्वासस्थानं संमतं तत्कृतकार्याणां संमतत्वात् बहुमत बहुष्वपि कार्येषुबहुर्वाऽनल्पतया अस्तोकतया मतंबहुमतंअनु-विप्रियकरणात्पश्चान्मतमनुमतं भाण्डकरण्डकसमान-आभरणभाजनतुल्यमादेयमित्यर्थः रत्नकरण्डक इव सुसंगोपितंवस्त्रादिभिः चेलपेटेव-वस्त्रभञ्जूषेव सुष्ठुसंपरिवृतंनिरुपद्रवे स्थाने निवेशितं,गृहस्थावस्थास्थालिभद्रवपुर्वत्, तैलपेटेव-तैलगोलिकेव सुसंगोपितंभङ्गभयात, 'तेल्लकेला इव सुसंगोविय'त्तिपाठान्तरं तैलकेलातैलाश्रयो भाजनविशेषः सौराष्ट्रप्रसिद्धः सा च सुष्टु सङ्गोप्या-सङ्गोपनीया भवति अन्यथा लुठति ततश्च तैलहानि स्यादिति। Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मू०१०२ १७१ मा णं०' माशब्दो निषेधार्थः 'ण' वाक्यालङ्कारे अथवा ‘मा णं'ति मा इदं शरीरमिति व्याख्येयं, ततः सर्वेऽप्युष्णादयो मा स्पृशन्तु छुयंतु' भवन्त्वित्यर्थः, तिकट्ठ' इतिकृत्वा, अथवेत्यभिसन्धाय पालितमिति शेषः, तत्रोष्मत्वं-ग्रीष्मादावुष्णत्वंशीतं-शीतकालेशीतत्वं व्यालाःश्वापदाः सावा क्षुद्-बुभुक्षा पिपासा-तृषा चौराः-निशाचराः दंशाः मशकाः एतेविकलेन्द्रियजन्तुविशेषाः वातिकपैत्तिकश्लेष्मिकसान्निपातिका विविधरोगातङ्काः रोगाः-कालसहा व्याधयः आतङ्काः-त एव सद्योघातिनः। ‘एवंपि याइन्ति एवमुक्तप्रकारेण सपिचेत्यभ्युच्चये 'आई' इति वाक्यालङ्कारे, इदं शरीरं नध्रुवमध्रुवं सूर्योदयवत्न प्रतिनियतकालेऽवश्यंभाविअनियतं-सुरूपादेरपि कुरूपादिदर्शनात् हरितिलकराजसुतविक्रमकुमारशरीरवत् अशाश्वतं-क्षणं क्षणंप्रति विनश्वरत्वात् सनत्कुमारशरीरवत् ‘चयावचइयंति इष्टाहारोपभोगतया धृत्युपष्टम्भादौदारिकवर्गणापरमाणूपचयाच्चयस्तदभावे तद्विचटनादपचयः चयापचयौ विद्येते यस्य तच्चयापचयिकं पुष्टिगलनभावमित्यर्थः, करकंडुप्रत्येकबुद्धवैराग्यहेतु वृषभशरीरवत्, विप्रणाशो-विनश्वरो धर्म-स्वभावो यस्य तद् विप्रणाशधर्मं, 'पच्छा वत्ति पश्चाद् विवक्षितकालात् परतः 'पुरा वत्ति विवक्षितकालात् पूर्वं च, यद्वा पच्छापुरा यत्ति पाठेतुविवक्षितकालस्यपश्चात्पूर्वंच सर्वदैवेत्यर्थः,अवश्यं विप्पचइयव्वंति विप्रत्यक्तव्यं त्याज्यमित्यर्थः। ‘एयस्सवि याईति एतस्य एतस्मिन्नपि च वा वपुषः वपुषि वा 'आइंति वाक्यालङ्कारे 'आउसो त्ति हे आयुष्मन्! आनुपूर्व्या-अनुक्रमेणाष्टादश पृष्ठिकरण्डकस्य-पृष्ठिवंशस्य सन्धयोग्रन्धिरूपा भवन्ति, यथा वंशस्य पर्वाणि, तेषु चाष्टादशसु सन्धिषु मध्ये द्वादशभ्यः सन्धिभ्यो द्वादशपांशुलिकाः निर्गत्योभयपाश्र्वावावृत्य वक्षःस्थलमध्योर्ध्ववर्त्यस्थिनिलगित्वा पल्लकाकारतया परिणमन्ति, अत आह–'बारस' शरीरेद्वादशपांशुलिका निर्गत्य पार्श्वद्वयमावृत्य हृदयस्योभयतो वक्षःपञ्चारादधस्तात् शिथिलकुक्षेस्तूपरिष्टात्परस्परासंमिलितास्तिष्ठन्ति, अयंच कटाह इत्युच्यते, द्वे वितस्ती कुक्षिर्भवति, चतुरङ्गुलप्रमाणा ग्रीवा भवति, तौल्येन मगधदेशप्रसिद्धपलेन चत्वार पलानि जिह्वा भवति, अक्षिमांसगोलकौ द्वेपले भवत-, चतुर्भिकपालैः अस्थिखण्डरूपैः शिरो भवति, मुखेऽशुचिपूर्णे प्रायो द्वात्रिंशद्दन्ता अस्थिखण्डानि भवन्ति।। _ 'सत्तंगु०' जिह्वा-मुखाभ्यन्तरवर्तिमांसखण्डरूपा दैय॒णात्माङ्गुलतः सप्ताङ्गुला भवति 'अद्भुइ०' हृदयान्तरवर्तिमांसखण्डं सार्धपलत्रयं भवति, पणवी० कालिजं वक्षोऽन्तगूढमांसविशेषरूपंपञ्चविंशति पलानिस्यु, द्वे अत्रे प्रत्येकं पञ्चपञ्चवामप्रमाणे प्रज्ञप्ते जिनैः, तद्यथा-स्थूलान्त्रं १ तन्वन्त्रं २, तत्र यत् तत् स्थूलान्त्रं तेनोच्चारः परिणमति, तत्र च यत्तन्वन्त्रं तेन प्रसवणं-मूत्रं परिणमति, 'दो पा०' द्वे पार्वे प्रज्ञप्ते, तद्यथा-वामपार्श्व १ दक्षिणपार्श्व २ च, तत्र-तयोर्मध्ये यत्तत् वामपार्श्व तत् शुभपरिणामं भवति, तत्र च यत्तद्दक्षिणपार्श्व तदुखपरिणामं भवति। तथा 'आउसो !' हे आयुष्मन् शरीरे षष्टि सन्धिशतं ज्ञातव्यं, तत्र सन्धयः-अङ्गुल्याद्यस्थिखण्डमेलापकस्थानानि, 'सत्तुत्तरे' सप्तोत्तरं मर्मशतं भवति, तत्र मर्माणि-शङ्खाणिकावियरकादीनि 'तिनि०' त्रीण्यस्थिदामशतानि हड्डमालाशतानि भवन्ति । 'नव पहारुसयाईति स्नायूनां-अस्थिबन्धनशिराणां नव शतानि, 'सत्त०' सप्त Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १७२ तन्दुलवैचारिक-प्रकिर्णकसूत्रम् १०२ शिराशतानि स्नसाशतानि, पञ्च पेसीशतानि, 'नव ध०' नव धमन्यो-रसवहनाडयः 'नव०' नवनवति रोमकूपशतसहस्राणि रोम्णां-तनुरुहाणां कूपा इव कूपा रोमकूपाः रोमरन्ध्राणीत्यर्थः तेषां नवनवतिर्लक्षा इति, विना केशश्मश्रुभि, केशश्मश्रुभिः सह पुनः सार्धास्तिन रोमकूपकोटयो भवन्ति मनुष्यशरीरे इति ॥ अथपूर्वोक्तानि शिरासप्तशतानि कथं भवन्तीति सूत्रकार एवाह--'आउसो०' हे आयुष्मन् अस्मिन् शरीरे 'सट्ठि' इह पुरुषशरीरेनाभिप्रभवाणि शिराणां-स्नसानां सप्त शतानि भवन्ति, तत्र षष्ट्यधिकं शतं शिराणां नाभिप्रभवाणामूर्ध्वगामिनीनां शिरस्युपागतानां भवन्ति, यास्तु रसहरण्य इत्युच्यन्ते, 'जाणं सित्तियासामूर्ध्वगामिनीनां शिराणां से' तस्य जीवस्य निरुपघातेनअनुग्रहेण चक्षु १ श्रोत्ररध्राणइजिह्वाबलं भवति, यासां 'से' तस्योपघातेन-विघातेन चक्षुश्रोत्रघ्राणजिह्वाबलमुपहन्यते। तथा 'आउसो' हे आयुष्पन्! अस्मिन् शरीरे षष्ट्यधिकंशतं १६० शिराणां नाभिप्रभवाणां नाभेरुत्पन्नानामित्यर्थः, अधोगामिनीनांपादतले उपगतानां-प्राप्तानां भवति,यासां निरुपघातेन जङ्क्षाबलं भवति, तासांचैव से' तस्य जीवस्योपघातेन-विकारप्राप्तेन शीर्षवेदना-सर्वमस्तकपीडा अर्घशीर्षवेदना मस्तकशूलंच भवति, 'अच्छिणित्ति अक्षिणी-लोचने 'अंधिजंति'त्ति अन्धीभवत इत्यर्थः ॥ तथा 'आउसो०' हे आयुष्मन् ! अस्मिन्प्रत्यक्षेशरीरेषष्ट्यधिकंशतंशिराणांनाभिप्रभवाणां तिर्यग्गामिनीनां हस्ततले उपागतानां भवति, यासां निरुपघातेन-निरुपद्रवेण बाहुबलं भवति, तासां चैव 'से' तस्योपघातेन-उपद्रवेण पार्श्ववेदना पृष्ठिवेदना कुक्षिवेदना कुक्षिशूलं च भवति, तथा 'आउ०' हे आयुष्मन्! अस्यजन्तोः षष्ट्यधिकं शतं शिराणांनाभिप्रभवणामधोगामिनीनां गुदप्रविष्टानांभवति, यासां निरुघातेन-उपद्रवाभावेन मूत्रपुरीषवातकर्म-प्रस्रवणकर्म विष्ठाकर्म वायुकर्म प्रवर्तते, मूत्रादिकं सुखेन कर्तुं शक्यत इत्यर्थः, तासां चैव गुदप्रविष्टशिराणामुपघातेन मूत्रपुरीषवातनिरोधो भवति, निरोधेनासिगुदाकुराः 'हरस' इति लोकोक्ति क्षुभ्यन्ति-क्षोभं यान्ति, परमपीडाकरं रुधिरं मुञ्चन्तीत्यर्थः, भवभावनोक्तकालर्षिवत् पाण्डुरोगश्च भवति । तथा 'आउसो०' हेआयुष्मन्! अस्यजन्तोः पञ्चविंशतिः शिराः सिंभधारिणी'त्ति श्लेष्मधारिण्यो भवन्ति, 'पंच०' पञ्चविंशतिशिराः पित्तधारिण्यः, दश शिराःशुक्रधारिण्यः, 'सत्तसि०' पुरुषस्योक्तप्रकारेण सप्तशिराशतानि भवन्ति, कथम्? शरीरेऊर्ध्वगामिन्यः १६० अधोगामिन्यः १६० तिर्यग्गामिन्यः १६० अधोगामिन्यो गुदप्रविष्टाः १६० श्लेष्मधारिण्यः २५ पित्तधारिण्यः २५ शुक्रधारिण्यः १०एवं सर्वा७००शिराः भवन्ति पुरुषाणां शरीर इति । 'तीसू०' पुरुषोक्ताः यास्तास्त्रशदूनाः स्त्रियाः भवन्ति, सप्तत्यधिकानिषट्शतानिभवन्तीत्यर्थ ६७०, वीसू० पुरुषोक्ता यास्ताः विंशत्यूनाः पाण्डकस्याशीत्यधिकानि षट् शतानि भवन्तीत्यर्थ ६८०॥ अथशरीरे रुधिरादिमानमाह-'आउसो' हे आयुष्मन्! अस्य जन्तोः रुधिरस्याढकं भवति, वसाया अर्धाढकं, 'मत्थुलिंगस्से तिमस्तकभेजकस्य फिप्फिसादेर्वा प्रस्थः मूत्रस्याढकंपुरीषस्य प्रस्थः पित्तस्य कुडवः श्लेष्मणः कुडवः शुक्रस्यार्धकुडवो भवति, एतच्चाढकप्रस्थादिमानंबालकुमारतरुणादीनां 'दो असईओ पसई दो पसईयो य सेइआ होइचत्तारि सेईया कुलओ चत्तारि Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मू०१०२ १७३ कुलओ पत्थो चत्तारि पत्था आढग'मित्यात्मीयर हस्तेनानेतव्यमिति, 'जं जाहे' यद्धिरादिकं यदा दुष्टं भवतितत्तदाऽतिप्रमाणं भवति, अयमाशयः-उक्तमानस्य शुक्रशोणितादेहींनाऽऽधिक्यं स्यात्तत्तत्र वातादिदूषितत्वेनावसेयमिति । ___ पंच०' पञ्चकोष्ठः पुरुषः, पुरुषस्य पञ्च कोष्ठकाः भवन्ति, षट्कोष्ठा स्त्र, कोष्ठकस्वरूपं सम्प्रदायादवगन्तव्यमिति, नवश्रोत्रः पुरुषः, तत्र कर्णद्वय २चक्षुर्द्वय २ ध्राणद्वय २ मुख७पायू ८ पस्थ ९ लक्षणानि इति, एकादशश्रोत्रा स्त्र भवति, पूर्वोक्तानि नव स्तनद्वययुक्तान्येकादश श्रोत्राणि स्त्रणां भवन्तीत्येतन्मानुषीणामुक्तं, गवादीनां तु चतुःस्तनीनां त्रयोदश १३ शूकर्यादीनामष्टस्तनीनां सप्तदश १७निव्याघति एवं, व्याघातेपुनरेकस्तन्या अजाया दश १०,त्रिस्तन्याश्च गोदिशेति । 'पंच' पुरुषस्यपञ्च पेसीशतानि भवन्ति ५०० त्रिंशदूनानि स्त्रियाः ४७० विंशत्यूनानि पञ्च पेसीशतानि नपुंसकस्य ४८०॥ उक्तं शरीरस्वरूपं, अथास्यैवासुन्दरत्वं दर्शयन्नाहमू. (१०३) अभितरंसि कुणिमं जो परिअलेउ बाहिरं कुञा । । तं असुइंदट्ठणं सयावि जणणी दुगुछिज्जा ।। वृ. 'अभितर०' गाथा, अभितरंसी तिशरीरमध्यप्रदेशे 'जो'त्ति यत् ‘कुणिमं’ अपवित्रं मांसं वर्तते तन्मांसं 'परियत्तेउ'त्ति परावर्त्य-परावर्तं कृत्वा यदि बहि-बहिर्भागे कुर्यात् तदा तन्मांसं 'असुइ' अशुचि-अपवित्रं दृष्ट्वा स्वका अपि आत्मीया अपि अन्या आस्तां स्वजननी-स्वाम्बा 'दुगुंछिज्जत्ति जुगुप्सां कुर्यात्-हा! किं मयाऽपवित्रं दृष्टमिति ।। मू. (१०४) माणुस्सयं सरीरं पूइयमं मंससुक्क हटेणं । परिसंठिवियं सोहइ अच्छायणगंधमल्लेणं ।। वृ. 'माणुस्सयं गाथा, मानुष्यकं मनुष्यसम्बन्धि शरीरं-वपुः 'पूइयमंतिपूतिमत् अपवित्रमित्यर्थः, केन ?-मांसशुक्रहड्डेन, हड्डे देश्यमस्थिवाचीति, 'परिसंठवियंति विभूषितं सत् 'सोहइत्ति शोभते, केन ?-आच्छादनगन्धमाल्येन, तत्राच्छादनं-वस्त्रादि गन्धः-कर्पूरादि माल्यं-पुष्पमालादि मू. (१०५)इमंचेव यसरीरंसीसघडीमेयमञ्जमंसट्टियमत्थुलुंगसोणियवालुंडयचम्मकोसनासियसिंघाणय धीमलालयं अमणुनगं सीसघडीभंजियं गलंतनयणं कत्रुट्टगंडतालुयं अवालुयाखिल्लचिक्कणंचिलिचिलियं दंतमलमइलं बीभच्छदरिसणिज्ज अंसलगबाहुलगअंगुलीअगुट्ठगनहसंघिसंघायसंधियमिणं बहुरसियागारं नालखंधच्छिराअणेगण्हारुबहुधमणिसंधिनद्धं पागडउदरकवालं ककखनिक्खुडंककूखगकलियंदुरंतं अद्विधमणिसंताणसंतयं सवओ समंता परिसवंतंचरोमकूवेहिं सयं असुइंसभावओ परमदुग्गंधि कालिजयअंतपित्तजरहिययफोप्फसफेफसपिलिहोदरगुज्झकुणिमनवछिडुधिविधिवंतहिययं दुरहिपित्तसिंभमुत्तोसहाययणं सब्बओ दुरंतं गुज्झोरुजाणुजंघापायसंघायसंधियं असुइ कुणिमगंधि, एवं चिंतिजमाणं बीभच्छदरिसणिजं अधुवं अनिययं असासयं सडणपडणविद्धंसणधम्मं पच्छा व पुरा व अवस्स चइयव्वं निच्छयओ मुटु जाण एवं आइनिहणं एरिसं सव्वमणुयाणं देहं एस परमत्थोओ सभावो । वृ. 'इमं चेव य' इत्यादि गद्यं, इदमेव च मनुजशरीरं-वपुः शीर्षघटीव मस्तकहहुं Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १७४ तन्दुलवैचारिक प्रकिर्णकसूत्रम् १०५ मेदश्च - अस्थिकृत् चतुर्थो धातुरित्यर्थः मज्जा च-शुक्रकरः षष्ठो धातुरित्यर्थः मासं च - पललं तृतीयो धातुरित्यर्थः, अस्थि च-कुल्यं पञ्चमो धातुरित्यर्थः मस्तुलुङ्गश्च - मस्तकस्नेहः शोणितं च - रुधिरं द्वितीयो धातुरित्यर्थः वालुण्डकश्च - अन्तरशरीरावयवविशेषः चर्मकोशश्च - छविकोषः नासिकासि वानश्च घ्राणमलविशेषः धिडलं च--अन्यदपि शरीरोदभवं निन्द्यमलं तानि तेषामालयं - गृहमित्यर्थः अमनोज्ञकं - मनोज्ञभाववर्जितं शीर्षघटी-करोटिका तया भञ्जितं - आक्रान्तमित्यर्थः, गलन्नयनं कर्णोष्ठगण्डतालुकं अवालुया इति लोकोक्तया अवालुखिल्लश्च खील इति जनोक्ति ताभ्यां चिक्कणं- पिच्छलमित्यथः 'चिलिचिलिय' मिति चिगचिगायमानं धर्मावस्थादौ दन्तानां मलं दन्तमलं तेन 'मइल' त् मलिनं- मलीमसमित्यर्थः । बीभत्सं - भयङ्करं दर्शनं -आकृतिरवलोकनं वा रोदिना कृशावस्थायां यस्य वपुषस्तद् बीभत्सदर्शनं, 'अंसलग' त्ति अंसयोः - स्कन्धयोः 'बाहुलग' त्ति बाह्वोः - भुजयोः अङ्गुलीनां - करशाखानां 'अंगुट्ठग' त्ति अङ्गुष्ठयोरङ्गुलयोः नखानां - महाराजानां (करजानां ये सन्धयस्तेषां सङ्घातेनसमूहेन सन्धितमिदं वपुः 'बहु०' बहुरसिकागारं 'नालखं०' नालेन स्कन्धशिराभिः - अंसधमनीभि 'अनेगण्हारु' त्ति अनेकस्नायुभि - अस्थिबन्धनशिराभिः बहुधमनिभिः - अनेकशिराभिः सन्धिभिः - अस्थिमेलापकस्थानैश्च 'नद्धं 'ति नियन्त्रितं प्रकटं- सर्वजन श्यमानमुदरकपालं-जठरकडहल्लकं यत्र तत्प्रकटोदरकपालं, कक्षैव-दोर्मूलमेव निष्कुटं - कोटरं जीर्णशुष्कवृक्षवद् यत्र तत् कक्षनिष्कुटं कक्षायां गच्छन्तीति कक्षागाः अधिकारात्तदगतकुत्सितवालास्तैः कलितं-सदा सहितं कक्षागकलितं यद्वा कक्षायां भवाः काक्षिकाः- तदगतकेशलतास्ताभि कलितं, 'दुरंतं' ति दुष्टः अन्तो - विनाशः प्रान्तो वा यस्य तद्दुरन्तं - दुष्पूरं, अस्थिधमन्योः सन्तानेन - परम्परया 'संतयं' ति व्याप्तं यत्तदस्थिधमनिसन्तानसन्ततं । सर्वतः - सर्वप्रकारैः समन्ततः - सर्वत्र रोमकूपै - रोमरन्ध्रः परिस्रवत् - गलगलत् सर्वत्र सच्छिद्रघटवत् चशब्दादन्यैरपि नासिकादिरन्ध्रः परिस्रवत् 'सयं' ति स्वयमेवाशुचि - अपवित्रं 'सभावउ 'त्ति स्वभावेन परमदुष्टगन्धीति 'कालिज्जयअंतपित्तजरहिययफोप्फसफेफसपिलिह' त्ति प्लीहा - -गुल्म 'उदर 'त्ति जलोदरं गुह्यकुणिमं- मासं नव छिद्राणि यत्र तत् तथा 'थिविथिवंत' त्ति द्विगद्रिगायमानं 'हियय'त्ति हृदयं यत्र तत् परमयावत् हृदयं नव छिद्राणि तु नयनद्वयकर्णद्वयनासिकाद्वयजिह्वाशिश्नापानलक्षणानि 'दुरहि'त्ति दुर्गन्धानां पित्तसिंभमूत्रलक्षणानामौषधानामायतनं गृहं सर्वौषधायतनं, रोगादावस्मिन् सर्वौषधप्रक्षेपात् सर्वत्र - सर्वभागे दुष्टोऽन्तो - विनाशः प्रान्तो वा यस्य तत् सर्वतोदुरन्तं, 'गुह्यो०' गुह्योरुजानुजङ्घापादसङ्घातसन्धितं-उपस्थसक्थिनलकीलनलकिनीक्रमणपरस्परमीलनसमूहसीवितं, अशुचिकुणिमस्य - अपवित्रमांसस्य गन्धो यत्र तदशुचिकुणिमगन्धि । 'एवं चि०' एवं पूर्वोक्तप्रकारेण चिन्त्यमानं बीभत्सदर्शनीयं भयङ्कररूपं 'अधुवं अनिययं असासयं चेति पदत्रयस्य व्याख्या पूर्ववत्, 'सडण० ' शटनपतनविध्वंसनधर्मं, तत्र शटनं- कुष्ठादिनाऽङ्गुल्यादे - पतनं बाह्वादेः खङ्गच्छेदादिना विध्वंसनं सर्वथा क्षयः एते धर्मास्वभावा यस्य तत्तथा, 'पच्छा व पुरा व अवस्स चइयव्वं' त्ति पूर्ववत् 'निच्छ०' निश्चयतः सुष्ठु भृशं त्वं 'जाण'त्ति जानीहि एतन्मनुष्यशरीरं 'आइनिहणं' ति आदिनिधनं सादिसान्तमित्यर्थः, Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मू०१०५ १७५ ईशं पूर्ववर्णितं वक्ष्यमाणंवा सर्वमनुजानां समस्तमनुष्याणां देह:-शरीरं एषः पूर्वोक्तः शरीरस्य परमार्थतः-तत्वतः स्वभावः ।। अथ विशेषतः शरीरादेरशुभत्वं दर्शयतिमू. (१०६) सुक्कमि सोणियंमि य संभूओ जननिकुच्छिमझमि। तंचेव अमिज्झरसं नवमासे घुटियं संतो।। वृ. 'सुक्कंमि'इत्यादि यावदस्थिमलोतावत्पद्यं, 'सुक्कं०' जननीकुक्षिमध्ये मातृजठरान्तरे शुक्र-वीर्ये शोणिते-लोहिते चशब्दादेकत्र मिलिते सति प्रथमं सम्भूतः-उत्पन्नस्तदेवामेध्यरसं-विष्ठारसं 'धुंटिय'ति पिबन् सन् नव मासान् यावत् स्थित इति।। मू. (१०७) जोणीमुहनिप्फिडिओ थणगच्छीरेण वद्धिओ जाओ। पगईअमिज्झमइओ कह देहो धोइउं सक्को।। वृ. 'जोणि०' योनिमुखनिस्फिटितः-स्मरमन्दिरकुण्डनिर्गतः 'थणगं'ति स्तनकक्षीरेण वर्धितः पयोधरदुग्घेन वृद्धिं गतः, प्रकृत्या अमेध्यमयो जातः, एवंविधो देहः कहं 'धोइउं'ति धौतुं-क्षालयितुं शक्यः॥ मू. (१०८) हा असुइसमुप्पन्ना य निग्गया य जेण चेव दारेणं । सत्ता मोहपसत्ता रमति तत्थेव असु इदारंमि॥ वृ. 'हाअ०' हा इति खेदे अशुचिसमुत्पन्ना-अपवित्रोत्पन्नाः येनैव द्वारेण निर्गताः चशब्दात् यौवनमापन्नाः सत्वा जीवाः मोहप्रसक्ताः-विषयरक्ताः-रमन्ति-क्रीडन्ति तत्रैव अशुचिद्वारे छेदोक्तसमुद्रप्रसूतकुमारवदिति ॥ एवं शरीराशुचित्वे सति शिष्यः प्रश्नयतिमू. (१०९) किह ताव घरकुडीरी कईसहस्सेहिं अपरितंतेहिं । वनिजइ असुइबिलं जघणंति सकञ्जमूढेहिं ।। वृ. 'किह ता०' हे पूज्याः ! कथं तावत् गृहकुड्याः स्त्रीदेहस्येत्यर्थः ‘अपरितंते०' अपरितान्तैः- अश्रान्तैः-परिश्रममगणयद्भिः सवकार्यमूरैः-सवस्वार्थमौढ्यगतैः कविसहनैः 'जघनं ति स्त्रीकटेरग्रभागं भगरूपमित्यर्थः वर्ण्यते-वचनविस्तरेण विस्तार्यते, किंभूतं जघनं ?-'अशुचिबिलं परमापवित्रं विवरम्, उक्तंच-“चर्मखण्डं सदाभिन्नं, अपानोदगारवासितम् तत्र मूढाः क्षयं यान्ति, प्राणैरपिधनैरपि ।।" तत्र प्राणैः सत्यक्यादयः क्षयं गताः धनैर्धम्मिल्लादयः इति॥ मू. (११०) रागेण न जाणंति वराया कलमलस्स निद्धमणं। ताणं परिणदंता फुल्लं नीलुप्पलवणं व ।। वृ. 'रागे०' हे शिष्य! रागेण-तीव्रकामरागेण नजानन्ति हृदयेचशब्दादन्येषां न कथयन्ति वराका:-तपस्विनः कलमलस्य–अपवित्रमलस्य निर्धमनंखालूइति 'ताणं'ति णं वाक्यालङ्कारे तत्-जघनं परिणदंतित्ति परमविषयासक्ता वर्णयन्ति, कथम् ?-वकार इवार्थे, इवोत्प्रेक्षते, फुल्लं-प्रफुल्लं विकसितमित्यर्थ नीलोत्पलवनं-इन्दीवरकाननम् ।। मू. (१११) कित्तियमित्तं वन्ने अमिज्झमइयंमि वच्चसंघाए। रागो हुन काययो विरागमूले सरीरंमि ॥ Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १७६ तन्दुलवैचारिक-प्रकिर्णकसूत्रम् १११ वृ.कित्तिय०' कियन्मानं-कियप्रमाणं वन्ने ति वर्णयामि शरीरे-वपुषि, किंभूते अमेध्यं प्रचुरमस्मिन्नित्यमेध्यमये-गूथात्मके इत्यर्थः,वर्चस्कसवाते-परमापवित्रविष्ठासमूहे विरागमूले त्ति विरुद्धो रागः विरागः मनोजराग इत्यर्थ तस्य मूलं-कारणं कामासक्तानामङ्गारवतीरूपदर्शने चन्द्रप्रद्योतनस्येव, यद्वा विगतो-गतो रागो-मन्मथभावो यस्मात्स विरागः वैराग्यमित्यर्थः तस्य मूलं-कारणं, काष्ठश्रेष्ठेरिव (श्रेष्ठिन इव) तस्मिन् विरागमूले हु यस्मादेवं तस्माद्रागो न कर्तव्यः, स्थूलभद्रवज्रस्वामिजम्बूस्वाम्यादिवत्॥ मू. (११२) किमिकुलसयसंकिण्मे असुइमचुक्खे असासयमसारे । सेयमलपुव्वडंमी निव्वेयं वच्चह सरीरे ॥ वृ. 'किमि०' कृमिकुलशतसङ्कीर्णे 'असुइमचुक्खे'त्ति अशुचिके-अपवित्रमलव्याप्ते अचुक्षे-अशुद्धे सर्वथा पवित्रीकर्तुमशक्यत्वात्, अशाश्वते क्षणं क्षणं प्रति विनश्वरत्वात्, असारे-सारवर्जिते सेयमलपुव्वडंमिति दुर्गन्धस्वेदमलचिगचिगायमाने, एवंविधेशरीरे हे जीवा. यूयं निर्वेद-वैराग्यं व्रजत-गच्छत, विक्रमयशोनृपस्येवेति। मू. (११३) दंतमलकत्रगूहगसिंघाणमले य लालमलबहुले। एयारिसे बीभच्छे दुगुंछणिजंमि को रागो। वृ. 'दंतम०' दन्तमलकर्णमलगूथकसिंघानमले चशब्दः शरीरगतानेकप्रकारमलग्रहणसूचनार्थ लालामलबहुले एतादृशे बीभत्से-जुगुप्सनीये सर्वथा निन्द्ये वपुषि को रागः ।। मू. (११४) को सडणपडणविकिरिणविद्धंसणचयममरणधम्ममि । देहमि अहीलासो कुहियकडिणकट्ठभूयंमि ।। __ वृ. 'को सड०' देहे-शरीरे कः अभिलाषः-वाञ्छा ?, किंभूते ? -शटनपतनविकिरणविध्वंसनच्यवनमरणधर्मे, तत्र शटनंकुष्ठादिनाऽङ्गुल्यादेः पतनं बाह्लादेः खड्गच्छेदादिना विगकिरणं-विनश्वरत्वं विध्वंसनं-रोगज्वरादिना जर्जरीकरणं च्यवनं-हस्तपादादेर्देशक्षयः मरणं-सर्वधा क्षयः, पुनः किंभूते? -कुथितकठिनकाष्ठभूते-विनष्टकर्कशदारुतुल्ये। मू. (११५) कागसुणगाण भक्खे किमिकुलमत्ते य वाहिभत्ते य।। देहमि मच्छभत्ते सुसाणभत्तंमि को रागो।। वृ. 'कागसु०' देहे को रागः?, किंभूते?-काकश्वानयोः-धूकारिभषणयोः भक्ष्ये-खाचे कृमिकुलभक्ते च व्याधिभक्ते च मत्स्यभक्ते च कचिन्मच्चुभत्तेत्ति मृत्युभक्तमिति श्मशानभक्ते मू. (११६) असुई अमिज्झपुत्रं कुणिमकलेवरकुडिं परिसवंति। आगंतुयसंठवियं नवच्छिड्डमसासयं जाणे॥ वृ. 'असुइ' अशुचि-सदाऽविशुद्धममेध्यपूर्ण-विष्ठाभूतं कुणिमकलेवरकुडिंमांसशरीरहड्डयोगुहं 'परिसवंति'त्ति परिस्रवत्-सर्वतो गलत्, आगन्तुकसंस्थापितं-मातापित्रोः शोणितपुद्गलैर्निष्पादितं नवच्छिद्रं-नवरन्ध्रोपेतमशाशवतं-अस्थिरंएवंविधं वपुस्त्वं जानीहीति मू. (११७) पिच्छसि मुहं सतिलयं सविसेसं रायएण अहरेणं। सकडक्खं सविआरं तरलछि जुब्बणित्थीए। वृ. 'पिच्छसि' 'जुव्वणित्थीए'त्ति यौवनस्त्रियाः-तरुण्याः मुखं-तुण्डं त्वं पश्यसि Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मू०११७ नन्दिषेणशिष्य १ अर्हनक २ स्थूलभद्रसतीर्थ्यकश्वत्, किंभूतं?-सतिलकंसपुण्ड्रंसविशेषं-कुटुमकजलादिविशेषसहितं, केन सह ?-रागेण ताम्बूलादिरागवताऽधरेण-ओष्ठेन सह सकटाक्षंअर्धवीक्षणसहितंसविकारं-भ्रूचेष्टासहितं, यथा तपस्विनामपि मन्मथविकारजनकं, तरले-चपले काकलोचनवत् अक्षिणी यत्र तत्तरलाक्षि इति ।। मू. (११८) पिच्छसि बाहिरमट्ठन पिच्छसी उज्जरं कलिमलस्स। मोहेण नच्चयंतो सीसघडीकंजियं पियसि ।। वृ. 'पिच्छ०' एवं त्वं बहिर्मुष्टं-बहिर्बागमठारितं पश्यसि-सरागद्दष्टयाऽवलोकयसि, न पश्यसि अन्धवन्न विलोकयसि ‘उज्जरं'ति मध्यगतं कलिमलं--अपवित्रं यद्वा न पश्यसि कलिमलस्य--अपवित्रस्य ‘उज्जर'ति निर्जरणं मोहेन-रतिमोहोदयेन नृत्यन्-भूतावेष्टित इव चेष्टां कुर्वन् ‘सीसघडीकंजियं पियसित्ति मस्तकघटीरसमपवित्रं पिबसि-पानं करोषि चुम्बनादिप्रकारेणेति ॥ मू. (११९) सीसघडीनिग्गालं जं निगुहसी दुगुंछसी जंच। तं चेव रागरत्तो मूढो अइमुच्छिओ पियसि ।। दृ. 'सीस०' मस्तकोद्भवापवित्ररसंयनिष्ठीवयसि-थूत्करोषि जुगुप्ससे कुत्सांकरोषीत्यर्थः यच्च त्वंतदेव 'रागरत्तो' विषयासक्तः मूढो महामोहं गतः अतिमूर्छितः-तीव्रगृद्धिं गतः पिबसि मू. (१२०) पूइयसीसकवालं पूइयनासं च पूइदेहं च । पूइयछिडविछिडं पूइयचम्मेण य पिनद्धं ।। वृ. 'पूइय०' पूतिकशीर्षकपालं-दुर्गन्धिमस्तककपरं पूतिकनासं-अपवित्रनासिकं पूतिदेहं-दुर्गन्धिगात्रं पूतिकच्छिद्रविवृदधं-अपवित्रलघुविवरवृद्धविवरं पूतिकचर्मणाअशुभाजिनेन पिनदध-नियन्त्रितम् ।। - मू. (१२१) अंजणगुसुविसुद्धं हाणुव्वट्टणगुणेहिं सुकुमालं । पुप्फुम्मीसियकेसं जणेइ बालस्स तं राग।। वृ. 'अंजण' अञ्जनगुणसुविशुद्धं-तत्राञ्जनं लोचने कजलं गुणा-नाडकगोफणकराखडिकादयः तैः सुष्टु विशुद्धं-अत्यर्थं शोभायमानस्नानोदवर्तनगुणैः सुकुमालंतत्रस्नानमनेकधा क्षालनमुद्वर्त्तनं-पिष्टिकादिना मालोत्तारणं गुणाः-धूपनादिप्रकाराः यद्वा स्नानोदवर्तनाभ्यां गुणास्तैर्मृदुत्वं गतं, पुष्पोन्मिश्रितकेशं अनेककुसुमवासितकुन्तलं एवंविधंतन्मुखंमस्तकं शरीरं वा बालस्य-मन्मथकर्कशबाणविद्धत्वेन गतसदसदविवेक(स्य)विकलस्यजनयति-उत्पादयति रागं-मन्मथपारवश्यं येन गुर्वादिकमपि न गणयति, नन्दिषेणाऽऽषाढभूतिमुन्यादिवत् ।। मू. (१२२) जंसीसपूरउत्ति य पुप्फाई भणंति मंदविनाणा । पुफाई चिय ताई सीसस्स य पूरयं सुणह ।। वृ. 'जं सी०' मन्दविज्ञाना-मन्मथग्रहग्रथिलीकृताः 'जति यानि पुष्पाणि कुसुमानि शीर्षपूरकं मस्तकाभरणमिति भणंति' कथयन्तिपुष्पाण्येव तानिशीर्षस्य पूरकंश्रृणुत यूयमिति मू. (१२३) मेओ वसा य रसिया खेले सिंघाणए य कुभ एवं। [1412 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५ तन्दुलवैचारिक-प्रकिर्णकसूत्रम् १२३ अह सीसपूरओ मे नियगसरीरम्मि साहीणो। वृ. 'मेउव०' मेदः अस्थिकृत्वसा-विस्नसा चशब्दोऽनेकशरीरान्तर्गतावयवग्रहणार्थः रसिका-व्रणाधुत्पन्ना 'खेले त्ति कण्ढमुखश्लेष्मा 'सिंघाणए यत्ति नासिकाश्लेष्मा 'एयंति एतन्मेदादिकं 'छुभ'त्ति क्षुपध्वं-मस्तके प्रक्षेपयत अथ शीर्षपूरको 'भे' भवतां निजकशरीरे स्वाधीनः-स्वायत्तो वर्तते ॥ मू. (१२४) साकिर दुष्पडिपूरा वच्चकुडी दुप्पया नवच्छिद्दा। उक्कडगंधविलित्ता बालजणो अइमुच्छियं गिद्धो॥ वृ. 'सा किर०' सा वर्चस्ककुटी-विष्ठाकुटीरिका किरत्तिनिश्चयेन दुष्प्रतिपूरा पूरयितुमशक्येत्यर्थः, किंभुता ? -द्विपदा नवच्छिद्रा, उत्कटगन्धविलिप्ता-तीव्रदुर्गन्धव्याप्ता, एवंवधा शरीकुटी वर्तते, तां च बालजनो-मूर्खलोकः अतिमूर्छितं यथा स्यात् तथा गृद्धो-लम्पटत्वं गतः॥ म. (१२५) जंपेमरागरत्तो अवयासेऊण गूढमुत्तोलिं। दंतमलचिक्कणंगं सीसघडीकंजियं पियसि ।। वृ. कथं गृद्ध इत्याह-'जं पेम०' यस्मात् प्रेमरागरक्तः-कामरागग्रथिलीकृतो लोक'अवयासेऊण'त्ति अवकाश्य-प्रकाश्य-प्रकटीकृत्येर्थ 'गूढमुत्तोलिं'ति अपवित्रंरामाभगंपुंश्चिह्न वाजुगुप्सनीयं, दन्तानां मलः-पिपिका दन्तमलस्तेन सह 'चिक्कणंग' चिक्कणाङ्ग-चिगचिगायमानमहं-शरीरमालिङ्गय च शीर्षघटीकाञ्जिकं-कपालकर्परखट्टरसंचुम्बनादिप्रकारेण 'पियसित्ति पिबसि, अतृप्तवत्धुंटयसि ।। मू. (१२६) दंतमुसलेसु गहणं गयाण मंसे य ससयमीयाणं। वालेसुंचमरीणं चम्मनहे दीवियाणं च ।। वृ. 'दंतमु०' गजानांदन्तमुशलेषु 'गहणं ति ग्रहणं-आदानं लोकानां वर्तते मांसे चशब्दात् स्नसाथ ङ्गादौ शशममृगाणां ग्रहणं वर्तते, चमरीणांवालेषु ग्रहणं, द्वीपिकानां चित्रकव्याघ्रादीनां चर्मनखेषुग्रहणं, चशब्दादनेकतिरश्चामवयवग्रहणं वर्तते । को भावः? -यथा गजादीनां तिरश्चां दन्तादिकं सर्वेषां भोगाय भवति तथा मनुष्यावयवो न भोगाय भवति पश्चादतः कथ्यतेऽनेनादौ जिनधर्मो विधेय इति॥ मू. (१२७) पूइयकाए य इहं चवणमुहे निचकालवीसत्यो। आइक्खस समावं किम्मिऽसि गिद्धो तुम मूढ ।। वृ. 'पूइ०' इहपूतिककाये-अपवित्रवपुषि च्यवनमुखे-मरणसम्मुखे नित्यकालविश्वस्तःसदा विश्वासं गतः ‘आइक्खसु०' आख्याहि कथय सद्भावं-हार्दै 'किम्हिऽसित्ति कस्मादसि गृद्धस्त्वं मूढो मूर्ख, यद्वा हे मूढ ! मूर्ख ब्रह्मदत्तदशमुखादिवत् ।। मू. (१२८) दंतावि अकज्जकरा वालाविव वडमाण बीभच्छा। चम्मपि य बीभच्छंभण किं तसि तंगओ रागं। वृ. 'दंता०' दन्ता अप्यकार्यकराः वाला अपि विवर्धमानाः सर्पवद् बीभत्सा भयङ्कराः चर्मापि बीभत्संभण कथय किं तसि० ति तस्मिन् शरीरे 'त'मिति त्वं रागं गतः ।। मू. (१२९) सिंभे पित्ते मुत्ते गृहमि य वसाइ दंतकुडीसु। Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मू०१२९ १७९ __ भणसु किमत्थं तुझं असुइंमि विवष्टिओ रागो।। पृ. 'सिंभे ति० कफेपित्ते-मायुषिमूत्रे-प्रनवणेगूथे-विष्ठायां वसाइत्तिवसायांस्नसायां 'दंतकुंडीसुत्तिहड्डभाजने, यद्वाऽनुस्वारोऽलाक्षणिकः दन्तकुडयां, यद्वा दंतकुंडीसुत्ति दंष्ट्रातु भण-कथय किमर्थं तवाशुचावपि वर्धितो रागः? ॥ मू. (१३०) जंघट्ठियासु ऊरु पइडिया तट्ठिया कडीपिट्ठी। कडियडिवैढियाइं अट्ठारस पिष्टिअट्ठीणि ॥ वृ. 'जंघ०' 'जंघट्टियासु ऊरू'त्ति जशास्थिकयोरूरू प्रतिष्ठितौ 'पइट्टिया तट्ठिया कडीपिट्ठी तिअत्रायं पदसम्बन्धः-तयोरोस्थितातस्थिताकटि-श्रोणिर्भवति, कट्यांप्रतिष्ठिता स्थिता 'पिट्ठी'त्ति पृष्ठिर्भवति कटयस्थिवेष्टितान्यष्टादश पृष्ठयस्थीनि भवन्ति शरीरे इति । मू. (१३१) दो अच्छिअट्ठियाई सोलस गीवडिया मुणेयब्वा। पिट्टीपइडियाओ बारस किल पंसुली हुंति ।। वृ. 'दो अ०' द्वे अक्ष्यस्थिनी भवतः, षोडश ग्रीवास्थीनि ज्ञातव्यानि, पृष्ठिप्रतिष्ठिताः द्वादश किलेति प्रसिद्ध पंशुल्यो भवन्ति ॥ मू. (१३२) अट्ठियकढिणे सिरहारुबंधणे मंसचम्मलेमि। विट्ठाकोट्ठागारे को वच्चघरोवमे रागो।। वृ. 'अट्ठिय०' अस्थिभिः ‘अढिणे' कठिनेऽस्थिकठिने यद्वा-कठिनान्यस्थिकानि यत्र तत्तथा तस्मिन्, शिरास्नसानां लध्विराणांबन्धनंयत्रतत्तथा तस्मिन्, मांसचर्मलेपे विष्ठाकोष्ठागारे-- वर्चस्कगृहोपमे कलेवरे हे जीव! तव को रागः ।। मू. (१३३) जह नाम वचकूवो निचं भिणिभिणभणंतकायकली।। किमिएहिं सुलुसुलायइ सोएहि य पूइयं वहइ ।। वृ. 'जह' यथेति दृष्टान्तोपदर्शने नामेति कोमलामन्त्रणे सम्भावने वा 'वच्चकूवो'ति वर्चस्ककूपो विष्ठाभृतकूपो भवति, किंभूतः? – भिणिभिणी त्ति शब्द भणंत'त्ति भणतां-भृशं कययतां काकानां कलि-वायसानां सङ्गामो यत्र स भिणिभिणिभणत्काककलि, कृमिकैःविष्ठानीलंगुभि सुलुसुलेत्येवंशदंकरोतीतिसुलुसुलायते, सतोभिश्च-रेलकैः पूतिकं-परमदुर्गन्धं वहति-प्रवतीत्यर्थः विष्ठाकूपः, तथेदमपि शरीरं ज्ञातव्यं मृतावस्थायां रोगाद्यवस्थायां वेति ॥ अथ शरीरस्य शवावस्थां दर्शयति गाथात्रयेणमू. (१३४) उद्धियनयणं खगमुहविकट्टियं विप्पइन्नबाहुलयं । अंतविकट्टियमालं सीसघडीपागडीघोरं ।। वृ. उद्धि०' उद्धृते-निष्कासिते काकादिभिनयने-लोचने यस्य यस्मिन् यस्माद्वा तदुदधृतनयनं, खगमुखैः-विहगतुण्डैः 'विकट्टियं ति विकर्त्तितं-विशेषेण स्थाने स्थाने पाटितं खगमुखविकर्त्तितं, विप्रकीर्णौ अवकीर्णौ विरलावित्यर्थः 'बाहुलयंतिबाहू-प्रवेष्टी यस्य शवस्य तद्विप्रकीर्णबाहु अंतविकट्टियमालं'ति विकर्षितान्त्रमालं श्रृगालादिभिरिति 'सीसघडीपागडी'त्ति प्रकटया शीर्षघटिकया-तुम्बलिकया घोरं-रौद्रं ॥ मू. (१३५) भिणिभिणिभणंतसई विसप्पियं सुलुसुलिंतमंसोडं । Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १८० तन्दुल वैचारिक प्रकिर्णकसूत्रम् १३५ मिसिमिसिमिसंतकिमियं थिविथिविथिविअंतबीभच्छं। वृ. 'भिणि०' 'भिणिभिणिभणंत'त्ति धातूनामनेकार्थत्वादुत्पद्यमानः शब्दो यत्र तत् भिणिभिणभणच्छब्दं मक्षिकादिभिर्गणगणायमानमित्यर्थः-, विसर्पद-अङ्गादिशिथिलत्वेन विस्तार व्रजत् 'सुलुसुलिंतमंसोडति सुलुसुलायमानमांसपुटं 'मिसिमिसिमिसंतकिमिय'ति मिसिमिसित्तिमिसन्तः शब्दं कुर्वन्तः कृमयो यत्र तत् मिसिमिसिमिसत्कृमिक थिविथिविधविअंतबीभच्छति छबछबायमानैरन्त्रैर्बीभत्स-रौद्रमित्यर्थः ।। मू. (१३६) पागडियपंसुली विगरालं सुक्कसंधिसंघायं । पडियं निचेयणयं सरीरमेयारिसं जाण ॥ वृ. 'पग० प्रकटिताः-प्रकटत्वं प्राप्ताः पांशुलिका यत्रतप्रकटितपांशुलिकं, विकरालंभयोत्पादकं,शुष्काश्चताः सन्धयश्चशुष्कसन्धयस्तासांसङ्घातः-समुदायोयत्रतछुष्कसन्धिसङ्घातं, विकरालं-भयोत्पादकं, शुष्काश्चताः सन्धयश्च शुष्कसन्धयस्तासांसातः-समुदायो यत्र तच्छुक सन्धिसङ्घातं, पतितं गर्तादौ निश्चेतनक-चैतन्यविवर्जितं शरीरं-वपुः एतादृशं पर्वोक्तधर्मयुक्तं त्वं 'जाण'त्ति जानीहि, 'जाणे' इति पाठे तु निश्चेतनकं शरीरमहमीशं जानामीति ॥ मू. (१३७) वचाउ असुइतरं नवहिं सोएहिं परिगलंतेहिं । आमगमल्लगरूवे निव्वेयं सरीरमैयारिसं॥ वृ. 'वच्चाउ०' नवभिःस्रोतोभिः परिगलदिभवर्चस्कात्-गूथात् अशुचितरं-अपवित्रतम 'आमगमल्लगवे'त्ति अपक्वशरावतुल्ये शरीरे निर्वेद-वैराग्यं व्रजत, विष्णुश्रीशरीरे विक्रमयशोराजस्येव॥ मू. (१३८) दो हत्या दो पाया सीसं उच्चंपियं कबंधमि। कलमलकोट्ठागारं परिवहसि दुयादुयं वचं ॥ वृ. 'दो हत्था०' वे हस्ते द्वे पादे ‘सीसं उच्चंपियं'ति शीर्षमुत्-प्राबल्येन चम्पितं यत्र तच्छीर्षोच्चम्पितं तस्मिन्, यद्वा-शीर्षणोत्-प्राबल्येन चम्पितं-आक्रमितं यत्तत् तथा तस्मिन प्राकृतत्वादनुस्वारः, कलमलकोष्ठागारे एवंविधे कबन्धे "दुयादुर्य'ति शीघ्रं शीघ्रं किं वर्चस्व परिवहसि त्वमिति, अत्र यथायोगं विभक्तिपरिणामो ज्ञेय इति॥ मू. (१३९) तंच किर रूववंतं वच्चंत रायमग्गमोइण्मं । परगंधेहिं सुगंधय मन्नतो अप्पणो गंधं ।। वृ. “तंच कि०' च पुनस्तच्छरीरं किरत्ति सम्भवनायांरूपवत्व्रजत्राजमार्ग 'ओइन्नति प्राप्तं, तत्रपरगन्धैः-पाटलचम्पकादिभि सुगन्धकं जातं, तत्र च त्वमात्मनो गन्धं 'मत्रंतो हि जानन् हर्षयसीति ।। मू. (१४०) पाडलवंपयमल्लियअगरुयचन्दणतुरुक्कवामीसं। गंधं समोयरंतं मन्नतो अप्पणो गंधं । वृ.परगन्धं दर्शयति-पाड०' पाटलचम्पकमल्लिकाऽगुरुकचन्दनतुरुष्कमिश्र वा अथवा मिश्रं-संयोगोत्पन्नं यक्षकर्दमादिकंगंधं कस्तूर्यादिकं किंभूतं? –'समोयरंत'ति सर्वतो विस्तरत एवंविधं परगन्धमात्मनो गन्धमिति ‘मन्नंतो'त्ति जानन् हर्षयसीति ।। Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मू०१४१ १८१ मू. (१४१) सुहवाससुरहिगंधं वायसुहं अगरुगंधियं अंग। केसा हाणसुगंधा कयरो ते अप्पणो गंधो ।। घृ.'सुहवा०' शुभवासैः-सुन्दरचूर्णं सुरभिगन्धो-सुष्टुगन्धो यत्र तत् शुभवाससुरभिगन्धं वातैः शीतलादिभि सुखं शुभं वा यत्र तत् वातसुखं, अगुरुगन्धो धूपनादिप्रकारेण जातोऽस्येति अगुरुगन्थि, तत् एवंविधं अङ्ग-गात्रं वर्तते केसाण्हाणसुगंध त्तियेच केशाः-कचास्ते स्नानेनसवनेन सुगन्धा वर्तन्ते, अथ कथय त्वं कतरः-कतमस्ते-तव आत्मनो गन्ध इति । मू. (१४२) अछिमलो कन्नमलो खेलो सिंघाणओ य पूओ अ। असुईमुत्तपुरीसो एसो ते अप्पणो गंधो ।। वृ. आत्मगन्धं दर्शयति यथा-'अच्छि०' अक्षिमलो-दूषिकादि कर्णमलः श्लेष्माकण्ठमुखश्लेष्मा 'सिंघाणउत्ति नासिकाश्लेष्मा चशब्दादन्योऽपि जिह्वामलगुह्यमलकक्षामलादि, किंभूतः ? -'पूईओ यत्ति पूतिको दुर्गन्धस्तथाऽशुचि-सर्वप्रकारैरशुभं मूत्रपुरीषं-प्रम्रवगूथं एषः-अनन्तरोक्तस्ते-तवात्मनो गन्धः ।। अथ वैराग्योत्पादनार्थं स्त्रीचरित्रं दर्शयति, यथा मू.(१४३) जाओचिय इमाओइत्थियाओअनेगेहिं कइवरसहस्सेहिं विविहपासपडिबद्धेहिं कामरागमोहेहिं वनियाओ ताओऽविएरिसाओ, तंजहा पगइविसमाओ १ पियवयणवल्लरीओ २ कइयवपेमगिरितडीओ ३ अवराहसहस्सधरणीओ ४ पभवो सोगस्स ५ विनासो बलस्स ६ सूणा पुरिसाणं ७ नासो लज्जाए ८ संकरो अविनयस्स ९ निलयो नियडीणं १० खणी वइरस्स ११ सरीरं सोगस्स १२ भेओ मजायाणं १३ आसाओ रागस्स १४ निलओ दुचरियाणं १५ माईए संमोहो १६ खलणा नाणस्स १७ चलणं सीलस्स १८ विग्घो धम्मस्स १९ अरी साहूणं २० दूसणं आयारपत्ताणं २१ आरामो कम्मरयस्स २२ फलिहो मुखमग्गस्स २३। -भवणं दरिदस्स २४ अवियाओ इमाओ आसीविसोविव कुवियाओ २५ मत्त गओ विव मयणपरवसाओ २६ वग्घीविव दुहिययाओ २७ तणच्छन्नकूवोविव अप्पगासहिययाओ २८ मायाकारओ विव उवयारसयबंधणपउत्तीओ२९ आयरियसविधपिव बहुगिज्झसब्भावाओ ३० फुफुयाविव अंतोदहणसीलाओ ३१ नग्गयमग्गो विवअणवट्टियचित्ताओ ३२ अंतोदुट्ठवणो विव कुहियहिययाओ ३३ किण्हसप्पोविव अविस्ससणिजाओ ३४ संघारोविव छन्नमायाओ ३५ संज्झब्भरागोविव मुत्तरागाओ ३६ समुद्दवीचिविव चलस्सभावाओ ३७ मच्छोविव दुष्परियत्तणसीलाओ ३८ वानरोविव चलचित्ताओ३९ मविव निविसेसाओ ४० कालोविव निरणुकंपाओ ४१ वरुणो विव पासहत्थाओ ४२ सलिलमिव निन्नगामिणीओ ४३ किवणोविव उत्ताणहत्थाओ ४४ नरओविव उत्तासणिज्जाओ ४५ खरोविव दुस्सीलाओ ४६ । । ___ - दुट्ठस्सोविव दुद्दमाओ ४७ बालो इव मुहुत्तहिययाओ ४८ अंधयारमिव दुष्पवेसाओ ४९ विसवल्लीविव अणल्लियणिज्जाओ ५० दुग्गाहा इव वापी अणवगाहाओ ५१ ठाणभट्ठोविव इस्सरोअप्पसंसणिजाओ ५२ किंपागफलमिव मुहमहुराओ ५३ रित्तमुट्ठीविव बाललोभणिजाओ ५४ मंसपेसीगहणमिव सोवद्दवाओ ५५ जलियचुडिलीविव अमुच्चमाणदहणसीलाओ ५६ अरिहमिव दुल्लंघणिज्जाओ५७ कूडकरिसावणो विव कालविसंवायणसीलाओ ५८ चंडसीलोविव Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १८२ तन्दुलवैचारिक-प्रकिर्णकसूत्रम् १४३ दुक्खरक्खियाओ ५९ अइविसाओ ६० दुगुंछियाओ६१ दुरुवचाराओ ६२ अगंभीराओ ६३ अविस्ससणिजाओ ६४ अणवत्थियाओ ६५ दुक्खरक्खियाओ ६६ दुक्खपालियाओ ६७ अरइकराओ ६८ कक्कसाओ ६९। - दढवेराओ ७० रूवसोहग्गमओमत्ताओ ७१ भुयगगइकुडिलहिययाओ ७२ कंतारगइहाणभूयाओ७३ कुलसयणमित्तभेयणकारिकाओ७४ परदोसपरगासियाओ७५ कयग्धाओ ७६ बलसोहियाओ७७ एगंतहरणकोलाओ७९ चंचलाओ७९ जोइभंडोवरागो विव मुहरागविरागाओ ८० अवियाइं ताओ अंतरंगभंगसय ८१ अरज्जुओ पासो ८२ अदारुया अडवी ८३ अणलस्स निलओ ८४ अइक्खा वेयरणी ८५ अणामिया वाही ८६ अविओगो विप्पलाओ ८७ अरु उवसगो ८८ रइवंतो चित्तविन्भमो ८९ सव्वंगओ दाहो ९० अणब्भया बजासणी ९१ असलिलप्पवाहो ९२ समुद्दरओ ९३ । पृ. 'जाओ चिय इमाओ'इत आरभ्य 'असिव्व छिजिउं जे' इति पर्यन्तं गद्यं, या एवं इमाः-वक्ष्यमाणाः स्त्रियः अनेकैः कविवरसहस्र :विविधपाशप्रतिबद्धः कामरागमोहै:-मन्मथरागमूढैः 'वन्नियाउ'त्ति वर्णिताः श्रृङ्गारादिवर्णनप्रकारेणेति 'ताओवित्ति ता अपि ईश्यःवक्ष्यमाणस्वरूपा ज्ञातव्याः, तद्यथा-"पगइविसमाओ'त्ति प्रकृत्या-स्वावेन विषमा-वक्रभावयुक्ताः, आवश्यकोक्तपतिमारिकादिवत् १। "पिय०' प्रियवचनवल्लर्य-मिष्टवाणीमअर्य ज्ञातोक्तजिनपालितजिनरक्षितोपसर्गकारिणीरलद्वीपदेवीवत् २ 'कइ०' कैतवप्रेमगिरिनद्यः, कुशिष्यफूलवालुकपातिकामागधिकागणिकावत् ३ 'अवरा०' अपराधसहनगृहरूपाः, ब्रह्मदत्तमातृचुलनीवत् ४ 'पभवो०' अयं स्त्ररूपो वस्तुस्वभावः प्रभवः-उत्पत्तिस्थानं, कस्य ?-शोकस्य, सीतागमने रामस्येव ५ 'विणा०' विनाशो बलस्य-पुरुषबलस्य, क्षयहेतुत्वाद्, उक्तञ्च॥१॥ . "दर्शने हरते चित्तं, स्पर्शने हरते बलम् । . सङ्गमे हरते वीर्य, नारी प्रत्यक्षराक्षसी ॥" यद्वा-विनाश:-क्षयः, कस्य?- बलस्य-सैन्यस्य कूणिकस्त्रीपद्मावतीवत् ६ 'सूणा०' पुरुषाणांशुना-वधस्थानं सूरीकान्ताराज्ञीवत्७ नाशो लज्जायाः, लज्जारहितत्वात्, लक्ष्मणप्रार्थनकारिकासूर्पणखावत्, यद्वा लज्जानाशः अस्याः सङ्गेपुरुषस्य लज्जानाशोभवति, गोविन्दद्विजपुत्रवत्, यद्वानाशः-क्षयः 'लज्जाए'त्ति लज्जायाः-संयमस्याषाढभूतियतिचारित्ररत्नलुण्टिकानटपुत्रिकावत् ८'संक०' निलयो-गृहं, कासां?-निकृतीनां-आन्तरदम्मानामित्यर्थः, चण्डप्रद्योतप्रेषिताभयकुमारवञ्चिकावेश्यावत् १०।। _ 'खणी० ति खनि-आकरः, कस्य ? -वैरस्य, जमदग्रितापसस्त्रीरेणुकावत् ११ शरीरं शोकस्य वीरककान्दविकस्त्रवनमालावत् १२ भेदो-नाशः मर्यादायाः-कुलरूपायाः श्रीपतिश्रेष्ठिपुत्रीवत् यद्वा मर्यादायाः संयमलक्षणायाः विनाशः, आर्द्रकुमारसंयमस्य आर्द्रकुमारपूर्वभवस्त्रीवत् १३ 'आसाउ०'त्ति आशा-वाञ्छा रागस्य-कामरागस्य तद्धेतुकत्वात्, यद्वा आश्रयः -स्थानं रागस्य, उपलक्षणत्वात् द्वेषस्यापि, आर्षत्वादाकारः, यद्वा आ-ईषदपि अ इति निस्वादः आ अस्वादः, कस्य? -रागस्येति-धर्मरागस्य १४ 'निल०' निलयो-गेहं, केषां? Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मू०१४३ १८३ -दुश्चरित्राणां भूयङ्गमचौरभगिनीवीरमतीवत् १५। - 'माई०' मातृकायाः समूहः कमलश्रेष्ठिसुतापदमिनीवत् १६ ख०' स्खलना-खण्डना ज्ञानस्य-श्रुतज्ञानादेः, उपलक्षणाच्चारित्रादेः, रण्डाकुरण्डामुण्डिकादिबहुप्रसङ्गे तदभावत्वादहनकक्षुल्लकवत् १७ चल०' चलनं शीलस्य-ब्रह्मव्रतस्य, ब्रह्मचारिणांतस्याः सङ्गेतन तिष्ठतीतिभावः १८'विग्घो०"त्ति विघ्नः अन्तरायः धर्मस्य-श्रुतचारित्रादेः १९ अरि०' अरि-निर्दयो रिपुः, केषां?-साधूनां-मोक्षपथसाधकानां, चारित्रप्राणविनाशहेतुत्वात् महानरककारागृहप्रक्षेपकत्वाच्च कूलवालुकस्य मागधिकावेश्यावत् २०। ___ 'दूष०' दूषणं-कलङ्कः, केषां ? -'आया०' ब्रह्मव्रताद्याचारोपपन्नानां २१ आरामःकृत्रिमवनं, कस्य ?-कर्मरजसः-कर्मपरागस्य, यद्वाकर्म च-निबिडमोहनीयादि रश्च-कामः पश्च-चौरः कर्मरचं तस्यारामो-वाटिका २२ 'फलिहो'त्ति अर्गला यद्वा झंपकः मोक्षमार्गस्य -शिवपथस्य २३ भवनं गृहं दारिद्यस्य कृतपुण्यकाश्रितवेश्यावत् २४ अवि याओ इमाओ'त्ति अपि च इमा-वक्ष्यमाणाः स्त्रयः एवंविधाः भवन्ति, 'आसीविसो विव कु०' वियशब्दो इवार्थे, है आशीविषवत्-इंष्ट्राविषभुजङ्गमवत् कुपिताः-कोपं गताः भवन्ति २५ । मत्तगज-उन्मत्तमतंगज इव मदनपरवशा मन्मथविह्वला भवन्ति, अभयाराज्ञावत् २६ 'वग्घी०' व्याघ्रीवत् दुष्टहदयाः-दुष्टचित्ताः, पालगोपालापरमातामहालक्ष्मीवत् २७ 'तण' तृणछन्नकूप इव-तृणसमूहाच्छादितान्धुवत् अप्रकाशहदयाः, शतकश्रावकभायरिवतीवत् २८ 'माया' मायाकारक इव–परवञ्चकमृगादिबन्धक इवोपचारशतेन बन्धनशतप्रयोक्रयः, तत्रोपचारशतानि-औपचारिकवचनचेष्टादिशतानि बन्धनानि रज्जुस्नेहादिबन्धनशतानीव तेषां 'पउत्तीउत्तिकत्रयः २८ 'आयरि०' अथ्रापि विवशब्द इवार्थे, आचार्यसविधमिव-अनुयोगकुसमीपमिव बहुभि-अनेकप्रकारैरनेकपुरुषैर्वाग्राह्यः-ग्रहीतुंशक्यःयद्वाऽऽर्षत्वात् 'अगिन्झुत्ति अग्राह्यः सर्वथा ग्रहीतुमशक्यः सद्भावः-आन्तरचित्ताभिप्रायो यासां ताः बहुग्राह्यसद्भावाः बहुअग्राह्यसद्भावा वा २९ ‘फु फु० फुफुक:-करीषाग्नि कोउ इतिजनोक्तिस्तद्वत् अन्तो दहनशीलाः पुरुषाणामन्तो दुःखाग्निज्वालनात्, उक्तञ्च- , ॥१॥ • “पुत्रश्च मूल् विधवा च कन्या, शठंच मित्रं चपलं कलत्रम्। • विलासकालेऽपि दरिद्रता च, विनाऽग्निना पञ्च दहन्ति देहम् ।।" ३० 'नग्ग०' विषमपर्वतमार्गवत् अनवस्थितचित्ताः नैकत्रस्थापितान्तःकरणा इत्यर्थः, अनङ्गसेनसुवर्णकारजीवस्त्रीवत्, यद्वा नग्नकमार्गवत्-जिनकल्पिपन्थ वत् नैकत्रचित्ताः यद्वा नग्नकमार्गवत्-भूतावेष्टिताचारवत् नैकत्रचित्ताः ३१ अंतोदु०' अन्तर्दुष्टव्रणवत् कुथितहृदयाः, तिलभटोन्मत्तरामावत् ३२ "किण्ह०' कृष्णसर्पवत् 'अवि०' विश्वासं कर्तुमयोग्या इत्यर्थः ३३ 'संघा०' संहारवत्-बहुजन्तुक्षयवत् ‘छन्नमाया०' प्रच्छन्नमातृकाः ३४ 'संझ०' सन्ध्याभ्ररागवत् मुहूर्तरागाः तथाविधदुष्टवेश्यावत् ३५। 'समुद्द०' समुद्रवीचिवत्-सागरतरङ्गवत्चलस्वभावाः-चञ्चलस्वाभिप्रायाः ३६ मच्छो०' मत्स्यवत् दुष्परिवर्तनशीलाः महता कष्टेन परिवर्तनं-पश्चाद् वालयितुं शीलं-स्वभावो यासा तास्तथा ३७ 'वान०' वानरवत् चलचित्ताः-चञ्चलाभि प्रायाः ३८ मच्चुवि०' मृत्युवत्-मरणवत् Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १८४ तन्दुलवैचारिक-प्रकिर्णकसूत्रम् १४३ निर्विशेषाः-विशेषवर्जिताः ३९ 'कालो त्तिदुर्मिक्षकालः एकान्तदुष्षमाकालो वा यद्वालोकोक्ता दुष्टसर्पः तद्वनिरनुकम्पा:-दयांशवर्जिताः, कीर्तिधरराजभार्यासुकोसलजननीवत् ४० । 'वरु०' वरुणवत्पाशहस्ताः पुरुषाणामालिङ्गनादिभिकामपाशबन्धनहेतुहस्तत्वात् ४१ 'सलिल' सलिलमिव-जलमिव प्रायो नीचगामिन्यः स्वकान्तनृपनदीप्रक्षेपिकाधमपङ्गुकामुकीराज्ञीवत् ४२ किव०' कृपणवत् उत्तानहस्ताः सर्वेभ्यो मातापितृबन्धुकुटुम्बादिभ्यो विवाहादावादानहेतुत्वात् ४३ 'नरउ०' नरकवत्उत्रासनीयाः, दुष्टकर्मकारित्वात्महाभयङ्कराः लक्षणासाध्वीजीववेश्यादासीघातिकाकुलपुत्रभार्यावत् ४४ 'खरो०' खरवत्-विष्ठाभक्षकगर्दभवत् दुःशीला:-दुष्टाचाराः, निर्लज्जत्वेन यत्रतत्रग्रामनगरारण्यमार्गक्षेत्रगृहोपाश्रयचैत्यगृहगतवाटिकादौ पुरुषाणां वाञ्छाकारित्वात्, तथाविधवेश्यादुष्टदासीरण्डिकामुण्डिकादीनामिव ४५। “दुट्ठस्सो०' दुष्टाश्ववत्-कुलक्षणघोटकवत् दुर्दमाः सर्वप्रकारैर्निर्लज्जीकृताः, अपि-पुनः पुरुषसंयोगे स्वकामाभिप्रायकर्षणहेतुत्वात् ४६ ‘बालो बालवत्-शिशुक्त् मुहूर्तहृदयाः, मुहूर्तनन्तरं प्रायोऽन्यत्र रागधारकत्वात्, कपिलब्राह्मणासक्तदासीवत् ४७ 'अधका०' कृष्णभूतेष्टादिभवमन्धकारं अरुणवरसमुद्रोद्भवतमस्कार्यवातद्वद्दुष्प्रवेशा मायामहान्धकारगहनत्वेन देवानामपि दुष्प्रवेशत्वात् ४८ 'विस'विषवल्लीवत्-हालाहलविषलतावत् अण०' अनाश्रयणीयाः-सर्वथा सङ्गादिकर्तुमयोग्याः, तत्कालप्राणप्रयाणहेतुत्वात्, पर्वतकराज्ञो नंदपुत्रीविषकन्यावत् ४९ 'दुट्ठ०' दुष्टग्राहा-निर्दयमहामकरादिजन्तुसवितवापीवत्अनवगाह्याः-महता कटेनापिअप्रवेशयोग्याः सुदर्शनश्रेष्टिवत् ५०। ___'ठाण०' स्थानभ्रष्टः ईश्वरो-ग्रामनगरादिनायकस्तद्वत् यद्वा स्थानं-चारित्रगुरुकुलवासादिकंतस्मात्भ्रष्टः ईश्वरः-चारित्रनायकः साधुरित्यर्थः तद्वत्, यद्वा स्थान--सिद्धान्तव्याख्यानरूपं तस्मात्भ्रष्टः, उत्सूत्रप्ररूपणेन, ईश्वरो-गणनायक आचार्यइत्यर्थः तद्वत्, यद्वा स्थानभ्रष्टो-दुष्टाचारे रक्त इत्यर्थः, ईश्वरः-सत्यकीविद्याधरस्तद्वत्, अप्रशंसनीयाः-साधुजनैः प्रशंसां कर्तुयोग्या नेत्यर्थः ५१ "किंपाग०' किंपाकफलमिव-विषवृक्षफलमिव मुखे-आदौ मधुराः महाकामरसोत्पादकाः परं पश्चाद्विपाकदारुणाः ब्रह्मदत्तचक्रिवत् ५२ 'रित्तमुट्ठी०' रिक्तमुष्टिवत्-पोल्लकमुष्टिवत् बाललोभनीयाः-अव्यक्तजनभोलनयोग्याः वल्कलचीरितापसवत् ५३ मंस०' मांसपेसीग्रहणमिव सोपद्रवाः, यथा केनापि सामान्यपक्षिणा कुतश्चित्स्थानात्मांसपेसी प्राप्ता तस्यान्यदुष्टपक्षिकृताः अनेके शरीरपीडाकारिण उपद्रवा भवन्ति तथा रामाग्रहणेऽनेके इहभवे परभवे च दारुणा उपद्रवा जायन्ते, यद्वा यथा मत्स्यानां मांसपेसीग्रहणं सोपद्रवं तथा नराणामपि स्त्रीग्रहणमित्यर्थः ५४ 'जलि०' अमुञ्चन्ती-अत्यज्यमाना 'जलियचुडिलीविव' प्रदीप्ततृणपूलिकेव 'दहनसीला' ज्वालनस्वभावा ५५ | ___ 'अरि०' अरिष्ठमिव निबिडपापमिव दुर्लक्नीयाः ५६ 'कूड०' कूटकार्षापण इव असत्यनाणकविशेष इव कालविसंवादनशीला:-कालविघटनस्वभावाः अकालचारिण्य इत्यर्थः ५७ 'चंड०' चण्डशील इव-तीव्रकोपीव दुःखरक्षिताः ५८। _ 'अतिविसाउ'त्ति अतिविषादाः दारुणविषादहेतुत्वात्, यद्वा 'अती'ति अतिक्रान्तो गतोऽकार्यकरणे विषादः-खेदो यासां तास्तथा, यद्वा अतीति-भृशं विषं अतिविषं अतिविषं Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मू०१४३ सा-समन्तात् ददति पुरुषाणां सूरीकान्तावत् यास्ताः अतिविषादाः, यद्वा अतीति भृशं वीति नानाविधः स्वादो-विषयलाम्पट्यं यासां ता अतिविस्वादाः, अथवा अतिविषयात्प्रबलपञ्चेन्द्रियलाम्पट्यात् षष्ठी नरकभूमिं यावत् सुसढमातृवत् गच्छन्ति यास्ता अतिविषयगाः, प्राकृतत्वाधकारलोपे सन्धघि, यद्वा स्वेन्द्रियविषयाप्राप्तौ अतिविषादः-तीव्रखेदो यासां ताः अतिविषादाः, यद्वा अतिकोपात् अतिविषं तीव्रविषमदन्ति-भक्षयन्तीति अतिविषादा इति, यद्वा अतिवृषं-तीव्र पुण्यं येषां ते अतिवृषा-मनुयस्तेषामा समन्तात् वसत्यन्तो बहिश्च 'कायंते' यमायते यम इवचरंति चारित्रप्राणकर्षणत्वेन यास्ता अतिवृषाकाः, यद्वा-'कायंति' अग्नयन्ति समितिगृहज्चालनेन यास्ता अतिवृषाकाः, यद्वा-लोकानामतिवृषे-तीव्रपुण्यधने आ-भृशं चायंति-चौर इवाचरन्ति यास्ता अतिवृषाचाः ५९ । ___ 'दुगुं०' जुगुप्सनीया जुगुप्सां कर्तुं योग्याः मुनीनां ६० 'दुरु०' दुरुपचाराःदुष्टोपचाराः-दुष्टोपचारान्वितवचनादिविस्तारोयासांतास्तथा ६१ अगंभीराः-गांभीर्यादिगुणरहिताः ६२ 'अवि०' अविश्वसनीयाविश्रम्भं कर्तुयोग्या न ६३ अण' अनवस्थिता, नैकस्मिन् पुरुषे तिष्ठन्तीत्यर्थः ६४ दुःखरक्षिताः-कष्टेन रक्षणयोग्या यौवनावस्थायाम् ६५ दुःखपालिता-दुःखेन पालयितुं शक्याः बालावस्थायाम् ६६ अरतिकराः-उद्वेगजनकाः ६७ कर्कशाः-इह परत्र च कर्कशदुःखोत्पादकत्वात् ६८ ६ढवैराः-इह परत्र च दारुणवैरकारणत्वात् ६९ रूपसौभाग्यमदोन्मत्ताः, तत्र रूपं चार्वाकृति सौभाग्यं-स्वकीर्तिस्रवणादिरूपं मदो-मन्मथजगर्व : ७०। _ 'भु०' भुजगगतिवत् कुटिलहृदयाः ७१ 'कंता०' कान्तारगतिस्थानभूताः-कान्तारेदुष्टश्वापदाकुले महारण्ये गतिश्च-एकाकित्वेन गमनं स्थानं च-एकाकित्वेन वसनं तयोर्भूताः-तुल्याः, तारुणमहाभयोत्पादकत्वात् ७२ “कुल० कुलस्वजनमित्रभदनकारिकाः-वंशज्ञातिसुहृदविनाशजनिकाः७३ पर०' परदोषप्रकाशिकाः-अन्यदोषप्रकटकारिकाः ७४ 'य०' कृतं-वस्त्रभरणपात्रादि प्रदत्तं घ्नन्ति-सर्वथा नाशयन्तीत्येवंशीलाः कृतघ्नाः ७५ 'बलसों०' बलं-पुरुषवीर्यं प्रति सङ्गेऽसङ्गे वा शोधयन्ति-गालयन्तीत्येवंशीलाः बलशोधिकाः, यद्वा बलेन-स्वस्वामर्थ्यलक्षणेन निशादौ जारपुरुषादीनां शोधिकाः-तच्छुद्धिकारिकाः बलशोधिकाः यद्वा बवयो रलयोरैक्यात् वरशोधिकाः स्वेच्छया पाणिग्रहणकारित्वात् धम्मिल्लस्त्रीवृन्दवत् ७६। ___“एकं०' एकान्ते-विजने हरणं नेतव्यपुरुषाणां विषयार्थमेकान्तहरणं यद्वा एकान्ते-दूरग्रामनगरदेशादौ स्वकुटुम्बादिजनरहिते हरणं-तत्र पुरुषाणां विषयार्थं लात्वा गमनमित्यर्थः, तत्र लोका:-वनशुकरतुल्याः, यथा शूकरः कमपि सारं कन्दादिकं भक्ष्यं प्राप्य विजने गत्वा भक्षयति तथेमाः ७७ चञ्चलाः-चपलाः ७८ 'जोइभंडोवरागो विव मुहरागविरागाओ'त्ति ज्योतिर्भाण्डो परागवत्-अग्निभाजनसमीपरागवत् मुखरागविरागाः यथाऽग्निभाजनसमीपं मुखं रागवत् भवति अन्तेविरागंतथेमाः यद्वा 'जोइभंडो विवरागाओत्ति०' पाठे तुज्योतिर्भाण्डस्येवोपरागाः, यथा ज्योतिर्भाण्डं-अग्निभाजनं उप-समीपे रागवत् भवति तथेमा वस्त्रादिभिरुप-समीपे रागवत्यो भवन्तीत्यर्थः ७९ 'अवि याइंति०' अपिचेत्यभ्युच्चये 'आइंति वाक्यालङ्कारे 'ताओ' ताः स्त्रयः 'अंतरं' अन्तरङ्गभङ्गशतं-अभ्यन्तरविघटनशतपस्याः Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १८६ तन्दुलवैचारिक-प्रकिर्णकसूत्रम् १४३ पक्षपाते पुरुषस्य परस्परंमैत्र्यादिविनाशहेतुत्वात्, यद्वा अन्तः-मध्ये रंग० ति पुरुषाणांब्रह्मद्रतचारिवादिरागस्तस्य भङ्गशतं तस्य विघ्नहेतुत्वात् ८०। अरज्जुकः पाशः रज्जुकं विना बन्धनमित्यर्थः ८१ अदारुय'त्तिअदारुका-काष्ठादिरहिता अटवी-कान्तारं, यथा अदारुकाऽटवी मृगतृष्णाहेतुर्भवति तथेमाः यद्वा काष्ठादिरहिताऽटवी कदापिनज्वलति तथेमाः पापंकृत्वा न ज्वलन्ति, नपश्चात्तापंकुर्वन्तीत्यर्थः-,वृषभकलङ्कदात्रीश्रावकभार्यावत् ८२ 'अणाल०' न आलस्यं अनुत्साहोऽनालस्यं तस्य निलयः, आकार्यादौ सादरं प्रवृत्तिहेतुत्वात् ८३ 'अइक्ख०' ईक्ष दर्शनाङ्कनयो रितिवचनात् अनीक्ष्यवैतरणीअश्यवैतरणी परमाधार्मिकविकुर्वितनरकनदी तत्सङ्गे तदवाप्तिहेतुत्वात्, अतीक्ष्णवैतरणी वा ८४ 'अणा०' अनामिको-नामरहितो व्याधि-असाध्यरोगः इह परत्र च कारणत्वात् ८५। ___'अविओ०' न विद्यते वियोगः-पुत्रमित्रादिविरहो यत्र सः अवियोगः एवंविधो विप्रलापः-परिदेवनं ८६ अरु०' अरुक्-रोगरहितः उपसर्ग, यद्वाऽर्षत्वाद्वकारलोपे अस्पोरूपरहितः उपसर्गः-उपपातः ८७ रई' रति-कामप्रिया विद्यते अस्येतिरतिमान्कन्दर्पोऽयमिति चित्तभ्रमः चित्तभ्रमकारणत्वात्, यद्वा रतिमान्–सुखदायी मनोभ्रमो मनोविकारः ८८ सव्वंग०' सवाङ्ग:-सर्वशरीरव्यापी दाहः ८९।। 'अणब्भया वजासणीति अनभ्रका अभ्रकरहिता वज्राशनि-विद्युत्, यद्वा इयं-स्त्री 'असणी त्ति अशनि-विद्युत्, किंभूता?-अनभ्रकाःआकाशरहिता मेघरहिता वा, पुनः किंभूता वज्रा-वज्रतुल्येत्यर्थः, दारुणविपाकहेतुत्वात्, 'अपसूया वजासणीति पाठे अप्रसूता-अपत्यजन्मरहिता वजेतिवर्या-सन्दराकाराएवंविधारामा असणीति-अशनि-विद्युत, बालानांनरकादौ दारुणदहनहेतुत्वात् 'अप्पसूया वज्जासुणी त्तिपाठेतुअप्रसूता-नवयौवना परिणीता अपरिणीता वा सालङ्कारा अनलङ्कारा वा मुण्डा अमुण्डा वा एवंविधा रामा ‘सुणी ति हडुक्किलाशुनीवत्मण्डलीवत् ‘वज्जे तिवासर्वथा साधुभिर्मोक्षकाङिभिब्रह्मचारिभिश्च-चतुर्थव्रतरक्षाकाक्षिभिः वर्जनीयेत्यर्थः कायवाङ्मनोभिरिति ९०। 'असलि०' अजलप्रवाहः 'असलिलप्पलावो'त्ति पाठान्तरं अजलप्लावः-जलं विना रेल्लिरित्यर्थः ९१ समुद्दरउत्ति समुद्रवेगः केनापिधर्तुमशक्यत्वात् 'समद्धरउत्तिपाठेतुसम्यक् अर्धं यस्मात् स समर्धः, एवंविधः 'रउत्ति वेगः परमस्नेहवतां बान्धवानां परस्परं स्त्रीकलहे सति गृहाद्यर्धकरणहेतुत्वात्, भद्रातिभद्राख्यौ श्रेष्ठिपुत्राविव ९२ । मू. (१४३) अवियाइंतासिं इत्थियाणं अनेगाणि नामनिरुत्ताणिपुरिसे कामरागपडिबद्धे नानाविहेहिं उवायसयसहस्सेहिं वहबंधणमाणयंति पुरिसाणं नो अन्नो एरिसो अरी अस्थिति नारीओ, तंजहा-नारीसमा न नराणं अरीओ नारीओ, नानाविहेहिं कम्मेहि सिप्पियाईहिं पुरिसे मोहंतित्ति महिलाओ, पुरिसे मत्ते करंतित्ति पमयाओ, महंतं कलिं जणयंतित्ति महिलियाओ, पुरिसे हावभावमाईहिं रमंतित्ति रामाओ, पुरिसे अंगानुराए करंतित्ति अंगनाओ। नानाविहेसु जुद्धभंडणसंगामाडवीसु मुहाणगिण्हणसीउण्हदुक्खकिलेसमाईसु पुरिसे कालंतित्ति ललनाओ, पुरिसे जोगनिओएहिं वसे ठावंतित्ति जोसियाओ, पुरिसे नानाविहेहि भावेहिं वण्णंतित्ति वणियाओ, काई पमत्तभावं काई पणयंसविब्भमंकाईससई सासिब्ब ववहरंति Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १८७ मू०१४३ काई सत्तुब्ब रोरो इव काई पयएसुपणमंति काई उवणएसु उवणमंति काई कोउयनमंतिकाई। - सुकडक्खनिरिक्खिएहिं सविलासमहुरेहिं उवहसिएहिं उवग्गहिएहिं उवसद्देहि गुरुगदरिसणेहिं भूमिलिहणविलिहणेहिं च आरुहणनत्तणेहिं च बालयउवगृहणेहिं च अंगुलिफोडणथणपीलणकडितडजायणाहिं जे असिव्व छिजिउंजे।। वृ.'अवियाइंतिपूर्ववत् 'तासिंइ०' तासामुक्तवक्ष्यमाणानांस्त्रीणामधमाधमानां दासीकुरण्डादीनामनेकानि-विविधप्रकाराणि नामनिरुक्तानि-नामपदभअनानि भवंति, 'पुरिसे' इत्यादियावत् नारीउत्ति नारीओत्तिखण्डयति, कथम्?-नाआअरीइति, नाइति नानाविधैरुपायशतसहस्र :कामरागप्रतिबद्धान् पुरुषान् वधबन्धनं प्रति आ इति-आणयंति-प्रापयन्ति अरीति पुरुषाणां च नान्य ईशः अरि-शत्रु अस्तीति नार्य, 'तंजह'त्ति तत्पूर्वोक्तं यथेतिदर्शयति-'नारी०' नारीणां समा न नराणामरयः सन्तीति नार्य १ नानाविधैः कर्मभिः-कृषिवाणिज्यादिभि शिल्पका-दिभिश्च-कुम्भकार १ लोहकार २ तन्तुवाय ३ चित्रकार ४ नापित ५विज्ञानैः पुरुषान्मोहयन्तीति-मोहंप्रापयन्तीतिधातूनामनेकार्थत्वाविडम्बयंतीत्यर्थः इतिमहिलाः, यद्वानानाविधैः कर्मभि-मैथुनसेवादिभिःशल्यादिभिश्चमस्तकादौ कबर्यादिविज्ञान पुरुषान्–बालनरान् मोहयन्तीति-आत्मसात्कुर्वन्तीति स्वस्वार्थपूरणायेति महिलाः २ । ___'पुरि०' पुरुषान्मत्तान्-उन्मत्तान् मुक्तगुरुजनकजननीबान्धवभगिनीमित्रादिलज्जादीन कुर्वन्तीतिप्रमदाः ३ महान्तं कलिं-राटिजनयन्ति-उत्पादयन्तीति महिलिकाः ४ 'पुरि०' पुरुषान् हावभावादिभिमकारोऽलाक्षणिकः रमयन्ति-क्रीडयन्तीतिरामाः,श्री अरिष्ठनेमिनासह गोविंदनितम्बिनीवत, तत्र हावाः-कामविकाराः भावाः-भावसूचका अभिप्रायाः आदिशब्दात् विलासा नेत्रविकारादयः ५ 'पुरि०' पुरुषान् किंभूतान् ? -अङ्गे-स्वशरीरे पयोधरनितम्बजघनस्मरकूपिकादिरूपे अनुरागो येषां ते अनुरागास्तानङ्गानुरागान् कुर्वन्तीत्यङ्गनाः ६। ___ 'नाना०' नानाविधेषुयुद्धमण्डनसङ्गामाटवीषुमुधार्णग्रहणशीतोष्णदुःखक्लेशादिषुपुरुषान् लालयन्ति-विविधंकदर्थयन्तीति ललनाः, तत्रयुद्धं-मुष्ट्यादिनापरस्परताडनं, भण्डनं-वाक्लहः, सङ्गामः-कुन्तादिनामहाजनसमक्षकलहः, अटवी-अरण्यंतत्रभ्रामणादिकारापणेनमुधा-निष्फलं ऋणं-उद्धारस्तत्कारापणेन यद्वा मुधा-निष्फलं 'अण'मिति शब्दकरणगा- ल्यादिप्रदानं तेन 'गिण्हणन्ति' कामातुरादिप्रकारेण पुरुषग्रहं तेन शीतेन कोपाटोपात् नाघमासादौ वस्त्रद्दालनगृहबहिकर्षणादिना उष्णेन-स्वकार्यकारापणेनातपादौ भ्रामयन्ति दुःखेनापत्यादिभरणादिपीडादर्शनेन क्लेशेन-रामाद्विव्यादियोगे सति परस्परकलहोत्पादनेन, आदिशब्दादन्यैरप्यनाचारसेवाद्यनर्थोत्पादनैः पुरुषान् पीडयन्तीति ललनाः ७ 'पुरि०' पुरुषान् योगाः-बाह्याः स्ववाक्कायोद्भवव्यापाराः हास्यकरणाङ्गविक्षेपादयः नियोगाः-आन्तराः स्वमनसि भवाः कामविकारादयस्तैर्योगनियोगः वशे-स्ववशे स्थापयन्ति-रक्षयन्तीति योषितः, यद्वा पुरुषान् योगनियोगः-कार्मणवशीकरणादिप्रकारैः स्ववशेस्थापयन्तीतियोषितः पुरि०'पुरुषान् नानाविधैः भावैः-अभिप्रायविलासादिभिर्वर्णयन्ति कामोद्दीपनगुणान् विस्तारयन्तीति वनिताः ९।। _ 'काई पमत्तभावं०'ति काश्चित् कामिन्यः प्रकर्षेण मत्तभावं-उन्मत्तभावं व्यवहरन्तिप्रवर्तयन्ति पुरुषाणां पातनार्थं 'काई०' काश्चित् प्रकर्षेण जनं नम्रत्वं-प्रणतं कुर्वन्ति, किंभूतं Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १८८ तन्दुलवैचारिक-प्रकिर्णकसूत्रम् १४३ सहविभ्रमेण-सविलासेन वर्तते यत्तत्सविभ्रमं पुरुषाणां पाशबन्धनार्थं 'काई०' 'ससई सासिच्च ववहरंति'त्ति काश्चित्सशब्दं यथा स्यात्तथा व्यवहरन्ति-स्वचेष्टां दर्शयन्तीत्यर्थः, कइव 'सासिव्व' श्वासोच्छ्वासरोगिवत्, पुरुषाणां स्नेहभावोत्पादनार्थः, ‘काई०' काश्चित् शत्रुवत् प्रवर्तयन्ति मारणार्थं मर्मस्थानग्रहणेन, यद्वा स्वभादीनां भयोत्पादनार्थं रिपुवत्प्रवर्तयन्ति, 'रोरोइव का०' काश्चित्कामतृष्णातृषिता रोर इव-रङ्क इव रंकपुरुषाणामपि पादयोः पादान् वा प्रणमन्तिलगन्तीत्यर्थः, 'काई०' काश्चिदुपनतै-नृत्यप्रकारैरुपनमन्ति सकलाङ्गादिदर्शनार्थः, 'काईकोउ०' काश्चित् कौतुकं-वचननयनादिभावं कृत्वाविधाय नमन्ति नराणां हास्याधुत्पादनार्थः, 'काइ इति पदमग्रेऽपि योज्यम्। 'सुकडनिरिखिएहितिकाश्चित्सुकटाक्षनिरीक्षितैः-सुठुनेत्रविकारनिरीक्षणैः बालान् पातयन्तीति शेषः, “सविलासमहुरेहिं तिसविलासानि च-विलाससहितानि मधुराणि च सविलासमधुराणि एवंविधानि गीतानि वचनानि चेति शेषस्तैः काश्चित् पुरुषान् मोहयन्तीति, 'उपहसिएहिन्ति उपहसितैः काश्चित् हास्यचेष्टाकरणैः कामिनां हास्यमुत्पादयन्तीति, ‘उवग्गहिएहिंति उपगृहितानि-पुरुषस्यालिङ्गनलिङ्गग्रहकरग्रहणादीनि तैः काश्चित् नराणां स्वप्रेमभावं दर्यन्तीति, "उवसद्देहिंति उपशब्दानि-सुरतावस्थायां वलवलायमानादीनि प्रच्छन्नसमीपशब्दकरणानिवातैः काश्चित् कामिनां कामरागंप्रकटयन्तीति, गुरुगदरिसणेहित्ति गुरुकाणि च प्रौढानि-पयोधरनितम्बादीनि स्थूलोचत्वात् सुन्दराणि वा यानि दर्शनानि च ___ आकृतयस्तानि गुरुकदर्शनानि तैर्दूरस्था एव काश्चित् कामिनः स्ववशे कुर्वन्तीति १ यद्वा 'गु' इति गुह्यप्रकाशनेन पुरुषं पातयन्ति, यद्वा गु-इति गुरुंस्वजनकभर्द्रादिकमपि विप्रता कार्ये प्रवर्त्तयन्ति, 'रु' इति रुदनकरणेन पुरुषं सस्नेहं कुर्वन्ति २ 'ग०'इति स्वपितुर्ग्रहगमनादिप्रस्तावे पुरुषमत्यन्तं रागवन्तं कुर्वन्तीति ३ 'द'इति दर्शनेन रक्तकृष्णादिदन्तदर्शनेन कामिनो मोहयन्तीति ४ 'रि'इति सम्भाषणे रे मां मुञ्च रे ! मां मा कदर्थयेत्यादिकथनेन कुरामाः पुरुषं सकामकुर्वन्तीतिआर्षत्वात् रि' इति यद्वा अरिइति रतिकलहे-अरेमयासह मा कुरूप-हासमित्यादिरतिकलहकरणेन पुरुषं क्रीडयन्तीति आर्षत्वात् अरि इति ५ 'स'इति अन्योक्तश्र - गारगीतादिशब्दकरणेन साधूनपि सकामान् कुर्वन्तीति ६ 'ण'इति सकज्जलसविकारसजलाभ्यां नेत्राभ्यां पुरुषं सकामं स्ववशंसगद्गद स्वकार्यकर्तारमपराधमोक्तारं कुर्वन्तीतिगुरुगदरिसणेहिं _ भूमिलिहणविलिहणेहिं चेति भूमिलिखनानि-भूमौ पादादिनाऽक्षरलेखनानि विलिखनानि-विशेषतो रेखास्वस्तिकादिकरणानि तैः स्वगुह्यं पुरुषाणां ज्ञापयन्ति इति भूमि (लेखनवि) लेखनैरिति चकारौ अत्र समुच्चयार्थी 'आरुहणनट्टणेहिंच'त्ति आरुहणानि-वंशाग्रादिचटनानि नर्तनानि--भूमौ नृत्यकरणानि तैः आरुहणनतनैः पुरुषादिकमाश्चर्यवन्तं कुर्वन्तीति, 'वालयउवगृहणेहिंचे ति बालकाः-मूर्खाः कामिन इत्यर्थः तेषामुपगृहनानि-प्रच्छन्नरक्षणादीनि तैलिकोपगूहनैः कुरण्डाः स्वकामेच्छां पूरयन्तीति, यद्वा वालकाः केशकलापास्तेषामुपगृहनानि-रचनास्वच्छवस्त्रच्छादितादीनि तैर्मन्मथग्रस्तानधमादमान् स्ववशे कृत्वा बलिववत् वाहयन्तीति, चशब्दात् कपिवत्भ्रामयन्ति, अश्ववारयन्तिश्रेणिकभार्याधनश्रीराज्ञीवत, स्वार्थाप्राप्ती प्राणत्यागमपि कुर्वन्तीति, अंगुलि०' अङ्गुलिस्फोटनानि–कडिक्काकरणानि यद्वा अङ्गुलीनांपरस्परं Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मू० १४३ १८९ 'ताडनानि' सतनपीडनानि - कराभ्यां पयोधरचम्पनानि हस्ताभ्यां कुचमर्दनानि वा कटितटयातनानि श्रोणिभागपीडनानि कराभ्यां वक्रगत्या वा तैः कामिनां चित्तान्यान्दोलयन्तीति, 'तजणाहिं चे 'ति तर्जनानि - अङ्गुलिमस्तकतृणादिचालनानि तैर्मन्मथपीडामुत्पादयन्ति कामिनां, चशब्दादुद्भटनेपथ्यकरणैराभरणशब्दोत्पादनैः सविलासगत्या चतुष्पथादौ प्रवर्त्तनैरित्याद्यनेकप्रकारैर्नरान् बइल्लतुल्यान् कुर्वन्त्यतः संयमार्थिभिः साधुभिरासां सङ्गस्त्याज्यः सर्वथा सर्वदैव इति । तथा 'अवियाई' ति पूर्ववत् 'ताओ पासो व वयसिउं जे' इति 'जे' इतिप्राकृतत्वात् लिङ्गव्यत्ययः याः करण्डादयः स्त्रियः सन्ति जगति 'ताउ'त्ति ताः पुरुषान् पाशवत् - नागपाशवागुरादिबन्धनवत् 'ववसितुं०' धातूनामनेकार्थत्वात् बन्धितुं वर्तन्ते, इह परभवे नराणां बन्धनकारणत्वात्, 'पंकुव्व खुप्पि उं जे' त्ति 'ताउ'त्ति अग्रेऽप्यनुवर्त्तते, याः कुलटादयः सन्ति विश्वे ताः नरान् पङ्कवत् - अगाधार्द्रबहुलसमुद्रादिकर्दमवत् 'खुप्पिउं०' क्षेतुं खूचयितुं वर्त्तन्ते, 'मव्व मरिडं जे' त्ति याः स्वैरिण्यादयः सन्ति ताः नरान् मृत्युवत् - कृतान्तवत् 'म' मारणार्थमित्यर्थ मारयितुं प्रवर्त्तन्ते, 'अगणिव्व डहिउं जे' त्ति या जगति गणिकादयः सन्ति ताः कामिनः अग्निवत् दग्धुं - ज्वालयितुं परिभ्रमन्ति, 'असिव्व छिज्जिउं जे' त्ति याः तरुणीपरिव्राजिकादयः सन्ति ताः कौटिल्य करण्डाः साधूनप्यसिवत् खङ्गवत् छेत्तु-द्विधाकर्त्तुमुत्सहन्ते । अथ स्त्रीवर्णनं पद्येन वर्णयति यथामू. (१४४) असिमसिसारच्छीणं कंतारकवाडचारयसमाणं । घोरनिउरंबकंदरचलंतबीभच्छभावाणं ।। वृ. ' असिमसि० ' नारीणां सर्वथा विश्वासो न विधेयः, किंभूतानाम् ? –असिमषीसक्षीणां - करवालकज्जलतुल्यानां, अयमाशयः - यथा खङ्गः पण्डितेतरान नरान् निर्दयतया छेदयति तथाऽनार्या नार्योऽपि नरानिह परत्र दारुणदुःखोत्पादनेन छेदयन्ति, यथा च कज्जलं स्वभावेन कृष्णं अस्य श्वेतपत्रादिसङ्गमे सति तस्य कृष्णत्वं जनयति तथोन्मत्तनारी स्वभावेन कृष्णा दुष्टान्तःकरणत्वात् तत्सङ्गमे उत्तमकुलोत्पन्नानामुत्तमानामपि कृष्णत्वमुत्पादयति यशोधनक्षयराजविटम्बनादिहेतुत्वात्, पुनः किंभूतानां ? -कान्तारकपाटचारक समानां - अरण्यकपाटकारागृहतुल्यानाम्, अयमाशयः -- यथा गहनवनं व्याघ्राद्याकुलं जीवानां भयोत्पादकं भवति तथा नराणां नार्योऽपि भयं जनयन्ति, धनजीवितादिविनाशहेतुत्वेनेति, यथा प्रतोल्यां कपाटे दत्ते केनापि गन्तुं न शक्यते तथा हृदयप्रतोल्यां नारीरूपे कपाटे दत्ते ति केनापि कुत्रापि धर्मवनाद गन्तुं न शक्यते, यथा च जीवानां कारागृहं दुःखोत्पादकं भवति तथा नराणां नार्योऽपीति । पुन किंभूतानां ? - 'घोरनि०' घोरो - रौद्रः प्राणनाशहेतुत्वात् निकुरम्बं - घनमगाधमित्यर्थः यत्कमिति जलं तस्मादिव दरो भयं यस्मात् भावात् साङ्केतपुराधिपदेवरतिराजस्येव स निकुरम्बकन्दरः कमित्यव्ययशब्दः उदकवाचकः, चलन् - पुरुषं पुरुषं प्रति भ्रमन् बीभत्सो - भयङ्करः, इह परत्र महाभयोत्पादकत्वात्, एवंविधो भावः - आन्तरमायावक्रस्वभावो यासां ताः घोरनिकुरम्बकन्दरचलदबीभत्सभावास्तासां घोरभावानाम् । मू. (१४५) दोससयगागरीणं अजससयविसप्पमाणहिययाणं । apraपनत्तीणं ताणं अन्नायसीलाणं ॥ Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तन्दुलवैचारिक प्रकिर्णकसूत्रम् १४४ वृ. 'दोससय०' दोषशतगर्गरिकाणां दोषाः - परस्परकलहमत्सरगालिप्रदानमर्मोदघाटनकलङ्कप्रदानाजल्यजल्पनशापप्रदानस्वपरप्राणघातचिन्तनादयस्तेषां शतनि तेषां गर्गरिकाःभाजनविशेषास्तासां दोषशतगर्गरिकाणां, 'अजस०' यशसः शतानि यशः शतानि न यशःशतान्ययशः शतानि तेषु विसर्पत्-विस्तारं गच्छत् हृदयं - मानसं यासां ता अयशः शतविसर्पदहृदयास्तासां तथा 'कइयव 'त्ति कैतवानि कपटानि नेपथ्यभाषामार्गगृहपरावर्त्तादीनि 'पन्नत्ती' ति प्रज्ञाप्यन्ते - प्ररूप्यन्ते याभिस्ताः कैतवप्रज्ञप्तयः, यद्वा कैतवानांदम्मानां प्रकृष्टाः ज्ञप्तयो - ज्ञानानि कमल श्रेष्ठिसुतापद्मिनीवत् यासु ताः कैतवप्रज्ञप्तयः, यद्वा कैतवेषु प्रज्ञाया- बुद्धेराप्ति - आदानं यासां ताः कैतवप्रज्ञाप्तयस्तासां कैतवप्रज्ञप्तीनां २ कैतवप्रज्ञाप्तीनां वा, तथा 'ताणं 'ति तासां नारीणामज्ञातशीलानां पण्डितैरप्यज्ञातस्वभावानां यदुक्तं 119 11 १९० 'देवाण दानवाणं मंत मंतंति मंतनिउणा जे । इत्थीचरियंमि पुणो ताणवि मंता कहं नट्ठा ।। जालंधरेहिं भूमीहरेहिं विविहाहिं अंगरक्खेहिं । निवरक्खियावि लोए रमणी दीसइ पभट्ठमज्जाया ।। ॥२॥ ॥ ३ ॥ मच्छपयं जलमज्झे आगासे पंखियाण पयपंती । महिलाण हिययमग्गो तित्रिवि लोए न दीसंति ।। इति । यद्वा न ज्ञातं - नाङ्गीकृतं शीलं - ब्रह्मस्वरूपं याभिस्ताः अज्ञातशीलास्तासां यद्वा नञः कुत्सार्थत्वात् कुत्सितं ज्ञातं शीलं साध्वीनां याभि परिव्राजिकाभिः योगिन्यादिभिस्ता अज्ञातशीलास्तासां मुनिवरैः प्रसङ्गैकान्तजल्पनैकत्रवासविश्वाससहचलनादिव्यापारो वर्जनीय इति । यू. (१४६ ) अन्नं रयंति अन्नं रमंति अन्नस्स दिंति उल्लावं । अन्नो कडअंतरिओ अन्नो पडयंतरे ठविओ || वृ. 'अनं रयंति०' द्वित्र्यादिपुरुषसम्भवेऽन्यं - स्वभावसमीपस्थं नरं रजंति- अर्थवीक्षणादिना कामरागवन्तं कुर्वन्तीत्यर्थः-, पल्लीपतिलघुभ्रातरं प्रति अगडदत्तस्त्रीमदनमञ्जरीवत्, यद्वा स्वकुशीलत्वे केनापि ज्ञाते सति 'अन्नं रयंति' त्ति अन्यद् - विषभक्षणकाष्ठभक्षणादिकं रचयन्तिकपटेन निष्पादयन्ति यद्वा जारस्य स्वान्तःकरणज्ञापनाय 'अन्नं रयन्ति' त्ति अन्यदात्म व्यतिरिक्तं- तृणतन्तुदंडादि रदन्ति- उत्पाटनं कुर्वन्तीत्यर्थः, 'रद विलेखने' इति विलेखनमुत्पाटनमिति, 'अन्नं रमंति' त्ति अन्यं - स्वकान्तव्यतिरिक्तं नरं रमन्ति-मैथुनतत्पराः क्रीडन्तीत्यर्थः, पातालसुन्दरीवत् । यद्वा 'अन्नं रयंति'त्ति अन्यं - स्वकान्तव्यतिरिक्तं पुत्रभातृकान्तमित्रादिकं प्रति रामाअधमकामाः रयि गतौ रबु गतौ च रयते रम्बन्ति वा गच्छन्ति तथा द्यूतादिप्रकारेण क्रीडयन्ति वा 'अन्नस्सदिति उल्लावंति अन्यस्य-उक्तव्यतिरिक्तस्य ददति-प्रयच्छन्ति 'उल्लावं' ति वचनं - बोलरूपं यद्वा अनेक नरपरिवृता अप्यन्यस्य नरस्य मार्गादि गच्छतः स्थितस्य वोत् प्राबल्येनोल्लापंमन्मथोद्दीपनशब्दं ददतीति, 'उल्लायं' ति पाठे तु कामिनरद्वित्र्यादिसम्भवे सति उन्मत्ताः कुरामाः अन्यस्य ददति उल्लातं-प्रबलपादप्रहारमित्यर्थः, तथा अन्यः कश्चिद् बलिवर्द्दरूपः कटान्तरितः Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पू० १४६ कटान्तर्वर्त्ती प्रच्छन्नरक्षितो भवतीति, तथा अन्यस्तत्कटाक्षबाणसमूहेन ग्लानीकृतः पटकान्तरेवस्त्रविशेषान्तरे स्थपितो भवेत् ग्लानवदिति ॥ मू. (१४७) गंगाए वालुयाए सायरे जलं हिमवओ य परिमाणं । उस तवस गई गप्पत्तिं च विलयाए ।। सीहे कुडंबुयारस्स पुट्टलं कुक्कुहाईयं अस्से। जाणंति बुद्धिमंता महिलाहिययं न जाणंति ॥ यू. (१४८) वृ. 'गंगाए० सीहे कु०' अनयोर्व्याखया - गङ्गायां वालुकां - वेलुकणान् सागरे - समुद्रे जलं - जलपरिमाणमित्यर्थ:, हिमवतो - महाहिमवन्नगस्य परिमाणम्-ऊर्ध्वाधस्तिर्यकपरिधिप्रतरघनमानं, उग्रस्य- तीव्रस्य तपसो गतिं - फलप्राप्तिरूपं गर्भोत्पत्तिं च 'विलयाए' त्ति वनितायानार्या सिंहे कुण्डबुकारमिति रूढिगम्यं पुट्टलं-निजजठरोद्भवं 'कुक्कुहाइयं' ति गतिकाले शब्दविशेषं अश्वे - घोटके जानन्ति - अवगच्छन्ति बुद्धिमन्तः- प्रज्ञावन्तः महिलायाः कूटकपटद्रोहपरवञ्चनपरायाः प्रबलमन्मथाग्निधगधगायमानायाः अतर्कितातुच्छोच्छलितकलकण्ठोद्गीयमानमधुरगेयध्वनिमृगीकृतमुनिवराया ललाटपट्टतटघटितघन श्रीखण्डतिलकचन्द्रचकोरीकृतचतुरायाः पीनपयोधरपीठलुठननिर्मलामलकस्थूलमुक्ताफलहारश्वेतध्ग्विषभुजङ्गमगतविवेक चैतन्यकृतानेकपण्डितायाः हृदयं - गूढान्तःकरणं न जानन्ति न सम्यगवगच्छन्तीति, उक्तश्ञ्च 119 11 "स्त्री जाती दाम्भिकता भीरूकता भूयसी वणिगजातौ । रोषः क्षत्रियजातौ द्विजातिजाती पुनर्लोभः ॥ न स्नेहेन न विद्यया न च धिया रूपेण शौर्येण वा, नेर्ष्याचाटुभयार्थदानविनयक्रोधक्षमामार्द्दवैः । लज्जायौवनभोगसत्यकरुणासत्वादिभिर्वा गुणै गृह्यन्ते न विभूतिभिश्च ललना दुःशीलचित्ता यतः ॥ एरिसगुणजुत्ताणं ताणं कइयव्वसंठियमणाणं । पू. (१४९) नहु वीससियव्वं महिलाणं जीवलोगंमि ।। वृ. 'एरिसगुण०' ईशगुणयुक्तानां उक्तवक्ष्यमाणलक्षणान्वितानां तासां नारीणां कपिकवत् - वानरवत् (अ) संस्थितमनसां नैव 'मे' भवद्भिः विश्वसितव्यं महिलानां जीवलोके इति ॥ मू. (१५०) ॥१॥ १९१ निद्धन्त्रयं च खलयं पुष्फेहिं विवज्जियं व आरामं । निहुद्धियं च धेणुं लोएवि अतिल्लियं पिंडं ॥ वृ. 'निद्धन्नयं०' याध्शमिति गम्यते, निर्धान्यकं-धान्यकणविवर्जितं 'खलयं' ति धान्यपवित्रीकरणस्थानं ताध्शं महिलामण्डलमरमणीयत्वात् सुखधान्यकणाभावाच्च, याध्शं पुष्पैःसुगन्धिकुसुमैर्विवर्जितं चारामं तादृशं तरुणीमण्डलं शुभभावनाकुसुमरहितत्वात्, या शा निर्दुग्धिका - दुग्धरहिता धेनुः --गौस्ताध्शा भ्रष्टव्रतिनी धर्मध्यानदुग्धाभावात्, तथा लोके अपिशब्दः पूरणार्थे याध्शं 'अतिल्लियं' ति सर्वथा तैलांशरहितं पिण्डं-खलखण्डं तादृशं महिलाव्याघ्रीमण्डलं Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १९२ तन्दुलवैचारिक-प्रकिर्णकसूत्रम् १५८ परमार्थेन स्नेहतैल विवर्जितत्वात् ।। मू. (१५१) जेणंतरेणं निमिसंति लोयणा तक्खणं च विगसंति । तेणंतरेवि हिययं चित्तसहस्साउलं होई॥ वृ. 'जेणंत०' सङ्कुचितभावं गच्छन्तीत्यर्थः, च पुनस्तेनैव परमवल्लभेन स्वार्थप्राप्तयकार केणान्तरेण–विना विकसन्ति-प्रफुल्लनेत्राणि भवन्तीत्यर्थः, तेणंतरे०' इतिप्राकृतत्वात् तृतीयायें सप्तमी, अपिशब्द एवार्थे, तथा कुस्त्रीणां हृदयं पदाचित् स्ववल्लभे (न प्रवर्तते स्ववल्लभे) सत्यपि कदाचित् तासां चित्तं-स्वमानसं सहस्राकुलं-स्वकान्तवयतिरिक्तपुरुषान्तरसहस्रषु आकुलं मन्मथभावेन परिभ्रमद् भवतीत्यर्थः, शाकिनीवत्, अतो मुनिवरैः-रत्नत्रयरक्षण परैर्मुक्तगृहारम्मभरैरासां कुरण्डामुण्डीदासीयोगिन्यादीनां यथा कथञ्चित् परिचयो न कार्य इति । ___ अस्या अन्यदपि व्याख्यान्तरं सदगुरुप्रसादात् कार्यमिति ।। अथोपदेशान्तरं दददाहमू. (१५२) जड्डाणं वड्डाणं निम्विन्नाणं च निव्विसेसाणं । संसारसूयराणं कहियपि निरत्ययं होइ । वृ. 'जड्डाणंव०' जड्डानां-द्रव्यभावमूर्खाणांवड्डानां-केषांचित्मठपारापतसध्शानांवृद्धान निर्विज्ञानानां-विशिष्टज्ञानरहिताना निर्विशेषाणां-अपवादोत्सर्गज्येष्ठेतरादिविशेषरहितानां संसारशूकराणांएवंविधानांगृहस्थानांसाध्वाभासानामपि कथितमपि-उक्तं वक्ष्यमाणं निरर्थक भवति, ब्रह्मदत्तोदाईनृपारकादिवत् ।। मू. (१५३) किं पुत्तेहिं पियाहि वा अत्येणवि पिंडिएण बहुएणं। जो मरणदेसकाले न होइ आलंबणं किंचि॥ वृ. 'किं पुत्ते०' पुत्रैः-अङ्गजैः किं ?, न किञ्चित्, पितृभिर्वा किं?,अर्थेनापि पिण्डितेन मीलितेन बहुकेन-प्रभूतेन किं ? नन्दमम्मणादीनामिव योऽङ्गजादिकलापः मरणदेशकालेमरणप्रस्तावेन भवत्यालम्बनं-आधाररूपं किञ्चिदिति॥ मू. (१५४) पुत्ता चयंति मित्ता चयंति भजाविणं मयं चयइ। तं मरणदेसकाले न चयइ सुविअजिओ धम्मो ॥ वृ. 'पुत्ताच०' मातापितरौपुत्रास्त्यजन्ति भित्त' मित्राणि त्यजन्ति, सहजमित्रपर्वमित्रवत्, भार्याऽपीम-प्रत्यक्षं जीवन्तमित्यर्थमृतंवा स्वकान्तंत्जयति, यद्वा भार्याऽपिणमिति वाक्यालको आर्षत्वादकारविश्लेषेऽमयमिति अमृतं-जीवन्तं त्यजति जीवन्तमेव स्वकान्तं मुक्त्वाऽन्यत्पुरुषान्तरंभर्तृत्वेन प्रतिपद्यतेवनमालावत्, यस्मिन् प्रस्तावेतेपुत्रादयस्त्यजन्ति त’मिति तस्मिन् प्रस्तावे मरण देशकाले च न त्यजति 'सु'इति जिनाज्ञापूर्वकद्दढभावेन 'वी'ति विशेषेण निरन्तरकरणेनार्जितो धर्म-श्रुतचारित्ररूप इति ।। अथ गाथाचतुष्टयेन धर्ममाहास्यं वर्णयन्नाहमू. (१५५) धम्मो ताणं धम्मो सरणं धम्मो गई पइटाय। धम्मेण सुचरिएणय गम्मइ अजरामरं ठाणं। वृ.'धम्मोत्ता०' धर्म-सम्यगज्ञानदर्शनचरणात्मकः त्राणं-अनर्थप्रतिहन्ताअर्थसम्पादक तद्धेतृत्वात धर्म शरणं-रागाधरिभयभीरुकजनपरिरक्षणं, धर्मो गम्यते-दुःस्थितैः सुस्थितार्थमा. Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १९३ मू०१५५ श्रीयते इति गतिः, धर्म प्रतिष्ठा-संसारगपितत्प्राणिवर्गस्याधारः,धर्मेण सुचरितेन-सुष्टु सेवितेन चशब्दादनुमोदनेन साहाय्यदानादिना गम्यते अवश्यंप्राप्यतेअजरामरंस्थान-मोक्षलक्षणमित्यर्थः देवकुमारवत् ॥ मू. (१५६) पीइकरो वनकरो भासकरो जसकरोय अभयकरो। निव्वुइकरो य सययं परित्तबिइजओ धम्मो॥ वृ. प्रीतिकरः-परमप्रीत्युत्पादकः वर्णकरः-एकदिगव्यापिकीर्तिकरः यद्वा वपुषि गौरत्वादिवर्णकरः यद्वा शुद्धाक्षरात्मकज्ञानकरः भाकरः कान्तिकरः यद्वा भाषाकरः- वचन पटुत्वमाधुर्यादिगुणकर इत्यर्थः, यशःकरः-सर्वदिग्वयापिकीर्तिकरः, चशब्दालाघा-शब्दकरः, तत्र श्लाघा-तत्स्थान एवसाधुवादः शब्दः-अधदिग्व्यापीति, अभयकरो निर्भयकरः निर्वृत्तिकरः -सर्वकर्मक्षयकरः ‘पारितबि इज०'त्ति परत्रद्वितीयः, जीवानां परलोके द्वितीय इत्यर्थः ।। मू. (१५७) अमरवरेसु अणोवमस्वं भोगोवभोगरिद्धी य। वित्राणनाणमेव य लब्भइ सुकएण धम्मेण ॥ वृ. 'अमरवर०' अमरवरेषु-०महामहर्धिकदेवेषु-अनुपमरूपंभोगोपभोगऋद्धयश्चविज्ञानं ज्ञानमेव च लभ्यते सुकृतेनधर्मेण प्रदेशिराजमेघकुमार ध्नयानगारानन्दादीनामिव, तत्र भोगाःगन्धरसस्पर्शा, यद्वा सकृद् भोज्या अन्नादयः उपभोगाः-शब्दरूपविषयाः यद्वा सक्रद भोगाः पुनः पुनः उपभोगाः ते च वस्त्रपात्रादयः ऋद्धयो देवदेव्यादिपरिवारभूताः, विज्ञानं अनेकप्रकाररूपादिकरणं, ज्ञान-मतिश्रुता-वधिरूपं, यद्वा देवेषु रूपादयः प्राप्यन्ते, इह च 'विन्नाणत्ति केवलज्ञानं 'नाणं ति ज्ञानचतुष्कं त्रिकं द्विकं चेति॥ मू. (१५८) देविंदचक्रवट्टितणाइ रजाई इच्छया भोगा। एयाइं धम्मलाभा फलाइं जंचावि निव्वाणं ।। वृ. 'देविंद०' देवेन्द्रचक्रवर्तित्वानि राज्यानि गजाश्वरथपदातिभाण्डागारकोष्ठागारवप्रलक्षणानि, यद्वा स्वाम्य १ मात्य २ जनपद ३ दुर्ग ४ बल ५ शस्त्र ६ मित्राणीति ७, इप्सिता भोगाः, एतानि धर्मलाभात् फलानि भवन्ति, यच्चापि निर्वाणमिति ॥अथात्रोक्तं निरुपयतिमू. (१५९) आहारो १ उच्छासो २ संधि ३ सिराओ य ४ रोमकूवाई ५/ पित्तं ६ रुहिरं७सुक्क ८ गणियं गणियप्पहाणेहिं॥ वृ. 'आहारो०' अत्र-प्रकीर्णके जीवानां गर्भे आहारस्वरूपं १ गर्भे उच्छ्वासपरिमाणं २ शरीरे सन्धिस्वरूपं ३ शरीरे शिराप्रमाणं ४ वपुषि रोमकूपानि ५ पित्तं ६ रुधिरं ७ शुक्र ८ चशब्दान्मुहूर्तादिकमेतत्पूर्वोक्तं गणितं-सङ्ख्यिा प्रमाणतो निरूपितं, कैः? -- गणितप्रधानैःतीर्थकरगणधरादिभिः॥ • मू. (१६०) एवं सोउं सरीरस्स वासाणं गणियप्पागडमहत्यं । मुक्खपउमस्स ईहह सम्मत्तसहस्सपत्तस्स ।। वृ. 'एयंसोउं० एतत्पूर्वोक्तं श्रुत्वा-आकर्ण्य शरीरस्य तथा वर्षाणां गणितंप्रकटं श्रुत्वा, किंभूतं? -महान् अर्थो-ज्ञानवैराग्यादिको यस्मात् स महार्थस्तत्यूयं मोक्षपद्ममीहत-वाञ्छत, [14] 13 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १९४ तन्दुलवैचारिक-प्रकिर्णकसूत्रम् १६० किंभूतं श्रुत्वा, किंभूतं?-महान् अर्थो-ज्ञानवैराग्यादिक यस्मात् स महार्थस्तत्यूयं मोक्षपमीहत्-वाञ्छत, किंभूतं ? --'सम्मत्त त्ति अनन्तज्ञानपर्यायानन्तदर्शनपर्यायानन्तागुरुलघुपर्यायादिसहस्रपत्राणि यत्र तत्सम्यक्त्वसहस्रपत्रं, अत्र कर्मणि षष्ठी। मू. (१६१) एवं सगडसरीरंजाइजरामरणवेयणाबहुलं । तह पत्तह काउंजे जह मुच्छह सब्दुक्खाणं॥ वृ. 'एयंस० एतच्छरीरशकटंजातिजरामरणवेदनाबहुलं तहघत्तह'त्ति तथायतध्वं-तथा यलं कुरुतेत्यर्थः, यद्वा तथा खेटयत काउं' कृत्वा-विधायतपःसंयमादिकमितिशेषः, 'जे'इति पादपूरणे, यथा मुञ्चत, केभ्यः ?-सर्वदुःखेभ्यः, बलसारराजर्षिवाददिति ॥ २८ पंचमंप्रकीर्णकंतन्दुलवैचारिकंसमाप्तम् इति श्रीहीरविजयसूरिसेवितचरणेन्दीवरे श्रीविजयदानसूरीश्वरे विजयमाने वैराग्यशिरोमणीनां मुक्तशिथिलाचाराणां धनभावधनभव्यशिलीमुखसेवितक्रमणबिसप्रसूनानां श्रीआनन्दविमलसूरीश्वराणां शिष्याणुशिष्येण विजयविमलाख्येन पण्डितश्रीगुणसौभाग्यगणिप्राप्तन्दुलवैचारिकज्ञानांशेन श्रीतन्दुलवैचारिकस्येयमवचूरि समर्थिता। अत्र मया मूर्खशिरो- मणिना जिनाज्ञाविरुद्धं यद् व्याख्यातं लिखितं च तन्मयि रहे परमदयां कृत्वाऽऽगमज्ञैः संशोध्यमिति भद्रम् ॥ मुनि दीपरलसागरेण संशोधिता सम्पादिता तन्दुलवैचारिकस्य विजयविमल विरचिता टीका (अवधूरिः) परिसमाप्ता । *** Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [1] ભાવભરી વંદના જેમના દ્વા૨ા સૂત્રમાં ગુંથાયેલ જિનવાણીનો ભવ્ય વારસો વર્તમાનકાલીન ‘‘આગમસાહિત્ય''માં પ્રાપ્ત થયો એ સર્વે સૂરિવ આદિ આર્ષ પૂજ્યશ્રીઓને પંચમ ગણધર શ્રી સુધર્મા સ્વામી દશ પૂર્વધર શ્રી શŻભવસૂરિ દેવવાચક ગણિ દેવર્કિંગણિ ક્ષમાશ્રમણ સંઘદાસણિ જિનદાસ ગણિ મહત્તર શીલોકાચાર્ય મલયગિરિસૂરિ હરિભદ્રસૂરિ દ્રોણાચાર્ય વાદિવેતાલ શાંતિચંદ્ર સૂરિ શાંતિચંદ્ર ઉપાધ્યાય ગુણરત્નસૂરી આનંદ સાગરસૂરિજી જિન વિજયજી જંબુ વિજયજી લાભસાગરસુરિજી વીરભદ્ર ઋષિપાલ બ્રહ્મમુનિ તિલકસૂરિ - સૂત્ર-નિર્યુક્તિ - ભાષ્ય – ચૂર્ણિ – વૃત્તિ – આદિના રચયિતા અન્ય સર્વે પૂજ્યશ્રી વર્તમાન કાલિન આગમ સાહિત્ય વારસાને સંશોધન-સંપાદન-લેખન આદિ દ્વારા મુદ્રીત/અમુદ્રીત સ્વરૂપે રજૂ કર્તા સર્વે શ્રુતાનુરાગી પૂજ્યપુરુષોને ચંદ્રસાગર સૂરિજી બાબુ ધનપતસિંહ ૫. ભગવાનદાસ ચૌદ પૂર્વધ૨ શ્રી ભદ્બાહુ સ્વામી (અનામી) સર્વે શ્રુત સ્થવીર મહર્ષિઓ શ્રી શ્યામાચાર્ય જિનભદ્ર ગણિ ક્ષમાશ્રમણ સિદ્ધસેન ગણિ અગસ્ત્યસિંહ સૂરિ અભયદેવસૂરિ ક્ષેમકીર્તિસૂરિ આર્યરક્ષિત સૂરિ (?) ચંદ્ર સૂરિ મલ્લધારી હેમચંદ્રસૂરિ ધર્મસાગર ઉપાધ્યાય વિજય વિમલગણિ પુન્યવિજયજી અમરમુનિજી આચાર્ય તુલસી સ્મરણાંજલિ પં૰ બેચરદાસ ૫૦ રૂપેન્દ્રકુમાર શ્રુત પ્રકાશક સર્વે સંસ્થાઓ મુનિ માણેક ચતુરવિજયજી કનૈયાલાલજી ચંપક સાગરજી ૫૦ જીવરાજભાઈ ૫૦ હીરાલાલ Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [21 वृत्ति श्लोकप्रमाण आचार ८०० १०० ૪૫ આગમ મૂળ તથા વિવરણનું શ્લોક પ્રમાણદર્શક કોષ્ટક) क्रम आगमसूत्रनाम वृत्ति-कर्ता श्लोक प्रमाण २५५४ शीलानाचार्य १२००० २. |सूत्रकृत २१०० शीलाझाचार्य १२८५० ३. स्थान ३७०० अभदेवसूरि १४२५० ४. समवाय १६६७ अभयदेवसूरि ३५७५ भगवती १५७५१ अभयदेवसूरि १८६१६ ६. ज्ञाताधर्मकथा ५४५० अभयदेवसूरि ३८०० ७. उपासकदशा ८१२ अभयदेवसूरि ८. अन्तकृद्दशा ९०० अभयदेवसूरि ४०० ९. अनुत्तरोपपातिकदशा १९२ अभयदेवसूरि १०. प्रश्नव्याकरण १३०० अभयदेवसूरि ५६३० ११. विपाकश्रुत । १२५० अभयदेवसूरि ९०० १२. |औपपातिक ११६७ अभयदेवसूरि ३१२५ १३. राजप्रश्निय २१२० मलयगिरिसूरि ३७०० १४. जीवाजीवाभिगम ४७०० | मलयगिरिसरि १५. प्रज्ञापना ७७८७ मलयगिरिसूरि १६००० १६. सर्यप्रज्ञप्ति २२९६ / मलयगिरिसूरि १७. चन्द्रप्रज्ञप्ति २३०० ] मलयगिरिसरि १८. जम्बूद्वीपप्रज्ञप्ति ४४५४ | शान्तिचन्द्रउपाध्याय १८००० १९थी निरयावलिका ११०० चन्द्रसूरि ६०० २३. (पञ्च उपाङ्ग) २४. चतुःशरण ८० विजयविमलयगणि (?) २०० २५. आतुर प्रत्याख्यान १०० गुणरत्नसूरि (अवचूरि) (१) १५० २६. महाप्रत्याख्यान १७६ आनन्दसागरसूरि (संस्कृतछाया) १७६ २७. भक्तपरिज्ञा २१५ आनन्दसागरसूरि (संस्कृतछाया) २१५ २८. तन्दुल वैचारिक ५०० विजयविमलगणि (?) ५०० २९. संस्तारक १५५ गुणरत्न सूरि (अवचूरि) ३०. गच्छाचार* १७५ विजयविमलगणि १५६० |३१. गणिविद्या १०५ | आनन्दसागरसूरि (संस्कृतछाया) १०५ १४००० ९००० ९१०० ११० Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [3] • वृत्ति २२२५ ३८.] ३९. क्रम आगमसूत्रनाम • मूल । वृत्ति-कर्ता श्लोक प्रमाण श्लोकप्रमाण ३२. | देवेन्द्रस्तव ३७५ | आनन्दसागरसूरि (संस्कृत छाया) ३७५ |३३. मरणसमाधि में ८३७ आनन्दसागरसूरि (संस्कृत छाया) ३४. | निशीथ ८२१ जिनदासगणि (चूणि) २८००० सङ्घदासगणि (भाष्य) ७५०० ३५. वृहत्कल्प ४७३ | मलयगिरि+क्षेमकीर्ति ४२६०० सङ्घदासगणि (भाष्य) ७६०० १३६. व्यवहार ३७३ मलयगिरि ३४००० सङ्घदासगणि (भाष्य) ६४०० ३७. | दशाश्रुतस्कन्ध ८९६ /- ? - (चूर्णि) जीतकल्प * १३० सिद्धसेनगणि (चूर्णि) १००० महानिशीथ ४५४८ ४०. | आवश्यक १३० हरिभद्रसूरि २२००० ४१. ओघनियुक्ति नि.१३५५ द्रोणाचार्य (?)७५०० -पिण्डनियुक्ति * नि. ८३५ मलयगिरिसूरि ७००० ४२. | दशवैकालिक ८३५ | हरिभद्रसूरि ७००० ४३. उत्तराध्ययन २००० शांतिसूरि १६००० ४४. | नन्दी ७०० मलयगिरिसूरि ७७३२ |४५. अनुयोगद्वार । २००० मलधारीहेमचन्द्रसूरि ५९०० नोध :(१) 650 ४५ माम सूत्रीमा वर्तमान आणे पडेल, १ थी ११ अंगसूत्रो, १२ थी २७ उपांगसूत्रो, २४थी33 प्रकीर्णकसूत्रो ३४थी 36 छेदसूत्रो, ४० थी. ४३ मूळसूत्रो, ४४-४५ चूलिकासूत्रोना नाम प्रसिद्ध छे. (૨) ઉક્ત શ્લોક સંખ્યા અમે ઉપલબ્ધ માહિતી અને પૃષ્ઠ સંખ્યા આધારે નોંધેલ છે. જે. કે તે સંખ્યા માટે મતાંતર તો જોવા મળે જ છે. જેમકે આચાર સૂત્રમાં ૨૫૦૦, ૨૫૫૪, ૨૫૨૫ એવા ત્રણ શ્લોક પ્રમાણ જાણવા મળેલ છે. આવો મત-ભેદ અન્ય સૂત્રોમાં પણ છે. (3) 6s वृत्ति- नो छे ते जमे ४३८. संपान भुमनी छे. ते सिवायनी पास वृत्ति-चूर्णि साहित्य मुद्रित अभुद्रित अवस्थामा उपलब्ध छे०४. (४) गच्छाचार अने मरणसमाधि नविय चंदावेज्झय सने वीरस्तव प्रकीर्णक भावे छ. ४ २५ “आगमसुत्ताणि" भां भूप ३थे सने महाप''भा अक्षरशः ગુજરાતી અનુવાદ રૂપે આપેલ છે. તેમજ વીતત્ત્વ જેના વિકલ્પ રૂપે છે એ Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ પંચત્ત્વનું માન્ય અમે ‘‘ગામનુજ્ઞા’િ’માં સંપાદીત કર્યું છે. (૫) સોપ અને પિત્તુ એ બંને નિર્યુક્તિ વિકલ્પે છે. જે હાલ મૂળસૂત્ર રૂપે પ્રસિધ્ધ છે. જે બંનેની વૃત્તિ અમે આપી છે. તેમજ તેમાં મધ્યની ગાથાઓ પણ સમાવિષ્ટ થઈ છે. (૬) ચાર પ્રીળ સૂત્રો અને મહાનિશીય એ પાંચ આગમની કોઈ વૃત્તિ આદિ ઉપલબ્ધ થવાનો ઉલ્લેખ મળતો નથી. પ્રીજ ની સંસ્કૃત છાયા ઉપલબ્ધ છે તેથી મૂકી છે. નિશીથ-વૈશા-નિતત્ત્વ એ ત્રણેની વૃત્તિ આપી છે. જેમાં વશ અને નીત' એ બંને ઉપરવૃત્તિ મળતી હોવાનો ઉલ્લેખ છે, પણ અમે તે મેળવી શક્યા નથી. જ્યારે નિશિથ ઉપર તો માત્ર વીસમા ઉદ્દેશની જ વૃત્તિ નો ઉલ્લેખ મળે છે. * વર્તમાન કાળે ૪૫ આગમમાં ઉપલબ્ધ નિર્યુક્તિ: 1 क्रम नियुक्ति ૧. आचार-नियुक्ति सूत्रकृत-निर्युक्ति 3. રૂ. વૃહત્વ-નિવૃત્તિ * ૪. વ્યવહાર-નિર્મુત્તિ * दशाश्रुत०-निर्युक्ति ૬. श्लोकप्रमाण क्रम नियुक्ति ४५० २६५ [4] - १८० ६. आवश्यक- नियुक्ति ७. ओघनियुक्ति ८. पिण्डनियुक्ति ९. दशवैकालिक नियुक्ति १०. उत्तराध्ययन-निर्युक्ति નોંધ : (૧) અહીં આપેલ શ્લોક પ્રમાળ એ ગાથા સંખ્યા નથી. ૩૨ અક્ષરનો એક શ્લોક’' એ પ્રમાણથી નોંધાયેલ řોજ પ્રમાણ છે. (૨) * વૃદ્ધત્ત્વ અને વ્યવહાર એ બંને સૂત્રોની નિવૃત્તિ હાલ માવ માં ભળી ગઈ છે. જેનો યથાસંભવ ઉલ્લેખ વૃત્તિવાર મહર્ષિ એ ભાષ્ય ઉપરની વૃત્તિમાં કર્યો હોય તેવું જોવા મળેલ છે. श्लोकप्रमाण २५०० १३५५ ८३५ ५०० ७०० (૩) એપ અને પિન્ટુનિર્યુવિજ્ઞસ્વતંત્ર મૂનઝામ સ્વરૂપે સ્થાન પામેલ છે તેથી તેનું સ્વતંત્ર સંપાદન ગામ-૪૧ રૂપે થયેલ છે. (તેમજ આ સંપાદનમાં પણ છે. (૪) બાકીની છ નિવૃત્તિમાંથી દ્દશાશ્રુતન્ય નિયુક્તિ ઉપર યૂનિ અને અન્ય પાંચ નિર્યુક્તિ ઉપરની વૃત્તિ અમે અમારા સંપાદનમાં પ્રકાશીત કરી છે. જ્યાં આ છ નિર્યુક્તિ સ્પષ્ટ અલગ જોઈ શકાય છે. (૫) નિર્યુક્તિકર્તા તરીકે પદ્મવાદુયામી નો ઉલ્લેખ જ જોવા મળે છે. Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 151 ( वर्तमान आणे ४५ भागमभा ५६ भाष्यं क्रम भाष्यश्लोकप्रमाण | क्रम | भाष्य गाथाप्रमाण १. | निशीषभाष्य । ७५०० । ६. आवश्यकभाष्य ४८३ बृहत्कल्पभाष्य ओघनियुक्तिभाष्य * व्यवहारभाष्य ६४०० ८. पिण्डनियुक्तिभाष्य * पञ्चकल्पभाष्य । ३१८५ दशवकालिकभाष्य है जीतकल्पभाष्य | ३१२५ १०. उत्तराध्ययनभाष्य (?) سه ४६ » नोंध:(१) निशीष , बृहत्कल्प भने व्यवहारभाष्य न sal सङ्घदासगणि सोपान ४ाय छे. अमाप संपानमा निशीष भाष्य तेनी चूर्णि साये सने बृहत्कल्प तथा व्यवहार भाष्य तेनी-तेनी वृत्ति साथे समाविष्ट थथु छ. (२) पञ्चकल्पभाष्य अम॥२॥ आगमसुत्ताणि भाग-३८ मां शीत युं. (3) आवश्यकभाष्य भi uml प्रभा॥ ४८३ सयुमा १८३ ॥५८ मूळभाष्य ३५ छ भने 300 या अन्य भाष्यनी छे.नो समावेश आवश्यक सूत्रं-सटीकं भा. यो छे. [ विशेषावश्यक भाष्य पूज४ प्रसिध्ध थयुं छे ५९ते. समा आवश्यकसूत्र- (6५२नु भाष्य नथी भने अध्ययनो अनुसार नी. अ ब वृत्ति આદિ પેટા વિવરણો તો પાવર અને તપ એ બંને ઉપર મળે છે. જેનો અત્રે ઉલ્લેખ અમે કરેલ નથી.] (४) ओघनियुक्ति, पिण्डनियुक्ति , दशवैकालिकभाष्य नो समावेश तनी तेनी वृत्ति भां थयो.४ छ. ५॥ तेनो पता विशेनो लेप अमोने भणेल नथी. [ओघनियुक्ति ઉપર ૩૦૦૦ શ્લોક પ્રમાણ માધ્યનો ઉલ્લેખ પણ જોવા મળેલ છે.] (५) उत्तराध्ययनभाष्यनी ॥था नियुक्तिमा मणी यार्नु संमायछे (?) (5) मारीते अंग - उपांग - प्रकीर्णक - चूलिका मे ३५ आगम सूत्रो 6५२नो ओ६ માણનો ઉલ્લેખ અમારી જાણમાં આવેલ નથી. કોઈક સ્થાને સાક્ષી પાઠ-આદિ स्१३५ भाष्यगाथा सेवामणे छ. (७) भाष्यकर्ता तरी भुण्य नाम सङ्घदासगणि सेवा भणेल छे. तेम४ जिनभद्रगणि क्षमाश्रमण भने सिद्धसेन गणि नो ५५ ८५ भणे छ. 32&iz भाष्यन l અજ્ઞાત જ છે. Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [6] ७००० - - ( वर्तमान आणे ४५मागममा ५६५ चूर्णिः ) क्रम चूर्णि श्लोकप्रमाण) क्रम | चूर्णि श्लोकप्रमाण | १. आचार-चूर्णि । ८३०० ९. | दशाश्रुतस्कन्धचूर्णि २२२५ | २. सूत्रकृत-चूर्णि ९९०० | १०. पञ्चकल्पचूर्णि ३२७५ ३. भगवती-चूर्णि ३११४ | ११.| जीतकल्पचूर्णि १००० | ४. जीवाभिगम-चूर्णि | १५०० | १२. | आवश्यकचूर्णि | १८५०० ५. जंबूद्वीपप्रज्ञप्ति-चूर्णि १८७९ | १३.| दशवैकालिकचूर्णि । | ६. निशीथचूर्णि २८००० | १४. | उत्तराध्ययनचूर्णि । ५८५० ७. बृहत्कल्पचूर्णि १६००० । १५. नन्दीचूर्णि १५०० | ८. व्यवहारचूर्णि । १२०० | १६. | अनुयोगदारचूर्णि । । २२६५ नोध:(१) 651 १६ चूर्णिमाथी निशीथ , दशाश्रुतस्कन्ध, जीतकल्प में चूर्णि अभा२॥ २॥ સંપાદનમાં સમાવાઈ ગયેલ છે. (२.) आचार, सूत्रकृत, आवश्यक, दशवैकालिक, उत्तराध्ययन, नन्दी, अनुयोगद्वार એ સાત ઘૂ પૂજ્યપાદ આગમોદ્ધારક શ્રી એ પ્રકાશીત કરાવી છે. (3) दशवैकालिकनी की मे चूर्णि ४ अगत्स्यसिंहसूरिकृत छ तेनुं प्राशन पूश्य श्री. પુન્યવિજયજીએ કરાવેલ છે. (४) जंबूद्वीपप्रज्ञप्तिचूर्णि विशे लाल पडीया प्रभावित (मुं ४२ छ. भगवती चूर्णि तो भने ४ छ, ५ ४० शीत 45 नथी. तभ४ वृहत्कल्प , व्यवहार, पञ्चकल्प मेरा स्तमती सभेछ । शीत यार्नु भा नथी. (५) चूर्णिकार तरी जिनदासगणिमहत्तरन्न म मुख्यत्वे संमाय छे. 32603 मते અમુક પૂના કર્તાનો સ્પષ્ટોલ્લેખ મળતો નથી. "माराम-पंयांजी" चिन्त्यमानत" ૧ વર્તમાન કાળે પ્રાપ્ત આગમ સાહિત્યની વિચારણા પછી ખરેખર આગમના પાંચ અંગોમાં કેટલું અને શું ઉપલબ્ધ છે તે જાણ્યા પછી એક પ્રશ્ન થાય કે આગમ પંચાંગી नी बातो मीयिय छ. अंग-उपांग-प्रकीर्णक-चूलिका में उ५ भागमा पर પણ નથી. એટલે ૩પ આગમનું એક અંગ તો અપ્રાપ્ય જ બન્યું. સૂત્ર પરત્વે ઉપલબ્ધ નિયુક્તિ ફક્ત છ છે. એટલે ૩૯ આગમોનું એક અંગ અપ્રાપ્ય જ બન્યું. मारीत यiz भाष्य, इयां नियुक्ति माने यांड चूर्णिन। ममा वर्तमान अणे सुव्यवस्थित पंचांगी मे मात्र आवश्यक सूत्र नी गाय. २ नंदीसूत्र मां पंचांगीने ५६ संग्रहणी, प्रतिपत्तिमोवन ५० से. Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [7] ૪૫ આગમ અંતર્ગત વર્તમાન કાળે ઉપલબ્ધ વિભાગો [સૂચના :– અમે સંપાદીત કરેલ આમસુત્તનિ-ટી માં બેકી નંબરના પૃષ્ઠો ઉપર જમણી બાજુ ગામસૂત્ર ના નામ પછી અંકો આપેલ છે. જેમકે ૧/૩/૬/૨/૫૪ વગેરે. આ અંકો તે તે આગમના વિભાગીકરણને જણાવે છે. જેમકે ખાવામાં પ્રથમ અંક શ્રુતન્યનો છે તેના વિભાગ રૂપે બીજો અંક પૂત્તા છે તેના પેટા વિભાગ રૂપે ત્રીજો અંક અધ્યયન નો છે. તેના પેટા વિભાગ રૂપે ચોથો અંક ઉદ્દેશ નો છે. તેના પેટા વિભાગ રૂપે છેલ્લો અંક મૂત્તનો છે. આ મૂત્ત ગદ્ય કે પદ્ય હોઈ શકે. જો ગદ્ય હોય તો ત્યાં પેરેગ્રાફ સ્ટાઈલથી કે ટુ લખાણ છે અને ાથા/પદ્ય ને પદ્યની સ્ટાઈલથી ! – II ગોઠવેલ છે. પ્રત્યેક આગમ માટે આ રીતે જ ઓબ્લિકમાં () પછી ના વિભાગને તેના-તેના પેટા-પેટા વિભાગ સમજવા. જ્યાં જે-તે પેટા વિભાગ ન હોય ત્યાં (-) ઓબ્લિક પછી ડેસ મુકીને તે વિભાગ ત્યાં નથી તેમ સુચવેલું છે.] (૧) વાર - પૂના નામક પેટા વિભાગ બીજા શ્રુતસ્કન્ધ માં જ છે. (૨) મૂત્રત (રૂ) (૩) સ્થાન - સ્થાન/અય્યવનામૂનું समवायः / मूलं (૪) સનવાવ (५) भगवती शतकं/वर्ग:-अंतरशतकं / उद्देशकः /मूलं અહીં શત ના પેટા વિભાગમાં બે નામો છે. (૧) વર્ષાં (૨) અંતગતજ કેમકે શતTM ૨૧, ૨૨, ૨૩ માં શતદ્દ ના પેટા વિભાાગનું નામ વર્ઝ જ શાવેલ છે. શતક - રૂ૩,૩૪,૩૧,૩૬,૪૦ ના પેટા વિભાગને અંતશતજ અથવા શતગત, નામથી ઓળખાાવાય છે. - श्रुतस्कन्धः/चूला/अध्ययनं/उद्देशकः /मूलं - - श्रुतस्कन्धः/अध्ययनं / उद्देशकः/मूलं (૬) જ્ઞાતાધર્મળવા- શ્રુતા/વળ:/ધ્યયનું મૂર્ત પહેલા શ્રુતાત્મ્ય માં અય્યપન જ છે. બીજા શ્રુતત્ત્વ નો પેટાવિભાગ વń નામે છે અને તે વર્જા ના પેટા વિભાગમાં અધ્યયન છે. (७) उपासकदशा- अध्ययनं/मूलं (૮) બાશા- વર્મા બધ્યવર્ત મૂર્ત (૧) અનુત્તરૌપપાતિશા-વર્ષા/ગધ્યયન/મૂ| (૧૦) દ્રાવ્યાર્પણ-દ્વાર/અધ્યયન/મૂર્ત આશ્રવ અને સંવત્ એવા સ્પષ્ટ બે ભેદ છે જેને બાધવદાર અને સંવરદ્વાર કહ્યા છે, (કોઈક દા ને બદલે શ્રુતન્ય શબ્દ પ્રયોગ પણ કરે છે) (૧૧) વિષાશ્રુત-શ્રુતજન્ય: અધ્યયનુંમૂર્ત (૧૨) ભૌવાતિ- મૂર્છા (૧૩) રાખપ્રીવ- મૂર્છા Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (१४) जीवाजीवाभिगम- *प्रतिपत्तिः/* उद्देशकः/मूलं આ આગમમાં ઉક્ત ત્રણ વિભાગો કર્યા છે તો પણ સમજણ માટે પ્રતિપત્તિ પછી એક પેટાવિભાગ नोधनय छे. 34 प्रतिपत्ति -३-भां नैरइय, तिरिक्खजोणिय, मनुष्य, देव सेवा यार पेटविला ५छ. तथा तिपत्ति (नेरइयआदि)/उद्देशकः/मूलं भेरीत स्पष्ट असर पाउदा छ, मेश ६ प्रतिपत्ति ना उद्देशकः न१ नथी पad पेटविलास प्रतिपत्तिः नामेछ. । प्रज्ञापना- पदं/उद्देशकः/द्वार/मूलं पदन! पेट विलमi sis उद्देशकः छ, Ais द्वार छ ५४ पद-२८न। विभाni उद्देशकः અને તેના પેટા વિભાગમાં તારું પણ છે. (१६) सूर्यप्रज्ञप्ति- प्राभृतं/प्राभृतप्राभृतं/मूलं (१७) चन्द्रप्राज्ञप्ति- प्राभृतं/प्राभृतप्राभृत/मूलं भाग १६-१७भ प्रामृतप्रामृत ना ५५ प्रतिपत्तिः । पेट विun छ. ५५ उद्देशकः kि મુજબ તેની વિશેષ વિસ્તાર થાયેલ નથી. (१८) जम्बूदीपप्राप्ति- वक्षस्कारः/मूलं (१९) निरयावलिका - अध्ययन/मूलं (२०) कल्पवतंसिका - अध्ययन/मूलं (२१) पुष्पिता - अध्ययन/मूलं (२२) पुष्पचूलिका - अध्ययन/मूलं (२३) वण्हिदशा - अध्ययन/मूलं मासम८ थी २३ निरयावलिकादि नाममा साथै मोवाम भने 64iगन पाय तरी सूत्रा मोजावेदा.di[-1, निरयावलिका, 4-२ कल्पवतंसिका... पोरे ४सपा (२४ थी ३३) चतुःशरण (आदि दशेपयत्रा) मूलं (३४) निशीय • उद्देशकः/मूलं (३५) बृहत्कल्प - उद्देशकः/मूलं (३६) व्यवहार - उद्देशकः/मूलं (३७) दशाश्रुतस्कन्ध - दशा/मूलं (३८) जीतकल्प - मूलं (३९) महानिशीय - अध्ययन/उद्देशकः/मूलं (४०) आवश्यक - अध्ययन/मूलं (४१) ओघ/पिण्डनियुक्ति - मूलं (४२) दशवैकालिक - अध्ययन/उद्देशकः/मूलं (४३) उत्तराध्ययन - अध्ययनं//मूलं (४४- ४५) नन्दी-अनुयोगद्वार - मूलं Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [9] - - 1 ७० ७३ 1१०.1 અમારા સંપાદીત ૪૫ આગમોમાં આવતા મૂલ નો અંક તથા તેમાં સમાવિષ્ટ ગાથા क्रम आगमसूत्र | मूलं गाथा | क्रम | आगमसूत्र मूलं | गाथा आचार | ५५२ १४७ २४. ] चतुःशरण सूत्रकृत ८०६ | ७२३ | २५. आतुरप्रत्याख्यान ७१ स्थान १०१० | १६९ २६. । महाप्रत्याख्यानं १४२ । १४२ समवाय ३८३ ९३ २७. । भक्तपरिज्ञा १७२ १७२ भगवती १०८७ ११४ । २८. तंदुलवैचारिक १६१ १३९ ज्ञाताधर्मकथा २४१ ५७ २९. संस्तारक १३३ । १३३ उपासक दशा गच्छाचार १३७ । १३७ अन्तकृद्दशा १२ । ३१. | गणिविद्या ८२ अनुत्तरोपपातिक १३ ४ | ३२. | देवेन्द्रस्तव ३०७ | ३०७ प्रश्नव्याकरण ४७ १४ | ३३. | मरणसमाधि ६६४ ६६४ विपाकश्रुत निशीष १२. औपपातिक बृहत्कल्प २१५ १३.| राजप्रश्निय व्यवहार २८५ १४. जीवाभिगम ३९८ ९३ । ३७. | दशाश्रुतस्कन्ध ११४ १५. प्रज्ञापना ६२२ २३१ | ३८. जीतकल्प १०३ | १०३ १६. सूर्यप्रज्ञप्ति २१४ १०३ । ३९. महानिशीथ 1१५२८ १७. | चन्द्रप्रज्ञप्ति २१८ १०७ । ४०. आवश्यक १८.| जम्बूदीपप्रज्ञप्ति १३१ ओघनियुक्ति ११६५ |११६५ |१९. | निरयावलिका ___ - | ४१. | पिण्डनियुक्ति ७१२ । ७१२ २०.| कल्पवतंसिका १ | ४२. | दशवैकालिक ५४० | ५१५ २१. पुष्पिता उत्तराध्ययन १७३१ १६४० २२. | पुष्पचूलिका १ | ४४. | नन्दी १६८ । ९३ २३. वहिदशा | १ ४५. | अनुयोगद्वार ३५० | १४१ ११. ८५ नो५ :- 651. गाथा संध्यानो समावेश मूलं भां 45 ४ ०१५ . ते मूल सिपायनी अलग गाथा सम४वी ना. मूल श६ मे समो. सूत्र भने गाथा बने माटे नो मापेको संयुक्त अनुभछ. गाथा बधा४ संपाइनोमा सामान्य घरावती होवाथी तेनो सस આપેલ છે. પણ સૂત્રના વિભાગ દરેક સંપાદકે ભિન્નભિન્ન રીતે કર્યા હોવાથી અમે સૂત્રાંક જુદો પાડતા નથી. Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [10] [૧૧] [૧૨] [૧] [૧૪] [૧૫] [૧] [૭] - અમારા પ્રકાશનો:अभिनव हेम लघुप्रक्रिया - १ - सप्ताङ्ग विवरणम् अभिनव हेम लघुप्रक्रिया - २ - सप्ताङ्ग विवरणम् अभिनव हेम लघुप्रक्रिया - ३ - सप्ताङ्ग विवरणम् अभिनव हेम लघुप्रक्रिया - ४ - साप्ताङ्ग विवरणम् कृदन्तमाला चैत्यवन्दन पर्वमाला चैत्यवन्दन सङ्ग्रह - तीर्थजिनविशेष चैत्यवन्दन चोविशी शत्रुक्षय भक्ति [आवृत्ति-दो] अभिनव जैन पञ्चाङ्ग - २०४६ અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ - ૧- શ્રાવક કર્તવ્ય – ૧ થી ૧૧ અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ – ૨- શ્રાવક કર્તવ્ય - ૧૨ થી ૧૫ અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ - ૩- શ્રાવક કર્તવ્ય - ૧ થી ૩૬ નવપદ – શ્રીપાલ (શાશ્વતી ઓળીના વ્યાખ્યાન રૂપે). સમાધિ મરણ [વિધિ - સૂત્ર - પદ્ય – આરાધના-મરણભેદ-સંગ્રહ] ચૈિત્યવંદન માળા [૭૭ ચૈત્યવનંદનોનો સંગ્રહ તત્વાર્થ સૂત્ર પ્રબોધટીકા [અધ્યાય-૧] તત્વાર્થ સૂત્રના આગમ આધાર સ્થાનો સિદ્ધાચલનો સાથ આવૃત્તિ - બે ચૈત્ય પરિપાટી અમદાવાદ જિનમંદિર ઉપાશ્રય આદિ ડિરેક્ટરી શત્રુંજય ભક્તિ [આવૃત્તિ - બે શ્રી નવકારમંત્ર નવલાખ જાપ નોંધપોથી શ્રી ચારિત્ર પદ એક કરોડ જાપ નોંધપોથી શ્રી બાવ્રત પુસ્તિકા તથા અન્ય નિયમો - [આવૃત્તિ - ચાર અભિનવ જૈન પંચાંગ - ૨૦૪૨ [સર્વપ્રથમ ૧૩ વિભાગોમાં શ્રી જ્ઞાનપદ પૂજા અંતિમ આરાધના તથા સાધુ સાધ્વી કાળધર્મ વિધિ શ્રાવક અંતિમ આરાધના [આવૃત્તિ ત્રણ. વીતરાગ સ્તુતિ સંચય [૧૧૫૧ ભાવવાહી સ્તુતિઓ] (પૂજ્ય આગમોદ્ધારક શ્રી ના સમુદાયના) કાયમી સંપર્ક સ્થળો તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા – અધ્યાયતત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા - અધ્યાયતત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા- અધ્યાય-૩ તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા - અધ્યાય-૪ [૧૮] [૧૯] [] રિ૧] [૨] રિ૩] [૨૪] રિપ [૨૭] [૨૮] [૨૯] [30] [૩૧] [૩૨] [૩૩] [૩૫] Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [२७] [3८ [11] [35] તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા – અધ્યાય-૫ તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા- અધ્યાય તત્વાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા - અધ્યાય-૭ [3] તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા - અધ્યાય-૮ [४०] તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા-અધ્યાય-૯ ૪૧] તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા - અધ્યાય-૧૦ પ્રકાશન ૧ થી ૪૧ અભિનવશ્રુત પ્રકાશને પ્રગટ કરેલ છે. [४२] आयारो [आगमसुत्ताणि-१] पढमं अंगसुत्तं [४३] सूयगडो [आगमसुत्ताणि-२] वीअं अंगसुत्तं [४४] ठाणं [आगमसुत्ताणि-३] तइयं अंगसुत्तं [४५] समवाओ [आगमसुत्ताणि-४] चउत्थं अंगसुत्तं [४६] विवाहपन्नति [आगमसुत्ताणि-५] पंचमं अंगसुतं [४७] नायाधम्मकहाओ [आगमसुत्ताणि-६] छई अंगसुत्तं [४८] उवासगदसाओ [आगमसुत्ताणि-७] सत्तमं अंगसुतं [४९] अंतगडदसाओ [आगमसुत्ताणि-८] अट्ठमं अंगसुतं [५०] अनुत्तोववाइयदसाओ [आगमसुत्ताणि-९] नवमं अंगसुत्तं [५१] पाहावागरणं [आगमसुत्ताणि-१०] दसमं अंगसुत्तं [५२] विवागसूयं [आगमसुत्ताणि-११] एयरसमं अंगसुत्तं [५३] उववाइयं [आगमसुत्ताणि-१२ ] पढम उवंगसुत्तं [५४] रायप्पसेणियं [आगमसुत्ताणि-१३ ] वीअं उवंगसुत्तं [५५] जीवाजीवाभिगमं [आगमसुत्ताणि-१४] तइयं उवंगसुतं [५६] पन्नवणासुत्तं [आगमसुत्ताणि-१५] चउत्वं उवंगसुत्तं [५७] सूरपन्नतिः [आगमसुत्ताणि-१६ ] पंचमं उवंगसुत्तं [५८] चंदपत्रत्तिः [आगमसुत्ताणि-१७] छठं उवंगसुत्तं [५९] जंबूद्दीवपन्नति [आगमसुत्ताणि-१८] सत्तमं उवंगसुत्तं [६०] निरयायलियाणं [आगमसुत्ताणि-१९] अनुमं उवंगसुत्तं [६१] कप्पवडिंसियाणं [आगमसुताणि-२०] नवमं उवंगसुत्तं [६२] पुफियाणं [आगमसुत्ताणि-२१] दसमं उवंगसुत्तं [६३] पुष्फचूलियाणं [आगमसुत्ताणि-२२] एक्करसमं उवंगसुतं [६४] वहिदसाणं [आगमसुताणि-२३ ] बारसम उवंगसुत्तं [६५] चउसरणं [आगमसुत्ताणि-२४ ] पढमं पईण्णगं [६६] आउरपच्चक्खाणं [आगमसुत्ताणि-२५ ] बीअं पईण्यगं [६७] महापच्चक्खाणं [आगमसुत्ताणि-२६] तीइयं पईण्णगं [६८] भत्तपरिण्णा [आगमसुत्ताणि-२७] चउत्यं पईण्णमं Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [12] [६९] तंदुलयेयालियं [आगमसुत्ताणि-२८] पंचमं पईण्णगं [७०] संथारगं [आगमसुत्ताणि-२९] छठं पईण्णगं [७१] गच्छायार [आगमसुत्ताणि-३०/१] सत्तमं पईग्णाग-१ [७२] चंदावेज्झयं [आगमसुत्ताणि-३०/२ ] सत्तमं पईण्णग-२ [७३] गणिविज्जा [आगमसुत्ताणि-३१] अट्ठमं पईण्णगं [७४] देविदत्थओ [आगमसुत्ताणि-३२] नवमं पईण्णगं [७५] मरणसमाहि [आगमसुत्ताणि-३३/१ ] दसमं पईण्णगं-१ [७६] वीरत्थव [आगमसुत्ताणि-३३/२ ] दसमं पईण्णग-२ [७७] निसीह [आगमसुत्ताणि-३४] पढम छेयसुत्तं [७८] बुहकप्पो [आगमसुत्ताणि-३५] बीअं छेयसुत्तं [७९] ववहार [आगमसुत्ताणि-३६] तइयं छेयसुत्तं [८०] दसासुयक्खंधं [आगमसुत्ताणि-३७] चउत्थं छेयसुत्तं [८१] जीयकप्पो [आगमसुत्ताणि-३८/१] पंचमं छेयसुत्तं-१ [८२] पंचकप्पभास [आगमसुत्ताणि-३८/२ ] पंचमं छेयसुत्तं-२ [८३] महानिसीहं [आगमसुत्ताणि-३९] छठं छेयसुत्तं [८४] आवसस्सयं [आगमसुत्ताणि-४०] पढमं मूलसुत्तं [८५] ओहनित्ति [आगमसुत्ताणि-४१/१] बीअं मूलसुत्तं-१ [८६] पिंडनिश्रुत्ति [आगमसुत्ताणि-४१/२ ] बीअं मूलसुत्तं-२ [८७] दसवेयालियं [आगमसुत्ताणि-४२] तइयं मुलसुत्तं [८८] उतरज्झयणं [आगमसुत्ताणि-४३] चउत्थं मूलसुत्तं [८९] नंदीसूर्य [आगमसुत्ताणि-४४ ] पढमा चूलिया [९०] अनुओगदारं __ [आगमसुत्ताणि-४५] बितिया चूलिया પ્રકાશન ૪૨ થી ૯૦ આગમકૃત પ્રકાશને પ્રગટ કરેલ છે. [१] मायार ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૧] પહેલું અંગસૂત્ર [२] सू413 - ગુજરાતી અનુવાદ આગમદી-૧] બીજું અંગસૂત્ર fe3] - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૧ ત્રીજું અંગસૂત્ર [४] समाय ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૧] ચોથું અંગસુત્ર [૫] વિવાહપત્તિ - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમર્દીપ-૨) પાંચમું અંગસૂત્ર [es] नायाधम्म- ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૩]. છઠ્ઠ અંગસૂત્ર [८७] वासनहसा - ગુજરાતી અનુવાદ આગમદીપ-૩] સાતમું અંગસૂત્ર [cl] मंत६i - ગુજરાતી અનુવાદ આગમદીપ-૩] આઠમું અંગસૂત્ર [૯] અનુત્તરોપપાતિકદસા- ગુજરાતી અનુવાદ આગમદીપ-૩] નવમું અંગસૂત્ર [१००] पहावा- ગુજરાતી અનુવાદ આગમદીપ-૩] દશમું અંગસૂત્ર Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (13 [૧૦૧] વિવાગસૂય - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદપ-૩] અગિયારમું અંગસૂત્ર [૧૦૨] ઉવવાઈયા ગુજરાતી અનુવાદ આગમદીપ-૪] પહેલું ઉપાંગસૂત્ર [૧૦] રાયખસેણિય - ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૪] બીજું ઉપાંગસૂત્ર [૧૪] જીવાજીવાભગમ- ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૪] ત્રીજું ઉપાંગસૂત્ર [૧૦પ પન્નવણાસુર ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૪] ચોથું ઉપાંગસૂત્ર ૧૦] સૂરપન્નત્તિ – ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૫] પાચમું ઉપાંગસૂત્ર [૧૭] ચંદપન્નતિ- ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૫] છઠ્ઠ ઉપાંગસૂત્ર [૧૦૮] જંબુદ્િવપન્નતિ - ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૫] સાતમું ઉપાંગસૂત્ર [૧૦૯ નિરયાવલિયા - ગુજરાતી અનુવાદ આગમદીપ-૫ આઠમું ઉપાંગસૂત્ર [૧૧] કષ્પવડિસિયા - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૫] નવમું ઉપાંગસૂત્ર [૧૧૧] પુષ્ક્રિયા - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૫] દશમું ઉપાંગસૂત્ર [૧૧૨] પુફલિયા- ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૫] અગિયારમું ઉપાંગસૂત્ર [૧૧૩] વરિષ્ઠદસા - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૫] બારમું ઉપાંગસૂત્ર [૧૪] ચઉસરણ - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૬] પહેલો પત્રો [૧૧૫] આઉરપ્પચ્ચખ્ખાણ- ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-] બીજો પયગ્નો [૧૧] મહાપચ્ચખ્ખાણ - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૬] ત્રીજો પક્ષો [૧૧૭] ભતપરિશ્તા – ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૬] ચોથો પત્રો [૧૧૮] તંદુલયાલિય - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૬] પાંચમો પડ્યો [૧૧૮] સંથારગ – ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૬] છઠ્ઠો પડ્યો [૧૨] ગચ્છાચાર - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-કો સાતમો પયગ્નો-૧ [૧૧] ચંદાવર્ઝાય- ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૬] સાતમો પયગ્નો-૨ [૧૨૨) ગણિવિજ્જા - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-%] આઠમો પયજ્ઞો [૧૨૩] દેવિંદત્ય ગુજરાતી અનુવાદ આગમદીપ-%] નવમો પડ્યો [૧૨૪] વીરત્યવ- ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૬] દશમો પડ્યો [૧૨૫] નિસીહ ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૬] પહેલું છેદસૂત્ર [૧૨] બુહતકખ- ગુજરાતી અનુવાદ અગમદીપ-છં] બીજું છેદસૂત્ર [૧૧૭] વવહાર- . ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૬] ત્રીજું છેદસૂત્ર [૧૨૮] દસાસુયબંધ - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-] ચોથું છેદસૂત્ર [૧ર૯) જીથપ્પો - ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપપાંચમું છેદસૂત્ર [૧૩૦ મહાનિસીહ- ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-છ છછું છેદસૂત્ર [૧૩૧આવસય - ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૭) પહેલું મૂલસુત્ર [૧૩૨] હનિજુત્તિ- ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૭] બીજું મૂલસુત્ર-૧ [૧૩] પિંડનિસ્તુતિ - ગુજરાતી અનુવાદ આગમદીપ-૭] બીજું મૂલસુત્ર-૨ [૧૩] દસયાલિય - ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૭૩ ત્રીજું મુલસૂત્ર Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [14] - [१५] 6त२४७AR- ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૭] ચોથું મૂલસુત્ર [१35] महीसुतं - ગુજરાતી અનુવાદ આગમદીપ-૭] પહેલી ચૂલિકા [૧૩] અનુયોગદ્વાર - ગુજરાતી અનુવાદ [આગામદીપ-૭] બીજી ચૂલિકા પ્રકાશન ૯૧ થી ૧૩૭ આગમદીપ પ્રકાશને પ્રગટ કરેલ છે. [૧૩૮] દીક્ષા યોગાદિ વિધિ [૧૩] ૪૫ આગમ મહાપૂજન વિધિ [१४०] आचारागसूत्रं सटीक आगमसुत्ताणि सटीकं-१ [१४१] सूत्रकृताङ्गसूत्रं सटीक आगमसुत्ताणि सटीक-२ [१४२] स्थानाङ्गसूत्रं सटीकं आगमसुत्ताणि सटीक-३ [१४३] समवायाङ्गसूत्रं सटीकं आगमसुत्ताणि सटीकं-४ [१४४] भगवतीअङ्गसूत्रं सटीकं आगमसुत्ताणि सटीकं-५/६ [१४५] ज्ञाताधर्मकथाङ्गसूत्रं सटीकं आगमसुत्ताणि सटीकं-७ [१४६] उपासकदशाङ्गसूत्रं सटीकं आगमसुत्ताणि सटीकं-७ [१४७] अन्तकृद्दशाङ्गसूत्रं सटीकं आगमसुत्ताणि सटीकं-७ [१४८] अनुत्तरोपपातिकदशाङ्गसूत्रं सटीक आगमसुत्ताणि सटी-७ [१४९] प्रश्नव्याकरणागसूत्रं सटीकं आगमसुत्ताणि सटीकं-७ विपाकश्रुताङ्गसूत्रं सटीकं आगमसुत्ताणि सटीक-८ [१५१] औपपातिकउपाङ्गसूत्रं सटीकं आगमसुत्ताणि सटीकं-८ [१५२] राजप्रश्नियउपाङ्गसूत्रं सटीक आगमसुत्ताणि सटीक-८ [१५३] जीवाजीवाभिगमउपाङ्गसूत्रं सटीकं आगमसुत्ताणि सटीकं-९ [१५४] प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रं सटीकं आगमसुत्ताणि सटीकं-१०/११ [१५५] सूर्यप्रज्ञप्तिउपाङ्गसूत्रं सटीकं आगमसुत्ताणि सटीक-१२ [१५६] चन्द्रप्रज्ञप्तिउपाङ्गसूत्रं सटीक आगमसुत्ताणि सटीकं १२ [१५७] जम्बूद्वीवप्रज्ञप्तिउपागसूत्रं सटीक आगमसुत्ताणि सटीक-१३ [१५८] निरयावलिकाउपाङ्गसूत्रं सटीकं आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१५९] कल्पवतंसिकाउपाङ्गसूत्रं सटीक आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१६० पुष्पिताउपाङ्गसूत्रं सटीकं आगमसुत्ताणि सटीक-१४ [१६१] पुष्पचूलिकाउपाङ्गसूत्रं सटीक आगमसुत्ताणि सटीक-१४ [१६२] चण्हिदसाउपाङ्गसूत्रं सटीकं आगमसुत्ताणि सटीकं.-१४ [१६३] चतुःशरणप्रकीर्णकसूत्र सटीक आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१६४] आतुरप्रत्याव्यानप्रकीर्णकसूत्रं सटीक आगमसुत्ताणि सटीक-१४ [१६५] महाप्रत्याख्यानप्रकीर्णकसूत्रं सच्छायं आगमसुत्ताणि सटीक-१४ [१६६] भक्तपरिज्ञाप्रकीर्णकसूत्रं सच्छायं आगमसुत्ताणि सटीक-१४ [१५०] Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [15] [१६७ ] तंदुलवैचारिक प्रकीर्णकसूत्रं सटीक [१६८ ] संस्तारकप्रकीर्णकसूत्रं सच्छायं [ १६९ ] गच्छाचारप्रकीर्णकसूत्रं सटीकं [ १७० ] गणिविद्याप्रकीर्णकसूत्रं सच्छायं [१७१] देवेन्द्रस्तचप्रकीर्णकसूत्रं सच्छायं [ १७२ ] मरणसमाधिप्रकीर्णकसूत्रं सच्छायं [१७३ ] निशीथछेदसूत्रं सटीकं [१७४] वृहत्कल्पछेदसूत्रं सटीकं [१७५ ] व्यवहारछेदसूत्रं सटीक [१७६ ] दशाश्रुतस्कन्धछेदसूत्रं सटीकं [१७७] जीतकल्पछेदसूत्रं सटीक [१७८ ] महानिशीयसूत्रं (मूलं ) [ १७९ ] आवश्यकमूलसूत्रं सटीकं [१८०] ओघनियुक्तिमूलसूत्रं सटीकं [१८१] पिण्डनिर्युक्तिमूलसूत्रं सटीक [१८२] दशवैकालिकमूलसूत्रं सटीकं [१८३] उत्तराध्ययनमूलसूत्रं सटीकं [१८४ ] नन्दी - चूलिकासूत्रं सटीक [१८५] अनुयोगद्वारचूलिकासूत्रं सटीक आगमसुत्ताणि सटीक - १४ आगमसुत्ताणि सटीकं - १४ आगमसुत्ताणि सटीक - १४ आगमसुत्ताणि सटीकं - १४ आगमसुत्ताणि सटीक - १४ आगमसुत्ताणि सटीकं - १४ आगमसुत्ताणि सटीकं- १५-१६-१७ आगमसुत्ताणि सटीकं- १८-१९-२० आगगम सुत्ताणि सटीकं - २१-२२ आगमसुत्ताणि सटीक - २३ आगमसुत्ताणि सटीकं २३ आगमसुताणि सटीकं २३ आगमसुत्ताणि सटीकं २४-२५ आगम सुत्तामि सटीकं - २६ आगमसुत्ताणि सटीकं - २६ आगमसुत्ताणि सटीकं - २७ आगमसुत्ताणि सटीक - २८-२९ आगमसुत्ताणि सटीकं - ३० आगमसुताणि सटीकं - ३० પ્રકાશન ૧૩૯ થી ૧૮૫ આગમશ્રુત પ્રકાશને પ્રગટ કરેલ છે. -: संपर्क स्थण :‘આગમ આરાધના કેન્દ્ર' શીતલનાથ સોસાયટી-વિભાગ-૧, ફલેટ નં-૧૩, ૪થે માળે શ્રી નમિનાથ જૈન દેરાસરજી પાછળ, ન્હાઈ સેન્ટર, ખાનપુર અમદાવાદ-૧ Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [16] ‘“आगमसुत्ताणि-सटीकं” भाग १ थी ३० नुं विवर समाविष्टा आगमाः [आगमसुत्ताणि भाग- 9 भाग - २ भाग-३ भाग-४ भाग- ५-६ भाग-७ भाग-८ भाग-१ भाग-१०-११ भाग- १२ भाग- १३ भाग-१४ आयार सूत्रकृत स्थान भाग- २७ भाग - २८-२९ भाग-३० समवाय भगवती ( अपरनाम व्याख्याप्रज्ञप्ति) | ज्ञाताधर्मकथा, उपासकदशा, अन्तकृद्दशा, अनुत्तरोपपातिकदशा, प्रश्नव्याकरण विपाकश्रुत, औपपातिक, राजप्रश्निय जीवाजीवाभिगम प्रज्ञापना सूर्यप्रज्ञप्ति, चन्द्रप्रज्ञप्ति जम्बूद्वीपप्रज्ञप्ति निरवायलिका, कल्पवतंसिका, पुष्पिका, पुष्पचूलिका वहिदशा, चतुःशरण, आतुरप्रत्याख्यान, महाप्रत्याख्यान, भक्त परिज्ञा तन्दुलवैचारिक, संस्तारक, गच्छाचार, गणिविद्या, देवेन्द्रस्तव, मरणसमाधि | भाग - १५ १६ १७ नीशीथ भाग - १८-१९-२० बृहत्कल्प भाग- २१-२२ व्यवहार भाग - २३ भाग - २४-२५ | भाग-२६ दशाश्रुतस्कन्ध, जीतकल्प, महनिशीथ आवश्यक ओघनिर्युक्ति, पिण्डनिर्युक्ति दशवैकालिक उत्तराध्ययन नन्दी, अनुयोगद्वार Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भाष्य 21 Private & Personal Use Only