Book Title: Aatmanushasan
Author(s): Bansidhar Shastri
Publisher: Jain Granth Ratnakar Karyalay
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022323/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ reeramaARSA PRO banda - zrIbhagavaraNabhadabhadanta viracita - aatmaanushaasn| Haries HAN / anuvAdaka paM. baMzIdhara shaalii| SASTRA anSHORSHANAMINEET BREMIRMER RESS Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavadguNabhadrabhadantaviracita aatmaanushaasn| zrIyuta paNDita vaMzIdharajI zAstrIkRta navIna hindI bhASA-TIkA sahita / prakAzaka, jainagrantharatnAkara kAryAlaya hIrAbAga, giragA~va. saccidAnaMda priMTiMga prepa sopala mudrita huaa| phAlguna, vi0 1972. / prathamAvRtti { phebruvArI 1916 I0 } mUlya 1 // kapaDekI jildakA mUlya // Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rA. rA. prabhU goviMda kAnaDeke solApUra- ghara naMbara 4010 zukravArapeTha, sacidAnaMda chApakhAne meM chapAkara jainagraMtha - ratnAkara kAryAlaya ke mAli kane hIrAbhAga, poSTa giragAMva, baMbaI meM prasiddha kiyA. Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa graMthakI prazaMsA. . . . naina saMpradAyameM yoM to sabhI viSayoMke graMtha prAya upalabdha hote haiM paraMtu adhyAtma graMthoMkA sabase adhika bAhulya hai| yaha AtmAnuzAsana bhI eka apane DhaMgakA apUrva adhyAtma-graMtha hai| isakI prazaMsAmeM mIyuta paMDita ToDaramalajIne eka hiMdI padya kahA hai: - sohai jinazAsanameM AsamAnuzAsana zruta, mAkI dukhahArI sukhakArI sAMcI shaasnaa| jAko guNabhadra karatA guNabhadra jAko jAni, bhadraguNadhArI bhanya karata upAsanA // aise sAra zAstrako prakAzeM artha jIvanako bane upakAra nAzai midhyA bhramavAsanA / tAtai dezabhASA kari arthako prakAza karUM jAte maMdabudihakai hovai arthabhAsanA // 1 // graMthakI AvazyakatA. vyAkaraNa nyAya Adi viSayoMke graMthoMkI AvazyakatA sarvasAmAnyako nahIM hotI kiMtu adhyAtma vicAra sunane dekhanekI sabhIko bhAvazyakatA hai aura sabhI usake pAtra bhI hosakate haiN| kyoMki, (1)-isa duHkhamaya saMsArameM jahAM dekho vahAM duHkha hI duHkha dIkha paDate haiM / madi isameM koI sukhapUrvaka divasa vitA sakatA hai to vahI ki jo adhyAtma-rasakA vettA ho / isakA bhI kAraNa yaha hai ki, viSayoMkI havasa baDanese na kahIM kisIko sukha huA aura na ho rahA hai| vAstavika va nirvina sukha viSayAkAMkSA ghaTanepara hI hotA hai / adhyAtma aMgoMke paDhanese viSayAkAMkSA ghaTatI hai| isaliye vAstavika sukha isI Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA. adhyAtmarasake AsvAdanase hosakatA hai| anyathA nhiiN| (2)-jo sukha saMsArameM asaMbhava haiM ve bhI isIke abhyAsase prApta hote haiN| isaliye mosasukhAkAMkSI janoMkeliye bhI yahI adhyatma viSaya upayogI hai / (3)-tIsarA kAraNa adhyAtmarasakI upayogitAkA yaha bhI hai ki jJAnavAn tathA ajJAnI, sabhI isa viSayakA manana kara sakate haiM aura manana karanese tatkAla bhI zAMti lAbha karate dIkhate haiN| isa prakAra adhyAtma rasase ota-prota bhare hue isa graMthake prakAzita honekI sabase adhika AvazyakatA thii| graMthakArakA mahatva va paricayaHisa graMthameM saba kucha milegaa| paraMtu jo jitanA adhikArI hai usako utanA hI milegaa| yaha graMtha saralase sarala va kaThinase kaThina hai| isa graMthako pUrA samajhanekeliye nyAya, vyAkaraNa va sAhitya tathA nIti ina saba viSayoMke jAnanevAle pAtrakI AvazyakatA hai / aura AtmoddhArakA upadeza to jJAnI ajJAnI, sabhIke yogya bharA huA hai| Ajakalake saMskRta vidvAnoMmeM rAjarSi bhartRharikI kavitAkA bahuta Adara hai| paraMtu guNabhadrasvAmIkI isa kavitAmeM bhI kucha kamI nahIM hai; balki kitane hI aMzoMmeM yaha usase bhI caDha-baDhakara hai| bhartRharikI kavitA sAmAnya upadezaprada hai; kiMtu yaha graMtha sAmAnya upadezake sAtha hI sAtha jainasiddhAntake gUDha rahasyako bhI batAtA hai aura Adise aMtataka mokSaprAptikA upAya bhI kramAnusAra dikhAtA hai / graMthakI sukhabodhakatA:isa graMthameM sAmAnya lokoktiyoMkA tathA anya-purANoktiyoMkA kaI jagaha ullekha hai paraMtu una uktayoM ko apanI dharmakathA nahIM samajhanA cAhiye / aura yaha AkSepa bhI karanekI AvazyakatA nahIM hai ki mithyA purANaghaTanAoMko yahAM jagaha kyoM dI? kyoMki, yaha graMtha purANa nahIM hai kiMtu dharmopadezI hai, isaliye jahAM sAdhAraNa janoMko Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA. 5. pratibuddha karanA hai vahAM iSTa upadezakA praveza karAnekeliye samarthanarUpa una kathAoM kA saMgraha karadiyA hai / ve kathA sunate hue bhI manuSya kevala prakRta viSayako hI hRdayagata karate haiM aura kathAoMko AnuSaMgika samajhakara choDadete haiM / isaliye aise ullekhoM kA yahAM durupayoga honA saMbhava nahIM hai| pratyuta, aisI uktiyoMse graMthakA upayoga adhika hotA hai / bhAvArtha:- jo jisa taraha samajha sakatA hai use usI taraha se samajhAne kA isameM prayatna kiyA hai / udAharaNArtha, eka 53 vAM zloka lIjiye, jo loga narakAdi parokSa viSayoMpara zraddhA nahIM rakhate unake sAtha yaha haTha nahIM kiyA hai ki tujheM ve bAteM mAnanI hI paDegI / kiMtu unakeliye graMthakAra yaha kahate haiM ki acchA ve bAteM jAne do, to bhI vartamAna duHkha dekhakara to tujheM saMsAra se virakta honA cAhiye / 1 ' toyeH pAnta durantakadama gatakSINokSavat klizyate / 55 / ' ityAdi hRdayadrAvaka vAkyoMkI to isa graMtha meM bharamAra hai / kavikA vaidyakajJAna: 'kuTIpravezo vizuddhakAyamiva ? yaha vAkya 108 veM zlokakA hai / vaidyakameM zarIra pUrNa zuddha karanekI uttama se uttama kriyAkA jo hai usakA yaha nAmollekha hai / isakA sArAMza vaidyaka jAne vinA nahIM samajhameM AsakatA hai / " kavitvazaktiH : zalATu - 115 veM zlokakA, gopuccha - 257 veM zlokakA, isyAdi zabda kahIM kahIM para aise AjAte haiM ki sAhitya ke acche jJAna vinA samajhameM nahIM aate| evaM 924 veM zloka meM sUryake eka hI rAgase -virodhI do pariNAmoM kA ullekha karanA yaha dikhAtA hai ki judI judI vastuoMke sAtha lagAkara eka hI cIja ko vivitratA se dikhAnA kaviko acchI taraha AtA thA / " Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA. bhagavadguNabhadra svAmIne lagabhaga daza hajAra zlokoMmeM pUrNa uttarapurANa tathA pUrvapurANakA kucha aMtima bhAga bhI banAyA hai| usameMse sArtha kucha loka graMthakartAkI nirabhimAnatA tathA kavitvakA paricaya denekeliye yahAM uddhRta kiye dete haiM; jo ki sAhitya va itihAsa ke premI paM. nAthUrAmajI premIne apanI vidvatnamAlAmeM prakAzita kiye haiM / "gurUNAmeva mAhAtmyaM yadapi svAdu madvacaH / tarUNAM hi svabhAvo'sau yatphalaM svAdu jAyate // 17 // yadi mere vacana sarasa vA susvAdu hoM, to isameM mere gurumahArAjakA hI mAhAtmya samajhanA caahiye| kyoMki, yaha vRkSoMkA hI svabhAva hai - unhIMkI khUbI hai, jo unake phala mIThe hote haiM / " niryAnti hRdayAdvAco hRdi me guravaH sthitAH / te tatra saMskariSyante tana me'tra parizramaH // 18 // hRdayase vANIkI utpatti hotI hai aura hRdayameM mere gurumahArAja virAjamAna haiM, so ve bahAMpara baiThe hue saMskAra kareMge hI ( racanA kareMge hI ) isaliye mujhe isa zeSa bhAgake racanemeM parizrama nahIM karanA paDegA / matimeM kevalaM sUte kRtiM rAjJIva tatsutAm / aiyastAM vartayiSyanti dhAtrIkalpAH kavIzinAm // 33 // rAnI jaise apanI putrI ko kevala utpanna karatI hai - pAlatI nahIM hai, usI prakAra se merI buddhi isa kAvyarUpI kRtiko kevala utpanna karegI / parantu usakA pAlanapoSaNa dAIke samAna kavIzvaroM kI buddhi hI karegI / satkaverarjunasyeva zarAH zabdAstu yojitAH / karNa dussaMskRtaM prApya tudanti hRdayaM bhRzam // 34 // arjunake choDe hue bANa jisa taraha dussaMskRta arthAt duHzAsanake bahakAye hue karNake hRdayameM atizaya pIDA utpanna karate the, usI prakAra se satkavike yojita kiye hue zabda dussaMskRta maryAt Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA: bure saMskAroMvAle puruSoMke kAnoMke samIpa pahuMcakara unake hRdayameM cubhate haiM unheM bure lagate haiM / " 1 nyAyaniSNAtatAH yadyapi isa graMtha meM pradhAnarUpase yaha viSaya nahIM hai paraMtu kahIM kahIM para to bhI eka do vacana aise dIkha paDate haiM ki graMthakArakI nyAyaniNAtatA apUrva thI aisA mAnanA paDatA hai| dekhiye isakeliye zloka naMbara 172 va 173 vAM / - ; ekamekakSaNe siddhaM dhaunyotpAdavyayAtmakam / abAdhitAnyatatpratyayAnyathAnupapattitaH // 172 // na sthAsnu na kSaNavinAzi na bodhamAtraM, nAbhAvamapratihata pratibhAsarodhAt / 6 - * tattvaM pratikSaNabhavacadatatsvabhAva, - mAdyantahInamakhilaM ca tathA yathaikam // 173 // ina dono zlokoMkA artha graMtha meM vistArase likhA hai / ina dono zlokoM meM AnumAnika nyAyapaddhatise anya aikAntika siddhAntoMkA nirAkaraNa tathA svamatasamarthana karake tattvalakSaNa itanA acchA likhA hai jitanA ki svAmI samantabhadra likhate haiN| ThIka aisA hI nirdoSa va saMkSipta lekha samantabhadrasvAmIkA rahatA hai / isI prakAra zloka naM. 210 va 211 ko dekhiye| una zlokoMmeM AtmAko zarIrase aisI saralatAke sAtha vAstavika nirAlA siddha karake dikhAyA hai ki dekhate hI yaha kahanA paDatA hai ki kaThinase kaThina viSaya bhI graMthakArako ati saralatA ke sAtha samajhAnA AtA thA / vyAkaraNajJAna: vyAkaraNajJAna, bhI graMthakartAkA varNanIya honA cAhiye / zloka 230 meM ' bAbAdhyate ' yaha yaGanta zabda, evaM naM. viDAlikA ' yaha viziSTa samAsakA zabda, ityAdi va kaThinaMtara zabda dekhane se yaha bAta avazya mAnanI 214 meM ' Akhu zabdazailI ke nirdoSa paDatI hai / Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA yaha graMtha AdhyAtmika honese graMthakArane jahAtaka banA hai bahuta hI sarala ise likhA hai / jahA~para kisI anumAnAdi kaThina viSayakI bahuta hI AvazyakatA ApaDI hai vahIMpara usa viSayakI vidvatA dikhAI paDatI hai| inakI vidyAkA paricaya denevAle aura bhI kaI graMtha haiM / inhIkI kRtimeMse eka jinadatta caritra nAmakA kAvya bhI hai| usameM dekhiye ki sAhitya Adi viSayoM kI bAteM kitanI hai ? ise to jo graMthakArane itanA sarala banAyA hai, yahI unakI vidyAkeliye bhUSaNa hai| isIliye isameM prasAdaguNakI bharamAra bhI hai| graMthake TIkAkAroMkA paricayaHAtmAnuzAsanakA choTAsA saMskRta vyAkhyAna (TIkA) zrI. prabhAcandrAcAryane kiyA hai jinhoMne ki 'ratnakaraNDaka' kA vyAkhyAna likhA hai| vyAkhyAnake aMtameM unhoMne eka padya likhA hai| vaha yaha hai kiH mokSopAyamanalpapuNyamamalajJAnodayaM nirmalaM, bhavyArtha paramaM prabhendukRtinA vyaktaH prasannaiH pdaiH| vyAkhyAtaM varamAtmazAsanamidaM vyAmohavicchedataH, sUktArtheSu kRtAdarairaharahazcetasyalaM cintyatAm / / bhAvArtha:-AsmAnuzAsanakA yaha sarala vyAkhyAna prabhAcaMdra kRtine kiyA hai / sUktiyoM ke arthI isakA manana kreN| . isa vyAkhyAna ke prAraMbhameM likhA hai ki 'vRhaddharmapra tuloksensy viSayavyAmugdhabuddheH saMbodhanadhyAjena sarvasattvopakArakaM sanmArgamupadarzavitu. kAmo guNa bhadradevI lakSmI tyAdyAha / arthAt, ucca dharma ( munidharma ) kI apekSA jo bhAI lokasena vaha viSayoMmeM mAheta huA thaa| usake saMbodhanakA nimitta pAkara zrI guNabhadra svAmI sarva prANizekeliye upakAraka aise sanmArgako dikhAnekI abhilASAse yaha graMtha zurU karate haiM / isI TIkAke sahArese zrIyuta paM. ToDaramalajIne hiMdI TIkA kI hai| jo isa saMskRta TIkAmeM hai usameM se prAya kucha bhI na chADakara usIkA Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA. khulAsA artha- hiMdImeM kiyA gayA hai / hA~, aneka bhAvoMko unhoMne saMskRta TIkAkI apekSA bhI adhika acchI taraha spaSTa kiya hai / pratyeka zlokake arthake aMtameM bhAvArtha bhI diyA hai| bhAvArthameM uparyukta artha duharA diyA gayA hai jisase ki paDhanevAloMko sugamatA pdde| - paM. ToDaramalajIne mahatvapUrNa 'gomaTasAra' graMthakI bhI hiMdI TIkA saMskRta TIkAke AdhArase kI hai / aura bhI kaI TIkATippaNiyAM unhoMne kI haiN| 'mokSamArgaprakAza' nAmakA eka hiMdI svataMtra graMtha bhI unhoMne likhA hai / ye sava graMtha jayapurakI prAntIya bhASA ( DhUMDhArI )meM likhe gaye haiN| ToDaramalajI jainahiMdI-graMthoM ke kartAoMmeMse -base acche mAne jAte haiM / jaba ki aise vidvAnkA likhA huA artha maujUda thA to navIna artha likhanekI AvazyakatA nahIM thii| paraMtu, jainagraMthakAryAlayake mAlika paM. nAthUrAmajI premI isa bAtake premI haiM ki graMthoMke samAlocana, paryAlocana, saMskAra, pratisaMskAra Adi pracalita mAtRbhASAoMmeM hote haiM / aisA karanese vartamAna hindIbhASAkI unnati meM sahAyatA hotI hai aura vartamAna hindIke dvArA sugamatayA sAmAnya janoMko dharmajJAna bhI prApta hosakatA hai / paM. ToDaramalajIkI bhASAko samajhanemeM Aja sAmAnya janoMko dikkata hotI hai| kyoMki, unakI bhASA Ajakala kI pracalita sAhityabhASA nahIM hai / ata eva isa graMthakI yaha navIna hindI TIkA likhane kI AvazyakatA samajhI gaI / likhate samaya hamane uparyukta saMskRta va hiMdI dono vyAkhyAna dekhe haiN| hama nahIM kaha sakate ki pahilI bhASA TIkAmeM kaI jagaha choTI, bar3I bhUleM kyoM raha gaI haiM ? kaI sthaloM meM to emA mAlUma hotA hai ki maMskRta zabdoMkA bhAva ToDaramalaja kI samajhameM hI nahIM AyA / udAharaNArtha, 26 8 veM zlokako dekhiyeH 'iti katipayavAcAM goca kRitya kRtyam ' arthat isa pra. kAra yaha * AtmAnuzAsana' nAma graMtha maiMne katipaya vacanoMmeM saMgraha Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA. karake gUMthA hai / yaha isakA bhAva hai / isakI saMskRta TIkA isa prakAra hai ki " iti evamuktaprakAreNa katipayavAcAM svalpavacanAnAM gocarIkRtya viSayaM kRttvA" / isakA bhI yahI bhAva hai| isakA artha ToDaramalajI yoM likhate haiM ki-' keIka vacanakI racanAkari udAra haiM citta jinikA jaise mahAmuni tinake cittakoM ramaNIka iha AtmAnuzAsana graMtha rcyaa'| paraMtu yaha anvaya-saMbaMdha kisI prakAra bhI nahIM baiTha sakatA hai| kyoMki, 'katipayavAcAM gocarIkRtya ' isa vAkyakhaNDakA vAcyArtha, graMthakA vizeSaNarUpa hI karanA ThIka hai / siddhAMtase viruddha bhI kahIM kahIM para likha diyA hai / dekho 241 vAM zlokaH- isameM jo bhUla hai vaha hamane TippaNImeM zlokake nIce dikhAdI hai / yahAM bhI usakA khulAsA kiye dete haiN| . 241 veM zlokakA cauthA caraNa 'samyaktvavatadakSatAkaluSatAyogaiH kramAnmucyate' aisA hai| isameM AtmAke chUTanekA krama batAyA hai| jaba chUTate samaya AtmA aMtameM yogoMkA bhI nAza karadetA hai taba saMsArase vilakula chUTa jAtA hai / isIliye AtmAke chUTanemeM sabase prathama upAya samyaktva prApta karanA hai aura aMtakA upAya yogAbhAva hai| pratAdi jo kAraNa haiM ve bIcameM upayogI paDate haiN| ata eva uparyukta vAkyameM ' ayogaiH ' aisA padaccheda karanA hI ThIka paDatA hai| saMskRta TIkAkArane bhI isaliye aisA hI padaccheda kiyA hai / ' akaluSatAkrodhAdirahitatA / ayogaiH kaSAyAdyavyApAraiH / ' paraMtu paM. ToDaramalajIkA likhanA dekhiye: so AtmA mithyAdarasanAdi kari malina hai ara kAlalabdhi pAi kAhU eka manuSya bhavavidhai samyakta vRta viveka ara akaluSatA inike yogakari anukramate mukta hoi hai|' bhAvArtha, 'inike yogakAre' aisA artha -- 'yogaiH' isa padakA kiyA hai| yaha artha kisI prakAra bhI ThIka nahIM hosakatA hai / kyoMki, Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA. muktike kAraNa yadi samyakttvase lekara kaSAyAmAvataka hI mAne jAMya to dazama guNasthAnake aMtameM kaSAya naSTa honese mukti prApta honI cAhiye / dUsareM, yadi ' inike yogakari ' aisA hI artha graMthakArako iSTa thA to aMtameM bahuvacana kyoM rakkhA hai ? 'yogena' athavA 'yogAt' aisA ekavacana hI rakhanA ucita thA / isa prakAra jaba ki ToDaramalajIkA yaha artha ThIka nahIM hai to hamArI isa TIkAke anusAra jo graMthakArakA siddhAMtasaMmata sUkSma bhAva hai vaha paM. ToDaramalajIke likhanese chipa gayA hai / - aura bhI dekhiye, 249 veM zlokameM yaha zikSA dI gaI hai ki jo AtmakalyANa karanA cAhatA hai use dUsareke doSa nahIM dekhane cAhiye / isase Ageke 250 veM zlokameM bhI yahI prakaraNa hai| paraMtu paM0 ToDaramalajIne 250 kA artha ulaTA hI karadiyA hai / arthAt, unhoMne dUsaroMke doSa na dekhanekI zikSAke badale doSa karanevAleko upadeza de DAlA hai| paraMtu aisA artha pUrvApara saMbaMdha dekhanese bilakula asaMbaddha jAna paDatA hai| evaM usa zlokake aMtameM eka pada hai ki 'kiM kopygaatttpdm'| isakA artha ToDaramalajI karate haiM ki koU caMdramAke sthAnaka to na gayA-deSi na aayaa'| paraMtu aisA artha kabhI saMbhava nahIM hai| kiMtu aisA artha saMbhava hai ki doSa dekhanevAlA dekhane mAtrase caMdramAkAsA mahaMtapanA nahIM pAletA hai / bhAvArtha, kisIke doSa dekhate rahanese baDhappana nahIM AsakatA hai| isaliye kisIke doSa dekhate rahane meM samaya mata gmaao| yaha jo artha hama likhate haiM, saMskRta TIkAmeM bhI vahI hai / saMskRta TIkAkArakI utthAnikA bhI isI bhAvako vyakta karatI hai| 'karmavazAtkadAcitsamutpannaM doSaM tadgaNaprakaTitamAvirbhAvayato na kazcid guNAtizayo bhavatItyAha' / arthAt, daivavaza yadi kisImeM doSa utpanna huA ho to usake kahanevAleko kabhI guNotkarSa prApta nahIM hosakatA hai / yahI abhiprAya Ageke zlokameM dikhAte haiN| Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA. utthAnikAkA vAstavika bhAva to yaha hai| paraMtu dekhiye, paM. ToDaramalajI kyA dikhAte haiM,- ' karmanike vasatai kadAci cAritrAdi viSai koU doSa upajyA ara vAke guNa pragaTa karai to guNanikI mahimA na hoy| jisako kArakakA thoDA bhI jJAna hogA vaha isa arthako kabhI svIkAra na kregaa| aisI bhUleM kaI hogaI haiN| unameMse saba to nahIM paraMtu kaI bhUleM hamane yathAsthAna TippaNImeM sUcita bhI kI haiN| astu, hamane yaha vivecana aneka hastalikhita pustakeM dekhakara pragaTa kiyA hai aura vaha isaliye ki usa anuvAdako paDhanevAle Agese sudhArakara paDheM / bhUla honA manuSyakA svabhAva hai| * graMthakArakA samaya:graMthakArane apane gurukA nAma graMthake upAntya zlokameM svayaM diyA hai / zrI vIrasena svAmIka ziSya zrI. jinasena svAmI, aura unake ziSya zrI. guNabhadra svAmI hue / isa prakAra inakI guruziSya-paraMparA hai| jinasena svAmIke amoghavarSa mahArAja paramasevaka the jinhoMne ki zaka saMvat 737 se 800 taka rAjya kiyA hai| una mahArAjake tathA zrI. guNabhadra svAmIke upAsya guru eka hI jinasena svAmI the / isaliye guNabhadra svAmI amoghavarSa mahArAjake hI samakAlIna hue| guNabhadra svAmIne apane uttarapurANako zaka saMvat 820 meM samApta kiyA hai| isakA vizeSa khulAsA paM. nAthUrAmajI premIne apanI 'vidvadratnamAlA' pustakameM kiyA hai| AnuSaMgika vaktavya:isa graMthameM kalpanA, upamA anyokti, arthAntaranyAsa, tathA sUktiyoM ke udAharaNa yoM to jagaha jagaha mileMge kiMtu hama apanI rucike anusAra bhI kucha zloka batAte haiM jinako ki vAcanese pAThakoMko vizeSa mAnaMda hogaa| ve zlokaH-naM. 83, 95, 137, 175, 178, 188, 207, 241 3 haiM / kahIM kahIMpara pAThabheda, dUsarI jagaha mi. lanevAle samAna vacana tathA vizeSa bAteM TippaNImeM khulAsA kI haiN| : Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA. __ sAre graMthakA bhAva hamane hiMdImeM likhA hai paraMtu 200 veM zlokakA artha saMskRtameM bhI diyA hai| isakA kAraNa itanA hI hai ki usa zlokameM sarvanAmavAcaka zabda kaI Agaye haiM jisase ki anvaya lagA. nemeM derI honA saMbhava hai| isakeliye yadi vahAM TippaNI dI jAtI to kaI naMbara lagAne paDate / isase ikaTThA saMskRta bhASAmeM anvaya va artha hI kara denA ThIka samajhA gyaa| isa tIsarI TIkAkA vizeSa khulAsAHsaMskRta va pahilI hiMdI TIkA sarvopayogI na honese hamane yaha tIsarI hiMdI TIkA tayAra kI hai| isameM vartamAna hiMdI bhASA to rakkhI hI gaI hai| kiMtu sAthameM yaha bhI samajhanA cAhiye ki hamane kevala anvayAnusArI arthako acchA na samajhakara bhAvArthakI mukhyatAse artha likhA hai / kahIM kahIMpara adhika vaktavyakA bhAvArtha,' likhakara aura khulAsA bhI kiyA hai| isakA bhI cauthA pariskAra hameM zIghra hI dekhaneko mile aisI hama AzA karate haiN| prArthanA:hamAre likhe hue bhAvArthameM saMbhava hai ki bhUleM huI ho| isakeliye hama vItarAga vidvAnoM se kSamA cAhate haiM / ve yadi sUcanA kareMge to Age sudhAra karadiyA jAyagA / isI prakAra presakI taraphase tathA hamAre dRSTidoSavaza jo akSaramAtrAdikI bhUleM tathA parivartana Adi huA ho usakeliye bhI hama kSamA cAhate haiM / lekhaka:nyAyavAcaspatiprabhRtyanekapadagauravita zrI. gopAladAsa gurozcaraNAntevAsI vaMzIdhara, madhyApaka-jaina pAThazAlA, solApUra Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ......... . . viSayamacI. pRSTha paMkti. .. . . .... 6-22 ..... 8-9 viSayanAma maMgalAcaraNa iSTaprayojana upadezakakA svarUpa ziSyakA svarUpa dharmakI AvazyakatA prathama ArAdhanAsamyagdarzanakA pakSaNa samyagdarzanake bheda samyagdarzanakI mahimA dvitIya ArAdhanAcAritrakA prathama svarUpa dharmakI AvazyakatA cAritrase bhayabhItakeliye AzvAsana dharmakI mahimA dharmakI sugamatA dharmavAsanAkA phala pApa-kokI niMdA puNyakI mahimA karmanirapekSa pauruSakI niMdA karma-pauruSa-vibhAga vartamAnameM cAritravAnoMkA sadbhAva dharmaparAGmukhakI gati viSayAsaktise hAnigama . . . . .. . . .. . . 13-8 14-10 15-14 16-5 15-16 18-10 20-7 23-3 23-21 24-7 25-3 26-1 26-21 . . . . .... .... Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTha paMkti. 28-12 29-9 29-24 30-14 31-16 32-12 . . . . viSayanAma puNyasaMgrahakI AvazyakatA viSayajanya duHkha tRSNAkI niMdA , viSayoMmeM na phasanekA upadeza gRhAzramakI niMdA AzAkA varNana va pazcAttApa .... karmAdhIna sukhakI sodAharaNa niMdA dhanakI niMdA atIndriya dharma va sukhakI pahicAna muktikI sulabhatA viSayoMse virakta honekA upadeza viSayAzA chuDAnekA upadeza viSayoMkI kSaNabhaMguratA viSayAsaktike doSa zarIrasvarUpa viSayoMse kevala duHkhakA honA viSayoM kI prAptimeM bhI duHkha mohajanya duHkha zarIrakI jelakhAnese tulanA parivArakI asAratA lakSmIkI asthiratA zarIrakI kSaNikatA iMdriye kI niMdA sukha kaise ho? sukha kise milatA hai ! 35-13 36-17 37-12 37-7 41-1 41-14 42-12 43-8 44-1 15-1 .... . . . . .... 48-5 49-17 50-17 51-16 52-6 52-24 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayanAma kSaNika zarIrAdise rAga na honA cAhiye zarIrAdikoMmeM zAzvatatAkA bhrama janma-maraNa-donoMmeM hI duHkha ..... dRSTAntapUrvaka zarIrakI kSaNikatA ... puruSArtha jIvanakA hetu nahIM hai .... jIvanakI kSaNikatAmeM 1 udAharaNa 2rA udAharaNa pRSTha pakti. 56-3 17-7 59-6 59-22 60-23 60-23 62-7 63-19 3 rA " . . . .. . ... 65-23 66-13 67-5 68-10 72-21 kAlase sAvadhAnI rakhanekA upadeza strIpremakI nindA puruSapremaniMdA zarIrapremaniMdA kuTuMbasaMbaMdhaniMdA buDhApemeM dharmakI durlabhatA viSayaprema chUTanekI durlabhatA sAdhusukhakI mahimA dharmakI durlabhatA tIno panakA svarUpa viSayAsakti chuDAnekA upadeza dharmakI mahimA mahAtmAoMkA upakAra garbhAdike duHkha . sarvotkRSTa vairAgya kA svarUpa mukta honekA svarUpa tI tapa ArAdhanA take prakAra va sugamatA 74-21 75 1. 77-10 81-21 83-4 84-25 88 20 101-13 .... 103-1 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . . . ... pRSTha. paMkti. ... 106-1 108-8 113-1 116-5 117-8 119-1 120-1 121-1 122-18 124-5 125-23 .... viSayanAma viSaya va tapake sukhoMkI tulanA .... tapake phala tapasvIko bhI zarIra saMbhAlanA cAhiye Adi tIrthakarake udAharaNase tapakI zreSThatA daivakI duritAkA udAharaNa tapakA samarthana ___ cauthI jJAna ArAdhanA jJAnavRddhikA krama jJAna zuddha prApta karanekA krama zubhAzubha rAgake phala mokSasAmagrIkI ginatI mokSaprAptimeM strIkI bAdhakatA mukti-strIkI prazaMsA strIkI sarovarake tulya bhISaNatA iMdriyoMse vyApakI tulanA tapasvIkI strIAsaktipara kheda strIzarIraniMdA strIkI durjeyatA manovijayakI sugamatA tapakI rAjyase adhika zreSThatA ... tapa bigADanevAlekeliye anyokti gurukI AvazyakatA va parIkSA .... vivekakA upadeza kaliyugameM dharmakI duHsAdhyatA .... viSayI tapasviyoMkI saMgatikA niSedha .... ..... . . . . 129-12 130-18 132-21 133-21 139-17 137-17 139-16 141-23 143-7 144-16 148-7 151-11 ... 152-20 .... Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 viSayasUcI. ... pRSTha: paMkti. .. . . viSayanAma sacce sAdhuoMkA svarUpa yAcanAke doSa mAnarakSAkI stuti pAMcaveM chaThe guNasthAnakA svarUpa va aMtara sAdhuoMko yAcanA na karanekA upadeza nirAzatAkI stuti tapameM sthira karanekA upadeza ... viSayoMse udAsa banane kA upAya ... tattvoMkA svarUpa va lakSaNa nityAdi ekAnta pakSoMkA khaNDana jJAnabhAvanAkA samarthana va phala jJAna se gagadveSa haTAnekA upadeza mohake viSayoMkA duHkhada svarUpa .... janmamaraNameM samatA rakhanekA hetu ..... zAstrajJAnakA saccA phala ? strI-zarIrAAdase sneha chuDAnekA upadeza zarIrakI duSTatA zarIra va strIke premakI niMdA .... zarIra va AtmAkA aMtara rogAdi honepara bhAvanA zatIrakI kRtaghnatA AtmAko zarIrase judA samAnekA upAya kaSAya jItane kI AvazyakatA .... kaSAyakI sUkSma sattAkA svarUpa cAro kapAyoMkA vivecana 154-4 155-14 . 158-1 .160-20 164-4 166-10 169-18 ... 173-9 174-19 173-15 172-12 181-21 186-17 187-7 189-20 12.1--1 194-8 195-1 199-1 200-6 203-14 204-7 205-20 208-5 .... 209-3 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19 viSayasUcI. viSayanAma pRSTha. paMki. rupAya ke vijayase lAbha 204-3 sAdhuoMke kaSAya kA sthala 216-18 vItarAgatAkI bhAvanA 223-7 bandhana va mukti ke kAraNa va krama / . 225-3 paradoSoMke dekhane kI manAI 231-1 dehase sneha kaise chUTai ? 234..1 moha haTAnevAloMkA svarUpa 235-21 dhyAnasthita yogiyoM kA svarUpa 237-16 dhyAnakA vAstavika phala 241-4 mukta jIvakA svarUpa 242-14 muktikA sukha 245-. upasaMhAra 245-14 graMthakArakA paricaya 246-19 antya mAla .... 247-1 noTa:-cAro ArAdhanAoMkA viSaya Age pIche bhI AyA hai / zuddhipatra. zuddha. pRSTha. paMkti. 13-20 azuddha. viSayaviSamA. sakatI zazvadazubhAM tu kopi viSayaviSamAsakatA zazvadazubhaiH tukApi'. 48-26 169-18 207-12 238-12 strayaTyattamo. strayujyattamo. 1 putraH sUnurapatyaM syAttak tokaM cAtmajaH prajAH // Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 221 225 227 231 ' zlokoMkI varNAnukrama-sUcI. azeSamadvaita mapyetanma. astyAtmA bhandhAdayaM adhikaH ka. bhanivRtte. api sutapasA. bhasthisthala. anAdicaya0 bharthino gha0 ajAto'na. bhavazyaM na. . A bhavijJAta. aamaann masAmavA0 mAjJAsamya. bhapihitama0 bhAkAcA. bhavyucchinnaiH AzAgataH bhazrotrIva AyuHzrIvapu0 bhaviparici0 AzAhutA0 antarvAntaM AyAtosya0 majAkapA0 AsvAdyAdha bharthibhyastR0 AdAveva amuktvApi ArAdhyo bha. makiMcanoha. AzAkhaniratI. mamI prarUDha AzAkhaniragA. bhazubhAcchubha. 122 AmRSTaM sahajaM apanapa ta. AtmanyA0 bhadhyAsyApi bhAdau tano0 bhadho jighR. | AkRSyoga. anekAntA0 maparamaraNe 187 iSTArthAdyada. bhadhItya sa0 189 itthaM tatheti mahitavihi. 191 | ihaiva saha. bhanena su. 193 | ime doSA0 mapi rogA0 200 / iha vinihi 159 165 192 191 236 157 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ itastatazva iti katipa* u va R utpannosya 0 ugragrISma 0 upAya koTi. ucchvAsakheda. utpAdya moha. uttuGgasaMgata. u karavaM RSabho nAmi etAmutama. ete te muni0 ekamekakSaNe ekaizvarya. ekAkitva. ka va kha kRtvA dharma. kartRtva hetu. kaH svAdo vi. kRSTopsvA kiM marmANya0 kadA kathaM kubodharA0 kruddhAH prANa 0 kaNThasthaH kAla. kalau daNDo karotu na khAtebhyAsa. varNAnukrama sUcI . 195 245 gantumucchrAsa. galatyAyuH 42 guNAguNavi. 43 | gehaM guhA 56 guNI guNama. 59 63 134 | citasthamapya. 208 cakraM vihAya 247 janA ghanAzva 129 | janmatAla. 152 janmasaMtAna 175 | jIvitAzA 235 | jAtAmayaH 237 jinasenA. 17 tAdAtmyaM tanu. 17 tatkRtyaM ki0 29 | tapovallayAM 32 | tava yuvati. 45 | tyaktahetva 0 64 tRSNA bhogeSu 93 | tyajatu tapase 127 tadeva tada. 137 | tathA zruta. 151 tapaH zruta. 205 | tAvaduHkhA. 34 tatrApyAcaM ga ca ja s 21 57 57 146 154 242 209 209 2 59 70 167 200 246 45 48 110 138 147 165 168 174 190 218 220 224 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 taptohaM deha. duHkhAdvi. dIptAMbhayA. dayAdama. durlabhama. draviNapavana doSAnkAMzcana dAtAro gRha. dveSAnurAga. 106 varNAnu ma sUcI. 234 / pAnaH prApta pApAkhaM pariNAmameva paizunyadainya. 101 puNyaM kurupva pitA putraM parAyattAt 164 prasuto maraNA. 1.84 prajJaiva durlabhA 215 purA gabhaudi. 219 | prAka prakAza. pApiSTairja.. priyAmanubha. purA zirasi paramANoH paraM parAM koTiM palitaccha. dRSTvA janaM 1.91 dAsatvaM viSaya. dRSTArthasya dRDhaguptika. doSaH sarva. dUgarUDhatapo. n` l` "020 155 dharmAgama.. dharmaH sukhasya dharmAdavAta. dharmo vasen 15 purANo graha. 168 1.5 212 pracchannakarma 74 bAlye verisa bAlyesmin bandho janmani na sukhAnu. netA yasya netrAdIzvara. nirghanatvaM na sthAsnu na na kopyanyo. nayansarvAzuci. nivRtri bhAva. 166 bhavyaH ki 176 bhItamUrtI. 197 bhartAraH kula. 2.3 matvA bhAvi. 222 bhUtvA dIpo. * * * * Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAgatrayamidaM bheyaM mAyA. bhAvayAmi mithyAtvAtaM. mithyA dRSTi. muhuH prasArya mucyamAnena mohabIjAdra. mRtyAMmRtyava ' mAtA jAti: maMkSu mokSaM mamadamaha. mAmanyamanyaM mahAtapasta. yadyapi ka. yaH zrutvA yadetatsva. yasminnasti yAcitugaurava yAvadasti. yadAdAya yazo mArIcIyaM yamaniyamani. yasya puNyaM yathAcaritaM yeSAM bhUSaNa. yeSAM buddhira. ma ya varNAnukrama sUcI. 204 yatprAgjanmani 211 223 re dhanendhana. rAjyaM sauja rAgadveSa. rasAdirAdyo 13 127 181 183 185 189 19. lakSmIni. 221 ramyeSu vastu. rategrati. rAgadveSau laondhano lokAdhipAH 226 226 |lokadvayahitaM 299 vivayaviSa. vArtAdibhi. 2 viratiratulA. 11 vyA paraparva. 53 virajya saM. 81 vimRzyoca. 153 vijJAnani. 202 vibhUtatamaso 202 vihAya vyA. 201 | vacanasa. 214 vagRhaM vi. 229 vikAzayanti 232 vihitavi. 238 vizuddhayati du. 239 | veSTanohe. ra la va to 23 240 71 141 183 204 216 220 222 44 80 146 13 36 55 67 89 92 95 124 124 130 135 144 160 170 182 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 150 varaM gAI. vasati bhuvi vanacarabha. viSayaviratiH 158 214 186 188 196 zrutamAvikalaM zraddhAnaM dvi. zamabodha. 210 zuddhairdhana. 219 8 9 * * * * 231 varNAnukrama-sUcI 196 / sAdhAraNI 210 | sasvamAzA. 213 santyeva ko. suhRdaH sukha. sukhI sukha. svArthabhraMzaM satyaM vAci samadhigata. snehAnubaddha. svAn doSAn sukhaM duHkhaM sakalavimala. svAdhInyAduHkha. 169 181 | haMsaina bhukta. 195 hA kaSTamiSTa. 199 he candramaH hitaM hitvA'. | hAneH zoka. hA hatosa hRdayasarasi | hitvA hetuphale 241 zvo yasyAjani. zaraNamazaraNaM zarIresmin zriyaM tyajan zayyAtalA. zAstrAmau maNi. zarIramapi zuddhopyaze. zirasthaM bhAra. zubhAzubhe 241 78 223 148 187 206 207 sarvaH prepsati mukhitasya saMkarapyaM sAmrAjyaM kara. sarva dharmamayaM sa dharmo yatraH saMkalpyeda. saMsAre nara. satyaM vadAtra samastaM sAmrA. Me | kSitijala. kSaNArdhamapi kSIranIrava. 234 41 jJAnaM yatra 69 jJAnasvabhAvaH 116 jJAnameva phalaM 125 179 180 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // zrIjinAya namaH // zrIguNabhadrAcAryaracita AtmAnuzAsana. ( hiMdI -bhAva sahita ) maMgala aura grantha karanekI pratijJA. lakSmInivAsanilayaM vilInAvilayaM nidhAya hRdi vIram / AtmAnuzAsanamahaM vakSye mokSAya bhavyAnAm // 1 // artha :- isa graMtha ke kartA zrIguNabhadrasvAmI kahate haiM ki maiM anaMta -jJAnAdi AtmasvabhAvarUpa aMtaraMga apUrva - lakSmIke dhArI tathA chatra cAmara siMhAsana sabhAmaMDapa Adi bAhirI anupama mahimAke dhArI zrI mahAvIra aMtima tIrthakarako athavA karmazatruoMke nAzaka variko yA anupama mahimAke dhArI pAMcoM parameSThiyoMko apane aMtaHkaraNameM dhAraNa karake ' AtmAnuzAsana' graMthako karatA hU~ / isa AtmAnuzAsana - thake paDhane sunanese bhavya - jIva, pratibodha pAkara saMsAraduHkhoMke pAra hoMge, kyoMki isa graMthameM AtmAke hitakA upadeza kahAjAnevAlA hai / isa graMthako paDhane sunane kI AvazyakatA :-- duHkhAdvibheSi nitarAmabhivAJchasi sukhamatohamapyAtman / duHkhApahAri sukhakara manuzAsmi tavAnumatameva // 2 // arthaH - bhavya Atman, tU duHkhase atyaMta DaratA hai aura sukha cAhatA hai isaliye suna, maiM bhI duHkhanAzaka, sukhakAraka tere anukUla hI upadeza karatA hU~ / bhAvArtha:- bahutase manuSya yaha samajhA karate haiM ki dharma dhAraNa karanA kyA hai, mAno sukhako choDakara kaSTa sahana karanA hai, kyoMki ', vrata, upavAsa Adi karanA aura aneka bhogopabhoga yogya vastuoMkA tyAga karanA hI dharma mAnA gayA hai / ataH aise dharmase aneka kaSTa avazya sahane paDeMge / yahI samajhakara ve dharmase sadA parAGmukha bane 1 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmAnuzAsana. rahate haiM / aise manuSyoMko samajhAnekeliye granthakartA kahate haiM ki bhAI, tU aisA vicArakara Dara mata / tU bhI duHkhase to DaratA hai aura sukhakI sadA abhilASA karatA hai isaliye hama vahI upadeza sunAveMge ki jisake svIkAra karanese duHkhakA nAza aura sukhakA prAdurbhAva ho / aba AcArya kahate haiM ki yadyapi hamArA upadeza tujhe vartamAnameM kucha kaTuka lagegA, paraMtu to bhI tU usase Dara mata / yadyapi kadAcidasmin vipAkamadhuraM tadAtvakaTu kiMcit / tvaM tasmAnmA bhaiSIryathAturo bheSajAdugrAt // 3 // __ arthaH-paripAka samayameM nIroga banAnevAlI auSadhi pIte samaya bhale hI kaDuvI mAlama ho, parantu rogI manuSyako usase DaranA na cAhiye / isI prakAra merA upadeza yadyapi dhAraNa karate samaya kucha kaThora mAlUma hogA, to bhI phalakAlameM usakA phala madhura hogA, yaha jAnakara usase tU DaranA nhiiN| bhAvArtha:-jo buddhimAn manuSya haiM ve roga dUra karanevAlI kaDuvI auSadhiko pInese Darate nahIM, kyoMki ve jAnate haiM ki vaha auSadhi pInepara kucha samaya pIche sukhakara hogI / isI prakAra jisa dharmake dhAraNa karanese kucha kAla pIche sukhakI prApti hosakatI hai, vaha dharma, sevana karate samaya bhale hI duHsahya ho para, usase buddhimAnoMko DaranA va caahiye| ___yadi koI manuSya kahai ki aise upadezaka to aura bhI bahutase haiM, tuma vyartha kaSTa kyoM uThAte ho? to isakA uttaraH-- . janA ghanAzca vAcAlAH sulabhAH syuTTethotthitAH / durlabhA mantarArdAste jagadamyujjihIrSavaH / 4 / arthaH-jaise vyartha garjanevAle, jalarahita aura cAroM taraphase vyartha hI ikaTThe hoAne vAle megha to bahutase hote haiM, para, jalase bhare hue, varasakara jagako sukhI karanevAle bahuta hI thoDe hote haiN| isI prakAra Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita (prastAvanA ) / vRthA hI adhika aura anucita bakane vAle evaM abhimAnavaza apaneko U~cA dikhAnevAle manuSya to saMsArameM bahutase mileMge, kiMtu jinake aMtaHkaraNameM saccI dharmavAsanA jAga cukI hai aura isIliye jagakA niHsvArtha saccA uddhAra karaneke liye jo utsuka hocuke haiM, aise zreSTha manuSya atyaMta durlabha haiM / yadi aise sacce vaktA virala haiM, to unakI pahacAna kyA hai ! isa praznakA uttara, (vaktAkA lakSaNa ):-- mAjJaH prAptasamastazAstrahRdayaH pravyaktalokasthitiH, prAstAzaH pratibhAparaH prazamavAn prAgeva dRSTottaraH / mAyaHpraznasahaH prabhuH paramanohArI parAnindayA, brUyAddharmakathAM gaNI guNanidhiH praspaSTamiSTAkSaraH // 5 // arthaH-jo vizeSa camatkAriNI buddhiko dhAraNa karanevAlA ho, saMpUrNa zAstroMkA rahasya jAnanevAlA ho, lokamaryAdAkA jAnanevAlA ho, AzArahita ho, navIna navIna vicAra sunAnevAlA ho, pratibhAyukta arthAt kAMtimAn ho, zAMta-krodharahita ho, prazna uThanese pahale hI usa praznakA uttara jAnanevAlA ho, aneka prazna sunakara bhI jisako kSobha utpanna na hotA ho, zrotAoMse U~cA ho-prabhAvayukta ho, zrotAoMke cittako AkarSita karanevAlA ho, Apa svayaM aniMdya ho tathA dUsaroMkI niMdA na karatA ho, zrotAgaNakA nAyaka ho, aneka uttama guNoMkA dhAraNa karanevAlA ho aura spaSTa tathA mIThe zabda bolatA ho vahI vaktA yA upadezaka ho sakatA hai / buddhirahita manuSya vaktA nahIM ho sakatA / jo aneka zAstroMkA marma nahIM jAnatA vaha bhI yathArtha vastusvarUpa samajheM vinA kaise upadeza de sakatA hai? jo laukika vyavahAra nahIM samajhatA ho vaha laukika vyavahArake aviruddha upadeza kaise de sakatA hai aura laukika vyavahArake pratikUla dharmakA vvavahAra kaise cala sakatA hai? jo zrotAoMko dharma sunAkara unase kucha Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmAnuzAsana lAbha honekI AzA rakhatA ho vaha zrotAoMke manacAhA upadeza hI degA, yathArtha kaise kaha sakatA hai? jo pratibhAzAlI na ho vaha dezakAlake anusAra tathA prasaMgAnusAra kalpanA uThAkara saccA nirbAdha upadeza kaise de sakatA hai ? athavA kAMti vinA zrotAoMpara prabhAva kaise par3a sakatA hai? jo zAMtasvarUpa nahIM ho usase zrotA pUchaneko utsuka kaise ho sakegA? evaM krodhIke mukhakA upadeza logoMpara kucha asara bhI nahIM kara sakatA hai| jo navIna navIna praznoMkA uttara pahalese hI nahIM jAnatA ho, vaha zrotAoMke prazna karanepara unako tatkAla kyA saMtuSTa kara sakatA hai? jo prazna karanepara aprasanna ho jAtA ho usase zrotA nirbhaya hokara yatheSTa prazna kaise karasakegA ? aura isIliye zrotAoMkA saMdeha bhI kisa prakAra dUra hogA ? jo zrotAoMse U~ce padapara rahanevAlA nahIM, hai, usa vaktAkA upadeza zrotA sarvathA kaise mAnegA? jo dUsaroMke cittakA AkarSaNa karanevAlA na ho usake kahanekI tarapha zrotA kyoM dhyAna rakkheMge? jo dUsaroMkI niMdA karatA hai vaha cAheM vaktA ho athavA aura koI ho, usako janasAdhAraNa ghRNAkI dRSTise dekhane lagajAte haiM; aura ataeva usa vaktAkA upadeza koI bhI rucipUrvaka nahIM sunatA / evaM jo svayaM niMdya ho usakA vacana bhI loga AdarapUrvaka dhAraNa nahIM karate / jo aneka guNoMkA pAtra na ho usake kahanemAtrakA zrotAoMpara kyA asara par3a sakatA hai? evaM guNa rahita manuSyakA svAmIpanA bhI zobhita nahIM hosakatA aura na usake svAmI honese svAmitvakA asara hI paDa sakatA hai| jo vaktA spaSTa vacana nahIM bolatA, usakA abhiprAya pUrA samajhameM nahIM AsakatA hai| jo miSTabhASI nahIM ho usakA upadeza sunaneke liye zrotAoMko ruci utpanna nahIM hosakatI / evaM, zrutamavikalaM zuddhA vRttiH parapratibodhane, . pariNatirurUdyogo mArgapravartanasadvidhau / Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita ( prastAvanA ) / budhanutiranutseko lokajJatA mRdutA'spRhA, yatipatiguNA yasminnanye ca sostu guruH satAm // 6 // arthaH-jisako zAstrakA pUrNa jJAna hI, jisakI mana vacana kAyasaMbaMdhI sArI pravRttiyA~ zuddha hoM - aniMdita ho, dUsaroMkA uddhAra karanA apanA kartavya samajhakara jo dUsaroMko zikSA denemeM sadA tatpara ho, jaina zAsanake anusAra nirdoSa pravRtti karAneke liye jo asakRt kaTibaddha rahatA ho, baDe baDe vidvAn jisakA Adara karate hoM / evaM Apa bhI vidvAnoMkA vinaya, satkAra, unase prema karanevAlA ho-uddhata na ho, jisako lokarItikA jJAna ho, jisake pariNAma komala hoM, jo svayaM vAMchArahita ho, isI prakAra aura bhI AcAryapadake yogya aura upadezake sAdhaka aneka zreSTha guNa jisameM pAye jAte hoM vahI satpuruSoMkA upadezaka guru hosakatA hai / Upara kahe hue ina guNoMse jo zUnya hogA vaha saccA upadeSTA nahIM bnsktaa| isase pahaleke zlokameM jo vaktAke guNa kahe haiM eka do vizeSaNa kama adhika ve hI guNa isa zlokameM bhI kahegaye haiM, paraMtu kathanazailI nirAlI hai / isIliye isa zlokakA rahasya bhI pahalese nirAlA hai / athavA dUsare vAra bhI ve vizeSaNa kahanese vaktAkA yaha abhiprAya samajhanA cAhihe ki jo vizeSaNa dUsare vAra kahe gaye haiM be vaktAmeM avazya cAhiye, unakI adhika AvazyakatA hai; aura jo vizeSaNa eka vAra hI kahe gaye haiM ve kadAcit kisI vaktAmeM avyakta bhI ho, to bhI vaha vaktRtva padake yogya hosakatA hai / jaise lokamaryAdAkA jAnanA, miSTAkSara yA mRdutA, AzArahita yA aspRhA, zuddha vRtti yA prazamavAn , pUrNa zrutajJAna vA samastazAstrahRdayavettA, ye sarva vizeSaNa aise haiM ki inake vinA upadezakA kAma hI nahIM cala sakatA hai / isIliye inako do do vAra kahakara ina guNoMkI AvazyakatA adhika dikhAIgaI hai| vAkI paramanohArI Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmAnuzAsana. Adi vizeSaNa aise haiM ki ve avyakta hoM yA na bhI hoM, to bhI kAma calasakatA hai| 'zrotAkA lakSaNa. bhavyaH kiM kuzalaM mameti vimRzan duHkhAbhRzaM bhItimAn, saukhyaiSI zravaNAdibuddhivibhavaH zrutvA vicArya sphuTam / dharma zarmakaraM dayAguNamayaM yuktyAgamAbhyAM sthitaM, gRhun dharmakathAzrutAvadhikRtaH zAsyo nirastAgrahaH // 7 // ___arthaH-jisako AgAmI mokSasukhakI prApti avazya honevAlI ho, mereliye kalyANa kArI kyA hai aisA jo vicAra kara rahA ho, saMsArasaMbaMdhI narakAdike duHkhoMse atyaMta Dara cukA ho, Agekeliye sukhI honA cAhatA ho, dharma zravaNakI icchA jisako utpanna hocukI ho, sune hue viSayako jo dhAraNa karanekI zakti rakhatA ho, sunakara grahaNa bhI karasakatA ho, grahaNa kiye hue viSayameM vizeSa vicAra bhI karasakatA ho, praznottarAdidvArA UhApoha bhI karane vAlA ho, sacce tatvako grahaNa karanA bhI cAhatA ho, evaM dayA Adi aneka guNayukta tathA yukti Agamase nirbAdha siddha hue kalyANakArI dharmako sunakara jo usapara pUrA vicAra karatA ho aura phira vicArapUrvaka usa dharmakA grahaNa karane vAlA ho, durAgraharahita ho, vahI jIva dhArmika kathAoMko suna sakatA hai aura usIko upadeza denA saphala hai / jisameM uparyukta guNa nahIM milate hoM, usake sAmane dharmakA vyAkhyAna karanA nirarthaka hai / isaliye zrotAmeM ye lakSaNa avazya hone caahiye| ___ dharma dhAranekI jarUrataHpApAhuHkhaM dharmAtsukhamiti sarvajanasuprasiddhamidam / tasmAdvihAya pApaM caratu sukhArthI sadA dharmam / 8 / arthaH-pApAcaraNase paripAka kAlameM duHkha utpanna hotA hai aura dharmAcaraNase sukha prApta hotA hai, isa bAtako sabhI jAnate haiM / isaliye Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita ( prastAvanA ) / sukha cAhanevAleko pApAcaraNa choDakara sadA dharmakA hI AcaraNa karanA caahiye| aba kahate haiM ki, yathArtha sukhake vAMchaka manuSyako cAhiye ki vaha sacce upadezakakA Azraya le, kyoki saba koI sacce mArgako nahIM batAsakateH-- sarvaH prepsati satsukhAptimacirAt sA sarvakarmakSayAt , sattAtsa ca tacca bodhaniyataM sopyAgamAt sa zruteH / sA cAptAtsa ca sarvadoSarahito rAmAdayastepyatastaM yuktyA suvicArya sarvasukhadaM santaH zrayantu zriyai // 9 // __ arthaH-sukhako sabhI jIva cAhate haiM aura jitanA jaldI milasake utanA hI jaldI cAhate haiM; paraMtu usa sukhakI prApti taba ho sakatI hai jaba sukhako naSTa karanevAlA jo koI aniSTa daiva hai, usakA nAza hojAya / usa aniSTa karmakA nAza ekamAtra sacce cAritrase ho sakatA hai aura vaha cAritra jJAna vinA nahIM ho sakatA, kyoMki bure bhale cAla-calanakI samajha, vinA jJAna kaise ho? saccA jJAna bhI yadi utpanna karanA ho to vaha AgamakA Azraya liye binA nahIM ho sakatA aura Agama tabataka A kahAMse sakatA hai jabataka ki mUlArtha prakAzaka dvAdazAMgarUpa zrutikA prAdurbhAva na ho / zrutikA prAdurbhAva taba hogA jaba ki koI yathArtha upadeSTA Apta usako kahai / jIva koI bhI kyoMna ho, paraMtu tabataka Apta nahIM hosakatA, jabataka ki vaha rAga dveSAdi sarva doSoMko naSTa na karade, kyoMki jabataka rAgadveSAdika doSa pragaTa bane hue haiM, tabataka kaivalyajJAnakI prApti honA tathA satya saMbhASaNa honA duHsAdhya hI nahIM kiMtu asaMbhava hai| rAgI dveSI manuSya rAgadveSake vazIbhUta honese sarvathA satya bhASaNa kabhI nahIM kara sakate, aura na be nirvikAra nirapekSa kaivalya vijJAna hI prApta kara sakate haiN| isI prakAra kSudAdi doSoMke honepara bhI AptapanA Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmAnuzAsana. nahIM bana sakatA hai, kyoMki kSudAdike vaza huA manuSya bhI apane prayojanArtha cAheM jo kucha sIdhA ulaTA saMbhASaNa karatA huA dIkha paDatA hai / isaliye ye sabhI doSa Apta honeke ghAtaka haiM / isa prakAra anukramase dekhanepara pratIta hogA ki sarvajJa Apta bhagavAn hI saba sukhoMkI utpatti honemeM nidAna hai / jaba ki Aptake vinA sukhaprApti honA kaThina hai to sabhIko yaha cAhiye ki, AptakI khoja aura parIkSA kareM aura parIkSA ho jAnepara usa sacce AptakA vacana svIkAra kreN| vidvAnoMne jisako saccA Apta mAnA hai usane cAra ArAdhanAoMkA varNana kiyA hai / una cAroMke ArAdhana karanese jIvakA kalyANa hosakatA hai / unameMse prathama ArAdhanAko pahale dikhAte haiM:-- zraddhAnaM dvividhaM tridhA dazavidhaM mauDhyAdyapoDhaM sadA, saMvegAdivivArdhataM bhavaharaM tryajJAnazuddhipradam / nizcinvan navasaptatattvamacalaprAsAdamArohatAM, sopAnaM prathamaM vineyaviduSAmAdyeyamArAdhanA // 10 // arthaH-pahalI ArAdhanA samyagdarzana hai / sacce AtmazraddhAnako tathA tatvazraddhAnako samyagdarzana kahate haiM / Age kahe hue samyaktvake phalako dhyAnameM rakhakara isa samyaktvako apanA hitakArI mAnate hue isakA Azraya karanA cAhiye, dhAraNa karanekA prayatna karanA caahiye| .. samyaktva do prakArakA hai:-- nisargaja aura Adhigamaja / bAhirI upadezAdika kAraNoMke sAkSAt na milate hue jo pahale saMskArakI mukhyatAse utpanna ho, vaha nisargaja samyaktva hai; aura gurukA upadeza kevalIkA darzana ityAdi bAhirI kAraNa milanese jo utpanna ho vaha adhigamaja hai| yahI samyagdarzana apane ghAtaka karmake upazama kSaya kSayopazamako nimitta pAkara utpanna hotA hai isaliye isake au Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita ( samyaktva ) / pazAmika, kSAyika, kSAyopazamika aise tIna bheda bhI mAnegaye haiM / Age isake daza bheda bhI kahanevAle haiM / samyagdarzanake lokamUDhatA Adi jo paccIsa doSa mAne gaye haiM unase vaha rahita honA cAhiye / 1- mUDhatrayaM madAzcASTau tathA'nAyatanAni SaT / aSTau zaGkAdayazceti dRgdoSAH paJcaviMzatiH // 1 // (1) lokamUDhatAH-zAstrakI maryAdAkA tathA apane hAni lAbhakA vicAra na karake ajJAna manuSyoMkI dekhAdekhI kArya karanA / (2 ) samayamUDhatAH- jagameM aneka prakArake zAstra tathA dharma pracalita haiM, unakI parIkSA na karake dekhAdekhI kisIeka zAstra yA dharmako acchA mAnane laganA / ( 3 ) devamUDhatAH-- aneka prakArake devI deva jhUThe sAce kalpita karake logoMne jo mAna rakkhe haiM, unako sthApita kara rakkhA hai, unakI parIkSA na kara, unakA burA bhalA varUpa na vicAra kara yoM hI unameMse kisIko mAnane lgnaa| (4-9) chaha adharmapoSaka sthAna jinako ki anAyatana kahate haiM / (10) zaMkA, (11) kAMkSA, ( 12 ) vicikitsA, 13 mithyAguNabAloMkI prazaMsA, 14 dharmake doSa pragaTa karanA=anupagRhana, (15) dharmase calAyamAnako dharmameM sthita karane kI icchA na karanA=asthitikaraNa, (16) sAdharmI jIvoMke sAtha paraspara premapUrvaka na rahanA=avAtsalya, / 17) jaina mArgakA jJAna cAritrAdi guNoM ke dvArA mahatva pragaTa na karanA=aprabhAvanA, ( 18) apanI jAti lokapratiSThita honeke kAraNa usakA garva karanA=jAdimada, (19) kulamada, (20) apaneko kucha jJAna prApta ho to usakA mada-jJAnamada, (21) lokameM apanA jo kucha satkAra hotA ho usakA mada-pUjAmada, (22) balamada, ( 23 ) Rddhimada, (24 ) tapomada, (25) zarIrakI suMdaratA kA mada zarIramada / aise ye samyaktvasaMbaMdhI 25 doSa haiM jinase ki samyaktva malina bhI hotA hai aura kabhI kabhI ina doSoMkA adhika jora honepara naSTa bhI ho jAtA hai / Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmAnuzAsana sadA saMvega Adi cAritrake aMga baDhAnekA yaha samyagdarzana kAraNa mAnAgayA hai; tathA saMvega rakhanese samyagdarzana baDhatA bhI hai| (aura navIna bhI kabhI kabhI utpanna hotA hai ) / isa samyagdarzanake honese kramAnusAra saMsAraduHkhoMkA uccheda hotA hai / mati, zruti, avadhi ye tIno hI mithyAjJAna samyagdarzanake honese nirmala samIcIna jJAna hojAta haiM / puNyapApako judA mAnanese nau, aura judA na mAnanese sAta jo jIvAdi tatva, unakA saccA zraddhAna karAnevAlA hai / aisA yaha samyagdarzana avinAzI mokSarUpa mahalapara caDhanevAle buddhimAn kalyANecchuka janoM ke liye pahalI sIDhI hai| samyaktvake daza bhedaHAjJAmArgasamudbhavamupadezAt sUtrabIjasaMkSepAt / vistArArthAbhyAM bhavamavaparamAvAdigADhe ca // 11 // arthaH samyagdarzanake AjJAsamyagdarzana, mArgasamyagdarzana, upadezasamyagdarzana, sUtrasamyagdarzana, bIjasamyagdarzana, saMkSepasamyagdarzana, vistArasamyagdarzana, arthasamyagdarzana, avagADhasamyagdarzana aura paramAvagADha samyagdarzana ye daza bheda haiN| ye bheda kucha to utpattIke nimittabhedase hue haiM aura kucha kharUpameM hInAdhikatA honeke kAraNa hue haiN| samyaktvake 10 bhedoMkA artha :AjJAsamyaktvamuktaM yaduta virucitaM vItarAgAjJayaiva, tyaktagranthaprapaJcaM zivamamRtapathaM zraddadhanmohazAnteH / mArgazraddhAnamAhuH puruSavarapurANopadezopajAtA, yA saMjJAnAgamAbdhiprasRtibhirupadezAdirAdazi dRssttiH||12|| arthaH-zAstrAdhyayanake vinA hI, kevala vItarAga devakI AjJA mAnakara tatvoMpara jo kucha ruci utpanna ho vaha AjJAsamyaktva hai / samyaktvaghAtaka mohakarmakI zAMti hojAnese, zAstrAbhyAsake binA hI Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita ( samyaktva ) / jo bAhira bhatirake parigrahase sarvathA rahita, kalyANakArI aise mokSa mArgako acchA samajhane laganA vaha mArgasamyaktva hai / AgamarUpa samudrakA agAdha jJAna jinake hRdayameM prasAra pAcukA hai aise AcAryoMne usa samyaktvako upadezasamyaktva kahA hai ki jo tIrthakarAdi zreSTha puruSoMkA caritra sunanese utpanna huA ho / AkaNyAcArasUtraM municaraNavidheH sUcanaM zraddadhAnaH, sUktAsau sUtradRSTi1radhigamagatararthasArthasya bIjaiH / kaizcijAtopalabdherasamazamavazAda bIjadRSTiH padArthAn , saMkSepeNaiva buddhvA rucimupagatavAn sAdhu saMkSepadRSTiH // 13 // arthaH-muniyoMkI cAritravidhi dikhAnevAle AcArasUtrako yahAM para sUtra kahA hai / isa sUtrako sunakara jo zraddhAna utpanna ho vaha sUtrasamyagdarzana hai / gaNitajJAnakeliye jo niyama ( bIja ) kiye gaye haiM unameMse kucha niyamoMke jAnanese tathA mohanIya karmakI sAtizaya upazAMti prApta honese karaNAnuyogake gahana padArthoMko bhI jisane samajhakara jo samyaktva prApta kiyA ho usake usa samyaktvako bIjasamyagdarzana kahate haiM / padArthoMkA saMkSipta jJAna honepara hI jo tatvoMmeM yathArtha ruci utpanna karanevAlA ho vaha saMkSepasamyagdarzana samajhanA cAhiye / yaH zrutvA dvAdazAGgI kRtaruciratha taM viddhi vistAradRSTi, saMjAtArthAt kutazcit pravacanavacanAnyantareNArthadRSTiH / dRSTiH sAGgAGgabAhyapravacanamavagAhyotthitA yAvagADhA, kaivalyAlokitArthe ruciriha paramAvAdigADheti rUDhA // 14 // arthaH-sarva dvAdazAMgako sunakara kisIne jo ruci utpanna kI ho use vistArasamyagdarzana samajhanA cAhiye / kisI padArthake dekhane anubhavanese tathA kisI dRSTAnta Adi ke anubhavanese jo samyaktva utpanna huA ho vaha arthasamyaktva hai / bAraha aMga aura aMgabAhya aise sarva zrutajJAnakA pUrNa anubhava honepara zrutakevala avasthA jisako prApta huI Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmAnuzAsana. ho usako jo padArthoMmeM zraddhAna utpanna hotA hai vaha bahuta gADha hotA hai isaliye use avagADha samyaktva kahate haiN| kevalajJAnake dvArA jAne hue padArthoMmeM jo atyaMta dRDha zraddhA utpanna ho use paramAvagADha samyaktva kahate haiN| samyaktvako sabase prathama kahanekA hetuHzamabodhavRttatapasAM, pASANasyeva gauravaM puNsH| pUjyaM mahAmaNeriva tadeva samyaktvasaMyuktam // 15 // arthaH-AtmAmeM kaSAyoMkI maMdatA honese jo udvega maMda hojAtA hai vaha upazama hai / zAstrAbhyAsa karanese utpanna huA jo padArthajJAna vaha bodha hai / pApamaya niMdya kriyAkA choDanA cAritra hai / upavAsa tathA kAyaklezAdikoMko tapa samajhanA cAhiye / ye cAro hI bAteM kisI jIvameM jabataka samyaktva-rahita kevala hoM tabataka ina cAroMkA mahattva eka sAdhAraNa pattharake barAbara hai ki, jo eka sthAnapara udvegarahita paDArahatA hai isa kAraNa zamayukta kahA jAsakatA hai; dUsare logoMko laganepara bodhita karanevAlA honese bodhayukta hai; vRtta arthAt vartulAkArako dhAraNa karanevAlA hai; zItoSNa Adi duHkha sahate hue bhI usameM kaSTa nahIM hotA isaliye tapa bhI karanevAlA kahA jA sakatA hai| inhIM zamAdika cAroMkA mUlya usa manuSyameM ki jo samyaktva-sahita ho, eka utkRSTa ratnake samAna ho jAtA hai| _arthAt zama, bodha, vRtta, tapa ye cAro guNa ratna, aura pASANa donomeM barAbara hI haiM, to bhI ratnameM eka apUrva kAMtike hI adhika honese ratnakA Adara adhika hotA hai, jahAM ki, pASANako koI pUchatA bhI nahIM hai| isI prakAra zama, bodha, vRtta, tapa ye cAro rahanepara bhI manuSya AdaraNIya nahIM hopAtA, aura eka samyagdarzana guNake hojAnepara manuSya lokapUjita bana jAtA hai / yahI kAraNa hai ki cAro ArAdhanAoMmeM samyaktva ko sabase prathama ginAyA hai / Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI -bhAva sahita ( cAritra ) .13 athavA, pASANako dhAraNa karanepara bhI manuSyakA jisa prakAra kucha Adara nahIM hotA, usako dekhakara bhI loga use zrImaMta yA sukRtI nahIM kahate kiMtu ratna dhAraNa karanevAleko dekhakara loga use bahuta baDA zrImaMta, puNyazAlI samajhate haiM / usI prakAra kevala zama, bodha, vRtta, tapa dhAraNa karanepara bhI manuSya satkArapAtra nahIM hopAtA, kiMtu, samyaktva ke dhAraNa karalenese vahI manuSya pUjya hojAtA hai / isIliye samyaktva saba guNoM se adhika AdaraNIya hai / durArAdhya mAnakara dharmase DaranevAle ke liye AzvAsana:mithyAtvAtaGkavato hitAhitapAptyanAptimugdhasya / bAlasyeva taveyaM sukumAraiva kriyA kriyate // 16 // artha :- rogI hokara bhI hitAhitakI anukUla pravRttiko na samajhanebAlA, ata eva roganAzake acUka paraMtu duHsaha upAyako karane keliye asamartha yA anutsAhI aisA jo bAlaka usakeliye vaidya jisa prakAra sahajasI koI roganAzaka auSadhi batAtA hai isI prakAra miyA - tvarUpa saMsAra- duHkhavardhaka rogase pIDita honepara bhI jabataka tU sacce hitako sAdhane aura ahitako dUra karane ke liye pUrNa sAhasI nahIM huA hai tabataka hama tereliye bahuta hI sahaja upAya batAte haiM, tU Dara mata / vaha sahaja upAya aNutratarUpa cAritra ArAdhanA :viSayaviSaprAzanotthitamohajvarajanitatIvratRSNasya / niHzaktikasya bhavataH prAyaH peApakramaH zreyAn // 17 // artha :- viSa Adi viparItavastu ke khAnese jaba saMtApa - jvara vaDhajAtA hai aura usake yogase tRSA baDhajAtI hai tathA zakti ghaTajAtI hai taba jisa prakAra sahaja pacane yogya pInekI cIjeM hI prathama dekara zakti baDhAI jAtI hai aura tRSA kama kIjAtI hai; usake bAda phira kaThina gurutara auSadhiyoM kA sevana karAyA jAtA hai| usI prakAra viSaya Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 AtmAnuzAsana. sevanase jo tujhe moha utpanna hokara padArthoM meM iSTAniSTa mAnanekI Teva, jo ki, duHsaha dAhajanaka hai, utpanna hogaI hai aura vItarAgAdisvarUpa AtmasaMbaMdhI svAbhAvika zakti ghaTa gaI hai isaliye usake zamanArtha, dhAraNakarane yogya aisI aNuvratarUpa prathama dene yogya auSadhi hama batAte haiM, vahIM tereliye isa samaya anukUla hogI / arthAt , jabataka vItarAgAdi khabhAvarUpa nijazakti baDha nahIM cukI ho tabataka kaThina mahAvratAdirUpa auSadhi denA ucita nahIM hai kiMtu aNu cAritrarUpa sahya auSadhi denA hI samayocita hai / tadanaMtara AtmIya zakti baDha jAnepara mahAcAritrarUpa auSadhikA sevana karAnA bhI anukUla hoskegaa| sadA hI dharmakI AvazyakatAHmukhitasya duHkhitasya ca, saMsAre dharma eva tava kAryaH / sukhitasya tadabhivRddhayai duHkhabhujastadapaghAtAya / / 18 // artha:---saMsArameM rahate hue tujhai sukhakI avasthA meM bhI dharma kA Azraya lenA cAhiye aura duHkhI rahanepara bhI dharmakA Azraya lenA cAhiye / yadi pahalese hI tU sukhI hogA to usa tere sukhameM baDhavArI hogI aura yadi tU duHkhita hogA to usa duHkhakA isa dharmake dhAranese nAza hojAyagA / arthAt , cAhe koI jIva kabhI sukhI ho yA duHkhI, paraMtu dono hI avasthAoMmeM dharma dhAraNa karanekI jIvamAtrako AvazyakatA hai / jaise RNI manuSya yadi dhana kamAvegA to vaha usa dhanase RNamukta hojAyagA kiMtu jisake pAsa dhana bahutasA hai tathA RNa kucha bhI jisako denA nahIM hai vaha bhI yadi dhana kamAvegA to usakI saMpatimeM vaDhavArI hogI / isaliye dhana kamAnA kisIkeliye bhI aniSTa nahIM hosakatA / isI prakAra duHkhakI avasthAmeM jIva yadi dharma sevana karai to usake usa duHkhakA kramakramase nAza, hosakatA hai / yadi pahalekA sukhI jIva dharmakA ArAdhana karai to usake usa pUrvasaMcita puNya karmake rasameM vRddhi honese vartamAna sukhameM vRddhi ho sakatI hai tathA Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI -bhAva sahita ( cAritra ) / 15 navIna puNya karmakA baMdha honese Age bhI sukhakI prApti honA saMbhava hotA hai / iMdriyasukha ke liye bhI dharmakI AvazyakatAH - dharmArAmatarUNAM phalAni sarvendriyArthasaukhyAni / saMrakSya tA~statastAnyuccinu yaistairupAyaistvam // 19 // arthaH- saMpUrNa iMdriyoM ke iSTa viSaya saMbaMdhI jo sukha haiM una sabako samyaktvAdi-aneka-vRkSayukta dharmarUpa bAgake phala samajhanA cAhiye / isa liye tU samyaktva -- saMyamAdirUpa vRkSoMkI jisa tisa prakArase rakSA karake viSayaphaloMko bhoga / arthAt, buddhimAn manuSya jisa prakAra zreSTa phala denevAle vRkSoMko jaDase ukhADakara unake phala nahIM khAte kiMtu una vRkSoM ko kAyama rakhakara unase phala lete haiM, isI prakAra viSayarUpa phaloMkI utpatti bhI dharmarUpa vRkSoM se hI ho sakatI hai; isaliye usa aneka prakArake dharmakI rakSA karake viSayoMko bhoganA cAhiye, na ki dharmakI jaDa kATakara | dharmase viSayasukhakA bhaMga nahIM hogA / kyoM ?dharmaH sukhasya heturheturna virodhakaH svakAryasya / tasmAt sukhabhaGgabhiyA mA bhUrdharmasya vimukhastvam ||20| arthaH- dharma se sukhakI utpatti hotI hai / isaliye jaba ki, dharma sukhakA hetu siddha ho cukA, to hetu kabhI bhI apane kAryakA ghAtaka - kAraNa nahIM ho sakatA kiMtu sadA apane kAryakA kahIM pratyakSa kahIM parokSarUpase sAdhaka hI hogA / isaliye tU isa bAtako vicAra kara dharmase vimukha mata ho ki, dharma dhAraNa karanese mere viSaya - sukhoMme bAdhA ApaDegI / dharmAdavAptavibhavo dharma pratipAlya bhogamanubhavatu / vIjAdavAptadhAnyaH kRSIvalastasya vIjamiva // 21 // artha:-sukha saMpatti Adi vibhavakI prApti dharmadvArA huI hai isa liye dharmarUpa pradhAna kAraNakI rakSA karate hue hI tujhe bhoga bhogane Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmAnuzAsana. cAhiye, na ki dharmakA dhvaMsa karake / jaise kisAnako jo dhAnya milatA hai vaha bIja bonese milatA hai isaliye vaha bIjako Ageke liye bhI saMbhAlakara rakhatA hai, [ jisase ki ekavAra utpanna huA dhAnya bhogalenepara bhI Age dhAnyakI upaja hotI rahai ] / kalpavRkSa tathA ciMtAmaNi ratnase bhI dharmakI adhika utkRSTatAH maMkalpyaM kalpavRkSasya cinyaM cintAmaNerapi / .. asaMkalpyamasaMcintyaM phalaM dharmAdavApyate // 22 // arthaH--kalpavRkSase phalakI prApti, prArthanA [ saMkalpa ] karanese hotI hai, aura vaha bhI, jitanI zabdadvArA kahI jAsakatI hai utanI hI hotI hai| ciMtAmaNi ratnake dvArA bhI jo phala prApta hotA hai vaha mAnasika citavana karanepara hI hotA hai, aura vaha bhI, manake vicAra karanese adhika nahIM / paraMtu dharmake dvArA vinA yAcanA kiye, vinA ciMtavana kiye hI phala prApta hotA hai, aura vaha bhI aisA ki jisakA pramANa vacanake tathA citavanake agocara ho / arthAt vaha itanA baDA phala milatA hai ki jise hama vacanase kaha nahIM sakate haiM aura manase jisakA aMdAja karanA bhI kaThina hai| . aise dharmakA utpatti kisase hosakatI hai? pariNAmameva kAraNamAhuH khalu puNyapApayoH prAjJAH / tasmAta pApApacayaH puNyopacayazca suvidheyaH // 23 // * aryaH -- suparIkSaka loga puNya pApakA kAraNa pariNAmako hI mAnate haiM / jaba ki puNyakA yA pApakA saMcaya karanA athavA na karanA yaha hamAre pariNAmake AdhIna hai to hamAre hI Azrita hai| aura jaba ki aisA hai to sukhasAdhanabhUta puNyakA saMcaya, puNyakI vRddhi tathA pApabaMdhakA nirodha, pUrvasaMcita pApakA hAsa avazya karanA cAhiye; kyoMki apane AdhIna honese aisA karalenA bahuta hI sugama hai / Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita ( dharmasaMgrahakI sugmtaa)| 17 dharmase parAGmukha hokara viSayAsakta honebAlekI niMdAH kRtvA dharmavighAta viSayasukhAnyanubhavAnta ye mohAt / Acchidya tarUnmUlAta phalAni gRhNAnti te pApAH // 24 // arthaH-ajJAna tathA tItra rAgadveSake vaza hokara, jo dharmakI rakSA na karate hue aura navIna dharmakA vighAta karate hue pUrvasaMcita dharmake phaloMko bhogate haiM ve pApI mAno uttama phalake denebAle vRkSoMko jaDase kATakara una vRkSoMke phalako bhoganevAle haiM / arthAt, jaise uttama phala denevAle vRkSoMkI rakSA karate hue unase jo phala lekara bhogate rahate haiM ve to budvimAn sajjana dharmAtmA haiM, kiMtu jo tIvra unmAdake vaza athavA tIvra tRSNAke vaza hokara jaDase kATakara una vRkSoMke phala lenA cAhate haiM ve mUrkha avivekI adhama pApI haiM / isI prakAra jo viSayoM kA sevana isataraha karatA hai ki jisakI pravRtise dharmakA uccheda hokara pApa saMcaya ho vaha pApI mUrkha samajhanA cAhiye; kyoMki usakA usane samUla nAza karake usase ekavAra prApta honevAle phaloMko bhogakara AgAmI sadAke liye vaha dharmavRkSa naSTa karAdiyA / viSayasevana aura dharmArAdhanakA eka sAtha hosakanA :___ kartRtvahetukartRtvAnumataiH smaraNacaraNavacaneSu / yaH sarvathAbhigamyaH sa kathaM dharmo na sNgraahyH|| 25 // arthaH-jo dharma mAnasika ciMtavanadvArA zArIrika caryAdvArA, vacana dvArA khayaM karanese, dUsaroMko karAnese athavA anumodanA karanese evaM hara tarahase saMcita hosakatA hai usa dharmakA kyoM na saMgraha karanA cAhiye ? bhAvArtha-kRta, kArita, anumatirUpa aise pratyeka mana vacana tathA kAyakI pravRtti tIna tIna prakArakI hosakatI hai; isaliye jIvoMkI, mana vacana kAya kI pravRti mUla nau prakArakI kahI jAsakatI hai| jIvakI koI bhI pravRtti kyoM na ho kiMtu sabakA samAveza ina nau bhedoMke bhItara hI hojAtA hai / ina pravRttiyoMmeMse athavA uttara bheroM se jIvakI koI na Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmAnuzAsana. koI pravRtti niraMtara hotI hI rahatI hai / isaliye yadi jIva sAvadhAna hokara apanI pravRttiyoM ko anukUla pravartAnekA prayatna rakkhai to jIvako niraMtara sahaja hI dharma saMcita ho sakatA hai| aise khAdhIna aura sarvadA sahaja hI saMcita hosakanevAle dharmako kona buddhimAna saMcita karanA na cAheMgA ? bhAvArtha--puNyapApakA saMcaya apanI pravRttI ke adhIna honese bhoga bhogate hue bhI hama sAvadhAna rahaiM, to dharmakA sAdhana karasakate haiN| aura isIliye dharmakA rakSaNa tathA upArjana karate hue bhI bhoga bhoganA kaThina nahIM hai / isa prakAra dharma tathA viSayasevana ye dono eka sAtha bhI hosakate haiN| dharmavAsanAkA phala:dharmo vasenmanasi yAvadalaM satAvaddhantA na hanturapi pazya gatetha tasmin / dRSTA parasparahatirjanakAtmajAnAM rakSA tatosya jagataH khalu dharma eva // 26 // artha:-jabataka jIvoMke hRdayameM dharmavAsanAkA pUrA vAsa rahatA hai tabataka ve jIva apane ghAtaka (sarpAdi ) kA bhI pratighAta karanA anucita samajhate haiM / paraMtu dekho, jaba hRdayase dharmavAsanA nikala jAtI hai; athavA hotI hI nahIM to, pitA putroMmeM bhI paraspara eka dUsarekA ghAta karaDAlate haiN| isaliye yaha nizcaya karanA cAhiye ki jIvoMkI rakSA ekamAtra dharmake hI rahanese hosakatI hai / dharmake atirikta prANIkA koI bhI rakSaka nahIM hai / isaliye dharmakA saMcaya sabhIko karanA avazya hai| viSayasevana pApakA kAraNa hai to bhI usake sAtha sAtha dharma saMcita karanekA mArga dikhAte haiM:na sukhAnubhavAt pApaM pApaM taddhetughAtakArambhAt / nAjINa miSTAnnAnnanu tanmAtrAdyatikramaNAt // 27 // arthaH-pUrva puNyodayase mile hue viSayasukha bhogane mAtrase pApabaMdha nahIM hotA / to? puNyabaMdhake kAraNa jo maMda kaSAya, saMtoSa tathA Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI -bhAva sahita ( dharmasaMgrahakI sugamatA ) / 19 ahiMsAdi pariNAma, unako naSTa kara tIvra kaSAya, prApta viSayoMmeM asaMtoSa, aprApta viSayoM ke prApta honeke liye atyaMta tRSNA tathA asIma anyAyAdirUpa prayatna AraMbha karanA tathA jIvaghAta karanA, ityAdi kAraNoMse pApakarmakA baMdha avazya hotA hai| jaise miThAI khAlene mAtra se ajIrNa nahIM hojAtA, kiMtu khAnakI kucha maryAdA hI yadi rakkhI najAna to avazya ajIrNa honA saMbhava hai / bhAvArtha- pUrvokta sukha, jo ki saMsArase chuTakArA milanepara hI rtant prApta hosakatA hai; vaha to isa gRhastha Azrama meM rahakara viSaya sevana karate hue sAkSAt kabhI prApta ho nahIM sakatA / usakA kAraNa eka mAtra sarva pApAraMbha rahita jainezvarI munidIkSA hI hai| paraMtu aisA bhI na samajhanA cAhiye ki jabataka kisI jIvase sarvathA viSayAsakti chUTakara naSTa na ho jAya aura munidharmakA dhAraNa na hosakai tabataka usake liye dharma sAdhanekA dUsarA koI upAya hI nahIM hai / kyoMki pApakA kAraNa kaSAyoMkI tIvratA hai aura puNyakA kAraNa kaSAyoMkI maMdatA hai / vaha kaSAyoMkI maMdatA gRhasthAzramameM rahate hue bhI jIva cAheM pUrNa na karasakatA ho paraMtu kucha kucha to bhI karasakatA hai / vasa, gRhasthI meM jitanI kaSAyamAtrA ghaTegI utanA puNyakarmakA saMcaya vahAM bhI hogA / jaisA ki pahale kaha cuke haiM " pariNAmameva kAraNamAhuH khalu puNyapApayoH prAjJAH" / ava yaha dekhanA cAhiye ki pApakA kAraNa jo kaSAyoMkI tIvratA vaha kaise hotI hai aura puNyakA kAraNa jo kaSAyoMkI maMdatA vaha kaise hosakatI hai ? jo sahaja prApta hue viSayasaMbaMdhI iSTAniSTa padArtha, unake saMbaMdhAnusAra anudvigna rahakara bhoga bhoganA, aprApta iSTAniSTa viSayoMkI tarapha utkaTa rAga dveSa na rakhanA, anyAya, loka yA rAjyake viruddha pravartanekA sAhasa na karanA aura jaina mArgakohI paramArtha kalyANakArI samajhanA ityAdi, maMda kaSAyake bheda haiN| aisA hone se iMdriyaviSayakA bhoktA bhI dharmakA saMcaya karasakatA hai| isase ulaTI pravRtti rakhanese Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 AtmAnuzAsana. kaSAyakI tIvratA hotI hai aura vaha pApakA kAraNa hai / kyoMki, cAheM isase honevAlA zubhAzubha baMdha anubhavagocara na ho paraMtu kaSAyoMkI maMdatA se sAkSAt hI sukhazAMtI milatI hai; aura tIvratA honese sukhazAMtI kA bhaMga hokara AkulatA - duHkha najara Ate haiM; isaliye kaSAyoMkI tI - vratA tathA maMdatA parokSarItyA bhI sukha duHkhake hI kAraNa hoMge aisA anumAna hotA hai / dharmaghAtaka AraMbha yadi duHkhakA kAraNa hI ho to zikAra vagairaha khelate AnaMda kyoM hotA hai ? isakA uttaraHapyetanmRgayAdikaM yadi tava pratyakSa duHkhAspadaM, pApairAcaritaM purAtibhayadaM saukhyAya saMkalpataH / saMkalpaM tamanujjhitendriyamukhairAsevite dhIdhanekarmaNi kiM karoti na bhavAn lokadvayazreyami // 28 // artha:- zikArakA nAma mRgayA hai / zlokameM Adizabda ke hose madyAdi bhI liyA jAsakatA hai| mRgayA Adi karma karanemeM AkulatA utpanna hotI hai, kSobha utpanna hotA hai, zarIra aura mana asAvadhAnatA unmattatA vagairaha utpanna hotI hai / isa sabake hone se zarIra tathA manameM sukhazAMtI nahIM raha sakatI kiMtu krUratA yA nirdayatA pragaTa hojAtI hai / aisA vicAra karane se mRgayA Adi pratyakSa hI duHkhakA kAraNa hai / kabhI kabhI to siMhAdi prabala jIvoMkI mRgayA karate samaya unake dvArA mRgayA karanevAle manuSya hI khuda mAre jAte haiM / dUsarI bAta yaha ki yaha karma, vicArane para bhIla cAMDAlAdi pApI nIca manuSyoMkA pratIta hotA hai / para bhavameM to yaha atyaMta bhayaMkara narakAdiduHkha denevAlA hai hI / aisA hone para bhI yadi tere mAnalenese sirpha yaha karma tujhe sukhadAI jAna paDatA hai to usa saMkalpako tU usa ubhayaloka sukhadAI dharmameM hI kyoM nahIM lagAtA hai? ki iMdriyaviSayoM ko pUrNa bhogate hue bhI vicAravAn cakravartI Adi pradhAna puruSoMne jisakA pAlana kiyA / ataH vicAra karanepara 1 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita (zikArakI burAI ) / 21 jAna paDatA hai ki mRgayA Adika duHkhadAI hI haiM, kevala apane manake saMkalpamAtrase usameM pravRtta hue manuSyako sukhadAIse bhAsate haiN| dekho, duHkha vahI hai jisase zAMtIkA bhaMga hokara AkulatAkI vRddhi ho tathA nIca karma samajha loga jisakI niMdA karate hoN| zikAra khelanevAle java zikArameM lagate haiM taba unheM jaise sahaja milasakanevAle tRNa ghAsa tathA annakI prApti karanemeM udvegarahita thoDAsA prayatna karanA paDatA hai vaise udvegarahita thoDese prayatnase saphalatA prApta nahIM hotI kiMtusahajazAMta AtmakhabhAvake viparIta krUratAse bharA huA pUrA prayatna karanA paDatA hai / sahajazAMta AtmasvabhAvakA jitanA jisa kAryake karanemeM bhaMga ho utanA hI vahAM duHkha tathA pApa samajhanA caahiye| annAdike milAnemeM bhI yadi kisIko krUratA azAMtIse bharA huA udyoga karanA paDatA ho to vahAM bhI duHkha tathA pApa samajhanA hI caahiye| paraMtu annAdi prAtikeliye udyoga icchA rakhanepara zAMtipUrvaka bhI hosakate haiM / isaliye una udyogoM kI adhika burAI nahIM kI / kiMtu mRgayA aisI nahIM hai, isameM sadA zAMtIkA bhaMgakara krUratApUrNa Atmaviruddha hI pravRtti karanI par3atI hai / isIliye isakA parityAga karanA sabhI jagaha acchA kahA hai / sAtvika vRttIke manuSya isa kAryameM kabhI nahIM paDate / kiMtu bhIla cANDAlAdi abodha pAmara manuSyoMkI hI isameM vizeSa pravRtti dIkha paDatI hai / isaliye yaha kArya niMdya to avazya hI hai| mRgayA karma karanevAloMkI aura bhI asIma nirdayatAH bhItamUrtIrgatatrANA nirdoSA dehavittikAH / dantalagnatRNA nanti mRgIranyeSu kA kathA // 29 // arthaH-jinakA zarIra sadA bhayayukta rahatA hai, koI bhI jinakA rakSaka nahIM hai, jo sarvathA aparAdharahita haiM, zarIrake atirikta kucha bhI jinake pAsa saMpatti nahIM hai, dAtoMmeM jinhoMne tRNa davA rakkhe haiM aisI hariNayoMko hI jaba hiMsaka loga mAra dete haiM to dUsare jIvoMmeM to ve dayA kareMge hI kyA ? jinako apane zauryakA abhimAna hotA hai athavA Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 AtmAnuzAsana. jo nyAyamArgapara calanevAle hote haiM ve aise jIvoMkA badha kabhI nahIM karate ki jo bhayabhIta ho, anAtha ho, nirdoSa ho, jisane apane dAMtoMmeM tRNa davAliyA ho, nirbala raMka ho athavA koI strI ho| jisameM uparyukta koI eka bhI svabhAva ho vahI jaba abadhya hai to jisa hariNI meM abadhyatAke uparyukta sabhI svabhAva milate haiM usako hiMsaka loga kaise mAraDAlate haiM yaha Azcarya kI bAta hai| jaba ki isa prakAra badhaka manuSyoMkI nirdayatApUrNa niHzaMka pravRtti hotI hai to ve AtmasvabhAvapratikUla duHkha tathA pApake kartA haiM ki nahIM isa bAtakA vicAra sahaja hosakatA hai / mAtmAkeliye ahIta tathA duHkha vahI samajhanA cAhiye ki jo mAtmAke sahaja svabhAvase viruddha ho| aba corI Adi kukarmoMkA tyAga karAte haiM : paizunyadainyadambhasteyAnRtapAtakAdiparihArAt / lokadvayahitamarjaya dharmArthayazaHsukhA''yArtham // 30 // arthaH-cugalI khAnA, dInatA rakhanA, kapaTa karanA, corI karanA, jhUTa bolanA, munihatya Adi pAtaka karanA ina kukarmIko choDakara re bhavyAtman, tU iha paralokakA hita siddha kara, jisase ki dharmakI prApti ho saMpattikI prApti ho, kIrti tathA sukha mile, puNya karmakA Ageke liye saMcaya ho / prANaghAtakI taraha corI Adi kAmoMke karanemeM AtmAkI sahajazAMtI naSTa hokara AkulatA, duHkha baDhate haiN| nIca manuSyoMke ye kArya haiN| aisA karanese anyAyamArga baDhatA hai| jina jIvoMke Upara ye karma kiye jAte haiM unheM asIma duHkha hotA hai| isaliye zreSTha Atmahitecchu manuSyoMko ina kukarmose bhI dUra rahanA cAhiye / bhAvArtha, ahiMsAdi vrata dhAraNa karanese ye uparyukta doSa dUra ho jAte haiM / acaurya vRtake honese kapaTa aura satyavratake honese cugalI tathA dInatA evaM AhiMsA vratake honese munihatyA Adika pApakriyA sahaja hI chUTa jAtI Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita (dharmakI mahimA ) / 23 haiN| isaliye vratI honese sahanameM ihaparalokakA sudhAra ho sakatA vratiyoMko bhI kabhI kabhI upasargAdi bhayaMkara vedanAke nimitta upasthita hojAnase ahiMsA, jhUTha bolane ityAdi pApoMmeM pravRtti karanI paDatI hai yaha zaMkA honA sAhajika hai / paraMtu puNyake yogase sarva upadravoMkA dUra honA saMbhava hai / dekhoHpuNyaM kuruSva kRtapuNyamanIdRzopi nopadravobhibhavati prabhaveJca bhUtyai / saMtApayan jagadazeSamazItarazmiH padmaSu pazya vidadhAti vikAzalakSmIm // 31 // arthaH-re bhavya, puNyakA saMcaya kara / jisane puNyakA saMcaya kiyA ho usako asAmAnya upadrava bhI kucha du:kha nahIM desamate, kiMtu ulaTe saMpatti milaneke kabhI kabhI kAraNa hota dIkhate haiN| dekho, jo sUrya saMpUrNa jagako saMtApita karanevAlA hai, kamaloM meM usIse vikAzarUpa zobhA pragaTa hotI hai| yahAM zaMkA hogI ki upadrava yA upasargase vibhUti yA sukhakI prApti kaise ho? kyA kabhI viSa khAnese bhI manuSya jiegA yA puSTa hogA? isakA uttara yahI hai ki puNyakI mahimA akathanIya hai / upasargose duHkha pApI janoMko hI hotA hai / isakeliye sUryakA dRSTAMta basa hai / dekho, jisa sUryame sabhI jagako saMtApa hotA hai para kamala usake kiraNa pAkara bhI khilate hI haiN| koI cAheM ki maiM puNya karmakI paravAha na karake apane puruSArthame hI duHkha dUra kara sakatA hUM to yaha vicAra sava vyartha hai / dekho : netA yasya vRhaspatiH praharaNaM vajraM suH: sainikAH, ___ svargo durgamanugrahaH khalu harerairAvaNo vaarnnH| ityAzcaryabalAnvitopi balabhidbhagnaH paraiH saMgare tavyaktaM nanu daivameva zaraNaM dhigdhigU vRthA pauruSam // 32 // Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 AtmAnuzAsana. artha:-- jisakA maMtrI bRhaspati, pradhAna zastra vajraH, senA devatAoMkI, svarga kilA, harIkI jisapara pUrNa kRpA, jisakA vAhana airAvaNa hastI, iMdre aise AzcaryakArI asAdhAraNa rakSAke upAya se yukta thA to bhI pratipakSI vaNAdi rAkSasoM dvA parAjita hogayA / isaliye yaha bAta khulAsA huI ki jIvako asalI zaraNa daivakA hI hosakatA hai / kevala pauruSa ke bharose para garva karanA vyartha hai, aise pauruSako dhikkAra ho / isa sArAMza yaha hai ki icchAnusAra prayatnapUrvaka siddha hue kAryoM ko puruSArthajanya mAnanA cAhiye aura icchAse tathA prayatnase viruddha siddha honevAle kAryoM ko daivAdhIna mAnanA cAhiye / paraMtu kAraNa pratyeka kAryakI utpattikeliye dono hI lagate haiN| hAM jahAM eka mukhya hotA hai vahAM dUsarA gauNa hotA hai, paraMtu jarUrata gauNakI bhI lagatI haiM / nahIM to vaha gauNa bhI kyoM mAnA jAtA hai ? gauNa mAnA jAtA hai liye vaha udAsIna yA kamajo hai paraMtu to bhI kAraNa avazya hai daivako jo pradhAna mAnA jAtA hai usakA abhiprAya eka to yaha hai ki saMsArI jIva apanI icchAnusAra sadA iSTasiddhi nahIM karapAtA isaliye eka parokSa kAraNa daiva bhI mAnanA paDatA hai / dUsarA abhiprAya yaha ki, AgAmI bhava sudhArane keliye daiva mAnanebAlekI hI acchI pravRtti ho sakatI hai, nahIM to nhiiN| isaliye daivapara dRSTi rahanA bahuta jarUrI hai| kisIkI samajha hogI ki daivapara daivapara bharosA rakhakara 1 ( 1 ) : - yaha iMdra jainazAstrAnusAra vaha hosakatA hai ki jisane vidyAdhara hokara iMdrakIsI apanI sarva ceSTA banArakkhI thI aura vaha rAvaNa ke dvArA aMtameM parAjita huA / hiMdU dharma ke purANoMmeM yoM likhA hai ki svargakA iMdra hI daitya, rAkSasoMke sAtha laDakara eka vAra parAsta huA hai | paraMtu yaha kathA budvimAnoMko vicAra karane yogaya hai, kyoMki, deva aura manuSyoMkA kyA joDa? devoMke sAmane manuSyoMkI zakti atyaMta tuccha hai / rAvaNAdika bhI aMtako manuSya hI to the / I Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita ( sAdhuoMkI virltaa)| 25 upavAsa, dhyAna, ghora tapazcaryA Adi dharma kAryoM meM pravRtti karane bAle manuSya pahale hI the, aba nahIM haiN| paraMtu isa samajhako dUra karate haiM: bhartAraH kulaparvatA iva bhuvo mohaM vihAya svayaM, ratnAnAM nidhayaH payodhaya iva vyaavRttvittspRhaaH| spRSTAH kairapi no nabhovibhutayA vizvasya vizrAntaye, santyadyApi cirantanAntikacarAH santaH kiyntopymii||33|| arthaH-jaise kulAcala=himavAn Adi parvata bharatakSetrAdi bhUmiyoMkA vibhAga karate hue una bhUmiyoMke rakSaka haiM--svAmI haiM, to bhI una bhUmiyoMke sAtha kucha mohita nahIM hote haiM, isI prakAra jo jagakA uddhAra karate hue bhI svayaM jagameM phase hue nahIM haiN| jaise samudra ratnoMkI khAni hokara bhI unase sarvathA nirlobha rahatA haiM isI prakAra jo ratnatulya aneka sadguNoMkI khAni hokara bhI dha(u)nase atyaMta nispRha rahate haiN| AkAza jisa prakAra sava jagaha pasarA huA hokara bhI kisIse lipta nahIM hotA, para sabhI jagatko vizrAMti detA hai aura kleza dUra karatA hai| isI prakAra jo jJAnAdi aneka guNoMke dvArA sarva 'jagabhara meM vyApaka haiM aura isIliye jagako sadupadeza dvArA vizrAMnti denevAle haiM, to bhI jagase sarvathA alipta rahane bAle haiN| aise ciraMtana muniyoMke ziSya kitane hI saMta puruSa AjakAla bhI vidyamAna haiM jaba ki, aise puruSoMkI atyaMta viralatA ho rahI hai| . jisa samaya yaha graMtha banAyA gayA thA usa samaya bhI zreSTha sAdhuoMkI bahuta kucha viralatA hocukI thii| isIliye utkRSTa cAritrakA jo varNana hai vaha varNanamAtra hI dIkhatA thA / aura yaha zaMkA honA usa samaya sahaja thA ki aisA utkRSTa varNana varNanamAtra hI hai| aise utkRSTa cAritrakA dhAraka koI ho nahIM sktaa| isa zaMkAke nirAsArtha yaha uttararUpa zloka likhA gayA hai| Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 AtmAnuzAsana. aise utkRSTa mArgako na svIkArane bAloMkI avasthAHpitA putraM putraH pitaramabhisaMdhAya bahudhA, vimohAdIhete sukhalavamavAptuM nRpapadam / aho mugdho loko mRtijananidaMSTrAntaragato, na pazyatyazrAntaM tanumapaharantaM yamamamum // 34 // artha:-pitA putrako aura putra pitAko aneka tarahase Thagakara viSaya-sukhameM mohita hue dono hI, thoDese sukhake sthAnabhUta rAjyapadako milAnekI aneka ceSTA karate haiM / aho, yamarAjakI janmamaraNarUpa dA. DhoMke bIcameM phasA huA bhI yaha bholA prANI, niraMtara zarIrako cavAte hue isa yamakI tarapha dRSTi taka nahIM detA ! bhAvArthaH-kisI bhI manuSyakA yaha bharosA nahIM hai ki kaba usakA maraNa ho jAyagA / aura maraNake anaMtara to isa janmameM saMcita kI huI viSayasAmagrI kAma de hI nahIM sktii| to bhI manuSya apanI cAlAkI mAyAcAra Adi karake aneka tarahake viSayabhoga rAjyasaMpadA Adike saMgraha karanemeM kamI nahIM karatA hai / ve bhI paraspara vaMcanA karanese cUkate nahIM haiM, jina pitAputroMkA ki paraspara baDA bhArI prema mAnA gayA hai / jo dharmapara calatA nahIM usake aise vicAra hote haiM ki maiM yadi viSaya-sAmagrIko bahutasA ikaTThA karalUMgA to cirakAlataka sukha bhoguuNgaa| vaha samajhatA hai ki yaha saMsArakI vibhUti zAzvata hai, kabhI mujhase judI nahIM hogii| aisA samajhatA hai, tabhI to viSaya saMgraha karanemeM nyAya anyAya,sukha duHkha, burAI bhalAIkA kucha bhI vicAra tathA paravAha nahIM karatA / jo ki dharmako jAnate haiM ve isa saMsArakI saMpadAko kSaNika samajhate haiM, isaliye ve isameM rata kyo hone lage ? / / viSayajanya andhatAko netroMkI andhatAse bhI adhika dikhAte haiM: andhAdayaM mahAnandho viSayAndhIkRtekSaNaH / cakSuSA'ndho na jAnAti viSayAndho na kenacit // 35 // Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI -- bhAva sahita (viSayAsaktakI nindA ) | 27 arthaH-- jo manuSya viSayavAsanAmeM aMdhA ho rahA hai vaha netrAndha manuyase bhI bahuta bhArI aMdhA hai| kyoMki, netrakA aMdhA to becArA netrase mAtra dekha nahIM sakatA, paraMtu yaha viSayAndha to sabhI taraha ke jJAnase zUnya ho jAtA hai / AkA aMdhA netrase na dekhanepara bhI manase vicAra karatA hai, sparzanAdi bAkI iMdriyoM dvArA bhI jAnane kI zakti rakhatA hai, sAvadhAna rahatA huA cAheM jisa bAta kA hitAhita ke anukUla anubhavana kara sakatA hai / paraMtu viSayAMdhako sarva iMdriyAM hokara bhI vaha viveka - zUnya ho jAtA hai, kucha bhI hitAhitakI tarapha vicAra nahIM kara sakatA | isaliye viSayAndha hI saccA aMdhA hai / viSayoM meM tIvra bAMchA rakhanevAlekI nindAH - AzAgartaH pratiprANi yasmin vizvamaNUpamam / kasya kiM kiyadAyAti vRthA vo viSayaiSitA // 36 // arthaH - are, pratyeka jIvakA A zArUpa khaDDA itanA vistIrNa hai ki jisameM saMpUrNa saMsAra yadi bharA jAya to bhI vaha saMsAra usameM aNumAtrake tulya dakhegA | arthAt sabhI saMsAra usa khaDDe meM DAla deneM para bhI vaha khaDDA pUrA nahIM hosakatA kiMtu vahAM paDA huA sArA vaha saMsAra eka aNumAtra jagaha meM hI AsakatA hai / paraMtu to bhI aisI vizAla AzA rakhane mAtraseM kyA kisI jIvako kabhI kucha bhI mila jAtA hai ? isaliye aisI AzA rakhanA sarvathA vRthA hai / bhAvArtha, yadi AzA rakhane se kucha mile bhI to kisa kisako ? AzA to sabhI saMsArI jIvoMko ekasI laga rahI hai / aura pratyeka AzAvAn yahIM cAhatA hai ki sarva saMsAra kI saMpadA mujhe hI mila jAya / aba kaho, vaha eka hI saMpadA kisa kisako milai ? idhara yadi pratyeka prANIkI AzAkA pramANa dekhA jAya to itanA baDA hai ki eka jaga to kyA, aise anaMtoM jagatko saMpatti usa AzA garta garka ho jAya, to bhI vaha garta pUrA bhara nahIM pAvegA / para AtA jAtA kyA hai ? kevala manorAjyakIsI dazA hai / 1 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 AtmAnuzAsana. kevala baDI baDI AzA karate baiThanA pramatha zreNIke mUrkhakA lakSaNa hai / AzA karanevAlA kevala apanI dhunimeM hI sArA samaya nikAlatA hai, karatA dharatA kucha nahIM / usakI buddhi dharmameM bhI lagatI nahIM aura karmameM bhI lagatI nhiiN| isaliye dharma-karma vinA vaha sukhI kahAMse ho ? usakI dazA eka zekhakIsI ho jAtI hai ki jo sarAyake dvArapara baiThA huA bhItara Ate hue ghoDe, hAtI, dhana, daulata vagairahako dekhakara apanAtA huA khuzI hotA thA; aura rAtabaserA kara, jAte hue dekha dalagIra hotA thaa| kyA usako aisI kevala AzA dharake niSkarma baiThanese kucha mila jAtA thA ? kucha nahIM / yahI dazA kevala AzAgrasta sabhI saMsArI jIvoMkI hai / isaliye AzA choDakara nizcaya-vyavahArarUpa dharmameM laganA sabhIko ucita hai| puNya saMcita karanekA upadezaHAyuHzrIvapurAdikaM yadi bhavet puNyaM puropArjitaM, syAt sarvaM na bhavena tacca nitagamAyAsitepyAtmani / ityAyoH suvicArya kAryakuzalAH kAryatra mandodyamA, drAgAgAmibhavArthameva satataM prAsA yatantetarAm // 37 // arthaH-dIrgha AyuSya, lakSmI, uttama zarIra ityAdi sAMsArika viSaya-sukhakI sAmagrI uttama tabhI milasakatI hai ki yadi pahale kabhI puNya karmakA upArjana kiyA ho| nahIM to cAheM jitanA niraMtara AtmAko klozita kiyA jAya paraMtu kucha bhI prApta nahIM hotA / aisA vicAra kara hI zreSTha puruSa, jo ki samayAnusAra apanA kAma siddha karanemeM kuzala haiM, ve isa vartamAna janmake liye to yaha vicAra kara udyama vizeSa nahIM karate ki, jo kucha pUrvakA puNyasaMcaya hamAre pAsa hogA tadanusAra hI hamako isa samaya phala milegaa| kyA kevala udyoga kAryakArI ho sakatA hai ? nahIM / isIliye AgAmI janmakeliye ve niraMtara zIghratAke sAtha aura atyaMta prItike sAtha puNya saMcaya karanemeM asIma prayatna karate haiN| Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI -bhAva sahita ( bhogoM kI nissAratA ) / 29 bhAvArtha, yaha vartamAna jIvana thoDese dinakA hai / usakA nirvAha cAheM jisa prakAra se ho sakatA hai / yadi pUrvopArjita puNyakarma hai to parizrama tathA ciMtA na karate hue bhI viSayabhoga avazya mileMge / nahIM to na milaiM yA viparIta mileM / khaira, kucha bhI ho, to bhI isa janmakA nirvAha, to kisI prakAra bhI ho sakatA hai, kyoMki bahuta hI thoDe kAlataka yaha rahanA hai / kiMtu AgAmI bhavoMmeM cirakAlataka bhramaNa karanA hai aura tatrApi ve bhava saba parokSa haiM / isaliye unake sudhArakI yA unase chuTakArA pAnekI ciMtA karanA bahuta jarUrI hai / prApta hue bhI bhogoM meM maMdodyamI rahanekA hetusahita upadeza:kaH svAdaviSayeSvasau kaTuviSamakhyeSvalaM duHkhinA, yAnanveSTumiva tvayA'zuci kRtaM yenAbhimAnAmRtam / AjJAtaM karaNairmanaHpraNidhibhiH pittajvarAviSTavat, kaSTaM rAgarasaiH sudhastvamapi san vyatyAsitAsvAdanaH ||38|| arthaH- kaTuka viSake samAna ina viSayoM meM aisA kyA svAda hai ki jisase tene viSayasukhakI vAMchA utpanna karake atyaMta duHkhI hokara una viSayoMkI khoja karanemeM apanA svataMtratAkA abhimAna, jo ki amRtake tulya nirmala aura sukhadAyaka thA, malina karaliyA, aura isIliye manarUpa svAmIke sevaka jo iMdriyAM unakI AjJAmeM tujhe rahanA paDA / are, tU vivekI thA to bhI terA anubhava, ina rAga - vAsanA - oMne ulaTA karadiyA ! jaise ki vivekI manuSyake svAdako bhI pittajvara viparIta kara DAlatA hai / isIliye to jina viSayoMmeM kucha bhI svAda nahIM hai athavA jo paripAka meM viparIta svAda denevAle haiM unake pIche tU unheM iSTa samajha kara laga rahA hai / yaha bar3A kheda hai / viSayatRSNAkI bahutAyata dikhAte haiM :anivRterjagatsarvaM mukhAdavazinaSTi yat / tattasyAzaktito bhoktuM vitanorbhAnusomavat / / 39 / / Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmAnuzAsana. arthaH--Atman , tujhai tRSNA to itanI prabala hai ki tIno jagake bhogoM se bhI nivRtta nahIM hosakatI / to bhI mukhAdi iMdriyoMdvArA viSaya grahaNa karate karate bhI jo bahutasI zeSa rahI huI vastueM dIkha paDatI haiM ve mukhAdike dvArA sArA bhogalenekI asamarthatAke kAraNa samajhanA cAhiye, na ki manakA saMtoSa hojAneke kAraNa / jaise rAhu, caMdra aura sUryako nigalanA to pUrA hI cAhatA hai paraMtu zarIrarahita honeke kAraNa pUrA nigala nahIM sktaa| isIliye caMdrasUrya dono abhItaka bace hue haiN| kitane hI manuSyoMkA sadA yaha vicAra rahatA hai ki hama apane tAruNyataka to tRptibhara bhoga bhogeN| buDhApA jaba AvegA taba sarva viSayoMse virakta hokara viSayoMko choDakara AtmakalyANakI phikrameM lageMge / aisA karanese ye mile hue bhoga bhI yoM hI nahIM jAyaMge aura hama parabhavakA prabaMdha bhI krleNge| aisoko samajhAte haiM: sAmrAjyaM kathamapyavApya sucirAt saMsArasAraM punastattyaktvaiva yadi kSitIzvaravarAH prAptAH zriyaM zAzvatIm / tvaM prAgeva parigrahAn parihara tyAjyAna gRhItvApi te, mA bhUbhautikamodakavyatikaraM saMpAdya hAsyAspadam // 40 // arthaH-re jIva, tU yaha vicAra, ki yadyapi cakravartI Adi baDe baDe nRpatiyoMne kadAcit vizAla rAjyabhogako pAkara bhI usako saMsArakA sArabhUta samajhakara bahuta kAlataka bhogA, zIghra hI choDA nahIM / to bhI unako zAzvata mokSalakSmIkI prApti to tabhI huI nA, jaba ki usa rAjyabhArako choDakara unhoMne ghora tapazcaraNa kiyaa| isaliye jaba ki ye viSaya grahaNa karaneke vAda bhI choDane yogya hI haiM to tU unheM pahale hI kyoM na choDakara virakta ho, jisase ki grahaNa karake choDanepara jo terI hasI hone bAlI hai vaha na ho / jaise kisI eka AdamIne jAdUgarasei laDDU tayAra kiye yA tayAra kara kisIko diye hoM, aura ve jaba Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita ( bhAgoMkI nissaartaa)| 31 ki zIghra hI dIkhate dIkhate adRzya ho jAya to, usa samaya jisane ve laDDU lerakkhe the usakI tarapha loga hasane lagate haiN| isI prakAra jina viSayoMko pAkara tU magna horahA hai ve viSaya sadA tere pAsa rahanevAle nahIM haiM / dekhate dekhate kisI dina capalAkI taraha vilIna ho jAyage / pApa karmakA udaya yadi vIcameM hI AgayA to maranese pahale hI ve viSaya naSTa ho jAyage / aura tere cAhate hue bhI hAthase nikala jAne para loga terI hasI kareMge / isaliye tU apanI hasI Apa hI kyoM karAtA hai ? athavA jisa taraha manuSya mATI vagairahake tayAra hue nakalI laDDUko bhI dUrase dekhakara to use lenA cAhatA hai, para hAthameM Ate hI samajha jAtA hai ki isameM kucha sAra nhiiN| taba choDate dekha loga hasate haiN| isI prakAra tU; jabataka prApta nahIM hue tabhItaka bhogoMko cAhatA hai / para pAne para nissAra dIkheMge aura tU unheM choDanA cAheMgA; taba loga tujhai dekha, hseNge| isaliye pahale hI unheM choDa / bhogakara choDane bAloMkI hoDa mata kara / bahutoMkA vicAra aisA hotA hai ki gRhAzramameM rahakara bhI hama dharma sAdhana karake apanA kalyANa kara sakate haiN| para, gRhAzramameM pUrNa kalyANa honahIM sakatI / dekho:sarva dharmamayaM kacit kacidapi prAyeNa pApAtmakaM, kApyatad dvayavatkaroti caritaM prajJAdhanAnAmapi / tasmAdeSa tadandharajjuvalanaM snAnaM gajasyAthavA, mattonmattaviceSTitaM nahi hito gehAzramaH sarvathA // 41 // arthaH--buddhimAn manuSyoMke caritrako bhI yaha gRhAzrama kabhI to dharmamaya kara detA hai, jabaki sAmAyika Adi kriyA kI jAtI haiM; kabhI, arthAt strIsaMbhogAdike karanemeM kevala pApamaya hI sarva ceSTA kara detA hai: aura kahIMpara, jaba ki jinapUjanAdi kiye jAte haiM taba jIvake caritrako pApapuNyase milA huA karadetA hai / ye saba ceSTAeM aisI hotI haiM, jaisI ki kisI pAgala AdamI kI unmAdabharI huI ceSTAeM hoM / athavA jaise Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmAnuzAsana. eka aMdhA AdamI rassIko Age Age to vaTatA jAtA hai aura pIchese usake bala khulate jAte haiM / athavA hastI prathama to snAna karatA hai aura pIchese apane Upara dhUla DAla letA hai| ThIka, gRhI manuSyakI bhI sarva ceSTAeM isI tarahakI hotI haiN| isakA kAraNa kevala gRhAzramakA saMbaMdha hai| jaba ki aisA hai to isa gRhAzramase kisa prakAra hitasiddhi ho sakatI haiM ? isa. liye jaba ki tU hita cAhatA hai to gRhAzramakA saMbaMdha sarvathA choDa / bahutase manuSya samajhate haiM ki hama gRhasthI hokara apane puruSArthase dhana kamAkara svataMtra hokara bhogoMko bhogate hue bhI sukhI raheMge; ghara tyAganese kyA kalyANa ho sakatA hai ? gharameM rahakara to jaisA adhika pauruSa kareMge vaisA hI adhika dhana milanese adhika sukhI hoMge / unako dikhAte haiM ki gRhAzramameM jo kArya AjIvikArtha kiye jAte haiM ve sabhI duHkhadAyaka haiM / dekho, kRSToptvA nRpatIniSevya bahuzo bhrAntvA vane'mbhonidhI, kiM kliznAsi sukhArthamaMtra suciraM hA kaSTamajJAnataH / tailaM tvaM sikatAsu yanmRgayase vAJcheviSAjjIvituM, nanvAzAgrahanigrahAttava sukhaM na jJAtametat tvayA // 42 // ___ arthaH-tU apane udara-nirvAhArtha tathA iMdriya-bhogoMke sevanArtha kheta jotanemeM aura bIja bonemeM, evaM rAjasevA karanemeM tathA vyApArake liye jaMgaloM jaMgaloM bhaTakanemeM athavA samudramArgase bhramaNa karanemeM cirakAlase kyoM kleza uThA rahA hai ? are, hA, ajJAnake vaza yaha saba kaSTa tujhai bhoganA paDatA hai / kyA isa prakAra bahutasA udyoga karanepara bhI tU sukhI ho sakatA hai ? nahIM / kyoMki udyogamAtra sukha milanekA kAraNa nahIM hai / sukhakA kAraNa dharma hai / isIliye jabataka dharma hai tabataka anAyAsa bhI sukha milatA hai / nahIM to bahutasA kleza karanepara bhI kabhI sukha prApta nahIM ho sktaa| isaliye terI ye saba kriyAeM jabataka ki dharmase zUnya ho rahI haiM tabataka tU aisA samajha ki maiM bAlUmeMse tela Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita ( viSayoMmeM sukha nahIM ) / 33 nikAlanA cAhatA hUM / athavA viSa khAkara cirakAla jIvita rahanA cAhatA huuN| tU yaha nahIM samajhatA hai ki AzArUpa pizAcake nigraha karanepara hI puNyabaMdhake honese mujhai sukha zAMti mila sakegI / dharmakI prAptikA ekamAtra upAya, utkaTa tRSNAko tyAga kara saMtoSa dhAraNa karanA hI hai / isase dharma to hotA hI hai, kiMtu sukhakA anubhava sAkSAt hI hotA dIkhatA hai / isaliye sukha yadi hogA to sAkSAt tathA paraMparayA saMtoSase hI hogaa| AzAhutAzanagrastavastUccaivaMzajAM janAH / hA kilatya sukhacchAyAM duHkhadharmApanodinaH // 43 // arthaH-jaise koI manuSya sUryake saMtApase duHkhI hokara jalate hue vAMsoMkI chAyAmeM jAkara yadi baiThe to vaha kabhI sukhI nahIM hogA, ulaTA pIDita hI hogA; kyoMki, eka to kAMsakI chAyA bahuta hI kama, dUsareM, ApasameM ghisanese ve svayaM jalane lagate haiM / isIliye saMtApa dUra honA to dUra hI rahA, ulaTA usase adhika saMtApa hogA / sukhAbhilASAke vaza yadi vaha manuSya to bhI bahuta samaya taka vahAM baiThA hI rahA to kadAcit khuda jalakara bhI mara jaaygaa| isI prakAra AzA to amike samAna hai, usa AzAmise vyApe hue usake viSayabhUta jo bhoga-sAdhaka padArtha haiM ve vAMsoMke tulya haiM, duHkha sUryasaMtApake tulya hai / evaM chAyAke bhI do artha hote haiM, eka to prakAzake rukanese jo paDachAMhI paDatI hai vaha, aura dUsarA artha alpa yA lezamAtra / isaliye dRSTAMtase milA-julA yaha artha huA ki, dekho, duHkharUpa saMtApase pIDita hue manuSya, AzArUpa amise vyApe hue bhogasaMbaMdhI jo padArtharUpa UMce vAMsa, unase utpanna huI jo chAyA arthAt alpasukha, usameM jAkara baiThanA cAhate haiM aura usase viSaya -vAMchArUpa duHkhako dUra karanA cAhate haiM! yaha kitanA bar3A ajJAna hai ? eka to tIno lokakI vastu ikaTThI hokara bhI AzAkI pUrti ke liye vasa nahIM hoNgii| dUsarI bAta yaha ki, vastuoMke bhoganese AzA aura bhI a Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 AtmAnuzAsana. dhika baDhatI jAyagI / jaise ki dAdake khujAnese dAhaduHzva adhika hI baDhatA hai, kama nahIM hotaa| tIsarI bAta yaha ki, usImeM phase phase mara jAnepara narakAdi durgatiyoMke duHkha bhI bhogane pddeNge| kyoMki, AzAke vaza honese paravastuoMmeM mamatA baDhatI hai aura jIvake vicAra azubha yA malina hote haiM; jinake ki kAraNa ghora pApoMkA saMcaya honese durgatiyoMmeM jAnA hI paDatA hai / ina tIna bAtoMkA vicAra karanepara mAlUma paDegA ki, AzAke vaza hokara viSayasAmagrIke saMcaya karanemeM laganA kabhI sukhakArI nahIM hai| daivavaza lezamAtra sukha yadi prApta bhI ho to vaha sthira nahIM / dekho: khAte'bhyAsajalAzayA'jani zilA prArabdhanirvAhiNA, bhUyo'bhedi rasAtalAvadhi tataH kRcchrAt sutucchaM kila / kSAraM vAyudagAcadapyupahataM pUti mizreNibhiH, zuSkaM tacca pipAsatosya sahasA kaSTaM vidhezceSTitam // 44 // arthaH-kisI manuSyane tRSAtura hokara zIghra hI jala nikalaAnekI AzAse bhUmiko khodA / paraMtu khodate khodate jala jahAM nikalanA cAhiye vahAMpara eka pattharakI zilA nikalI / to bhI usane AtesAhasI hokara AraMbha kiye kAryako pArataka pahucAnekeliye tRSNAvaza aura bhI khodanA AraMbha kiyA / paraMtu pAtAlataka khodanepara bhI baDe kaSTase kucha thoDAsA jala niklaa| para vaha bhI atyaMta khArA tathA durgaMdhamaya aura choTe choTe jalake kIDoMse bharA huA thaa| khaira, paraMtu khodanebAlene use bhI taSAvaza pInA cAhA, kiMtu pI nahIM pAyA ki itanemeM hI vaha pAnI sUkha bhI gayA / dekho, bhAgyakI lIlA baDI hI vicitra hai; aura jabataka jIva usa daivake parAdhIna hai tabataka kaSTa hI kaSTa hai / kisAne ThIka kahA hai ki -- vidhau viruddhe na payaH payonidhau' arthAt daiva yadi anukUla na ho to manuSyako samudrameM bhI jala nahIM mila sakatA hai / Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita ( viSayoMmeM sukha nhiiN)| nyAyapUrvaka dhanI hokara bhoga bhoganekI icchA rakhanebAleke liye: zudairdhanairvivardhante satAmapi na sNpdH| na hi svacchAmbubhiH pUrNAH kadAcidapi sindhavaH // 45 // arthaH - zreSTha puruSoMkI saMpatti bhI kevala nyAyAnusAra calanese kabhI ikahI nahIM hotI jaise nadiyoMkI bharatI kevala svaccha jalase kabhI nahIM hopAtI / isIliye aisA samajhakara, nyAyopArjita dhanake dvArA samRddha honekI tRSNA bhI nahIM rakhanI cAhiye; kyoMki, kevala nyAyapUrvaka dhanakI pUrNa prApti honA sAdhAraNa janoMko nitAnta kaThina hai / dUsareM, gRhAzramameM rahakara dhana prApta honepara bhI kabhI citta saMtuSTa nahIM ho sakatA, niraMtara koI na koI AkulatA lagI hI rahatI hai| isaliye yadi pUrNa sukhI honA ho to parigrahase sarvathA virakta honA cAhiye / tabhI pUrNa saMtoSa honepara apUrva sukhakI prApti ho sakatI hai| dhana kaisA bhI ho, paraMtu usase dharma sadhatA hai, sukha jJAnAdika bhI ____ prApta hote haiN| aisA samajhane bAloMse kahate haiM:sa dharmo yatra nAdharmastatsukhaM yatra nAsukham / tajjJAnaM yatra nAjJAnaM sA gati yatra nAgatiH // 46 // arthaH-gRhasthAzramakA dharma dharma nahIM hai, sukha sukha nahIM hai aura vahAM jJAna to pUrNa ho hI nahIM sktaa| gRhAzramameM rahakara dharma dhAraNa karane bAleko zubhagati bhI yadi prApta ho to svargataka ho sakatI hai / paraMtu ye saba tuccha haiM / asalI dharma to use kahanA cAhiye jahAMpara adharmakA lezamAtra bhI na ho / gRhAzramake dharmameM thoDAsA dharma aura zeSa saba pApa hI pApa rahatA hai / gRhasthIkI kriyA sarvathA aisI ho hI nahIM sakatI ki jisase kevala dharmakA hI saMcaya hotA rahai / jaba ki gRhasthImeM pUrNa dharma hI nahIM to pUrNa sukha vahAM kahAMse mila sakatA hai ? sukha ke kAraNa do hI haiM, eka dharma dUsarA saMtoSa / paraMtu saMtoSa bhI gRhasthako rahatA nahIM / isIliye yaha kahA ki sukha vahI hai ki jisameM . Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 AtmAnuzAsana. duHkhakA nAma bhI na ho / jJAna to gRhasthako pUrNa ho hI nahIM sakatA hai; kyoMki, jisa tapazcaryAke dvArA jJAnavighAtaka karmakA sarvathA nAza honese pUrNa jJAna milatA hai, vaha tapazcaryA gharameM rahanese pUrI sadhatI nahIM / jJAnAbhyAsAdi dvArA jo kucha jJAna prApta hotA hai vaha bhI aneka AkulatAvaza sthira nahIM raha sakatA hai / isaliye jJAnakA prApta honA bhI asalI sAdhu-avasthAmeM hI ho sakatA hai / ata eva gRhasthake tuccha jJAnako jJAnameM na mAnate hue hI yaha kahA hai ki, jJAna vahI hai jahAMpara kucha bhI viccheda tathA ajJAna na ho / gRhastha-dharmase parabhavakI gati adhikase adhika svargataka mila sakatI hai| paraMtu vahAMse phira bhI dUsarI gatiyoMmeM jAnA paDatA hai / isaliye vaha gati bhI sarvotkRSTa nahIM hai / sAdhupadase muktitaka prApta hosakatI hai; jahAMse ki phira kabhI lauTanA nahIM pdd'taa| isaliye vahI gati prApta karane yogya hai / isI bhAvako lekara granthakAra kahate haiM ki gati vahI asalI hai ki jahAM phira bhI bApisa jAnekA Dara na rahatA ho / isaliye yadi pUrA hita siddha karanekI icchA hai to gharameM rahakara dhana kamAkara viSayabhogoMko bhogakara apaneko sukhI samajhanA bhUla hai / sukha, gharake jaMjAlako choDanese hI mila skegaa| viSayasukhakI apekSA mokSasukhakA milanA sulabha hai| dekhoH vArtAdibhirviSayalolavicArazUnyaH, kliznAsi yanmuhurihArthaparigrahArtham / tacceSTitaM yadi sakRt paralokabuddhayA, na prApyate nanu punarjananAdi duHkham // 47 // arthaH-are, jaisA ki tU asi masi kRSi Adi aneka tarahake udyoga karatA huA niraMtara isa viSayasukhakI prAptikeliye kleza uThAtA hai, vaisA kleza yadi ekavAra bhI paralokasiddhi ke liye uThAvai to phira tujhai janmamaraNAdika duHkha kabhI bhogane hI na pdd'eN| arthAt avinAzI sukhakI prApti hojAya / paraMtu tU eka to viSayoMmeM Asakta ho rahA hai aura dUsare, Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI -bhAva sahita ( bhogoM kI nissAratA ) / 37 2 tujhe viveka nahIM rahA / isaliye tU aisA samajhatA hai ki gharameM rahakara udyogase dhana kamAkara viSaya bhoganA sahaja bhI hai aura usase sukha bhI hotA hai / para khUba pakkA samajhale ki, isase avinAzI sacce mokSa sukhakI prApti honA nitAnta asaMbhava hai / isa viSaya - sukhako tU sahaja aura saccA sukha samajhatA hai / isIse terI icchA parigraha - jAlase haTatI nahIM hai | paraMtu yaha tU nizcaya samajha ki, viSayasaMgrahake liye jitanA tU kleza niraMtara sahatA hai aura to bhI ve viSaya icchita prApta nahIM hopAte, utanA hI kaSTa yadi mokSasukhArtha tene kabhI eka vAra bhI kiyA hotA to avazya avinazvara sukha prApta ho gayA hotaa| yadi ava bhI vaisA kare to aba bhI kucha vigaDA nahIM hai| tU Darai mata, viSayoMke upArjana se mokSa - sukhakA upArjana karanA sahaja haiM aura vahI asalI sukha hai / bAhya padArthoMse rAga dveSa haTAnekA upadeza:saMkalpyedamaniSTamiSTamidamityajJAta prAthAtmyako, bAhye vastuni kiM vRthaiva gamayasyAsajya kAlaM muhuH 1 antaH zAntimupaihi yAvada'dayaprAptAntakaprasphuraj-, saroraNArAnalamukhe bhasmAbhivenno bhavAn ||48 // artha :- are bhavya, tU vastuoM kA yathArtha svarUpa nahIM smjhtaa| isI - liye strIputrAdi itara vastuoMmeM mohita hokara strI putrAdi yA ratna suvarNAdiko hitakArI samajhatA hai, zatru sarpa viSAdiko ahitakartA samajhatA hai / para aisA mAnakara kyoM kAlako yoM hI gamAtA hai ? aisI kalpanA terI tabhI taka hotI hai jabataka ki tU asalI AtmIya zAMtiko prApta nahIM huaa| ye terI sabhI kalpanAeM jhUThI haiM; kyoMki, anya padArthoM meM tujhe sukha duHkha dene kI zakti nahIM hai ? jo kucha sukha duHkha hote tujhe dIkhate haiM ve terI hI saMkalpavAsanA ke phala haiN| dekha, idhara to tU yoM hI phasA rahegA kiMtu kAla kisI samaya Akara acAnaka hI tujheM davA legaa| isa liye usase bacanekA upAya dekha / vaha yaha hai ki jabataka, cAheM jaba AjAne Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmAnuzAsana. bAle nirdaya kAla kI bhayaMkara camakatI huI jAjvalyamAna jaTharAmike mukhameM paDakara tU bhasma nahIM huA tabhI taka tU apane aMtaHkaraNako pUrNa zAMta karale; jisase ki usa kAlakA AkramaNa AgAmI bhavake liye duHkhadAyaka na ho; kyoMki, aMtaraMgameM zAMti (saMteSa) utpanna ho jAnese zubhakarmakA baMdha hogA athavA parama zAMti utpanna honepara moza-su vakI prApti bhI ho sakegI; jisase ki phira sadAke liye kAlakA bhaya miTa jAyagA / AzAse chuTakAga pAnekA upAyaHAyAtosyatiduramA paravAnAzAsaritpreritaH , kiM nAvaiSi nanu tvameva nitarAmenAM tarItuM kssmH| svAtantryaM vraja yAsi tIramacirAno ced durantAntakagrAhavyAptagIravastrAviSame madhye bhavAbdherbhaveH // 49 // artha:--are bhAI, anya vastuoMko apanAtA huA tU AzArUpa nadIke bIca pravAhameM par3A huA bahuta dUrase vahatA calA ArahA hai| arthAt , anAdi kAlase yoM hI bhramaNa karatA ArahA hai| yaha jo abhItaka bhramaNa hotA AyA hai usakA kAraNa yahI hai ki tU yaha nahIM samajhatA thA ki maiM hI apane sAmarthya se svataMtra honepara isako tara sakatA huuN| aba bhI tU para vastuoMse mamatva choDakara sAvadhAna ho, apane svarUpako sa~bhAla, dekha, kisI ke avalaMbana vinA, Apa hI tU pAra ho jAyagA / nahIM to-yadi aba bhI sAvadhAna na huA to, paripAkameM duHkhadAyaka kAlarUpa grAhane jisameM gaharA mukha phADa rakkhA hai aura isIliye jo atyaMta bhayaMkara hai, usa saMsAra-samudrake vIcameM jAkara tU zIghra hI pddegaa| ... vahAM jAkara phira nikalane kI to kyA AzA hai ki kaba nikalegA, athavA nikalegA bhI yA nahIM ? kyoMki, saMsAra-samudrakA asalI madhyabhAga nigodasthAna hai, jahAMse ki phira nikalanekeliye koI udyoga kAma hI nahIM detA / jaise koI manuSya kisI tIvra vegale vahane vAlI nadIke bIcameM par3akara bahuta dUrase vahatA ArahA ho to vaha jabataka Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita ( bhogoMkI nissaartaa)| 39 samudrameM jA na paDA ho tabataka yadi apanI sudha sa~bhAlakara kucha prayatna karai to usase nikala sakatA hai| nahIM to usake vegameM vahatA vahatA jaba ki samudrameM jA par3A to phira vahAMse kyA nikalanA hotA hai ? vahAM to avazya kisI vikagala grAhake mukhameM paDakara maraNa hI pAvegA / isI prakAra eka saMsArI jIva, jisane ki cirakAlase duHkhadAyaka yoniyoM meM bhramaNa karate karate manuSya paryAya pAliyA hai; jahAM ki cAhe jitanA apane kalyANArtha udyoga kiyA jA sakatA hai; yadi vaha kucha na karai to nigodAdi gatiyoMmeM paDakara phira cirakAlataka vahAM hI duHkha bhogate rahegA; jahAM ki apane sudhArakA kucha bhI udyoga nahIM ho sakatA hai / isIliye phira vahAMse nikalanA apane svAdhIna nahIM rahatA / isaliye jo kucha kalyANa siddha karanA ho vaha abhI isa paryAyameM hI karalenA caahiye| viSayabhoga jhUThana hai, isaliye unameM Asakti karane kA niSedhaH-- AsvAdyAdya yadujjhitaM viSayibhiAvRttakautUhalaistad bhUyopyavikutsayannabhilapatyaprAptapUrva yathA / janto kiM tava zAntirasti na bhavAn yAvaddurAzAmimAmaMhaHsaMhativIravairipRtanAzrIvaijayantI haret / / 50 // __ arthaH--are jIva, viSayAsakta manuSyoMne baDI utkaMThAke sAtha jinako aneka vAra bhogA aura nissAra samajhakara pIchese choDa diyA, jhUThanakI kucha bhI glAni na karake unhIMko tU Aja aise premake sAtha bhogarahA hai ki jaise ye viSaya pahale kabhI mile hI na ho / yadyapi ina bhogoMko icchA pUrNa honeke liye cAheM tU kitane hI vAra kyoM na bhoga; paraMtu tabataka kyA zAMti utpanna ho sakatI hai ? jabataka ki aparAdharUpa prabala aneka zatruoMke sainyakI vijayapatAkAke samAna jo yaha viSayAzA ( asaMtoSa ), ise girA nahIM degaa| arthAt, jaise zatru rAjAoMkA paraspara jaba saMgrAma hone lagatA hai taba eka dUsare kI vijayapatAkA girAdeneke liye donoM hI aneka prayatna karate haiM / aura jabataka ekakI Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 AtmAnuzAsana. vaha patAkA. gira nahIM jAtI tabataka donoM hI baDe vyagra rahate haiM / isI prakAra tujhe jo yaha durAzA lagI huI hai use tU pApakarmarUpa zatruoMke sainyakI vijayapatAkA samajha / jabataka yaha patAkA tujhase girAI nahIM jAtI tabataka pAparUpa zatruoMkI hAra nahIM hogI / aura tabataka unase azAMti utpanna hotI hI rhegii| vaha azAMti tabhI miTegI jaba ki tU usa durAzAko miTA degaa| AzAke vaza rahanese aura bhI jo kArya hote haiM, ve ye haiM:bhaktvA bhAvibhavAMzca bhogiviSamAn bhogAn bubhukSurbhRzaM, saMmRttyApi zamastabhItikaruNaH sarva jighAMsurmudhA / yadyat sAdhuvigarhitaM hatamatistasyaiva dhik kAmukaH, kAmakrodhamahAgrahAhitamanAH kiM kiM na kuryAjjanaH // 51 // ___ arthaH-visAre sarpake tulya, aneka bhavaparyaMta duHkha denevAle bhogoMko sevanekI atyaMta utsukatA dhAraNa karake teMne Ageke liye durgatikA baMdha kiyA / ata eva apane uttara bhavoMko naSTa krdiyaa| aura anAdi kAlase lekara abhItaka maraNake duHkha bhoge / to bhI tU una duHkhoMse DaratA nahIM hai| nirbhaya horahA hai / jisa jisa kAryako zreSTha janoMne burA kahA usI usIko tene adhikatara cAhAM aura kiyA / isase jAna par3atA hai ki terI buddhi naSTa hogaI hai aura tujhai AgAmI sukhI honekI icchA nahIM hai / isIliye tU niMdita kArya karake apane sarva sukha vRthA naSTa karanA cAhatA hai / ThIka hI hai, kAma-krodharUpa bar3e bhArI pizAcakA jisake manameM praveza hojAtA hai vaha kyA kyA nahIM karatA hai ? usako hitAhitakA viveka kahAMse raha sakatA hai? (1) 'mRtvApi svayamastabhItikaruNaH sarvAn jighAMsurmudhA' aisA bhI pATha hai| isakA artha aisA hogA ki, viSaya bhogoMke liye karuNA rahita sarva prANiyoMkA vRthA badha cAhate hue terA svayaM bhI maraNa huA to bhI tU usa maranese DarA nahIM, aura na abhI DaratA hai| Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita ( saMsArakI asAratA ) / . viSayoMkI kSaNikatA dikhAte haiM:zvo yasyA'jani yaH sa eva divaso hyastasyaM saMpadyate, sthairya nAma na kasyacijagadidaM kAlAnilonmUlitam / bhrAtabhrAntimapAsya pazyAsitarAM pratyakSamaNona kiM, yenAtraiva muhurmuhurbahutaraM baddhaspRho bhrAmyasi // 52 // artha:-are bhAI, jo divasa jisake liye AnebAlA thA vahI divasa usIke liye kucha samaya bAda hI bItA huA ho jAtA hai / yaha bAta, kyA tU bhrama dUra karake sAkSAt apane hI netroMse nahIM dekha rahA hai, jo ki tU inhIM kSaNabhaMgura strI-putrAdikoMmeM phira phirase atyaMta Asakta hokara bhaTakatA hai ? bhAvArtha, sabhI vastueM kSaNa kSaNameM aurase aura ho jAtI haiN| eka bhI vastu kSaNamAtrake liye bhI sthira nahIM hai| jagata bharakI jaDa kAlarUpa vAyuke vegase halI huI hai / arthAt, jisa divasakA eka samaya prabhAta hotA hai usIkA thoDe samaya vAda jisa prakAra aMta ho jAtA hai usI prakAra saMsArakI sabhI cIjeM kSaNabhaMgura samajhanI cAhiye, eka bhI cIja cirasthAyI nahIM hai / jaba ki aisA hai to saMsArake loga kSaNanazvara ina strIputrAdikoMmeM hI vAra vAra kyoM atyaMta Asakta hokara apane Apeko bhUla rahe haiM? jagakI kSaNabhaMguratA na samajhanese kyA hotA hai ?-- saMsAre narakAdiSu smRtipathepyuddhegakArINyalaM, duHkhAni pratisevitAni bhavatA tAnyevamevAsatAm / tattAvat smarAsi smarasmitazitApAGgairanaGgAyudhai -, . rvAmAnAM himadagdhamugdhataruvadyat prAptavAn nirdhanaH // 53 // arthaH-are, saMsArameM bhramate hue tene, narakAdi gatiyoMmeM, jinake smaraNamAtrase bhI atyaMta bhaya utpanna hotA hai aise jo dussaha duHkha abhI taka bhoge unheM to tU yoM hI rahane de; kyoMki, ve aba sAkSAt dIkhate nahIM haiM / paraMtu jaise tuSArake paDanese choTe choTe paudhe dagdha ho jAte haiM Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmAnuzAsana. usI prakAra kAmake bANoMke tulya striyoMkI kAmoddIpaka maMda maMda hasIse tathA tIkSNa kaTAkSoMse viddha hote hue jo tujhe duHkha prApta hue, evaM daridratAke kAraNa jo duHkha tujhai hue, una saboMkA to tU smaraNa kr| ve to abhI vartamAna bhavake haiN| bhAvArtha, tU anAdi kAlase vivekazUnya horahA hai| isIliye tene jagakI kSaNika mAyAmeM phasakara aneka vAra narakAdike tIvra duHkha bhoge haiN| paraMtu ve sabhI duHkha parabhava saMbaMdhI honese tene visAradiye haiM / khaira, aba vartamAna hI avasthAmeM nirdhanatAke kAraNa jo aneka taraha ke kaSTa tathA tiraskArAdi duHkha sahe haiM, evaM kAmake vazIbhUta hokara jo striyoMke tIvra tApa utpanna karane bAle kaTAkSa dekhakara jo tIvra vedanA niraMtara sahI hai, unhIMko tU vicAra / inake vicAranese mI tujhai jagakI nissAratA samajha pdd'egii| zarIrAdidoSa dikhAte haiM:utpannosyAtadoSadhAtumalavadehosi kopAdimAn , sAdhivyAdhirAsi mahINacaritosya'syAtmano vnyckH| mRtyuvyAttamukhAntarosi jarasA grastosi janmin vRthA, kiM mattosyasi kiM hitArirahito kiM vAsi baddhaspRhaH // 54 // arthaH- are jIva, tene anAdi kAlase lekara Aja taka sadA hI janma dhAraNa karaneke kaSTa sahe haiN| atyaMta apavitra tathA durgaMdha, duHkhadA. yaka rudhirAdi dhAtuoMse aura mUtra viSTA Adi maloMse pUrita aisA terA deha hai| krodha, mAna, mAyAcAra, lobha Adi durguNoMse tU pUrita horahA hai / mAnasika saikaDoM ciMtAoMse tathA vAttapittAdijanya zarIrasaMbaMdhI rogoMse tU sadA pIDita banA rahatA hai| terI pravRtti sarva nikRSTa horahI hai| apane kartavyase parAGmukha hokara AtmasvarUpako bhUlakara tene vaMcanA kara rakkhI hai / kAlane jo mukha phADa rakravA hai usake bIcameM tU paDA huA hai / buDhApese tU bacA nahIM hai, jisameM ki iMdriyAM zithala ho jAtI haiM, zaktI atyaMta kSINa ho jAtI hai, viveka buddhi naSTa ho jAtI hai, Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita ( viSayoMmeM sukha nahIM ) / 43 yauvanakA sarva saundarya vilIna ho jAtA hai, kamara bala jAtI hai, aneka roga Akara ghera lete haiM, bhUkha ghaTa jAtI hai| paraMtu tRSNA jahAM baDha jAtI hai / tU yaha bhI yAda rakha ki yahAM tU anAdikA nahIM hai jisase ki apanA nAza honA asaMbhavasA samajha rahA ho / kiMtu yahAM bhI kahIMse Akara hI utpanna huA hai / isaliye yahAMse bhI tujhe jAnA paDegA / aisI avasthAmeM bhI tU AtmakalyANase parAGmukha kyoM ho rahA hai ? kyoM unmatta bana rahA hai ? kyoM terI vAsanAeM ahita karmase haTatI nahIM haiM ? viSayameM phasanevAleko ApAtamAtra bhI sukha nahIM hotA / dekhoHugragrISmakaThoradharmakiraNasphUrjagabhastipabhaiH, saMtaptaH sakalendriyairayamaho saMvRddhatRSNo jnH| . aprApyAbhimataM vivekavimukhaH pApaprayAsAkula,stoyopAntadurantakardamagatakSINokSavat klizyate // 55 // arthaH-jaise koI bUDhA asamartha baila pAnI pInekI icchAse jalake pAsa jAkara vahAMke laMbe cauDe daladalameM yadi phasa jAya to vaha bAhira nikalane kI cAheM jitanI khaTapaTa karanekA zrama uThAvai paraMtu kyA bAhira phira nikala sakatA hai ? nahIM / ulaTA zrama karanese khinna hogA aura Uparase sUryake jo tIkSNa kiraNa paDeMge unase atyaMta duHkita hogA aMtako usI meM mara jAyagA / isI prakAra jIva bhI baDhI huI viSayatRSNAke vaza hokara sUryakiraNoMke samAna kaThora tathA saMtApakArI saMpUrNa iMdriyoMse taptAyamAna hotA huA jaba aneka tarahake anavarata upAya karake bhI pUrNa abhISTako nahIM pAtA hai taba pApake udayavaza tathA aneka zrama karaneke kAraNa atyaMta khinna hotA hai / isakA kAraNa kevala yaha hai ki, usako asalI sukhopAyakA aura apanA abhItaka bhAna hI nahIM huA hai ki, maiM kauna hU, aura asalI sukha kaise mila sakatA hai ? ajJAnIkI dazA sabhI jagaha aisI hI hotI hai| --- Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 AtmAnuzAsana. viSayasAmagrI milanepara bhI sukhakA abhAva dikhAte haiM:labdhendhano jvalatyagniH prazAmyati nirandhanaH / jvalatyubhayathApyuccairaho mAhAgnirutkaTa : ||56 || artha :- mohake vaza jIvoMkA zarIra sUkha jAtA hai, maraNa bhI ho jAtA hai, aura niraMtara manameM rAgadveSarUpa dAha jAjvalyamAna banA hI rahatA hai | isaliye mohako vivekI sAdhuoMne eka tarahakA agni kahA hai| paraMtu yaha abhise bhI baDhakara hai / agni to IMdhanakA saMbaMdha jabataka rahatA 1 hai tabhItaka jalatA hai - pradIpta rahatA hai; IMdhana nahIM rahA ki bujha jAtA hai, paraMtu mohAmi tathA parigraha, viSayarUpa IMdhana rahanepara bhI jAjvalyamAna hotA rahatA hai tathA vaha IMdhana na rahate hue bhI adhikAdhika prajvalita hotA hai / jaba kucha thoDAsA viSayabhoga mila jAtA hai to phira usase adhika kI cAha hotI hai| utanA bhI mila jAtA hai taba usase bhI adhika kI tRSNA baDhatI hai | yahAMtaka ki cakravartIkI saMpatti mila jAnepara bhI viSayAsakta kitane hI manuSyoMko saMtoSa nahIM hotA / ve cAhate haiM ki isase bhI adhika jo ki jIvamAtrako asaMbhava haiM unakI prApti hameM ho| aise tIvra viSayI jIva usI AsaktimeM marataka jAte haiM / jinake pAsa ki viSayabhoga haiM hI nahIM unakI duHkhita sthiti to jaga jAhira hai| dUsarI bAta yoM bhI haiM ki jo dhanavAn haiM ve dhanake rakSaNa meM niraMtara duHkhI bane rahate haiM; unheM sadA dhanakI saba tarahase rakSA karanemeM hI dinarAta bitAnA paDatA hai| cora, DAkU, Ita, bhIta, rAjA, bhAgIdAra baMdhu, agni, aDosI paDosI Adi sabhI dhanake bhakSakoMse unheM rakSA karanI paDatI hai / jo ki nirdhana haiM ve dhana nayA kamAne meM sadA vya 1 bane rahate haiM; unheM peTa bharane taka kI cintA salyakI taraha sadA cubhA karatI hai | kisIne ThIka kahA hai " dhana hi vinA nirdhana dukhI tRSNAvaza dhanavAn / koI sukhI na jagatameM saba jaga dekhA chAna " / 1 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI -bhAva sahita ( mohakA maahaatmy)| mohako tIvra nidrArUpa siddha karate haiM :-- kiM marmANyabhidana bhIkarataro duSkarmagamudgaNaH, kiM duHkhajvalanAvalIvilasitai laDhi dehazciram / kiM garjadyamatUryabhairavaravAnAkarNayanirNayan, yenAyaM na jahAti mohavihitAM nidrAmabhadrAM janaH // 57 // arthaH- atyaMta bhayaMkara isa pApakarmane mudgarakI taraha jIvake moMko kyA vidIrNa nahIM kiyA hai ? vistRta agni-jvAlAoMkI taraha duHkhaparaMparAne jIvake zarIrako kyA jalA nahIM DAlA hai ? garjate hue yamarAjake vAdinoMkA bhayaMkara ghora zabda, isa jIvake sunanemeM kyA kabhI nahIM AyA hai ? jisase ki yaha jagadvartI jIva, mohajanita aviveka. rUpa duHkhadAyaka nidrAko vicArakara dUra nahIM karatA hai / ye saba bAteM pApa. vaza hotI haiN| pApavaza mudgaroMkI taraha jIvake marma chede bhede bhI jAte haiM, ami ke tulya aneka duHkhoMse jIvakA zarIra dagdha bhI hotA hI rahatA hai aura jo niraMtara jIvoMke maraNakA zabda sunanemeM AtA hai vahI yamarAjakI turaIkA ghora zabda hai, jo ki niraMtara bajatA huA bace hue jIvoMko yaha sunAtA hai ki tujhe bhI yahAMse cAhe jaba acAnaka kabhI na kabhI vidA honA hI paDegA / ye saba bAteM niraMtara bItatI hI rahatI haiM to bhI jIva mohajanita atyaMta duHkhadAyaka nidrAmeMse jAgatA nahIM hai| yaha AzcaryakI bAta hai / marmasthAnapara kucha tADanA honese, amikA saMtApa laganese athavA bAditroMkI ghora dhvani honepara manuSyakI nidrA haTa jAtI hai| paraMtu mohajanita aviveka-nidrA, ye saba kAraNa milate hue bhI haTatI nahIM hai isaliye yaha nidrA sabase baDI nidrA hai, aura isakA dUra honA hI saccA jAganA hai| mohanidrAke vaza honese asAra saMsArase rati utpanna honA dikhAte haiM: tAdAtmyaM tanubhiH sadAnubhavanaM pAkasya duSkarmaNo, 1 'tara' zabda bhI milatA hai| Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmAnuzAsana. vyApAraH samayaM prati prakRtibhigoDaM svayaM bandhanam / nidrAvizramaNaM mRteH pratibhayaM zazvanmRtizca dhravaM, janmin janmAni te tathApi ramase tatraiva citraM mahat // 58 // arthaH-zarIra jo ki sarva duHkhoMkA nidAna hai, usake sAtha terA anAdikAlase lekara niyata saMbaMdha ho rahA hai / eka chUTatA hai to dUsarA AjuDatA hai, dUsarA chUTatA hai to tIsarA Aba~dhatA hai / usase Ajataka terA kabhI bhI chuTakArA nahIM huA / usa zarIra ke rahanese hI azubha jo pApakarma haiM unake paripAkakA phala tujhe sadA bhoganA paDatA hai / yadi zarIra na ho to sukha duHkhakA anubhava kauna karai ? asAtA vedanIyakA udaya honepara jo aneka taraha kI Adhi-vyAdhiyAM AtI haiM ve saba zarIra ke honese hI AtI jAna paDatI haiM / zarIra na ho to kAMTA kahAM cubhai ? phoDe, sItalA, jvara, khAsI Adi roga kahAM hoM ? kArAgRha Adi ke baMdhana kisako ho ? vAtapittake vikArase utpanna hue kSudhAtRSAdi roga kisako ho? kyA ye saba duHkha zarIrake vinA amUrta AtmAko ho sakate haiM? kabhI nahIM, isaliye sarva duHkhoMke bhoganekA nidAna zarIra hai / zarIra ke honese mUrtimAn hojAnevAle jIvake pradezoMmeM niraMtara sarva karmoMkA gADha baMdhana hotA hai| yahI yahAM udyoga hai aura vaha niraMtara hI calatA rahatA hai| jabataka jIvake sAtha zarIrakA saMbaMdha haiM tabataka karmabaMdhana kabhI ba~dhanese rukane bAlA nahIM hai / atyaMta zrama karake jaba thakAvaTa AjAtI hai taba vizrAmake liye nidrA lekara aceta paDa jAtA hai , maranese sadA DaratA hai to bhI maraNa avazya AtA hI hai / are jIva tere jIvanameM ye saba vyathAeM laga hI rahI haiM paraMtu tU to bhI una zarIrAdikoMse hI prIti karatA hai| viSayoMkoM sukhasAdhaka samajhakara niHzaMka hokara unameM ramatA hai / inako duHkhake kAraNa samajhatA huA bhI inameM lIna hotA hai, yaha bar3A Azcarya hai ! Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita ( dehakI praadhiintaa)| ..zarIra eka jelakhAnA hai / dekhoHasthisthUlatulAkalApaghaTitaM naddhaM zirAsnAyubhi-, dharmAcchAditamasrasAndrapizitairlinaM suguptaM khalaiH / kArAtibhirAyurucanigalAlagnaM zarIrAlayaM, kArAgAramavehi te hatamate prItiM vRthA mA kRthAH // 59 // arthaH-are mUrkha, tU isa zarIrameM vRthA kyoM Asakta ho rahA hai ? isa zarIrako tU kevala jelakhAnA samajha / jelakhAnA baDe baDe patthara saitIra vagairaha lagakara banatA hai, yaha zarIra haDDiyoMse banA huA hai| jelakhAnA loha patthara Adike parakoTese ghirA huA hotA hai, yaha zarIra zirA snAyuoMse jakaDA huA hai / jelakhAnA bhI, kaidI loga kahIMse nikala na jAya isake liye saba taraphase DhakA huA hotA hai, yaha zarIra bhI camaDese DhakA huA hai / jelakhAnemeM jahAM tahAM kaidiyoM ke AghAtase rudhira mAMsa dRSTigocara hotA hai paraMtu zarIrake bhItara sabhI jagaha vaha bharA huA hai / kaidI kahIM bhAga na jAya isakeliye jelakhAneke AsapAsa, jelake svAmIkI taraphase duSTa krUra manuSya paharA diyA karate haiM, isI prakAra isa zarIrameM bhI duSTa karmazatruoMkA paharA lagA rahatA hai / jelakhAnemeM jagaha jagaha darabAjoMke bIcameM argalakI lakar3I lagI rahatI haiM ki jisase kaidI bAhira na nikala jAMya, yahAMpara jIvarUpa kaidIko rokanekelile AyUrUpa majabUta argala lagA rahatA hai| jabataka Ayu-argala haTatA nahIM hai tabataka jIvarUpa kaidI zarIrameMse bAhira nahIM nikala sakatA hai / jaba ki aisA hai to zarIra aura jelakhAnemeM kyA aMtara hai ? kucha bhI nhiiN| are,jelakhAnese to tU itanA DaratA hai ki, dina do dina vahAM rahanA bhI tujhai kaSTa jAna paDatA hai; aura tU niraMtara vicAra karatA hogA ki isa kaSTase kaba chUTUMgA, athavA usameM kabhI bhI jAnA na paDai / paraMtu isa zarIra-jelakA to yaha hAla hai ki ekase chuTakArA ho to dUsaremeM calAjAnA paDatA hai, dUsarese nikalA to tIsaremeM ghusanA paDatA Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 AtmAnuzAsana. hai / anAdi kAlase lekara Ajataka terA isase kabhI kSaNabharake liye bhI chuTakArA nahIM huaa| to bhI tUM isake baMdhanase DaratA nahIM hai, yaha AzcaryakI bAta hai / athavA isase jAna paDatA hai ki tU pUrA ajJAnI hai, tujhe kucha bhI hitAhitakI samajha nahIM hai| zarIrake samAna hI ghara kuTuMbAdika bhI duHkhadAyaka haiM / dekha: zaraNamazaraNaM vo bandhavo bandhamUlaM, ciraparicitadArA dvAramApadgRhANAm / viparimRzata putrAH zatravaH sarvametat , tyajata bhajata dharma nirmalaM zarmakAmAH // 60 // arthaH-zaraNa nAma gharakA hai paraMtu vaha terA asalI zaraNa nahIM ho sakatA, kyoMki gharake bhItarase bhI jIvako mRtyu choDatA nahIM hai / baMdhujana bhI sarva pApakarmakA baMdhana honeke liye kAraNa haiM, kyoMki, baMdhujanoMke premavaza hokara jIva aneka kukarma karatA hai / jisakA cirakAlase paricaya ho rahA hai aisI apanI strIko tU sukhakA sAdhana samajhatA hogA paraMtu use bhI tU vipattiyoMmeM praveza karAnekA dvAra hI samajha / putroMko tU apanA sahAyaka samajhatA hogA paraMtu ve janmase hI mAtAkA yauvana naSTa karadete haiM, bAlyAvasthAmeM mAtApitAko aneka kaSTa dete haiN| unake lAlanakeliye aneka kukarma karake bhI dhana kamAyA jAtA hai jise ki ve yoM hI khodete haiM / duSTa honepara Age ve mAtApitAkI kIrtiko malina karate haiN| bahutase kuputra jItejI bhI mAtApitAko aneka kaSTa dete haiM / isaliye ye sAkSAt zatru haiM / inase bar3A zatru aura kauna hogA? isa prakAra vicAra karanepara ye sabhI cIjeM duHkhake hI kAraNa jAna paDatI haiM / isaliye jinheM sukhI bananA ho unheM cAhiye ki ve ina sabhIkA saMbaMdha toDakara eka nirmala dharmase prIti kareM / tatkRtyaM kimihendhanairiva dhanairAzAgnisaMdhukSaNaiH, saMbandhena kimaGga zazvadazubhaiH saMbandhibhirbandhubhiH / Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita ( saMsArakI asAratA ) / kiM mohAhimahAbilena sadRzA dehena gehena vA, . dehin yAhi sukhAya te samamamuM mA gAH pramAdaM mudhA // 11 // artha:-are mitra, jaise sUkhA IMdhana paDanese Agni bahuta hI jA. jvalyamAna hotA hai usI prakAra AzArUpa amiko prajvalita karanemeM dhana, IdhanakA kAma detA hai / jaba ki dhanase duHkhakA kAraNa asaMtoSa baDhatA hai to vaha kisa kAmakA hai? usase sukha kaise milasakatA hai ? jo niraMtara azubha kRtyameM bhiDAne bAle tathA azubha karmakA baMdha jinake yogase hotA ho aise saMbaMdhI tathA bandhu-janoMkA saMbandha bhI kisa kAmakA hai ? moharUpa sarpake baDe bhArI bilasamAna isa dehase tathA gehase bhI kyA prayojana hai ki jisameM praveza karanese moharUpa sarpa avazya Dasale, aura phira usake viSakA phala naraka nigodAdi khoTI gatiyoMmeM paDakara anaMta kAlataka bhoganA paDai / are jIva, tU nizcaya samajha, ye sarva duHkhake hI kAraNa haiM / isIliye tU inameM vRthA phasai mata-inameM rAga dveSa mata kara / kiMtu ina para vastuoMmeMse rAga dveSa dUra karake samatA dhAraNa kara; tabhI tujhai sukha prApta hogaa| sArAMza, jIvake sukhakA kAraNa saba avasthAoMmeM saMtoSa, samatA hI hai; aura jahAM jahAM rAga dveSakA prAdurbhAva hai vahIM vahIM duHkha hai / lakSmIkI asthiratAHAdAveva mahAbalairavicalaM paTTena baddhA svayaM, rakSAdhyakSabhujAsipaJjaravRtA saamntsNrkssitaa| lakSmIrdIpazikhopamA kSitimatAM hA pazyatAM nazyati, prAyaH pAtitacAmarAnilahatevAnyatra kA''zA nRNAm // 12 // arthaH-pahale bhI cakravartI Adi rAjAoMne mahAbalI vIra puruSoMke mastakapara paTTa bAMdhakara isa lakSmIko paTTabaMdhake bahAnese rokanA cAhA, rakSAdhikArI puruSoMko rakhakara unakI bhujAoMmeM par3I huI jo talavAreM ve hI hue pIjaDe, unameM rokakara rakhanA cAhA, baDe baDe sAmantoM ke dvArA usakI rakSA karAI, paraMtu vaha kyA ruka sakatI hai ? zirake Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 AtmAnuzAsana. Upara idhara udharase Dhulane bAlI cauriyoMke vAyuvegase kaMpita hokara hI kyA vaha lakSmI manuSyoM ke dekhate dekhate dIpa-zikhAke samAna vilIna hogaI / jaba ki aise yatnase rakhate hue rAjAoMkI lakSmI bhI Thahara naM sakI to choTe-moThe logoMke pAsa usake rahajAnekA kyA bharosA hai ? rAjAoMke daravArameM jo pradhAna yoddhA hote haiM unake zirapara eka uttama bahumUlya vastra ba~dhAyA jAtA hai usakA artha yahI samajhA jAtA hai ki amuka paTTadhArI manuSya rAjAke daravArameM mahAparAkramI hai, senAkA nAyaka hai, rAja daravArameM isakI vIratAkI baDI pratiSThA hai / paTTabaMdhakI kriyAparase kavine kalpanA kI hai ki vaha paTTa rAjalakSmIko sthira rAkhanekeliye baMdhAyA jAtA hai / bhAvArtha itanA hI hai, ki baDe baDe paTTadhArI yoddhA jisakI rakSA karate haiM vaha bhI lakSmI ThaharatI nahIM hai, kabhI na kabhI nikala hI jAtI hai / khajAnoMmeM ikaTThI huI lakSmIko paharedAra yoddhA saMbhAlakara rakhate hI haiM, dinarAta talavAreM liye usakA paharA dete hI rahate haiM, vaha lakSmI unake hAthoMkI talavAroMke kaThora pIjaDoMmeM roka kara rakaravI jAtI hai to bhI cirakAlataka ThaharatI nahIM hai / jo ki pahale rAjAloga hogaye unameMse kisIkI bhI lakSmI Ajataka ThaharI nahIM dIkhatI / jisa zarIrameM rAjalakSmIkA paTTa bAMdhA jAtA hai vaha zarIra kaisA hai: dIptobhayAgravAtAridArUdaragakITavat / janmamRtyusamAzliSTe zarIre vata sIdAsa // 63 // arthaH-dono chokoMpara jisameM Aga laga gaI ho aisI polI lakaDIke bIcameM baiThA huA kIDA jisa taraha tala mala karatA huA usI jalakara mara jAtA hai, vahAMse nikala bhI nahIM sakatA hai aura kucha bacanekA upAya bhI nahIM kara sakatA hai / are, usI prakAra tU bhI jisa zarIrake prathama aura pIche janma-maraNarUpa durnivAra Aga laga rahI hai, avazya hI usa zarIrameM vedanA sahatA hai, janmamaraNake kaSTa bhogatA hai aura aneka tarahake kaSTa bIcameM Anepara bhI vAra vAra tala-mala karatA hai / Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI -bhAva sahita ( viSayoMga sukha nahIM ) 1 aMtameM tujhe usImeM naSTa honA paDatA hai / ye saba duHkha, zarIra ke hone se hI bhogane paDate haiM / yadi zarIra na ho to janma kisakA aura maraNa kisakA ho ? AtmA to ajara amara hai, kevala zarIrakarmake udayase zarIra dhAraNa karaneke liye jo idhara udhara dauDanA paDatA hai yahI to janmamaraNa hai / jaba ki zarIrakarma hI na ho to zarIra dhAraNa karanekA kaSTa tathA zarIra milane para bIca bIcake bhUkha, pyAsa Adi aneka kaSTa kyoM bhogane paDeM ? taba to yaha AtmA eka sthAnapara zAMta hokara rahane lage na ? isaliye duHkhoM kA jo bIja hai vaha zarIra hI hai / yaha zarIra tabataka avazya milatA hI rahegA jabataka ki vidyamAna zarIrase mamatva nahIM chUTegA / kyoMki, mamatva karanese navIna karmabaMdha hotA hai aura usa karmakA yathAsamaya udaya honepara navIna navIna zarIrakI prApti hotI rahatI hai / isaliye upadeza tere liye yaha hai ki tU isa zarIra ko apanA hita sAdhaka mata samajha; isako ahitakArI samajhakara isase prIti choDa jisase. ki navIna pApakarmoMkA baMdha honA ruka jAnepara kramase zarIrakA saMbaMdha chUTa jAya / netrAdIzvaracoditaH sakaluSo rUpAdivizvAya kiM, preSyaH sIdasi kutsitavyatikarairaMhAMsyalaM vRMhayan nItvA tAni bhujiSyatAmakaluSo vizvaM visRjyAtpakhA nAtmAnaM dhinu satsukhI dhutarajAH sadvRttibhiniH // artha :- are, tU netrAdi iMdriyoMkA tathA manakA dAkha bana ga hai / ye apane apane samasta viSayoMke liye jaise tujhe prerita karatI haiM vaise hI tU kaluSita hokara una viSayoMko talAsa karatA huA bhaTakatA hai aura khinna hotA hai / unhIM iMdriyoMke vaza hokara aneka tarahake khoTe kAma karake pApakA saMcaya bhI khUba karatA hai / paraMtu phira samaya pAkara usake phala tU hI jaba bhogatA hai taba apaneko duHkhI mAnatA hai| isase tU ina iMdriyoMko vaza kara / rAga-dveSako dUra karake sarva viSayoM ko choDa, Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .AtmAnuzAsana. tathA apane AtmAko samajha aura AtmadhyAna karake saccA sukhI ho, aura AtmIya sukha bhogatA huA zreSTha zuddha AcaraNa dvArA karma-malakA sarvathA nAza karake isa saMsArake duHkhase chUTakara nirvRta ho / jabataka tU ina bAhya viSayoMse uparata na hogA tujhai kabhI sukha zAMti prApta nahIM hogI, yaha tU nizcaya samajha / dhana sukhakA sAdhana nahIM hai / dekhoHarthino dhanamaprApya dhaninopyavitRptitaH / kaSTaM sarvepi sIdanti parameko muniH sukhI // 65 // arthaH-jagake jo jIva nirdhana haiM ve to dhana na honese duHkhI haiM aura jo dhanika haiM ve tRSNAvaza duHkhI haiM / dhana na honepara gRhakA gujArA na calanese jIva kaSTa pAte haiM-apaneko mahAduHkhI sama. jhate haiM / yadi dhana ho to usako aura bhI adhika baDhAnekI phikarameM tathA usakI sAla sa~bhAlakI phikarameM sadA magna rahate haiN| khAnA pInA bhI samayapara nahIM krte| isaliye dhanika loga bhI duHkhase bace nahIM haiN| isa prakAra dekhanepara saMsArameM sabhI duHkhI ho rahe haiM, vicAre sabhI jIva dinarAta kheda pArahe haiM / yadi koI yathArtha sukhI hai to vaha akelA muni hI hai, jisakA ki nAma bhI sukhI aisA zAstrarUDha hai / isakA kAraNa yahI hai ki sukhakI prAptikA samartha kAraNa dhana nahIM hai kiMtu rAgadveSakA abhAva hai / isIliye jabataka dhanAdikake sAtha rAgadveSa baDI tIvratAse lagarahA hai tabataka na dhanI hI sukhI hotA hai, na nirdhana hI / jaba ki rAgadveSa haTagayA ho to raMcamAtra bhI dhana yA dUsarA sukhasAdhana na rakhanepara bhI sAdhujana asIma sukhI kahe jAte haiM, aura saMbhava bhI aisA hI hai| isakA kAraNa: parAyattAt sukhAd duHkhaM svAyattaM kevalaM varam / anyathA sukhinAmAnaH kathamAsaMstapasvinaH // 66 / / 1 'paramekaH sukhI sukhI ' yaha pATha bhI hai / ' sukhI' aisA nAma saMnyAsIkA hai| Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita ( sukha kahAM hai)| arthaH-duHkha saMsArameM vahIM hai ki jahAM parAdhInatA hai aura jahAM ki svAdhInatA hai vahIM sukha hai / athavA parAdhInatA, yahI duHkha hai aura svAdhInatA, yahI sukha hai| iMdriyajanita jitane sukha haiM ve sava parAdhIna haiM-viSayAdhIna haiM isaliye unheM, duHkha hI samajhanA cAhiye; kyoMki, jaba viSayako joDanA paDatA hai taba bhI duHkha hotA hai aura jaba milA huA viSaya samApta ho jAtA hai taba bhI duHkha hotA hai, bIca bIcameM bhI bAdhA Ate rahanese sukhakA bhaMga hotA rahatA hai / dUsarI bAta yaha hai ki viSayajanya utanA sukha nahIM hopAtA ki jitanA ciMtAjanya duHkha sadA hI rahatA hai, aura sukha to kabhI kabhI hotA hai / isIliye jahAM svAdhInatAmeM kAyaklezAdirUpa thoDAsA duHkha bhI dIkhatA ho to bhI vaha duHkha svAdhInatArUpa sukhake sAmane kucha nahIM hai / evaM parAdhInatArUpa mahA duHkhake sAtha thoDAsA sukha bhI yadi hotA dIkhatA ho to bhI vaha sukha usa parAdhInatArUpa kaSTake sAmane dhUla hai / yadi aisA na hotA to tapasvI-janoMko hI sukhI aisA nAma kyoM milatA ? sukhI yaha nAma tapasviyoMkA rUDhI hai, dUsare kisIko jo sukhI kahA jAtA hai vaha kevala vizeSaNa yA upacArakI apekSAse kahA jAtA hai / tapasvIke atirikta 'sukhI' aisA nAma zabdazAstroM meM kisIkA bhI nahIM hai| do zlokoMse paricaryArtha sAdhuoMke guNa kahate haiM:yadetat svacchandaM viharaNamakArpaNyamazanaM, sahAyaH saMvAsaH zrutamupazamaikazramaphalam / mano mandasyandaM bahirapi cirAyAtivimRzan , na jAne kasyeyaM pariNatirudArasya tapasaH // 67 // arthaH-muniyoMkI mahimAkA varNana karanA azakya hai / jinakA vihAra sadA svacchanda aura viSaya kAmanArahita hai / saMsArI jitane jIva haiM ve saba iMdriyoMke parAdhIna haiM, kabhI gamana bhI karate haiM to kevala viSayasiddhike prayojanake vaza / sAdhuoMkA bhojana dInatArahita hotA hai| Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 AtmAnuzAsana. ve kabhI bhojanakI yAcanA nahIM krte| kisI zraddhAlu gRhasthane bhaktipurassara prArthanA karake diyA to lete haiN| nahIM to bhojanake vinA bhI apane cittameM kheda nahIM krte| pahalekI taraha hI unakA pariNAma bhojana na milanepara bhI prasanna tathA saMtuSTa rahatA hai / paraMtu saMsArI jIvoMkI yaha bAta nahIM hai / inakA bhojana eka to parAdhIna hai isaliye dInatA dhAraNa kiye vinA nahIM milatA dUsare, saMtoSa-rahita hai| nirdhanako to parAyA AsarA bhojanakeliye sadA hI karanA paDatA hai, yAcanA bhI karanI par3atI hai, jitanA milatA hai usase saMtoSa nahIM hotA hai| jo ki dhanika haiM unheM bhI pUrNa bhoga-sAmagrI na rahanese duHkha hI banA rahatA hai| sAmagrIkA pUrNa icchita milanA kisIko bhI saMbhava nahIM hotA, yaha bAta sabhIke anubhavagocara hai| muniyoMko sahavAsa sadA utkRSTa zrAvaka athavA muni aise AryapuruSoMkA hI rahatA hai jo ki saMsArI jIvoMko milanA bahuteka dussAdhya hai / saMsArI janoMkA vyasana aneka khoTe kAmoMmeM lagA rahatA hai kiMtu muniyoMkA vyasana jinazAsanakA abhyAsa karanA hI hai, jisase ki unako paramazAMta dazA pragaTa hotI hai / saMsArI jIva yadi zAstrakA bhI abhyAsa kareM to usa abhyAsase ahaMkAra baDhatA hai, zAMta dazA pragaTa nahIM hotI / sAdhuoMke manakA vega atyaMta maMda ho jAtA hai jahAM ki saMsAriyoMkA mana caMcala banA rahatA hai / adhyAtma vicAra karate karate sAdhuoMkA mana yadi bAhya viSayoM meM bhI kadAcit AtA hai to vaha bhI uttama kAmoMmeM Akara lagatA hai, naki nikRSTa kAmoMmeM / saMsArI janoMkA mana adhyAtma citavanameM to lagatA hI nahIM hai kiMtu bAhira bhI lagatA hai vaha khoTe vicAroMmeM hI sadA Asakta rahatA hai / hama nahIM kaha sakate haiM ki muni-janoMkI utkRSTa lokottara pariNati honA, yaha kisa tapazcaryAkA phala hai ? athavA aise kauna sAdhu hoMge ki jinako utkRSTa tapakA yaha phala pragaTa huA Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita ( sAdhuoMke guNa ) / 55 hogA ? bhAvArtha, aise virale haiM paraMtu sacce sAdhu ve hI haiM / jo apaneko sAdhu batAkara logoMko Thagate haiM ve sAdhu na samajhane caahiye| viratiratulA zAstre cintA tathA karuNA parA, matirapi sadaikAntadhvAntaprapaJcavibhedinI / anazanatapazcaryA cAnte yathoktavidhAnato, bhavati mahatAM nAlpasyedaM phalaM tapaso vidheH // 68 // arthaH--una mahAtmA sAdhuoMkI hama kahAMtaka prazaMsA kareM ki jinameM saMsArase vairAgya otaprota sadA bharA hI rahatA hai, niraMtara jo zAstroMkA hI ciMtana karanevAle haiM, jinakA mana sadA karuNAse pUrita rahatA hai-jIvoMkA kalyANa kisa taraha ho, jIva sAMsArika duHkhoMse kaba aura kaise mukta hoM yahI vicAra jinake aMtaHkaraNameM sadA jArI rahatA hai, jinakA jJAna, ekAnta durAgraha athavA viparIta jJAnarUpa saghana aMdhakArakA nAza karatA hai, maraNa-samaya jo samAdhi dhAraNa karate haiM. arthAt bhojanAdi bAhya sAmagrIko tyAga tathA bhItarI rAgadveSako kRSa karake jo zAstrAnusAra AtmAke svarUpa ciMtanameM lIna hote haiM / aisI pariNati honA yaha choTe moThe tapazcaraNakA phala nahIM hai / aisI pariNati mahApuSoMkI hI ho sakatI hai / dIna puruSa aisI Atmonnati kahAMse kara sakate haiM ? jo ki thoDese vighnase hI calAyamAna ho jAte haiM unase vaha sarvokRSTa tapakI ArAdhanA kaise ho sakatI hai ? evaM jo ki niraMtara viSayavAsanAmeM lIna rahate haiM, zAstrAbhyAsase parAGmukha rahate haiM jinake cittameM karuNAkA nAma bhI nahIM hai, ekAnta viparIta zraddhAko jinhoMne apane antaHkaraNameM sthAna derakaravA hai, marate marate bhI jinase bhojanAdi viSayavAsanA chUTatI nahIM hai aise dIna jana kyA aisI Atmonnani kara sakate haiM ? kabhI nahIM / saMsAravartI jIva bhI kucha thoDIsI dharmavAsanA pAkara apanI pariNatiko sudhArate haiM; anantAnubaMdhI tIvra kaSAyoMkA upazama tathA kSaya. karake viSayavAsanAko kRSa karate haiM, tathA ekadeza vRta Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmAnuzAsana. dhAraNa karake viSayavAsanAko aura bhI adhika kama karate haiM paraMtu to bhI kyA sAdhuoMke padako pAsakate haiM ? kabhI nhiiN| tapazcaraNAdi kAyakleza sahakara kaSTa kyoM bhogeM ? dharmake sAdhanabhUta zarIrakI to rakSA karanA hI ucita hai / isakA uttaraH upAyakoTidarakSye svatastata itonytH|| sarvataH patanapAye kAye koyaM tavAgrahaH // 69 // artha:-are jIva, yaha zarIra kyA raha sakatA hai ? koTi yatna isakI rakSAkeliye kiye jAya to bhI yaha zarIra idhara udharase vizIrNa hI hotA rahatA hai, eka dina saMpUrNa hI naSTa ho jAtA hai| tU isakI khayaM rakSA kara yA dUsaroMse karA, paraMtu yaha kabhI nahIM rhegaa| jo utpanna huA hai vaha avazya kabhI na kabhI naSTa hogA hI yaha nyAya tujhe kyA mAlUma nahIM hai ? phira kyoM terA yaha Agraha hai ki ise maiM saMbhAlakara rakaravU, kabhI bhI naSTa na hone dUM ? to phira kyA karanAHavazyaM nshvrairebhiraayuHkaayaadibhirydi|| zAzvataM padamAyAti mudhA''yAtamavehi te // 70 // arthaH-are, buddhimAnI to terI isa bAtameM hai ki Ayu-kAyAdika jaba ki avazya naSTa honevAle haiM to jabataka ve tujhai choDane na pAvai tabhI taka tU unase prIti haTAkara zAzvata padako prApta karale / kyoMki tU unase virakta ho yA mata ho paraMtu ve to eka dina tujhai avazya hI choDeMge / hA~, tU unheM yadi pahalese svataH choDadegA to rAga-dveSajanya karmabaMdha na hokara avinAzI pada tujhai mila jAyagA aura yadi ve tujhe pahalese choDa jAyage to rAgadveSajanya tIvra pApakA baMdha honese tujhai saMsArake duHkhadAyaka bhavoMme rulanA paDegA / para jo zarIrAdika tujhai abhI mile haiM ve zAzvata rahane bAle kabhI nahIM hai yaha tU nizcaya samajha; kyoMki Ajataka kisI dUsare manuSyake zarIrAdika bhI zAzvata rahe haiM, jo ki tere bhI zAzvata Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita ( jIvanakI athiratA ) / raheMge? jaba ki ye avazya naSTa hone hI bAle haiM to tU unase pahalese neha choDa kara yadi zAzvata padakI prApti karale to terI buddhimAnI hai aura taba tU aisA samajhanA ki yaha pada mujhai sahaja yoM hI milgyaa| kyoMki usa padake prApta honemeM terA gAMThakA kyA laga jAyagA? tapazcaraNAdi dvArA jo zarIra vizIrNa hogA vaha vaise bhI vizIrNa to hone hI vAlA thaa| Ayu-kAyAdikoMkA nazvara svabhAva do zlokoM dvArA dikhAte haiM: gantumucchAsanizvAsairabhyasyatyeSa saMtatam / lokaH pRthagito vAJchatyAtmAnamajarAmaram // 71 // arthaH--jo zvAsa niraMtara Ate jAte haiM unake dvArA yaha AtmA to yahAMse nikala jAnekA niraMtara abhyAsa kara rahA hai paraMtu manuSya isase eka ulaTA hI saMkalpa bAMdhatA rahatA hai ki maiM kabhI yahAMse marUMgA hI nahIM, merA AtmA ajara amara hai / are, kyA tujhai yaha nahIM dIkhatA ki Ayuke aMza zvAsocchAsake miSase niraMtara kama ho rahe haiM, aura isI tarahakA abhyAsa karate karate eka dina yaha AtmA sabhI nikala jAyagA / athavA kitane hI ajJAnI tApasa kuMbhaka Adi yoga sAdhana yaha samajhakara karate haiM ki hama ajarAmara ho jAyage-isI zarIrameM sadA bane rheNge| para ve yaha nahIM samajhate ki hama kuMbhakake dvArA jina prANoMko vAra vAra apane bhItara bharate haiM ve hI vAra vAra recaka yogase bAhira nikala jAnekA abhyAsa kara rahe haiM / jaba ki aisA hai to tU apaneko ajarAmara kyoM samajha rahA hai ? kyoM Ageke bhavoMkA sudhAra karanekI tujhai ciMtA nahIM hai ? aura bhI: galatyAyuH prAyaH prakaTitaghaTIyantrasalilaM, khalaH kAyopyAyurgatimanupatatyeSa satatam / kimasyAnyairanyayamayamidaM jIvitamiha, sthito bhrAntyA nAvi svamiva manute sthAsnumapadhIH // 72 // Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmAnuzAsana. arthaH AyuSya to nirantara thoDA thoDA hokara kSINa hotA hI hai paraMtu yaha duSTa zarIra bhI Ayuke sAtha hI sAtha kSINa hotA jAtA hai| isa prakAra kucha samaya bItane para ye dono hI sarvathA naSTa hojAne bAle haiM / jina ina dono AyukAyakA hI yaha hAla hai jo ki jIvaneke khAsa AdhAra haiM to pratyakSa jude dIkhane bAle strIputrAdikI kyA bAta hai? arthAt jaba ki jIvake sAtha ghaniSTa saMbaMdha rakhane vAle ye dono hI sthira nahIM haiM to strIputrAdi jo jIvase pratyakSa jude dIkha rahe haiM ve kaise cirakAlataka sthira raha sakate haiM ? unakI sthiti pUrNa honepara be bhI avazya tujhase juda hoMge / aisI avasthAmeM terI yaha samajha ki maiM kabhI na marUMgA, ThIka usIke samAna hai ki jo mUrkha calatI huI naukAmeM baiThA huA bhramase apaneko yaha samajha rahA ho ki maiM sthira baiThA huA hUM / yadyapi use naukAmeM baiThe hue cAheM yaha bhAna pratyakSase na ho ki maiM cala rahA hUM, to bhI usakA calanA avazya siddha haiM / usI prakAra utpanna hue jIvakA maranA bhI avazya siddha hai| isake samajhaneke liye bahuta hI sugama anumAna hai / dekho, jisa kuekA pAnI arahaTa yaMtrake dvArA thoDA thoDA bAhira nikalatA rahegA vaha kyoM na kama hogA? isI prakAra zvAsocchrAsa dvArA jisakA AyuSya niraMtara bAhira calA jAtA hai usakA AyuSya kyoM na ghaTegA? avazya ghaTegA hI / evaM jisameM hAni niraMtara hote hue bhI kucha baDhavArI na ho to usakA kabhI na kabhI sarvathA nizzeSa honA bhI saMbhava hI hai / kuekA jala jaba baDhanese ruka jAtA hai taba jarUra naSTa bhI ho jAtA hai| Ayu bhI jo janmase pahale nizcita ho jAtA hai usameM baDhavArI kucha honevAlI nahIM hai / phira jo Ayu niraMtara zvAsoccchAsa dvArA ghaTa hA hai vaha kabhI kyoM na naSTa hogA ? athavA naukAmeM baiThA huA manuSya cAhe svayaM gamana nahIM karatA to bhI usakI AzrayabhUta naukA jaba ki vinA roka Toka calI jA Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita ( jIvanakI asAratA ) / rahI hai to vaha usImeM baiThA rahakara kyoM na dUsarI jagaha pahucegA? isI prakAra jisake AdhArarUpa Ayu-kAya niraMtara kSINa ho rahe haiM vaha cAheM thoDA bhI idhara udhara honA na cAhe para usake AdhArakA jaba sarvathA kSaya ho jAyagA taba vaha kahAM raha sakatA hai ? usakA maraNa bhI avazya hogA-isa gatise dUsarI gatiko prApta avazya hogaa| aba yaha dikhAte haiM ki jIte yA marate sukha kabhI nahIM hai: ucchAsakhedajanyatvAduHkhamevAtra jIvitam / tadvigame bhavenmRtyurtRNAM bhaNa kutaH sukham // 73 // arthaH-are bhAI, jabataka ucchrAsa hai, jInA bhI tabhItaka hai| paraMtu zvAsa lenemeM niraMtara kaSTa hotA hai to phira jInA bhI duHkhadAyaka hI huA, jInemeM sukha kaisA ? jaba ki khedakArI ucchAsa khatama ho jAya to jInA nahIM ho sakatA hai, phira to maraNa hI haagaa| usa maraNameM bhI sukha nahIM mila sakatA hai; kyoMki, jahAM sukhabhoktA jIva hI nahIM hai vahAM sukha kaisA aura kisako ? athavA maraneko to tU svayaM hI duHkhamaya mAnatA hai / jaba ki maraNa hotA hai taba vedanA bhI jIvako prAya itanI hotI hai ki jisakA varNana karanA bhI kaThina hai| jaba ki jIvoMko jIte hue bhI sukha nahIM hai aura maranepara bhI nahIM hai to kaho, saMsArameM sukha kaisA aura kahAMpara hai ? sukha hai to ekamAtra zarIrase sneha choDanepara hai, jisase ki Ageke liye zarIrakA saMbaMdha hI TUTa jAtA hai| zarIra rahate hue to kahIM. kabhI kisIko bhI sukha nahIM hai| jInemeM sukha honA asaMbhava aura jIne kI kSaNikatAH-- janmatAladrumAjantuphalAni pacyutAnyadhaH / aprApya mRtyubhUbhAgamantare syuH kiyaciram // 74 // arthaH--janmarUpa tAlavRkSake Uparase TUTakara janturUpa phala nIcekI tarapha jo gira rahe haiM ve maraNarUpa- bhUmitaka na pahucakara bIcameM kitanI derataka ThahareMge? Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmAnuzAsana. bhAvArtha:--jaise tAlavRkSa sabhI vRkSoMmeM UMcA vRkSa hai paraMtu usase bhI TUTakara nIce paDate hue usake phala bIcameM kitanI derataka Thaharate haiM! bahuta hI zIghra ve bhUmipara ApaDate haiM / isI prakAra garbhAvatArase lekara utpatti paryaMtakI avasthA huI tAlavRkSa aura maraNa huA nIcekI bhUmi, evaM utpanna hokara maraNaprAptise pahale taka bIcakI jo avasthA hai vaha huA aMtarAla / aisI avasthAmeM jIvakA janma leneke anantara antarAlameM rahanA kitanI derataka ho sakatA hai ? bahuta hI thoDI derameM vaha maraNa-bhUmitaka pahuca jAyagA / saMbhava bhI yahI hai / jIvake jInekA kucha bhI ThikAnA nahIM rahatA hai / cAheM jaba usakA maraNa ho sakatA hai| prathama to kisIko yahI bAta mAlUma nahIM rahatI ki rA yA kisIkA bhI AyuSya kabatakakA hai ? kisIkA AyuSya yadi adhika bhI huA to bhI bIcameM aneka kAraNoMse kSINa ho jAnekI saMbhAvanA rahatI hai jisase ki choTI bhI avasthAmeM maraNa ho jAnA saMbhava hai| viralA hI koI aisA jIva hotA hai ki jo pUrNa AyuSya bhogakara maratA ho, nahIM to sabhIkA AyuSya kucha na kucha kSINa hotA hI hai / ciMtA roga Adi AdhivyAdhiyAM sabhI jIvoMko lagI rahatI haiM jo ki AyuHkSayake khAsa kAraNa haiM / dekhate bhI haiM ki bahutase jIva janma lekara bahuta hI jaldI jaldI mara jAte haiM, baDI avasthAtaka bahuta hI thoDe manuSya jIte jAgate rahate haiM / isIliye isa jIvanako aMtarAlakI upamA dI hai / isa prakAra jIvanako kSaNabhaMgura samajhakara thoDese sukhAbhAsake lobhase asalI AtmahitakA sAdhana choDanA nahIM cAhiye, jisase ki avinazvara svAdhIna sukha prApta ho sakatA hai, aura jahAMse phira maranA nahIM hai| ___manuSyakI rakSAkA honA asaMbhava hai / dekhoHkSitijaladhibhiH saMkhyAtItairbahiH pavanaitribhiH, parivRtamataH khenAdhastAt khalAsuranArakAn / Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita ( jIvanakI athirtaa)| upari divijAn madhye kRttvA narAn vidhimantriNA, patirapi nRNAM trAtA naiko haladhyatamo'ntakaH // 75 // arthaH-Izvarake sRSTi-kArya karanemeM maMtrIkA kAma denebAlA jo vidhAtA, usane manuSyoMko nirbala samajhakara aneka prakArase unakI rakSA karanA caahaa| jahAM manuSyoMko rahanA thA usake Asa pAsa to asaMkhyAtoM dvIpa samudra, khAI koToMkI jagaha tayAra karAye, unake bhI Age sabake bAhira bIsa bIsa hajAra yojana moThe bAtabalayoMke tIna koTa tayAra karAye, aura unake bhI Age sarva vyApaka AkAzako rakaravA / itane koTa khAiyoMke bIca manuSyoMko rakaravA / Upara nIcekI bhI rakSA karanA usane choDA nhiiN| nIcekI tarapha to duSTa svabhAva bAle krUra asura tathA nArakiyoMko vasAyA aura UparakI tarapha devoMkA vAsa kraayaa| niraMtara manuSyoMkI rakSA honeke liye manuSyoM se hI balabAnoMko rAjA bnaayaa| paraMtu manuSyoM ke svAmI rAjA bhI unakI rakSA nahIM karasake aura khAI koTa Adise bhI unakI rakSA nahIM huii| jaba ki sarvatobalI yama Akara manuSyako pakaDaletA hai taba usakA rokanA sarvathA asAdhya ho jAtA hai| __paraMtu vaha yama karatA kyA hai ? jIvako to naSTa kara hI nahIM sakatA hai, kevala usa jIvakA purAne zarIrase viyoga karA detA hai / to bhI zarIra to navIna mila jAtA hai paraMtu pahilA zarIra choDanemeM jIvako bahutase kaSTa avazya hote haiM aura jina vastuoMke sAtha iSTa mAnakara prIti utpanna huI hai una vastuoMkA viyoga honese atyaMta kaSTa hotA hai / isIliye jaba ki zarIrakI rakSA honA asAdhya hai aura yahAM kI sabhI vastuoMse viyoga avazya hone vAlA hai to phira idhara prIti karanA pUrI mUrkhatA hai / prIti AtmasvabhAvake sAtha karanI cAhiye jo sadA zAzvata honese kabhI apanese judA hone vAlA nahIM hai / aisA karanese AgAmI navIna zarIra dhAraNa karanA nahIM paDegA jisase ki vAra vAra aise duHkha Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 AtmAnuzAsana. bhoganekI vArI AyA karai / kyoMki, para vastuoMmeM rAgadveSa honeke kAraNa vibhAva pariNAma honese jo zarIrajanaka pApakarma ba~dhatA hai vaha jIvakI paristhiti svAbhAvika rahanepara nahIM ba~dhegA / jaba ki zarIrakA bIja hI nahIM rahegA to navIna zarIrakA aMkura kisa taraha pragaTa hogA? isa prakAra svAbhAvika pariNati rakhanese kramazaH zarIrakA abhAva, tajanya duHkhoMkA uccheda tathA avyAbAdha sukhamaya mokSakI prApti ho sakatI hai| kAlakI anivArya gatikA dRSTAntaHavijJAtasthAno vyapagatatanuH pApamAlinaH, khalo rAhu svadazazatakarAkAntabhuvanam / sphurantaM bhAsvantaM kila gilati hA kaSTamaparam, parimApte kAle vilasati vidhoM ko hi balavAn // 76 // arthaH-pahalese jisakA itanA patA bhI nahIM lagapAtA ki yaha kahAMpara hai, kahAM hokara AvegA; jisako loga zarIrarahita kahate haiM; dUsaroMko nigala jAtA hai isaliye jo pApI hai; jisakA deha kAlA atyaMta malina hai / aisA duSTa rAhu, prakAzamAna usa sUryako bhI samaya pAkara gila jAtA hai jo ki sUrya apane dedIpyamAna hajAro kiraNoM dvArA saMpUrNa lokako prakAzita karatA hai / isI prakAra jisa jIvakA bhI Ayu:karma bhogakara cuka jAtA hai usakA aMtakAla AjAne para pApodaya honese aisA kona balavAn hai jo phira usa jIvako bacA sakatA ho ? ahA, vaha kaSTa avAcya hai / yaha yama bhI ThIka rAhuke samAna hI hai, kyoMki, yaha bhI zararirahita amUrtika hai, isake rahanekA bhI koI niyata sthAna nahIM hai, yaha bhI pApI hai, malina hai / jo ghAtakI ho usIko loga malina, duSTa kahate haiM / isIliye kavijana kAlakA svarUpa kAlA, bhayaMkara, krUra, hiMsaka varNana karate haiN| kAlako aisA mAnanA kevala upacarita nayake anusAra hai, na ki usakA aisA svarUpa yathArtha hI hai| kyoMki, kAla-dravyake jo do bheda Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita ( kAlakA svarUpa ) / 63 haiM unameMse nizcaya-nayAzrita kAla to dravyasvarUpa hai jisako ki vastubhoMkI utpatti tathA vipattimeM sIdhA sahAyaka mAnA hI nahIM jAtA hai / rahA vyavahAra-nayAdhIna kAla, paraMtu vaha bhI jAna-bUjhakara kisIkA kartA hartA nahIM hai; kyoMki, vaha jaDa vastu hai| jaDameM karane haranekI kalpanA tAttvika vicArase nitAnta dUra hai / vastukI sthiti usake baMdhanAdikI yogyatApara rahatI hai / jaise eka ghaDeko yadi khUba ThoMkakara majabUta banAyA yA agnimeM khUba acchA pakAyA athavA usameM koI AghAta jaldI na laga gayA ho to vaha adhika samayataka ThaharatA hai, nahIM to nahIM / isI prakAra sabhI vastuoMkI sthiti niranirAle kAraNavaza hInAdhika huA karatI hai / isaliye kAlameM kucha bhI samartha kAraNatA nahIM hai / yathArtha dekhA jAya to vyavahAra kAla koI nirAlI cIja bhI to nahIM hai kiMtu nizcaya kAlake dvArA utpanna huI jo vastuoMmeM niranirAlI sthiti vahI vyavahAra kAla kahAtA hai / use kahIMpara to una una vastuoMkA hI paryAya kahA hai aura kahIM kahIM para vastu-paryAyoMkI maryAdA sUcita karane bAlA, paraMtu nizcaya kAlAsaMbaMdhI paryAya aisA kahA hai / vastukI sthiti. pUrNa honepara avazya hI palaTana hogI / isI arthakA bhayaMkara rUpa dikhAneke liye logoMmeM yaha kalpanA calagaI hai ki kAla jIvoMko mAratA hai, usake AjAnepara jIvako koI bhI bacA nahIM sakatA hai; ityAdi, ityaadi| dUsarA dRSTAntaHutpAdya mohamadavibhramameva vizvaM, vedhAH svayaM gataghRNaSThagavadyatheSTam / saMsArabhIkaramahAgahanAntarAle, hantA nivArayitumatra hi kA samarthaH // 77 // arthaH-vedhA nAma pUrvopArjita karmakA hai / yaha pUrA Thaga hai / nirdaya Thaga jisa taraha logoMko mAdaka vastu khilA pilAkara asAvadhAna 1 'vilasitavidhe:' aisA bhI pATha hai / esA pATha jAnana -- vilAsato bhukto, vidhirAyaH karma chasya tasya puMsaH' arthAt bhAgakara khatama hogayA hai Ayukarma jisakA usa puruSakA aisA nAma bana jAtA hai| Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmAnuzAsane. karake kisI nirjana sthAnameM mAla-TAla lUTa-lATakara mAra DAlate haiM usI taraha yaha nirdaya vidhAtA bhI saMsAI janoMko mohakarmodaya-janita rAgadveSake dvArA hitAhita-parIkSAmeM asAvadhAna banAkara, mahAbhayaMkara saMsArabanake bIca AtmIya dhanako lUTakara mAraDAlatA hai / jaba ki vaha mArane lagatA hai taba kisakA sAmarthya hai ki usase jIvako bacAvai ? jisa nimittase eka paryAyase paryAyAntara ho jAtA hai vaha nimitta hI kAla hai| vartamAna AyuHkarmake samApta honese tathA AnupUrvI Adi koMke navIna udaya honese jIvakA eka paryAya badalakara dUsarA paryAya utpanna hotA hai isaliye daiva yA karma hI saccA kAla hai| vahI isa lokameM kAlakI jagaha kahA gayA hai / yaha kAryakA kAraNameM upacAra kiyA gayA hai| kAla nAma kisI paryAyake anta samayakA hai / jIvoMke paryAyoMkA aMta daivanimitta dvArA hotA hai isaliye kAraNameM kAryakA AropaNa yuktisaMgata kahA jA sakatA hai / isaparase yaha bhI siddha hotA hai ki jabataka jIvake sAtha karma lagA huA hai tabataka kAlase bacanA nahIM ho sakatA hai / siddha bhagavAna hI karmarahita haiM isaliye ve kAlase bhI bace aniyata AjAnevAle kAlase sAvadhAna rahanekA upadezaHkadA kadhaM kutaH kasminnityatayaH khalo'ntakaH / mAmotyeva kimisAdhvaM yatadhvaM zreyase budhAH // 7 // arthaH- sujJa manuSyoM, kAla tujhe choDane bAlA to hai nahIM, AvegA to avazya hii| phira tuma yoM hI kyoM baiThe ho ? apane kalyANArtha yatna kyoM nahIM karate ? vaha AnebAlA avazya hai yaha nizcaya hokara bhI kaba AvegA, kisa taraha AvegA, kahAMse AvegA aura kahAM para AvegA yaha nizcaya hI nahIM haiM / kona jAne, kaba AvegA, kisa taraha AvegA, kahAMse AvegA, kahAMpara AvegA? aisI hAlatameM kucha bhI yatna na karake nizcinta baiThe rahanA, athavA yaha vicAra karanA ki Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita ( sukhAnveSaNa ) / 65 jaba vaha AvegA tabhI hama upAya kareMge, kitanI baDI bhUla hai ! kyA ThIka usa samaya yatna karanese kucha bhI hogA ? Aga laga jAnepara kuA khodanA kyA kucha bhI upayogI paDa sakatA hai ? yatna bhI jo tuma karo vaha zarIra rakSArtha nahIM, kiMtu Age zarIrakA saMbaMdha na rahakara niratizaya sukhakI prApti ho isaliye karo / zarIrakI to hajAra rakSA karanepara bhI vaha nahIM rahegA yaha nizcaya ho cukA hai / isaliye, asAmavAyikaM mRtyorekamAlokya kaJcan / dezaM kAlaM vidhi hetuM nizcintAH santu jantavaH // 79 // arthaH-tuma aise eka kisI dezameM jAkara nizcita vAsa karo jahAM mRtyukA kucha bhI saMbaMdha na ho| aisA koI eka kAla dekho ki jisameM mRtyu na AsakatA ho| koI eka aisA DhaMga sodho jisa taraha calanese mRtyu AkramaNa na krskai| koI eka kAraNa aisA milAo ki jisake avalambanase mRtyukI dAda na lagasakatI ho| yaha saba jaba tuma karalo taba tujhe nizciMta honA cAhiye / paraMtu yaha dhyAna rakkho ki jabataka tumane zarIrakA saMbaMdha choDA nahIM hai tabataka aisA deza, kAla, vidhi tathA hetu kabhI nahIM milanebAlA hai| aise dezAdika to tujheM tabhI mileMge jaba ki tuma zarIrase sneha haTAkara vItarAga hokara adhyAtma ciMtavana karane lagoge / kyoMki, aisA saMbaMdha saMsArameM to kahIMpara bhI nahIM hai; ekamAtra hai to saMsAra chUTakara honevAlI cidAnaMda dazAke prApta honepara hai / isaliye zarIrarakSAke prayatnameM laganese tumArA mRtyuse chuTakArA honA asaMbhava hai / isIliye isa dhunako choDakara AtmakalyANa karaneke liye tujhe yatna karanA cAhiye / strIko anupasevya dikhAte haiM:pihitamahAghoradvAraM na kiM narakApadA,mupakRtavato bhUyaH kiM tena cedamapAkarot / Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmAnuzAsana. kuzalavilayajvAlAjAle kalatrakalevare, .. kathamiva bhavAnatra prItaH pRthagjanadurlabhe // 80 // arthaH-- strI amaryAdita Asakta honevAle manuSya, kyA Atmahitase vaMcita hokara aneka pApa saMcita karake narakameM nahIM paDeMge ? avazya paDeMge / jaba ki aisA nizcita hai to strIrata manuSyoMko narakakI ghora ApattiyoMmeM praveza karAne ke liye strIkA zarIra, khulA huA baDAsA daravAjA hI samajhanA cAhiye / isIliye aneka upakAra karanevAle jIvakA bhI isase apakAra hI huA kahanA cAhiye aura manuSyake kalyANako bhasma karaneke liye ise prakhara AmijvAlA samajhanA caahiye| are, yaha kalatrakA kalevara, nIca, pAmara, ajJAnI janoMko durlabhya sarIkhA jAna paDatA hai / tUM isakA svarUpa akalyANakArI samajhakara bhI kyoM isase prIti karatA hai? puruSoMko mukhya mAnakara unako saMbodhakara yaha upadeza diyA gayA hai kiMtu strIkeliye jaba yaha upadeza samajhanA ho taba aisA artha karanA cAhiye ki, striyAM kutsita vyabhicArI puruSoMke saMbaMdhase vyasanomeM Asakta hokara Atmahitase vaMcita rahatI huI aneka pApa saMcita karake kyA narakoMmeM nahIM paDatI ? avazya paDatI haiM, aura unako narakoMmeM pADaneke nimitta puruSa hote haiN| isaliye ve unheM narakake ghora duHkhoMmeM praveza karAneke liye ughaDe hue vizAla dvArake samAna haiM / evaM puruSoMkA kAmapUrNa aMga, triyoMke samasta kalyANako jalA DAlanebAlA jAjvalyamAna amisphuliMgake samAna hai / gRhadharmameM striyoMke dvArA puruSoMko jo aneka upakAra milate haiM unake badalemeM, ve pApI puruSa haiM ki jo unako narakoMmeM DAlakara unakA apakAra karanevAle haiN| kAmasevanakeliye samartha aise puruSoMkA prApta honA ve hI striyAM durlabha samajhatI haiM jo nIca, kSudra, ajJAnapUrNa haiM / uttama striyoMko vaha zarIra kucha bhI apUrva anupama tathA durlabha nahIM jAna paDatA hai; kyoMki, puNyake udayase Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita ( jIvanakI asAratA ) / 67 uttamase uttama puruSoMkA saMbaMdha honA sahaja hai to bhI nissAra honese AdaraNIya nahIM hai / isIliye he kulIna bhaginiyoM, tuma isameM Asakta mata ho jisase ki tujhe aneka bhavoMtaka narakAdike ghora duHkha bhogane pdd'eN| vyApaparvamayaM virAmavirasaM mUlepyabhogocitaM, vizvakSulkSatapAtakuSTakuthitAdhugrAmayauchadritam / mAnuSyaM ghuNabhakSitekSusadRzaM nAmnaikaramyaM puna,nissAraM paralokIjamacirAt kRtveha sArIkuru // 81 // arthaH-Ikhake sAMThe, Adi aMtameM to sabhI nirupayogI hI hote haiM, bIca bIcameM nissatva gAMTheM bhI sabhImeM rahatI haiN| gAMThoMkI jagaha atizaya kaThora tathA nIrasa hotI hai isaliye vaha kisI bhI kAmakI nahIM hotI / rahI nIcekI jaDa, vaha bhUmike bhItara rahanese sarvathA nIrasa kaThora hojAtI hai isaliye vaha bhI nirupayogI hI hai / UparI bhAgataka to rasa pahuca hI nahIM pAtA, vaha kevala nIrasa nIrase bharA rahatA hai isaliye use bhI loga nirupayogI samajhakara pheMka hI dete haiM / gAMThoMke bIca bIcameM kucha thoDAsA bhAga aisA hotA hai ki jo khAyA jAsakatA hai / prathama to buddhimAna manuSyako yaha cAhiye ki vaha use bhogya honepara bhI saMpUrNa na bhogakara kucha bIjakeliye bhI zeSa rakarave, nahIM to phira Age vaisA bhoganA kahAM mila sakegA? paraMtu vaha sAMThA jitanA ki bhogane yogya hai utanA bhI yadi saDagayA ho, kAMnA paDagayA ho to phira vaha jarAsA bhI bhogane yogya nahIM rhtaa| aisI hAlatameM yadi koI mUrkha manuSya use khAnekeliye cIDa phADa DAle to usa manuSyako usa sAMThemeMse kucha khAne ke lAyaka to mila hI nahIM sakatA, ulaTA yoM hI pheMkadenA paDegA / yadi khAyA bhI to jarAsA bhI mIThA svAda na Akara ulaTA vaha cittako glAni utpanna karegA / isaliye usako khAnakA udyoga karanese khAnevAlekA to kucha prayojana siddha nahIM hosakatA Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmAnuzAsana. aura vaha sAMThA yoM hI kharAva jAtA hai / aisI hAlatameM vaha manuSya buddhimAna samajhA jAyagA ki jo use yoM hI na khokara kahIMpara bode, jisase ki AgAmI bahutase acche acche sAMTe khAneke lAyaka usa eka saDe hue sAMThese utpanna ho sakate haiN| isI prakAra manuSyajIvana bhI eka saDe hue sAMTheke tulya hai / isameM gAMThoMkI taraha to bIca bIcameM aneka ApattiyAM AyA karatI haiM aura buDhApA UparI a~golekI taraha sarvathA nIrasa hotA hI hai, jisameM ki sarva iMdriyAM aura zakti kSINa ho jAnese kisI bhI bhogya viSayakA sevana nahIM hopAtA hai / rahI bAlya avasthA, vaha bhI atyaMta ajJAnapUrNa honese sukhasAdhaka nahIM hai / yauvanake sayaya jo ApattirUpa gAMThoMke bIca bIcameM kucha thoDIsI bhogya avasthA hai vaha bhI jaba ki kSudhA, vraNa, phoDe, vizIrNa honA, kuSTa roga hojAnA tathA vraNoMmeM saDakara kIDe paDajAnA ityAdi bhISaNa rogoMse vyApta hai to usameM bhI rati karanese kyA sukha hogA ? kucha bhI nahIM / isIliye yaha manuSyabhava kAne sAMThekI taraha hai / jisa taraha sAMThekA nAma acchA mAlUma paDatA hai paraMtu saDa jAnepara usa sAMThekA svarUpa bahuta hI burA dIkhatA hai isI taraha manuSyabhavakA bhI nAma to bahuta hI acchA hai paraMtu vicArane para svarUpa bahuta hI burA duHkhadAyaka jAna paDatA hai / isaliye isako bhogoMmeM khipA denA to mUrkhatA hai aura isase tapazcaraNadvArA Ageke bhavako sudhAralenA buddhimAnI hai| zarIrakI kSaNikatA puSTa karate haiM:prasupto maraNAzanAM prabuddho jIvitotsavam / pratyahaM janayatyeSa tiSThet kAye kiyacciram // 82 // artha:-jaba jIva sojAtA hai taba to marAhuAsA dIkhA karatA hai aura jAga uThatA hai taba jInekI khUba ceSTA karane lagatA hai| aisA hAla kisI eka dinakA nahIM hai kiMtu pratidina. aisA Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita (jIvanakI athirtaa)| 69 hI huA karatA hai / jo ki isa taraha pratidina aMta honekAsA abhyAsa kiyA karatA hai vaha kahAMtaka isa zarIrameM ThaharegA, bahuta hI zIghra kabhI na kabhI sacamuca hI nikala jAyagA / athavA jo sadA aisA dhokhA detA hai usakA kahAMtaka yaha vizvAsa kiyA jA sakatA hai ki yaha kabhI sacamuca hI na nikala jAyagA? vaha to kabhI na kabhI avazya niklegaa| isaliye usake rahate rahate jo karanA ho vaha karalenA cAhiye / karanA yahI hai ki viSayase prIti haTAkara tapazcaraNadvArA parabhavakA sudhAra karaliyA jAya / isa prakAra zarIrase AtmAke hitakI AzA rakhanA sarvathA nirmUla hai| .. aba yaha vicAra kariye ki kuTuMbase Atmahita hotA hai yA nahIM ? satyaM vadAtra yadi janmani bandhukRtya,mAptaM tvayA kimapi bandhujanAddhitArtham / etAvadeva paramasti mRtasya pazcAt , saMbhUya kAyamahitaM tava bhasmayanti // 83 // arthaH-are jIva, tUM sAMca kaha, isa janmabharameM tujhai bandhujanoMse hone yogya kyA kucha thoDAsA bhI upakAra Ajataka kabhI milA hai ? saccA baMdhu to vahI kahAtA hai jo niraMtara kucha bhI upakAra karatA rahatA ho / hAM, itanA upakAra baMdhujanoMse avazya huA karatA hai ki jo jIvako duHkha denevAlA ataeva jIvakA zatru thA usa zarIrako maraneke pIche ve saba milakara jalAdete haiN| tere bhI zarIrako isI taraha tere baMdhujana eka dina saba milakara jalAdeMge / itanA terA upakAra unake hAthase avazya huA samajhanA cAhiye; kyoMki, jo duHkha denebAlA zatru hotA hai usa zatruse jo duHkhakA kucha bhI badalA le vahI apanA mitra tathA baMdhu samajhanA caahiye| paraMtu tU yadi yathArtha vicAra karegA to tujhai vizvAsa hogA ki mere jItejI baMdhuoMne merA kabhI kucha bhI hita nahIM kiyA / sabhI baMdhu apane apane matalavake garajI haiM / jo tere kucha bhI upakArI nahIM haiM unake sAtha tU kyoM asamAna sneha karatA hai ? Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 AtmAnuzAsana. baMdhujanoMke dvArA jo vivAhAdi upakAra hote haiM unheM apakAra siddha karate haiN:jnmsNtaansNpaadivivaahaadividhaayinH| - svAH pare'sya sakRmANahAriNo na pare pare // 84 // artha:-cirakAlaparyaMta janmamaraNoMke duHkha denevAle azubha karmokA saMbaMdha, vivAhAdika rAgavardhaka kAryoMke karanese hotA hai| isaliye jo kuTuMbI jana hita samajhakara vivAhAdika karAkara jIvako saMsAra vAsanAoMmeM phasAte haiM ve asalI vairI haiM, kyoMki, unake upakAra karanese jIvako cirakAlataka saMsAra duHkha bhogane paDeMge / jo ki eka vAra prANa haralete haiM una vairiyoMko asalI vairI nahIM samajhanA cAhiye; kyoMki, eka to ekavAra prANa haralenemAtrase una baMdhujanoMkI barAbara unakA aparAdha nahIM hotA ki jo baMdhujana, rAgabhAvavardhaka kAraNa milAkara jIvako cirakAlataka duHkhadAyaka karmoMse baddha karAdete haiM, dUsarI yaha bAta ki jo prANa harane bAle haiM ve aparAdhI hI nahIM haiN| aparAdhI vaha hotA hai jisane svayaM kucha aparAdha kiyA ho| jabataka AyuSya karmakI udayAvalI prabala hai tathA dUsare bhI zubha karmoMkA udaya horahA hai tabataka jIvakA mAranevAlA kona hai ? jaba ki Ayukarma pUrNa huA taba vinA mAre bhI jIva marajAtA hai / isaliye vecAre pAmara jIvako prANaghAtameM nimittamAtra ho jAnese prANahartA kahanA bhUla hai / tIsarI bAta yaha bhI hai ki jo RNako chuDAtA hai vaha RNa chuDAte samaya cAheM duHkhadAyaka jAna paDatA ho paraMtu asalI duHkhadAtA nahIM hai aura jo RNa karAtA hai vaha usa samaya cAheM sukhadAyaka hI jAna paDatA ho to bhI use duHkhadAtA hI kahanA cAhiye / jo Ayukarma pahale bAMdhaliyA hai aura aba udayameM ArahA hai vaha pUrA hue vinA to dUra ho hI nahIM sakatA, paraMtu jo koI use zIghra hI pUrA karade use 1 'sva' nAma apanA, athavA baMdhujana / 'para' zabdakA artha zatru hai| - Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita ( baMdhuoMse duHkha ) / RNamocaka kahanA cAhiye / aura isIliye use apanA upakartA samajhanA cAhiye / jisane prANaghAta kiyA ho usane zeSa rahe hue Ayuko tatkAla hI pUrA karAkara usase jIvako chuTakArA karAdiyA isaliye use upakartA na kahA jAya to kyA kahanA cAhiye ? hAM, jina baMdhuoMne vivAhAdi rAgadveSavardhaka kAryoMmeM phasAyA unhoMne pApa-karmarUpa navIna RNase jIvako lipta kiyA isaliye ye baMdhujana avazya pUre zatru haiN| vaMdhujana jaba ki dhanakI madata karate haiM to ve sukhake kAraNa hue, duHkhake kAraNa kaise ho sakate haiM ? isa bhramako haTAte haiM:-- re dhanendhanasaMbhAraM prakSipyAzAhutAzane / jvalantaM manyate bhrAntaH zAntaM saMdhukSaNe kSaNe // 45 // arthaH-are mUrkha, bahutasA IMdhana DAlakara Apa hI amiko idhara udharase khUba cetAkara usake bIcameM paDakara jalanA kona pasaMda karegA ? aura yadi isa taraha apane hI hAthase Izna paDakara ami ceta gayA ho tathA usameM phasakara Apa svayaM jalane lagA ho to bhI usa samaya apaneko sukhI kona mAnegA ? yadi usa samaya bhI jo sukhI samajharahA ho to usake barAbara dUsarA mUrkha kona hogA ? kahanA cAhiye ki vaha pUrA pAgala hai / isI taraha jisane baMdhujanoMkI preraNAse apanI AzArUpa animeM dhanarUpa IMdhana DAlakara use khUba pradIpta karaliyA ho aura usake bIcameM phasakara Apa hI jalane lagA ho, to bhI ajJAnavaza samajhatA ho ki maiM khUba sukhI hogayA, to usake barAbara kona dUsarA mUrkha hogA ? jaba ki dhanake baDhanese tRSNA, ciMtA bar3hatI hai to vaha sukhI kaise kahA jA sakatA hai / jaba ki tRSNA, ciMtA Adi duHkhoMkA kAraNa honese dhana sarvathA duHkhakA hI kAraNa hai to usake saMgraha karanemeM jo baMdhujana sahAyI hote haiM ve sacce hitakartA baMdhu kaise kahe jA sakate haiM ? saccA baMdhu to vahI hai ki jo tRSNAke kAraNabhUta dhanase tRSNA haTavAkara saMtoSa tathA svAdhIna adhyAtma sukhameM lagAvai / Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmAnuzAsana. yuvAvasthAmeM viSayasukha bhogakara vRddhAvasthAmeM dharma sAdhane kI icchA rakhane vAle se kahate haiM:palitacchalena dehAnnirgacchati zuddhireva tava buddheH / kathamiva paralokArthaM jarI varAkastadA smarati // 86 // artha :- buDhApA Anepara logoM ke bAla kAlese sapheda ho jAte haiM, buddhikI sAvadhAnI bhI naSTa ho jAtI hai / buddhivikAsakA svarUpa ThIka sapheda varNana kiyA jA sakatA hai paraMtu vaha adRzya cIja hai isaliye usa buddhikI sAvadhAnIkA nikala jAnA, eka cIjako bAhira pragaTa hote hue dekhakara kavine siddha kiyA hai| isako kaviloga utprekSA kahate haiM / vaha yoM ki, are mUrkha, tU samajhatA hogA ki yuvAvasthA meM bhogoMko khUba bhogakara bhI vuDhApeke samaya dharmasevana karalUMgA jisase ki paralokakA sudhAra hosakatA hai| paraMtu terI yaha samajha bahuta bhUlakI hai; kyoMki buDhApA AjAnepara jo tere bAla sapheda paDajAte haiM, unheM hama aisA samajhate haiM ki ve bAla nahIM haiN| to, isa chalase terI sudha budha zarIrase nikala rahI hai / isIliye to buDhApemeM buddhi sAvadhAna nahIM rahatI / sAvadhAnI jo buddhikI thI vaha jaba zarIra se nikalagaI to sAvadhAnI ke rahate hue jo kAma hosakate haiM ve kAma phira kaise pUre paDeMge ? isase to buDhApA AjAnepara choTI choTI bAtoM takakA smaraNa nahIM rahatA, samajha bhI ulaTI hI ho jAtI hai| aisI hAlatameM jaba ki aihika choTI choTI bAteM bhI ThIka nahI rahasakatI to phira paraloka saMbaMdhI pUrA lakSya rakhakara karane yogya dharmakArya kaise kiye jAsakate haiM? karanA to dUra rahA, una kAmakA smaraNa bhI ThIka ThIka kahAMse rahasakatA hai ? are bhAI, isaliye tujhe jo kucha karanA ho use isI samaya kara le | viSayameM na phasakara paramArthapravRtti karanevAloMkI durlabhatAH - iSTArthAdyadavAptatadbhavasukhakSArAmbhasi prasphurannAnAmAnasaduHkhavADavazikhA saMdIpitAbhyantare / 72 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI -bhAva sahita ( saMsAra eka samudra hai ) / mRtyUtpattijarAtaraGgacapale saMsAraghogarNave / mohagrAhavidAritAsyavivarAddarecarA durlabhAH // arthaH - saMsAra, eka bhayaMkara vistIrNa samudra ke samAna hai / samudrameM khArA jala bharA rahatA hai jisako yadi koI bhI pItA hai to usakI tRpti nahIM hotI, ulaTA dAha baDhatA hai / isI taraha saMsArasamudvameM viSayajanya sukha haiM ki jo kSaNabhaMgura honese tathA duHkhapUrNa honese pIneba lekI tRpti nahIM karasakate / samudrameM jaise vaDavAnala abhi jalatA rahatA hai jisase ki samudra bhItarase niraMtara jalAkaratA hai aura sthiratA nahIM paDatI usI taraha saMsAra meM mAnasika tIvra vedanAeM haiM ki jo niraMtara jAjvalyamAna rahatI haiM jinase ki jIvoM kA aMtaHkaraNa niraMtara jalAkaratA hai kiMtu zAMti kSaNabharake liye bhI nahIM milatI / samudra taraMgeM niraMtara uThatI haiM aura vilIna hotI haiM; saMsArameM bhI janmamaraNa - jarArUpa taraMgoMkI mAlA niraMtara uThatI hI rahatI hai jisase ki eka kSaNabharake liye bhI sthiratA nahIM hotI / isa gati se usameM, usase bhI aura tIsarI gatimeM, isa taraha jIva sadA bhramatA hI rahatA hai / samumeM baDe baDe magara nAke Adi mukha phADe hue par3e rahate haiM ki jo kisI bhI jaMtuko pAsa Ate hI gila jAte haiN| isa saMsAra meM bhI moha - rUpa magara nAke Adi bhayAnaka jalacara jIva niraMtara mukha phA hue paDe rahate haiM; koI bhI pAsa AyA ki jhaTa gila jAte haiM / rAgadveSakI utpatti niraMtara hotI hI rahatI hai jisase ki sadA azubha karmoM se yaha jIva lipta hotA rahatA hai / yahI mohagrAhakA gilanA hai| isa saMsAra - samudra meM rahate hue bhI jo ina mohagrAhoMne bace rahate haiM ve atyaMta virala haiM / isa duHkhasAgara pAra hote haiM to ve hI hote haiM / are bhavya, tujhe bhI isa saMsArasamudra meM rahakara isI taraha bacanA cAyiye, tabhI terA veDhA pAra hogA / 1 10 87 // 73 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmAnuzAsana. bacakara bhI kyA karanA cAhiyeHavyucchi naiH sukhaparikarailAlitA lolaramyaiH, zyAmAjInAM nayanakamalairarcitA yauvanAntam / dhanyosi tvaM yadi tanuriyaM labdhabodho mRgIbhi-, dagdhAraNyasthalakamalinIzajhyAlokyate te // 88 // arthaH---antarAya rahita jo vividha sukha, unase jisa zarIrakI lAlanA huI ho, suMdara striyoMke caMcala ramaNIya netrakamaloMse jisa zarIrakA niraMtara satkAra hotA rahA ho, arthAt jisane striyoM ke caMcala netra dekhanemeM apanA AjatakakA samaya gamAyA ho, aisA terA janmase lekara sukhameM lIna rahA huA jo zarIra hai vaha yadi jJAna prApta hokara sace tapazcaraNa karanemeM aisA lIna ho ki vicaratI huI hariNI usa zarIrako dekhakara jale hue jaMgalakA murajhAyA huA gulAva (sthalakamalinI ) samajhakara nirbhaya dekhane lagajAMya, to maiM tujhe dhanya samajhatA hUM / bhAvArtha, jisa dina terI aisI avasthA hogI tabhI maiM tujhai dhanya maanuuNgaa| jo janmase lekara duHkhI haiM ve yadi tapazcaraNAdi kaSToMko saheM to sahaja sahasakate haiM; kyoMki, unheM duHkha sahana karanekA abhyAsa ho cukA hai| paraMtu jo janmake sukhI haiM, kabhI kaSTakA nAmataka nahIM sunate, ve yadi isa uttama dharmako dhAraNa kareM to adhika mahatvakI bAta hai / aise manuSya viSayase rahita sacce dharmako tabhI dhAraNa kara sakate haiM ki yadi unheM saccA dharmase prema utpanna ho cukA ho| bAlye vetsi na kiMcidapyaparipUrNAGgo hitaM vAhitaM, kAmAndhaH khalu kAminIdrumaghane bhrAmyan vane yauvane / madhye vRddhaSArjituM vasu pazo kliznAsi kRSyAdibhi-, vRddho vArdhamRtaH ka janmaphalitaM dharmo bhavenirmalaH // 89 // 1 'janmaphAlate' aisA mUla pATha milA thA para janmakA phalabhUta aisA 'dharma' kA vizeSaNa karadenese artha ThIka baiThatA hai| Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita (dharma kaba hogaa?)| 75 __arthaH-bAlya avasthAmeM to pUrA samartha na honese tU apane hitAhitako thoDAsA bhI samajha nahIM pAtA; kiMtu yuvAvasthAmeM jaba ki samajhane yogya huA taba, jaise koI vanameM krIDA karatA phirai, tU striyoM ke jhuMDameM kAmAndha huA vicarane lagatA hai / yauvana avasthAke Age jaba ki bAla bacce hogaye taba, usa madhyAvasthAmeM tRSNA baDhatI hai jisase ki khetI yA vyApArAdi kAma karake dhana kamAnekI ciMtAse vyAkula hotA hai| usa samaya bhI tU ThIka pazuoMkI taraha ajJAnI aura bhAravAhI bana jAtA hai / aba jaba ki buDhApA AgayA to saMpUrNa iMdriyAM zithila hogaIM; smaraNazakti tathA zarIrazakti atikSINa hoclii| manabhI usa samaya sthira vicAra nahIM karasakatA / isa liye vaha buDhApA kyA hai, AdhA maraNa hI ho cukA samajhanA cAhiye / aba kahiye, dharma kaba hosakegA ? bhAvArtha, viSayAsakta prANIkA janmase lekara aMta huetaka sArA AyuSya yoM hI vIta jAtA hai, dharma eka rattIbhara bhI sadha nahIM pa.tA / para yaha khUba dhyAna rakkho ki, janma dhAraNa karanekA nirmala phala ekamAtra dharma hI hai| isameM lezamAtra bhI mala- duHkha, saMkaTa nahIM rahate isIliye yaha dharma nirmala mAnA gayA hai / isake vinA janma lenA saphala nahIM ho sktaa| vartamAna paryAyake duHkhaHbAlyasmin yadanena te viracitaM smartuM ca tamocitaM, madhye cApi dhanArjanavyatikaraistanApitaM yatvayi / vArddhakyepyabhibhUya dantadalanAdhAceSTitaM niSThuraM, pazyAdyApi vidhervazena calituM vAJchasyaho durbhate // 9 // arthaH-are durbuddhe, bAlyAvasthAmeM tujhai ajJAnI banAkara jo kucha duHkha isa karmane diye-jo jo vehAla kiye unakA vicAranA bhI 1 stannApitaM (prApitaM ) aisA pATha saTIka pustakama hai| 2 'dAceSTitaM' aisA pATha saTIka pustakameM hai| Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmAnuzAsana. bhayAnaka hai | madhyAvasthAmeM dhana upArjana ke sAdhanoM meM phasAkara jo tujhe duHkhI kiyA vaha duHkha bhI kucha kama nahIM, aura aisA koI duHkha bacA mI nahIM ki jo tujhe bhoganA na paDA ho / buDhApe meM bhI tujhe kamajora samajhakara apamAnita kiyA aura tere dAMta taka toDa diye aura bhI aneka kaThora kara diye, ve bhI tU dekha / phira bhI tU baDA mUrkha hai ki jo usI karmake vaza rahakara calanA cAhatA hai / bhAvArtha, yadi kisIse eka bAra bhI dhokhA hogayA ho kisIne eka vAra bhI kisIko thoDAsA kaSTa diyA ho to phira vaha prANI kabhI usake phaMde meM phasanA nahIM caahtaa| para, duSTa karmane tuz2ai aneka vAra duHsaha duHkha diye haiM jo ki bAlyAvasthA se lekara buDhApetaka tene parAdhIna hokara bhoge haiM; jinakA ki tU smaraNa bhI karatA hI hogA / to bhI tU usase sAvadhAna hokara chuTakArA karalenA nahIM cAhatA / isa terI mUrkhatApara kyA kahaiM ? buDhApe meM iMdriyAdi kSINa honekA hetu :azrotrIva tiraskRtA para tiraskArazrutInAM zruti, kSurvIkSitumakSamaM tava dazAM dRSyAmivAndhyaM gatam / bhItyevAbhimukhAntakAdatitarAM kAyopyayaM kampate, niSkampatvamodIbhavanepyAse jarAjarjare // 91 // artha:- buDhApemeM asamartha hojAneke kAraNa jo tuprai dUsare loga aneka apamAna tathA nindA janaka zabda bolane lagate haiM unheM kAna sunanA nahIM cAhate isIliye zAyada ve sunane ke kAmase virakta hokara bahare bana gaye haiM / netra bhI terI nindita aura duHkhApanna dazA dekhanekeliye asamartha hokara zAyada aMdhe bana gaye haiM / terA zarIra bhI sanmukha Ate yamarAjako dekhakara hI kyA Dara gayA hai jisase ki atyaMta kapane lagA hai | yaha terA zarIra - maMdira jarA- abhise jarjarita ho calA hai; thoDI hI dera meM jalakara khAka ho jAne bAlA hai to bhI tU usameM nizcita banA baiThA hai / 1 Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita (viSayoMse haTAnA ) / bhAvArthaH-isa zarIrameMse prANoMke nikala jAnekI zaMkA to sadA hI banI huI hai / bAlakase bUDhetaka sabhI marate dIkhate haiM / isa liye Ageke bhavakI saMbhAla karanA to sadA hI cAhiye / para, buDhApese Age to adhika kadApi raha hI nahIM sakatA / isaliye buDhApA A pahucane para paralokakI ciMtA sabhIko karanI hI cAhiye / yadi koI prANI buDhApA AjAnepara bhI nizcinta baiThA rahai to kahanA cAhiye ki vaha amise jalate hue makAnake bhItara jAnatA bUjhatA nizcinta baiThA huA hai / usakI mUrkhatAkA kyA ThikAnA hai ? jisa buDhApemeM AMkhoMkI mota maMda ho jAtI hai, kAna bahare ho jAte haiM, zarIra, zakti ghaTa jAnese zithila hokara kapane lagatA hai usa buDhApekA ThaharanA kyA cirakAlataka ho sakegA? nhiiN| to phira yahAMse chUTakara jahAM pahucanA hai usakI ciMtA aba bhI kyoM nahIM karate ? aura bhI dekhaH atipariciteSvavajJA nave bhavetlIpiriti hi jnvaadH| tvaM kimiti mRSA kuruSe doSAsako gunnessvrtH||12|| arthaH-jIvoMmeM yaha svabhAva dIkha paDatA hai ki ciraparicita vastuoMse sneha ghaTa jAyA karatA hai aura nae padArtha meM kheha paidA hotA hai / para tU isa kahAvatako bhI jhUThA kara rahA hai ki, cirakAlake pArIcita honepara bhI rAgadveSAdi doSoMse terI prIti ghaTI nahIM aura nae prApta hue yA hone bAle samyatkAdi guNoMse prIti juDatI nahIM / bhAvArtha:-are jIva, yadi tU isa kahAvatake anusAra bhI cala sake to samyatkAdi nUtana guNoMkI prApti tathA vRddhi honese, evaM cirakAlase gADha paricita hue rAga-dveSAdi doSoMkA abhAva honese tere paralokakA sudhAra ho jAya / kyoMki, rAgadveSAdi dvArA baMdha honevAlA pApakarma jaba ki rAgadveSAdike abhAva honese rukegA aura tIvra puNya karmakA baMdha tathA pUrvasaMcita pApakarmoM kI nirjarA karadenevAle samyakAdi gagoMkI baDhavArIse pApakarmIkA nAza tathA puNyakarmakA kAma hogA Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 AtmAnuzAsana. to sutarAM terA AgAmI samaya sukhamayI bana jAyagA / viSayoMke sevanemeM tene AjatakakA sArA samaya vitAyA para, rattIbhara kabhI sArAMza na milA / to phira una viSayoMse virakta na hone kA kyA kAraNa hai ? are, itane dinataka to viSayoM meM mama rahakara unakA duHkhamaya paripAka tene pUrA samajhaliyA para, guNa nae haiM isaliye unase prIti karake bhI to dekhA kyA phala milatA hai ? viSayaduHkhoMkA dRSTAntaHiMsarna bhuktamatikarkazamambhasApi, no saMgataM dinavikAzi sarojamittham / nAlokitaM madhukareNa mRta pRthaiva, mAyaH kuto vyasaninAM svahite vivekaH // 93 // artha:--yaha saroja ( kamala ) jalase paidA hokara bhI usameM lipta nahIM huA-sadA usa jalase judA hI rahA / isase yaha jAna paDatA hai ki yaha kamala ati kaThorahRdaya hai| isIliye zAyada haMsoMne isako khAyA nahIM / kevala dinameM hI khilA rahakara rAtako muda jAtA hai-sadA vikasita bhI nahIM rhpaataa| are bhorA, isa kamalake aise svabhAvakI tarapha tene kucha dhyAna nahIM diyA / svabhAvakA vicAra na karake usameM phasA isaliye usImeM vRthA prANAnta huaa| viSayoMkA bhI ThIka yahI svabhAva hai : puNyakarma kA udaya jabataka rahatA hai tabhItaka viSayabhoga Tikate haiM, nahIM to rAtako kamalakI taraha puNyakarmake khatama hote hI ve vilIna ho jAte haiM / AtmAmeM upajakara bhI AtmIya zuddha bhAvoMse sadA hI ye viSaya jude rahate haiM / arthAta jahAM AtmIya zuddha bhAvoMkA svarUpa prakAzamAna rahatA hai vahAM ina viSayoMkI gati nahIM hopAtI / isIliye zAyada inheM tIrthakarAdi zreSTha purughoMne kaThorahRdaya duHkhadAyaka samajhakara bhoganese choDa diyA / aise niHsneha niHsAra kSaNabhaMgura ina viSayoMmeM jo jIva phasate haiM ve vRthA hI Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita (viSayoMse saavdhaanii)| 79 maraNa pAte haiM / para vyasanI janoMko vyasanake sAmane apane hitAhitakA bhAna prAya kahAM rahatA hai ? nhiiN| isIliye to yaha kahAvata hai ki vyasanI janoMko apane hitAhitakA viveka prAya nahIM rahatA / are jIva, tU aise nirarthaka, ulaTe duHkhadAyaka viSayoMmeM bheorekI taraha phasakara prANa kyoM gamAtA hai ? ye viSaya bhogate samaya to ThIka kamalakI taraha komala lagate haiM / para kamala jisa prakAra phase hue bhoreko Akhira mArakara choDatA hai usI prakAra ye viSaya apanemeM phase hue jIvoMko aneka vAra prANAntake duHkha denevAle haiN| isIliye haMsasadRza zreSTha puruSoMne inheM dUrase hI choDa rakkhA hai| ___ athavA ye viSayabhoga usa pattharake samAna haiM ki jisa para pAnIke saMsargase kAI laga jAtI hai / chUte to vaha kAI ati komala jAna paDatI hai para, paira rakhate jyoM hI manuSya giratA hai ki sAre aMjara paMjara TUTa jAte haiM / vyasana bhI prathama sparzake samaya to ApAta ramaNIya jAna paDate haiM para, jyoM hI prANI unameM phasA ki Adhi vyAdhi nirdhanatA Adi aneka duHkhamaya kIcaDameM gira paDatA hai ki jahAMse nikalanA tathA saMbhalanA kaThina / dekhate hI aise duHkha to bhogane par3ate haiM kiMtu pApasaMcita karake jaba parabhavameM pahucatA hai to aura bhI adhika duHkhoMkI khAnimeM paDanA paDatA hai| isaliye viSayoMse prIti karanA acchA nahIM hai| viveka tathA sAvadhAnIkI durlabhatAHprajhaiva durlabhA suSTu durlabhA sAnyajanmane / tAM prApya ye pramAdyanti te zocyAH khalu dhImatAm // 14 // arthaH-prathama to vicAra honA hI kaThina hai, para paralokake sudhArakI tarapha vicAra jAnA aura bhI kaThina hai / bhAgyavaza yadi usa tarapha vicAra laga bhI gayA ho to bhI karanemeM manuSya AlasI bane rahate . 1 'sevAlazAlinyupale chalena pAto bhavet kevaladuHkhahetu: ' isakA bhAva hai / Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAramAnuzAsana. haiN| vicAra to DheroM kareM para to bhI jinheM apane kartavyakI kucha paravAra hI nahIM hai aise jIvoMko dekhakara saMtapuruSoMko baDA kheda hotA hai| kyoMki, ve samartha hokara bhI hAthase maukA jAne dete haiN| bhAvArtha:-saMsArameM ekendriyAdi pazu nArakAdi aise paryAya bahuta haiM ki jinameM paDe hue jIvoMko saccA kalyANamArga sUjhatA hI nahIM hai| kahIM kahIM kucha sUjhatA bhI hai to vAkI sAdhana nahIM milate jisase ki ve kucha karasakeM / ekamAtra manuSya paryAya hI aisA hai ki jisameM viveka, kula, saMgati saMtaupadeza Adi kalyANa sAdhanekI pUrI sAmagrI mila sakatI hai / para usameM bhI saboMko vaha sArA joga milatA nahIM hai| aura jahAMtaka aisA hai vahAMtaka yadi kucha hAthase ho nahIM pAtA to bhI dekhakara gama nahIM hotaa| kiMtu jo sarvaprakAra isa manuSya-paryAyameM saMbhava sAdhana pAlete haiM aura anubhava tathA viveka bhI jinheM paralokakA ho jAtA hai ve jaba ki sArA janma 'AjakA kala' karate hI nikAla dete haiM to unapara sAdhu saMtoMko baDA pazcAttApa hotA hai / kyoMki, jo samartha aura dharma dhAraNake adhikArI ho cuke haiM ve yadi dharma dhAraNa nahIM karate to kauna karegA ? isaliye jinheM paralokake sudhArakA vivekajJAna utpanna huA hai unhe cAhiye ki ve dharma dhAraNa tathA sevana karanemeM vilamba na kreN| kisIkA yaha kahanA ThIka hai ki kAla karai so Aja kara, Aja karai mo abba / palameM paralaya hoyagA pheri karegA kabba ? jInekA kucha bharosA nahIM hai ki kaba yahAMse cala vasegA ! dharmakA ArAdhana choDa parasevA karanebAleko upadezaH-- lokAdhipAH kSitibhujo bhuvi yena jAtA,stasmin vidhau sati hi marvajanaprasiddha / zocyaM tadeva yadamI spRhaNIyavIyo,steSAM budhAzca vata kiMkaratAM prayAnti // 95 // 1 . lokAdhikAH ' aisA pATha bhI saMskRta TIkAkArane likhA hai| Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita ( dharmase sarva siddhikA honA ) / 81 __arthaH-yaha bAta jaga-jAhira horahI hai ki saMpatti dharma karanese milatI hai / sarva jagameM zreSTha jagake svAmI aise rAjA mahArAjAoMkA pada milanA, atula parAkrama honA yaha saba jisake sAmarthyase prApta hotA hai vaha ekamAtra saccA puNya hai jo ki kevala dharma sevanase saMcita hotA hai / isaliye jinheM rAjAoMkese dhana aizvaryakI cAha hai unheM cAhiye ki usI dharmakA sevana kreN| para, mUrkha loga aisA na karake kyA karate haiM ? rAjA mahArAjAoMkI sevA karate haiM / aura kevala mUrkha hI nahIM kiMtu baDe baDe parAkramI, baDe baDe vidvAn taka unhIMkI sevA karate haiM / are bhAI, tuma yaha to vicAra karo ki ve bhI jo rAjA mahArAjA bane haiM vaha dharmake hI sevanase bane haiN| aura dharmakA bala ghaTa jAtA hai to ve bhI rAjAse raMka hote dIkhate haiN| to phira tuma bhI usI dharmakI sevA kyoM nahIM karate ho ? yadi tumane dharma sevana karake puNya kamAyA hogA to jagavAsI janoMkI sevA na karate bhI tujhe sukha-saMpattI milatI rhegii| aura yadi puNyakA saMcaya tumane nahIM kiyA yA tumAre pAsa puNya zeSa nahIM rahA to hajAra rAjAoMkI sevA karanese bhI tujhe kucha hAtha na lagegA, duHkhIke duHkhI hI rahoge / isaliye jaba ki tujheM rAjAoMkI sevA karake bhI pUrA aura sIdhA sukha nahIM mila sakatA to vRthA jagameM nIce banakara apamAna kyoM sahate ho ? dharmakI sevA karo ki jisase tuma avazya sukhI ho, lakSmIvAna bano, jagake apamAnase baco aura loga tumArI ulaTI sevA karane lge| yasminnasti sa bhUbhRto dhRtamahAvaMzAH pradezaH paraH, prajJApAramitA dhRtonnatidhanA mUrdhA dhiyante zriyai / bhUyAstasya bhujaGgadurgamatamo mArgo nirAsastato, vyaktaM vaktumayuktamAryamahatAM sarvArthasAkSAtkRtaH / / 96 / / arthaH-dUsaroMko jisakA upadeza kiyA jAtA hai usakA nAma pradeza ho sakatA hai / upadeza dharmakA hotA hai isaliye pradeza nAma dharmakA 11 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmAnuzAsana. huaa| dharma vahI uttama hai ki jisake dhAraNa karanese manuSya ikSvAku Adi sarvazreSTha kuloMmeM janma lekara rAjA-mahArAjA bana sakate haiM aura Ajataka bane / ve bhI aise vaise nahIM, kiMtu jo jJAnakA pAra pAne bAle hoM, aparimita dhana-saMpattI tathA hara taraha kI unnati prApta karane vAle hoM; evaM jinheM loga lakSmIkI lAlasAse mastakapara dhAraNa karate hoN| usa dharmakA mArga aneka prakArase hai / arthAt dAna denA, vrata karanA, jJAnAbhyAsa karanA, upavAsAdi iMdriyasaMyama dhAraNa karanA ye sava dharmake hI mArga haiM / paraMtu jaba saMsArake viSayoMkI vAMchA rakhakara ye saba kAma kiye jAya tabataka dharma nahIM hotA / isIliye ise nirAza kahA hai / arthAt, aihika AzA chUTa jAnepara yaha dharma bana sakatA hai| isIliye bhujaMga arthAt jo viSayabhogI jIva haiM unako yaha sarvathA agamya hai / viSayabhoga aura dharma sevana ye dono paraspara virodhI haiM / jisake eka hotA hai usake dUsarA nahIM ho sakatA / isa dharmako sabhI zreSTha puruSa samajhate haiM / dAna, dayA, deva-pUjA, vrata, iMdriyasaMyama inheM kona nahIM jAnatA hai ki inase AtmA pavitra hotA hai aura ye dharma haiM ? to bhI baDe baDe AcAryataka ise mUrtimAn padArthakI taraha pratyakSa dikhA nahIM sakate; kyoMki, ghaTapaTAdikI taraha yaha koI mUrtika padArtha nahIM hai / phakta manase hI isakA ciMtavana ho sakatA hai / athavA dIrghasaMsArI viSayAsakta jIvoMko hama kahakara gale utAra nahIM sakate kiMtu AryapuruSoMmeMse to yaha sabhIke pratIti-gocara horahA hai / isa zlokakA pahale zlokake sAtha saMbaMdha ho rahA hai| arthAt yaha dharma hI aisI apUrva vastu hai ki jisake dhAraNa karanese zreSThase zreSTha rAjapada aura baDe baDe kuloMmeM janma, sarvotkRSTa jJAnakA lAbha, itara janoMdvArA satkArakA lAbha ye saba bAteM mila sakatI haiM / aura jaba ki 1 puNNapi jo samIhadi saMsAro teNa IDido hodi| . dUre tassa visohI visohimUlANi puNNANi // Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita ( sAdhuoMkA nissvArtha upadeza ) / 83 dharmase hI ye sava manoratha pUrNa ho sakate haiM to usa dharmakA hI sAkSAt sevana kyoM na kiyA jAya ? kyoM phira saMsArI janoMkI sevA dina vitAye jAya ? sAdhuoMkI vinAnimitta baMdhutAHzarIresmin sarvAzucini bahuduHkhepi nivasan , vyaraMsInno naiva prathayati janaH prItimadhikAm / imAM dRSTvApyasmAdviramayitumenaM ca yatate, yatiyotAkhyAnaiH parahitaratiM pazya mahataH // 97 // arthaH-aneka duHkhoMke kAraNa tathA malamUtrAdikI apavitratAse mare hue isa zarIrase jIva virakta nahIM hotA yaha bAta to alaga hI rahI, para aiseke sAtha adhika prIti na karatA ho yaha bhI to usase nahIM banatA hai / ulaTA usa zarIrake sAtha adhikAdhika prIti karatA hai / khaira, yaha prANI to bhUla hI rahA hai para, ise koI yaha sujhAtA bhI to nahIM hai ki tU aisA mata kara / isa prANIke jitane baMdhujana tathA mitra haiM ve saba karkaza tathA apriya laganeke Darase aisA eka zabda bhI kabhI nahIM bolate ki jisase usa prANIkI zarIrasaMbaMdhI prIti kama ho / paripAkake sayaya cAhe vaha kitanA hI duHkhI honevAlA kyoM na ho para, usake mitra bAMdhava sadA vahI bAta sunAte aura dRDhAte haiM ki jisase use tatkAla aniSTa na bhAsatA ho / isIliye ve sacce mitra bAMdhava nahIM haiM; kyoMki, ve ahitase use rokate nahIM haiM / to phira saJcA mitra yA bAMdhava kona hai ? jo usa ahita pravRttise use bacAtA ho / aisA kona hai ? aise sAdhu saMtapuruSa hote haiM ki jo jIvoMkI zarIrAdike sAtha utkaTa prIti dekha kara bhI yaha vicAra nahIM karate ki ina jIvoMko hamArA upadeza kaThora lagegA / kiMtu, ve phalasamayameM hitAvaha samajhakara apane sAra upadezako sunAte hI haiM aura paripAkasamayameM. dukhadAI aise zarIra-premako chuDAnekA yatna karate hI rahate haiM / aho saMsArake jIvoM, Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 81 AtmAnuzAsana... aise mahApuruSoMke niSkAraNa parahitakI tarapha dekho / ye mahApuruSa hI sacce mitra yA hitU haiM / kyA jIvoMko hitopadeza sunAneke badale una jIvoMse une kucha milegA ? nahIM / unakA svabhAva hI parama dayAlu hotA hai ki jisase ve sadA savoMkA niSkAraNa hita sAdhana karanemeM pravartate haiN| bhAvArthaH-are bhAiyoM, jaba ki ve mahApuruSa ninimitta tujhe zarIrAdike sAtha prIti karanese rokate haiM to samajhanA cAhiye ki sacamuca vaha prIti duHkhadAyaka hogii| aura itanA to apane anubhavagocara bhI ho sakatA hai ki jo zarIrase prema karate haiM ve zarIrake hI rakSaNa-poSaNameM lage rahakara apanA jIvana naSTa kara dete haiM / ve thoDese zarIrake kaSTako baDA samajhakara kAyara aura kaSTI hote haiM / ve jIva zarIrakI hitaciMtanAmeM sadA magna rahanese AtmakalyANakI taraphase sadA hI vimukha rahate haiN| zarIrakI rakSAkeliye anyAya bhI karanese kabhI kabhI- cUkate nahI haiM / iMdriyoMse prerita hue aneka saMkaToMkA sAmanA karate haiM / para yaha zarIra tathA iMdriyAM kyA sadA banI hI raheMgI ? nahIM / kabhI na kabhI avazya inheM choDa paraloka jAnA hI paDegA / isIliye vinazvara isa zararIrAdike phaMdemeM phasakara jIva apane avinAzI AtmakalyANako hAthase jAne na deM, yaha vicAra kara saMtapuruSa karkaza yA apriyapanekI tarapha lakSya na dekara jIvoMko isa zarIra-premase haTAnekA sadA upadeza dete haiM / kisIne sAdhuoMkI yaha stuti jo kI hai vaha ThIka hI kI hai ki 'paropakArAya satAM hi ceSTitam ' saMtoMkI sarva ceSTA paropakArakeliye hI kevala hotI hai, usameM svArthakA lezamAtra bhI nahIM rhtaa| sArAMza:itthaM tatheti bahunA kimudIritena, bhUyastvayaiva nanu janmani bhuktamuktam / Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita (zarIrase ddro)| etAvadeva kathitaM tava saMkalayya, sarvApadAM padamidaM jananaM janAnAm // 98 // arthaH-aho, hama tujhai vAra vAra yaha kyA kahaiM ki tene aise aise duHkha bhoge haiM aura isa isa tarahase bhoge haiM ? kyoMki tene hI to janma dhAraNa karake Ajataka ve duHkha tathA zarIra bhoge aura choDa choDa diye haiM / isaliye saMkSepameM tujhase itanA hI kahanA vasa hai ki jIvoMkA yaha zarIra hI sarva ApadAoMkA ThikAnA hai / bhAvArtha, isakA saMbaMdha jabataka hai tabataka Age bhI duHkha bhoganemeM AveMge / isaliye isakA saMbaMdha aura sneha choDanA hI tere liye hitasAdhaka ho skegaa| garbhake duHkhaHantarvAntaM vadanAvivare kSuttRSArtaH pratIcchan , karmAyattaM suciramudarAvaskare vRddhagaddhayA / . niSpandAtmA kRmisahacaro janmani klezabhIto, manye janminnapi ca maraNAttanimittAdvibheSi / / 99 // arthaH-udara eka malamUtrakA kuNDa hai / usa kuNDameM AyuHkamake AdhIna hue tene bahutase samayataka vAsa kiyA hai / usa samaya tujhai bhUkha pyAsake duHkha bhI atyaMta sahane par3e haiN| vahAM rahate hue bhI terI tRSNA kama nahIM huI / zarIra baDhAne posanekI lAlasA baDhatI hI rhii| mAtAne jo khAyA piyA usakI sadA tU yaha icchA karatA rahA ki mere phADe hue mukhameM yaha anna-jala Akara paDai / garbhAzayakA sthAna choTAsA rahanese kabhI tujhai vahAM halane calaneko bhI nahIM aayaa| peTameM aneka prakArake jaMtu utpanna hote haiM aura rahate haiM vahIMpara tU rahA / janmate samaya tujhe aura bhI akathanIya kleza sahane paDe haiN| isa saba duHkhase tU Dara cukA hai / maraNa hogA to usake Age phira janma bhI dhAraNa karanA hI paDegA / are prANI, yaha samajhakara hI mAlUma paDatA hai ki 1 ' vRddhigRddhyA' aisA bhI pATha hosakatA hai para, dekhane meM nahIM aayaa| Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmAnuzAsana. tU maranese Dara rahA hai / yaha utprekSA alaMkAra kahAtA hai / kavine isameM maraNase DaranekA kAraNa kalpanAdvArA siddha kiyA hai| ___ajJAnase apanA nAza Apa hI kiyA / dekhaHajAkRpANIyamanuSThitaM tvayA vikalpamugdhena bhavAditaH purA / yadatra kiMcit sukharUpamApyate tadArya viddhayandhakavartakIyakam / 100/ ____ arthaH-aba kadAcit tU upadeza pAkara sudhara jaaygaa| para abhItaka to tujhai kartavyAkartavyakA kucha bhI jJAna nahIM rahA / tene Ajataka apane hI hAthase apane hI nAzake kAraNa ikaTThe kiye / jaise koI bakarA kaTanake liye Apa hI jamInameM gaDhI huI churIko pairoMse khodakhAda karake kATane bAleke sAmane karade / athavA Uparase paDatI huI talavArake nIce Apa hI apanA zira jhukAde, jisase ki vemota hI usakA maraNa ho jAya / ThIka hI hai, jabataka hitAhitakA jJAna hI nahIM hai tabataka apane hAthase apanA ahita karalenA bhI kyA bar3I bAta hai ? yahAM zaMkA hai ki jIvoM ke sabhI kAma jaba ki duHkhadAyaka nahIM haiM to sabhIko ajAkRpANIya yA Apa hI apanA ghAtaka kaise kahA jA sakatA hai ? isakA uttara yaha hai ki, jo jIva jabataka AtmakalyANakI khojameM nahIM lagA hai tabataka usakI sArI kriyAeM cAhe sukhasAdhaka dIkhatI hoM yA duHkhasAdhaka, para bAhirI mohase bharI huI hone ke kAraNa unheM pApa tathA duHkhake hI kAraNa kahanA cAhiye / aura kadAcit paMcendriyasaMbaMdhI bhogopabhogakI siddhi hote dekhakara una kriyAoMko sukhasAdhaka bhI mAna liyA jAya to bhI yaha vicAranA cAhiye ki aisI kriyAeM kitanI haiM ? sukha kitanI jagaha hote hue dIkha paDatA hai ? isa prakAra vicAra kareMge to jAna paDegA ki sukhakA milanA bahuta hI kaThina hai| duHkha kaSTa Apatti vipatti parvatake varAvara to sukha--zAMtI sarasoM varAvara / isIliye aisA kahA ki jo kucha isa duHkhamaya saMsArameM 1 isIko 'ajAkRpANIya ' nyAya saMskRtabhASAmeM kahate haiM / Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita (viSayoMse saavdhaanii)| thoDAsA sukha dIkha paDatA ho use aisA samajho jaise aMdheke hAtha baTera / aMdhA hAtha pasArai aura baTera usake hAthameM paDajAya, yaha jaisA asaMbhava nahIM para, ati kaThina hai vaise hI saMsAra jahAM ki duHkha hI duHkha najara Ate haiM usameM kabhI kahIM sukhakA leza milajAnA asaMbhava nahIM to bhI atikaThina to hai hii| ___ jo kAma sahaja rItise saba jagaha hote rahate haiM unheM ' ajAkRpANIya' kahate haiM / yaha zabda upamAdyotaka hai / ' aMdhakavartakIya' zabda bhI upamArthakA dyotaka hai| atikaSTa sAdhya kAmoMkeliye yaha zabda bolA jAtA hai / bhAvArtha, duHkhake sAdhana to sadA sabhI kAmoMmeM milate rahate haiM para sukhake sAdhanoMkA milanA ati durlabha / kiMtu cAMha tujhe mukhakI hI horahI hai / isaliye sukhake sAdhana tujhai tabhI milasakeMge jaba ki tU bahuta hI soca samajhakara calegA aura AtmAkA kalyANa viSayoMse vimukha hokara sAdhanA caahegaa| kAma sukha cAhane bAle kI dazAHhA kaSTamiSTavanitAbhirakANDa eva, caNDo vikhaNDayati paNDitamAninopi / pazyAdbhutaM tadapi ghoratayA sahante, dagdhuM taponibhiramuM na samutsahante // 101 // artha:-koI manuSya kisIko yadi dhanuSa lekara pratyakSa mAranA cAhe tathA zastrAdi apriya vastuse mAranA cAhe to usase manuSya sAvadhAna ho sakatA hai, apanI rakSAke liye kabhI kabhI ulaTA mArane bhI lagatA hai aura dhokhA nahIM khAtA / yadi pUrA mUrkha hI koI manuSya ho to 1 isIko saMskRta bhASAmeM ' andhakavartakIya' nyAya kahate haiN| 2 ' kANDa' yaha nAma dhanuSa tathA samayakA hai| isaliye saptamI vibhakti mAnanese asamayameM' aisA isakA artha hogA / aura yadi prathamA vibhakti mAnakara bahuvrIhi samAsa mAne to kAmakA vizeSaNa ho sakegA aura taba artha hogA ki 'dhnussrhit'| Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 AtmAnuzAsana. kadAcit usase mAra khArahegA / paraMtu kitane kaSTakI bAta hai ki pracaNDa kAma, dhanuSake vinA hI prANiyoMko vidIrNa karatA hai; zastrAdi aniSTa sAdhana nahIM letA kiMtu atipriya vastu jo kAntA, usIse lekara vikhaNDita karatA rahatA hai aura isIliye kisI bhole manuSyako hI nahIM kiMtu, una manuSyoM ko bhI ki jo apaneko jJAnI mAnate haiN| aura phira bhI dekho yaha Azcarya hai ki, usa kAmakI vedanAoMko loga dhIratAke sAtha sahalete haiM, para tapazcaraNarUpa agniko pradIpta kara kAmako bhasma karadenekA sAhasa kabhI nahIM karate / ___ ThIka hI hai, usake dhokhemeM cAhe jo AjAtA hai ki jo pratyakSa virodha prakAzita na karake kisIko mAranekA prayatna karatA ho, evaM vinA zastra liye hI kisI gupta cIjase mAranA cAhatA ho / kAma bhI ThIka aisA hI Thaga hai| vaha mAraneke liye koI zastra dhAraNa nahIM karatA, kisIse virodha jAhira nahIM karatA / jIvoMko jo iSTa jAna par3ate haiM aise vanitA Adi sAdhanoMke dvArA jIvoMko satAtA hai, aura jIva to bhI use mitratulya hI mAnate haiM / isIliye usake nAzakA prayatna na karake ulaTA use sabala banAnekI phikrameM rahate haiM / tabhI to kAmake utpAdaka zarIrako jahAM ki tapazcaraNa-dvArA sukhA denA cAhiye vahAM usako harataraha puSTa banAnekI prANI ceSTA karate haiM / yaha kitanA viparyaya hai ? yadi vaha kAma naSTa karanA ho to kyA kareM ?..arthibhyastRNavadvicintya viSayAn kazcicchriyaM dattavAn, pApAM tAmavitarpiNIM vigaNayannAdAt parastyaktavAn / mAgevAkuzalAM vimRzya subhagopyanyo na paryagrahI,dete te viditottarottaravarAH sarvottamAstyAginaH // 102 // arthaH-bhogoMkI pravRtta tathA icchAko kAma kahate haiM / isa kAmakA mukhya sAdhana lakSmI hai / isa lakSmIke choDa denese kAma nahIM raha sakatA / isaliye lakSmIkA tyAganA yahI kAmake nAzakA yathArtha Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita ( sarvotkRSTa tyAga ) / upAya hai / isa lakSmIke tyAganeke aneka DhaMga haiM / (1) koI jIva jaba viSayoMko tinakekI bhAMti asAra samajha jAtA hai to vaha usa lakSmIko yAcaka janoMkeliye deDAlatA hai; aura pahale isI taraha bahutoMne diyA hai / (2) koI jIva usa lakSmIko aisA samajhatA hai ki yaha pApake baDhAnevAlI hai aura saMtoSa kA nAza karanevAlI hai / yaha samajha kara bhI kisIko dI to nahIM, para putrAdikoMke AdhIna gharameM choDakara vaha tyAgI banagayA / yA ( 3 ) usake lenese lenevAlA bhI pApI vana jAyagA yaha samajhakara kisIko dI to nahIM kiMtu yoM hI use choDakara tapasvI banagayA / ( 4 ) aura koI vivekI aisA hotA hai ki jo use ahita-kAriNI mAnakara chUtA hI nahIM kiMtu usa lakSmIkA saMbaMdha honese pahale hI ghara choDakara vItarAgI tapasvI bana gayA ho / ye sabhI tyAgI uttama haiM; para uttarottara adhika adhika zreSThatA hai| savase utkRSTa ve hI tyAgI haiM ki jinhoMne lakSmIkA grahaNa hI nahIM kiyA kiMtu anarthakI jaDa samajha kara use pahalese hI choDakara vanavAsI bana gaye hoM / kyoM ? virajya sampadaH santastyajanti kimihAdbhatam / . . mAvamIt kiM jugupsAvAn subhuktamapi bhojanam // 103 // artha:-jabataka viSayoMmeM rAga bhAva banA huA hai tabataka to hAthase lakSmI chUTatI nahIM hai kiMtu akasmAt jAnepara bhI unheM usake viyogakA duHsaha duHkha hotA hai / para jo saMta puruSa saMpadA ko nissAra jAna usase virakta ho cuke haiM ve use sahajameM hI choDadete haiN| unake choDadenekA kucha aciraja nahIM karanA cAhiye / jaba usakI nissAratA pragaTa ho cukI to usase vimukha honA kyA bar3I bAta hai ? yadi kisI bhojanase kisIko glAni ho cukI ho to phira vaha bhojana cAhe kitanA hI acchI taraha kyoM na khAyA gayA ho para to bhI kyA usakA vamana nahIM ho jAyagA ? avazya ho jAyagA / Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmAnuzAsana. isIliye (1) jo viSayoMko pUrNa nissAra samajha cuke haiM, (2) jo lakSmIko pApa tathA asaMtoSakA kAraNa mAna cuke haiM aura (3) jo isIliye dUsaroMko de denA bhI ucita nahIM samajhate aise tIno prakArake manuSya grahaNa kI huI lakSmIko sahajameM hI choDa deNge| unheM vaha vinA choDe caina bhI nahIM paDegA / kyoMki, ve usa lakSmIkA sArA aMtaraMga svabhAva pratyakSa anubhava kara cuke haiN| unheM pUrA vizvAsa ho gayA hai ki lakSmI asalI sukhakA kAraNa nahIM hai; ulaTI sadA duHkhadAyaka hI hai / isIliye una mahAtmAoMse vaha lakSmI apane Apa chUTa jAtI hai / unheM usake choDanemeM prayatna karanA nahIM paDatA / paraMtu (4) jinhoMne abhI usa lakSmIko chuA taka hI nahIM hai-jo abhI bAlya avasthA choDakara strI-putrAdike upabhoktA aura ata eva lakSmI saMgraha karaneke liye pravRtta hI nahIM hue haiM ve yadi pahalese hI use choDa deM to adhika Azcarya hai| kyoMki, unheM usakA pratyakSa paricaya nahIM huA isaliye ve usake sukha-duHkhase pUre paricita nahI ho pAye haiM; to bhI use choDaneke liye utkaMThita hogaye haiM / taba, isa tyAgameM parama vairAgya ho jAneke sivA dUsarA koI kAraNa nahIM hai / jaba parama vairAgya upaja jAtA hai taba viSayoMke choDanemeM unake anubhava karanekI AvazyakatA nahIM rahatI / kSaNika tathA jaDa padArthoMse usa samaya apane Apa viraktatA utpanna hotI hai aura vaha viraktatA AtmAko una viSayoMse dveSa na karAkara sahaja nirAlA karaletI hai| kiMtu jo bhoga bhogakara una bhogoMke duHkhoMse paricita hokara unheM choDanekI icchA karate haiM unameMse saMbhava hai ki eka do, una duHkhoMkA visara paDanepara phira bhI kadAcit unameM mohita ho jAya / isIliye jo na bhogakara virakta hue hoM ve choDate samaya pUrvokta tInoMke vairAgyase utkRSTa vItarAga haiM / yA yoM kahiye ki, ve hI parama virAgI haiN| unakA vairAgya AtmAmeM otaprota bharacukA hai| isIliye 1 pahale zlokakA khulAsA. Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita ( asalI udaasii)| 91 unake niHsvArtha lakSmI-tyAgakI jitanI prazaMsA kI jAya utanI bhoDI hI hai| lakSmIke chUTate samayakI dazAHzriyaM tyajan jaDaH zokaM vismayaM sAvikaH sa tAm / karoti tattvaviccitraM na zokaM na ca vismayam // 104 // artha:-jo manuSya AlasI hai use lakSmIke kamAnemeM bar3A bhArI kaSTa dIkha paDatA hai / isIliye yadi usake hAthase lakSmI chUTane lagai yA chUTa gaI ho to use atyaMta zoka hotA hai / jo sAttvika arthAt parAkramI hai vaha lakSmIkA kamAnA sahaja samajhatA hai aura isIliye use lakSmIke jAte duHkha nahIM hotA, kiMtu isa bAtakA ulaTA garva hotA hai ki maiM jaisA jaldI lakSmIko tyAga sakatA hUM vaisA dUsarA nahIM / kyoMki, jo mere barAvara lakSmI kamA nahIM sakatA vaha kharca yA tyAga bhI kaise kara sakatA hai ? isa prakAra parAkramI manuSyako lakSmIke tyAga karate ahaMkAra ho jAtA hai / para jo manuSya tattvajJAnI hai-jise yaha mAlUma ho cukA hai ki lakSmIke Ane jAnemeM puNya pApakA udaya kAraNa hai / mere udyoga karane na karanese na AtI hai na jAtI hai| mujhase kama udyoga karanevAle bhI adhika dhanI haiM aura adhika udyoga karanevAle bhI bahutase duHkhI haiM / jaba ki aisA hai to maiM isake hAnilAbhakA mukhya kAraNa nahIM ho sakatA hUM / aisA viveka-jJAna jinheM ho cukA hai unheM lakSmIke jAte yA tyAgate hue na zoka hI hotA hai aura na ahaMkAra yA harSa hI hotA hai / yahI Azcarya hai; kyoMki, saMsArI manuSyoMko lakSmI jAte hue zoka, nahIM to ahaMkAra avazya hotA hai| isaliye jise zoka yA ahaMkAra kucha bhI nahIM hotA use dekhakara Azcarya honA sahaja bAta hai / para tattvajJAniyoMko isa bAtameM Azcarya bhI nahIM hai / vivekI manuSyako lakSmI jAte to duHkha sukha nahIM hI hotA hai kiMtu bhatyaMta saMlama zarIrake choDane bhI use kucha sukha duHkha nahIM hotA / dekhoH Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9.2 AtmAnuzAsana. 1 vimRzya cairgarbhAtprabhRti mRtiparyantamakhilaM, sudhApyetat zAzucibhayanikA rAghabahulam / budhaistyAjyaM tyAgAdyadi bhavati mukti jaDadhIH, sa kastyaktuM nAlaM khalajanasamAyoga sadRzam // 105 // artha :- khUba vicAra karo to mAlUma paDegA ki garbhase lekara Akhirataka yaha zarIra klezoM se bharA huA hai, ati apavitra hai, sadA bhayadAyaka hai, kuTilatAkA puMja hai, tiraskAra karAnekA mukhya hetu hai, pApoM kI sadA utpatti karatA rahatA hai| isIliye vivekI manuSya ise choDanA pasaMda karate haiM / aura phira bhI jisake choDane se yadi mukti prApta hone vAlI ho, yA sava tarahake kleza duHkha dUra ho sakate hoM to use kona aisA mUrkha hogA jo choDanA na cAhatA ho ? ThIka isa zarIrakA saMbaMdha eka duSTa janake saMbaMdha ke tulya hai / duSTa janoM ke saMbaMdha se kleza hotA hai, apavitratA rahatI hai, aneka prakArake bhaya hote rahate haiM, tiraskAra sahane paDate haiM / vaise hI isa zarIra ke saMbaMdha se bhI ye saba bAteM paidA hotI haiM / duSTa jana niSkAraNa duHkhadAyaka hote haiM, zarIra bhI niSkAraNa hI duHkha detA hai / isaliye jaba ki duSTa janake samAgamase sabhI dUra rahanA cAhate haiM to zarIra se bhI dUra honekA prayatna karanA cAhiye / isakA jabataka saMbaMdha hai tabataka duHkhoMse chuTakArA milanA yA parama kalyANa prApta honA bhI asaMbhava hai / isaliye isakA choDanA sabhI vivekI janoM ko pasaMda honA cAhiye / 1 paraMtu sIdhA zarIrako choDane se zarIra thoDA hI chUTatA hai ? eka zarIra chUTegA to dUsarA navIna zarIra dhAraNa karanA hogA | rAgadveSa tathA mithyA jJAna jabataka nirmUla nahIM hue hoM tabataka zarIrakA saMbaMdha isI prakAra lagA rahegA / pUrvavaddha karmake udayasamaya meM navIna rAgadveSa utpanna hote haiM jisase ki nUtana karmabaMdha ho jAtA hai| isa karmakA bhI udaya prApta karake phira nae karmako bAMdhatA hai| isa prakAra karma tathA rAga Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "hiMdI -bhAva sahita ( rAgadveSameM hAnikAbha ) / 93 1 rAgadveSa ke / dveSakI laDI barAbara lagI rahatI hai aura vahI laDI zarIroMko utpanna kiyA karatI hai / isaliye zarIranAza karanese pahale isa laDIkA dhIre dhIre hAsa karanA cAhiye / taba saMbhava hai ki zarIrakA nAza kisI samaya pUrA ho jAya / yahI bAta granthakAra Age dikhAte haiM:kubodharAgAdiviceSTitaiH phalaM, svayApi bhUyo jananAdilakSaNam / pratIhi bhavya pratilomavartibhi, - vaM phalaM prApsyasi tadvilakSaNam // 106 // artha: - aho bhavya, . tU Ajataka janma-maraNa ke aneka duHkha sahatA AyA hai | yaha kisakA phala hai ? viparIta jJAna tathA dvArA utpanna huI aneka kuceSTAoMkA yaha phala hai / aise eka do vAra hI nahIM bhogane paDe haiM / to ? vAra vAra unakA bhoktA hai dUsarA koI nahIM hai / jaba ki vAra vAra unhI rAgadveSAdikI ceSTAoMke honese ve duHkha sadA Ajataka milate Aye haiM to isa kAryakAraNa saMbaMdha kA tU vicAra kr| jisa kriyAke hone se jisa phalakI prApti vAra vAra dekhanemeM AcukI ho usa kriyAko usa phalakA kAraNa mAna lenA bahuta hI sIdhI sI bAta hai / cAhe eka do vAra dhuMeko galA IMdhana tathA abhise upajate hue dekhakara bhI kAryakAraNakA jJAna na hopAtA ho para, vAravAra vaisA dekhanese avazya unake kAryakAraNasaMghakA nizcaya ho jAyagA / isI prakAra jaba ki aneka vAra prANI yaha bAta dekha cukA ho ki rAgadveSa tathA mithyAjJAna dvArA honevAlI bAhirI pravRttise maiM zarIra dhAraNa karatA hUM, viSayoMmeM phasatAhUM aura duHkhI hotA hUM, to use kyoM na isa bAtakA vizvAsa hogA ki ye hI rAgadveSAdi mere duHkhake kAraNa haiM? jaba ki yaha nizcaya ho cukA ho ki ye rAgadveSAdi mere duHkhake kAraNa haiM to yaha bhI samajhalenA sugama hai ki inase ulaTA calane para vaha duHkha naSTa ho jAyagA / isIliye 1 - duHkha kucha aura tU hI Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmAnuzAsana. AcArya kahate haiM ki bhavya, tene rAgadveSAdike dvArA saMsArake janmamaraNasaMbaMdhI duHkha to niraMtara anubhava kiye; aba isase ulaTI pravRttise calakara bhI dekha, aura eka vAra hI dekha, ki kyA hotA hai ? isa rAgadvepAdise ulaTI pravRtti dhAraNa karanepara nizcayase tujhai usakA ulaTA hI phala milegA / arthAt , jaba ki rAga-dveSAdise janma maraNake duHkha prApta hue haiM to usase ulaTI pravRttikA phala yaha hogA ki janmamaraNAdi duHkhoMkA nAza ho jaay| rAgadveSase ulaTI pravRtti arthAt samIcIna cAritra; evaM mithyAjJAnakA ulaTA zreSTha jJAna hosakatA hai / isI ulaTI pravRttiko tathA usake phalako Age dikhAte haiM: dayAdamatyAgasamAdhisantataH, pathi prayAhi praguNaM prayatnavAn / nayatyavazyaM vacasAmagocaraM, vikalpadUraM paramaM kimapyasau // 107 // arthaH-are bhavya bhAI, dayA dama tyAga aura samAdhi, inakI jahAM sadA pravRtti rahatI hai usa mArgameM tU saralatAke sAtha calanekA prayatna kara / yaha mArga itanA acchA hai ki isameM calanese eka dina usa apUrva sthAnameM jIva pahuca sakatA hai ki jisakI prazaMsA vacanoMse nahIM hosakatI aura jise hama manase bhI vicAra nahIM sakate haiN| vaha sukha-sthAna itanA parokSa hai ki Ajataka saMsArI jIvako eka vAra dekhane takako nahIM milA / isIliye usakA hameM nAmataka mAlUma nahIM hai / para vaha sthAna hai avazya, aura isa pUrvokta prakArase calane vAleko hI mila sakatA hai| . bhAvArtha:--apaneko yA dUsaroMko duHkhI samajhakara unapara karuNA dhAraNa karanA-ye jIva kaba sukhI hoMge, aisI bhAvanA karanA, ise dayA kahate haiM / iMdriya, mana vaza karaneko dama kahate haiM / viSaya tathA parimahameMse Asakti choDanA, evaM dhana dharatI Adi caudaha bAya parigraha, Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita ( mokSakA aMtima saadhn)| 95 krodhAdi daza aMtarake parigraha, ina saboMko choDanA vaha tyAga hai / sarva viSayoMko duHkhadAyaka samajhakara AtmaciMtanameM lIna honA aura usase apaneko sukhI mAnanA vaha samAdhi kahAtI hai| ina cAroM sAdhanoMke saMgraha karanekA yatna karanese jIva inheM pA sakatA hai| aura isakA pAlenA hI sukhakA saccA mArga hai| isa mArgako pakaDe rahanese avazya paramAtma-pada kI prApti hogii| vaha paramapada isanA utkRSTa hai ki Ajataka yadi iMdrAdikoMke sukha bhI bhoge hoM to ve bhI usake sAmane dhUla haiM / isIliye usakA varNana saMsAravartI jIva nahIM kara sakatA aura na usakA manadvArA ciMtana hI kara sakatA hai / jisakA Ajataka jisane anubhava hI nahIM kiyA vaha usakA yadi vicAra karai to kyA kare ? saMsArakA koI sukha usakI tulanA bhI to nahIM rakhatA jisase ki aMdAjana vaha samajhA jAsakai / isIliye kimapi arthAt, koI eka paramapada hai aisA kaha kara granthakartA bhI thaka gaye / paraMtu dayA dama tyAga aura samAdhike dhAraNa karanese jaba ki aMzataH saccA svAdhIna abhedya sukha prApta hotA huA anubhavagocara hotA hai jo ki viSayAsaktimeM Ajataka kabhI prApta nahIM huA to anumAnase yaha bAta samajhameM AjAtI hai ki isI mArgase parama aura pUrNa usa sukhakI prApti hogI, anyathA nhiiN| dayA, dama, tyAga, samAdhi ye sava cAritrake bheda haiM jo ki mokSa prAptikA aMtima sAdhana hai| cAritrakA yahI mAhAtmya aura bhI dikhAte haiM: vijJAnanihatamohaM kuTIpravezo vizuddhakAyAmiva / tyAgaH parigrahANAmavazyamajarAmaraM kurute // 108 // artha:-jIvAjIvake svarUpako satya, niranirAlA dikhAnevAlA jo jJAna use vijJAna samajhanA cAhiye / usake dvArA jaba mohanIya karmakA nAza ho jAtA hai taba samyagdarzanakA lAbha hotA hai| kyoMki, bhedajJAnake honepara samyagdarzanake ghAtaka darzanamohanIyanAmA karmakA nAza hogA aura phira samyagdarzanakA lAbha avazya hI hogA / isa Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmAnuzAsana, prakAra samyagdarzana tathA samyagjJAna ye mokSake do sAdhana jaba ki mila cuke to tIsare ekamAtra cAritrakA milAnA vAkI rahagayA / yaha tIsarA sAdhana jaba prApta ho jAtA hai taba mokSakA prApta honA dUra nahIM aura usameM vilamba nahIM samajhanA cAhiye / parigrahoMkA tyAga honese cAritra prApta hotA hai / yA yoM kahiye ki, parigrahakA tyAga honA hI cAritra hai; kyoMki, viSayoMmeM rAgadveSa honese saMsAra baDhatA hai isaliye saMsArake asAra svarUpase jo virakta hogA usakA parigrahoMse mana haTegA aura isIliye parigrahakA chUTajAnA usake liye eka sahaja bAta hai / jo jise acchA burA samajhatA hai usakA usameM rAgadveSa honA sahajasiddha hai / isI prakAra jo jise nissAra samajhatA hai usakA usase moha chUTa jAnA bhI sahana bAta hai / isIliye jo viSayoM ke duHkhadAyaka phalako samajha cukA hai vaha unase kyoM na udAsa hogA ? jaba ki viSayoMse udAsa hogayA to viSayoMke hI liye ikaTThe kiye jAnevAle parigrahoMse kyoM na haTegA ? vasa, isIliye parigrahoMkA chUTajAnA aMtaraMgake cAritra pariNAmakA prakAzaka hosakatA hai / jaba ki itanI sUkSma dRSTi se vicAra na karanA ho to yoM kahalIjiye ki, parigrahoMkA tyAganA hI cAritra hai| jaba ye tInoM ratna prApta ho cuke to samajhanA cAhiye ki mokSa-prAptike pUre sAdhana juDagaye / aisI avasthAmeM jarAmaraNAdi zarIrasaMbaMdhI duHkhoMse rahita mokSapadakI prApti kyoM na hogI? kyoMki, kula kAraNoMke milajAnepara kAryakA siddha honA avazya hI nyAyayukta hai / isake liye eka dRSTAnta kahate haiM jisase ki UparakA artha khulAsA ho, ___ vaha yaha ki, jaise dUSita zarIrako zuddha karanekeliye yogake graMthoMmeM pavanasAdhanakA vidhAna dikhAyA gayA hai / usI pavanasAdhanake aMtargata sarva vidhi samApta ho jAne para aMtameM kuTI-praveza nAma eka kriyA kI jAtI hai / vaha kriyA pUrI huI ki zarIrakI zuddhi ho jAtI Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI -bhAva sahita ( tyAgakA phala ? ) / hai / kuTIpraveza - kriyA se pahale ke sAdhana mila jAnepara bhI jabataka kuTIpraveza nahIM ho pAtA tabataka zarIra kI zuddhi nahIM ho pAtI / pUrva kriyA karanepara yadi kuTIpraveza bhI ho jAya to avazya zarIra zuddhi hotI hai / isI prakAra samyagdarzana -jJAna pUrvaka cAritrakA grahaNa karane se saMsAra chUTakara mokSa prApti niyamase ho jAtI hai| kevala samyagdarzana -jJAnase vaha mokSa nahIM milatA aura cAritrakI prApti darzana - jJAnake pahale nahIM hotI, ye bAteM isa uparyukta dRSTAntase spaSTa ho jAtI haiM / I 1 mokSa cIja to baDI hI apUrva hai, anupama hai, ananta avinAzI acintya sukhakA dhAma hai; para, usakI aisI mahimAkA pratyakSa karadenA saMsArI janoM ke sAmane kaThina bAta hai / isIliye saMsArI janoM ko ' ajarAmara ' vizeSaNa kahakara usakA anubhava karAnA grantha- kartAne ucita samajhA / manuSyoM ko jarA maraNake duHkha sabase bar3e dIkhate haiN| isaliye AcArya yaha dikhAte haiM ki ye bhI duHkha usa mokSameM nahIM rahate to auroMkI kyA bAta hai ? athavA yoM kahiye ki, mokSa tathA saMsAra meM yadi sthUla aMtara dekhanA ho to jarAmaraNakA hI aMtara hai / saMsArameM manuSyoM ko jahAM ki niraMtara aura asahya jarAmaraNake duHkha bhogane paDate haiM, vahAM mokSa prApta honepara ve sarvathA vinaSTa ho jAte haiM - sparza bhI unakA phira kabhI nahIM ho pAtA / vasa, itanese hI anubhava ho sakatA hai ki mokSa kitane sukhakA piNDa hai ? isakI prAptikA jaba ki aMtima sAdhana cAritra yA tyAga hai to usa tyAgakA sarvotkRSTa prakAra kaisA hogA yaha bAta vicArane yogya huI isaliye, sarvotkRSTa tyAgakA svarUpa aura vaise tyAgiyoMkI prazaMsA :abhuktvApi parityAgAt svocchiSTaM vizvamAsiMtam / yena citraM namastasmai kaumArabrahmacAriNe // 109 // ' vizvamA zitaMm ' aisA bhI pATha hai. 1 2. kumArabrahmacAriNe' aisA bhI pATha hai| 13 1. Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmAnuzAsana. arthaH-jinakA vivAha honA nizcita hogayA, to bhI vivAha na karake jo bAlyAvasthAse hI brahmacArI banagaye unake liye hamArA namaskAra hai / kevala brahmacArI hI nahIM bane kiMtu vaMzaparaMparAgata lakSmI tathA rAjyasaMpadAko pAkara bhI vinA bhoge jinhoMne choDa diyA aura dIkSA dhAraNa krlii| kisI cIjako bhoganekA adhikAra pAkara yA bhoganeke liye sAmane AjAne para yadyapi na bhogakara hI choDa diyA jAya to bhI vaha cIja ucchiSTa yA jhUThana mAnalI jAtI hai / kyoMki, koI cIja cAheM bhogalenepara vAkI raha jAya yA na bhogakara hI choDa-dI jAya, para use bhoganese vAkI rahI huI to kahanA hI paDegA / vasa, vAkI rahe hue| kA hI nAma ucchiSTa hai / ut nAma vAkI, ziSTa nAma chUTagayA / inhI dono zabdoMke milAnese * ucchiSTa ' bana jAtA hai / isIliye jo cIja na bhogakara bhI choDadI gaI ho vaha ucchiSTa hogaI samajhanA cAhiye / jisane use pAkara choDa diyA usake liye vaha upabhukta bhI ho hI cukI / isIliye una brahmacAriyoMne cAheM jagakI vibhUtiko na bhogakara hI choDa diyA, para vaha vibhUti, vaha jaga unakA upabhukta ho cukA / jagakI rItikI tarapha dekheM to jo bhogaliyA ho use upabhukta kahate haiM aura jo bhogate bhogate vAkI raha jAya use ucchiSTa kahate haiM / para inhoMne bhogA hI nahIM to bhI jagabhara upabhukta ho gayA aura chUTa gayA isaliye ucchiSTa bhI hogayA yaha AzcaryakIsI bAta hai| aura saccA Azcarya yaha hai ki vinA bhoge hue pAI huI saMpadAko tRNavat samajhakara unhoMne tyAga kaise kiyA ? bhogasaMpadA na milate hue bhI jIva jahAM ki zatazaH manorAjya banAtA rahatA hai aura viSayoMse lAlasA chUTa nahIM pAtI; yoM karUMgA taba ye sukha mileMge, aisA udyoga karUMgA taba aisI dhana-daulata milegI aisI mAnasika bhAvanA sadA hI isa jIvake aMtaraMgameM laha lahAtI rahatI hai, aura cAheM milai rattI bhara bhI nahIM; vahAM pAkara bhI atula saMpattiko choDa jAnA aura AtmAke samAdhi-sukhameM jAkara rata honA kitane Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-mAva sahita ( asalI udaasii)| 99 AzcaryakI bAta hai ? unake isa tyAgaparase yahI kahanA paDatA hai ki ve parama virakta ho cuke the / isIliye unhoMne usa sArI saMpadAko tinakekI taraha tuccha mAnakara choDa diyA aura asalI Atmasukhake rasiyA bne| aise sarvotkRSTa sAdhuoMko sira jhukAye vinA nahIM rahA jAtA / unako vAra vAra hamArA namaskAra ho| viSayoMko na bhogakara choDanebAlekI bhAvanA aura usakA phala: akiMcano'hamityAssva trailokyAdhipatirbhavaH / yogiMgamyaM tava proktaM rahasyaM paramAtmanaH // 110 // arthaH-para padArtha kabhI apanA nahIM bana sakatA hai / para padArtha ikaTThe karanekI bhAvanA kitanI hI cAheM kI jAya aura kitane hI upAya kiye jAya, para ve apane nija svarUpameM Akara mila nahIM sakate haiN| AtmA AtmA hI rahegA aura para para hI raheMge / yaha vastusvabhAvakI svAbhAvika gati hai / AtmA amUrtika aura cetana hai / dUsare sarva padArtha mUrtimAna haiM aura jaDa haiM / isa prakAra jIva aura vAkI kula padArtha apane apane niranirAle svabhAvoMko rakhanevAle jaba ki mAne gaye haiM to unakA eka dUsaremeM milajAnA yA eka dUsarekI eka dUsarese bhalAI-burAI honA asaMbhava bAta hai| jaDa-cetanakA, mUrtimAn-amUrtikakA mela honA hI kaThina hai to eka dUsarekI ve bhalAI-burAI kyA kareMge? dUsarI bAta yaha ki, AtmAmeM vaha AnaMda bharA huA hai ki jo jaDa padArthoM meM asaMbhava hai| zarIrase cetanA nikala jAnepara vaha zarIra tuccha aura phIkA bhAsane lagatA hai / isakA kAraNa yahI hai ki zarIra jaDa hai, usameM AnaMda yA sukhakI mAtrA kyA raha sakatI hai ? zarIrameM rahate hue bhI jo sukhAnubhava hotA hai vaha cetanakA hI cinha hai, naki jaDa zarIrakA / kyoMki, AnaMda yA sukha, jJAna ke vinA nahIM hotA / vaha jJAnakA hI kArya hai, jJAnakA hI rUpAntara hai| to phira jaDameM vaha kaise mila sakatA hai ? isIliye sukhakI lAlasAse jaDa 1 ' yogagamyaM ' aisA pATha bhI ho sakatA hai| Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 AtmAnuzAsana. viSayoMkA sevana karanA, unase sukha cAhanA pUrI pUrI bhUla hai / taba ? kevala AtmAke svabhAva jAnanekeliye usIkA dhyAna karo - ciMtana karo to saMbhava hai ki kabhI AtmAkA pUrA jJAna hojAnese pUrA nizcala sukha prApta ho jAya / jaba ki ajJAna avasthA meM bhI thoDAsA jJAna zeSa rahaneke kAraNa jIvoMko kucha sukha anubhavagocara hotA dIkhatA hai to pUrNa jJAnI banane para pUrA sukha kyoM na milegA ? jaba ki cetanA hI AnaMdadAyaka hai to jaDa padArthoM meM phasanese AnaMda kaise mila sakatA hai ? kyoMki, jaDa padArthoM meM phasanese jJAna naSTa, yA hIna avasthAko prApta hotA hai jisase ki AnaMdakI mAtrA ghaTa jAnA saMbhava hai / jaDa padArthoM meM phasane vAlA jIva AtmajJAnase to vaMcita hotA hai aura idhara jaDa padArthoMse kucha mikanevAlA nahIM hai isaliye dono taraphake kAma se jAtA hai / use na igharakA sukha na ugharakA sukha / yadi vahI jIva sava tajakara akele Apeko bhajane lage to pUrNa tIno jagakA jJAna prApta kara sakatA hai / phira usase vacA hI kyA rahA ? isIliye mAnanA cAhiye ki vaha tIno lokakA svAmI bana cukA / jaba ki yaha jIva sava jhagaDe choDakara AtmajJAnako prApta karake sAre asAra saMsArameMse apane cidAnaMdako sAra bhUta samajhane lagA aura usa lokazreSTha AnaMdakA anubhava karane lagA to isase baDA aura tIna lokakA svAmI kona hogA ? koI nahIM / usa samaya yahIM tIna lokakA svAmI bana jAyagA / kyoMki, jo jisakA svAmI hotA hai vaha usake sAra sukhako bhogatA hai| jIva jaba ki tIno lokake ekamAtra sAra sukha AtmAnaMdako bhogane lagA to vaha tIno hI lokakA svAmI ho cukaa| isIliye yaha kahA ki, - tU aisI bhAvanA kara ki maiM akiMcana hUM- sabhI jaDa padArthoM se merA jJAnamaya svarUpa nirAlA hai / aisI bhAvanA karate karate jaba tU ahaM - arthAt, AtmasvarUpako abhinna apanA svarUpa samajha jAyagA taba tU Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI -bhAva sahita ( kyA karanA cAhiye ) / 101 tIno lokakA pUrNa svAmI bana jAyagA / isaliye tU saba jhaMjhaToMse apaneko nirAlA samajha kara apane svarUpameM ThaharanekA prayatna kr| aise svarUpakI prApti yogiyoM ko hI ho sakatI hai| ekAkI AtmAkA dhyAna karane se trailokyapati kaise bana jAtA hai yaha bAta bhI yogiyoM ko hI pUrI samajhameM AI hai / athavA yoM kahiye ki, ekAkIpanekI bhAvanA se prApta honevAlA sukha yogiyoM ko hI mila sakatA hai; kevala kahane sunane se vaha prApta nahIM hotA / ekAkI AtmAko mAnakara usakA ciMtana-dhyAna karanese tU bhI yogI ho sakatA hai| yogI bananese tujhe bhI usa paramAtmA padakI prApti hogI aura tabhI usa padakA pUrA AnaMda tujhe anuvagocara hogA / yaha yogigamya paramAtmapadakI prAptikA rahasya tujhe kahA / yahAMtaka samyagdarzana jJAna cAritra ina tIno guNoMkI tIna ArAghanA kahIM / Age tapazcaraNakI ArAdhanA kahate haiM / durlabhamazuddhamapasukhamaviditamR ti samayamalpaparamAyuH / mAnuSyamiva tapo muktistapasaiva tattapaH kAryam // 111 // artha :- manuSya ke paryAyakA milanA to atyaMta kaThina bAta hai para hai yaha atyaMta apavitra aura sukharahita / isa paryAyase adhika devAdi paryAya meM sukha prApta hote haiM isaliye yaha sukhakA janaka paryAya bhI nahIM kahA jAsakatA hai / dUsare, isa paryAya meM vipatti itane prakAra kI bhoganI paDatI haiM ki isa paryAyako bhI jIva bhArabhUta samajhane lagate haiN| aura sacamuca hI isameM duHkhoMke sivA hai kyA ? maraneke samayataka kI khabara nahIM rahatI ki kaba kisakA maraNa hogA / isaliye aura bhI yaha eka ciMtA manuSyoM ke pIche sadA lagI hI rahatI hai / pUrA jIvanakAla hI eka to bahuta thoDA, para usake bhI vIcameM hI maraNa ho jAne kA bhI bharosA nahIM hai | paraMtu tapazcaraNa isI paryAya meM hosakatA hai / aura mukti tapake vinA hotI nahIM hai / to phira yadi mukti prApta karanA ho to mAnuSya paryAya pAkarake tapa karanA hI cAhiye / 1 1 Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmAnuzAsana. bhAvArtha:- muktike vinA nizcita sukha kahIM kabhI kisIko nahIM mila sakatA hai / aura vaha sukha prApta karanA sabhIko iSTa hai / to phira tapake dvArA karmoMkA nAza karake mukti sukha isa mAnuSya bhavako pAkara kyoM na karalenA cAhiye ? kyoMki, manuSyabhavake vinA tapa nahIM hosakatA aura tapake vinA karma nahIM jala sakate, jo ki mukti honese rokanevAle haiN| yaha manuSyabhava bhI vAra vAra milanevAlA nahIM hai ki aba tapa na kiyA to phira kisI vAra hoskegaa| yaha manuSyabhava atyaMta hI durlabha hai / samudrameM DAlI huI saraso kadAcit phira bhI hAtha laga sakegI para, manuSyabhava gayA huA phira sahaja to kyA, ati kleza karane para bhI jaldI hAtha na lagegA / aura isa bhavameM aisI koI bAta bhI nahIM hai ki jisakeliye tapa choDa diyA jAya / apavitra-malamUtra rakta mAMsa vagairahakA yaha piMDa hai / kSudhA tRSA roga zoka Adi duHkhoMse pUrA kabhI chUTa hI nahIM pAtA / isake jInekA kSaNabharakA bhI pakkA bharosA nahIM hai| cAheM jaba cAheM jisake zarIrase cetanA nikala jAtI hai| asalI AdhAra jo AyuHkarma, vaha to kisIko jAna hI nahIM paDatA hai ki kaba khatama honevAlA hai / para vaha karma banA rahate hue bhI roga vedanA zastrAghAta viSa Adi kSudra kAraNa mila jAne para zarIra kI sthiratA naSTa ho jAtI hai / nArakiyoMtakakA zarIra niyata samaya pUrA hone para chUTatA hai para, manuSyake zarIrakA kucha bhI bharosA nahIM hai / jaba ki manoraMjaka pavitra nahIM, sukhajanaka nahIM aura isake nAzakA bharosA nahIM; to phira kisakeliye isameM prema kiyA jAya aura tapazcaraNa dvArA isase prApta hone vAlA nirAkula nizcala sukha prApta na karaliyA jAya ? isa prakAra dekhanese mAlUma hogA ki tapa karanese hI isakA pAnA sArthaka hai, nahIM to isakA pAnA durlabha hokara bhI nissAra hai| tapa bahuta prakArake haiM para, muktikI sIdhI prApti samAdhitapase hI hosakatI hai / usIse sAkSAt karmoM kA nAza hosakatA hai / vaha samAdhi kisameM lagAnA cAhiye aura usakA phala kyA hai ? vaha dekhoH- . Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita ( tapa ArAdhanA ) / 103 ArAdhyo bhagavAn jagattrayaguruttiH satAM samatA, klezastaccaraNasmRtiH kSatirapi praprakSayaH karmaNAm / sAdhyaM siddhisukhaM kiyAn parimitaH kAlo manaH sAdhanaM, samyak cetasi cintayantu vidhuraM kiMvA samAdhau budhaaH||112|| arthaH-parama jJAnasaMpanna tIno jagatakA svAmI aisA paramAtmA samAdhimeM ciMtavana karanA yaha to huA kAma, jise ki sabhI zreSTha puruSa acchA samajhate haiM / usI paramAtmAke caraNoMkA citavana karanA vasa, itanA kleza huA samajhiye / isase karmoMkA dhIre dhIre kSaya ho jAtA hai itanA nukasAna huA samAjhaye / isa samAdhike dhAraNa karanese phala kyA hai ? muktikA sukha prApta honA phala hai / isake siddha karanemeM samaya bahutasA lagatA hogA ? nahIM, thoDese samayameM hI isa samAdhikI siddhi hosakatI hai| isake liye sAmagrI ikaTThA karanemeM bahuta dikkata uThAnI paDatI hogI ? nahIM, apanA mana, yahI kevala sAdhanopAya hai / aba dekhiye, samAdhike sAdhanemeM kitanI kaThinAI hai ? thoDIsI bhI hai yA nahIM ? isa bAtakA buddhimAna manuSyoMko khUba vicAra karanA caahiye| bhAvArtha:-tapase AtmAkI zuddhi honA mAnA gayA hai| jaise amimeM suvarNako tapAnese suvarNa zuddha ho jAtA hai vaise hI bAhya aMtara dono prakArake tapoM dvArA AtmA zuddha ho jAtA hai / sukha zAMti jJAna ye AtmAke svabhAva aise vilakSaNa haiM ki dUsare kisI bhI padArthameM nahIM milate / isIliye AtmAko anubhavagocara vAkI sarva vastuoMse nirAlA kahanA paDatA hai / jaise eka khAsa tarahakA pIlApana suvarNakA aisA svabhAva hai ki vaha dUsare kisImeM bhI nahIM milatA / isIliye suvarNa sava dhAtuoMse eka nirAlI cIja mAnI jAtI hai / aura isIliye vaha pIlApana jitanA kama adhika ho, suvarNameM dUsarI cIjoMkA mela bhI utanA hI kama adhika dekhanese mAlUma par3a sakatA hai / jisa samaya suvarNakA vaha pIlApana pUrA pUrA ho usa samaya usameM Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmAnuzAsana. kisI dUsarI cIjakA mela bhI nahIM mAnA jAtA, vaha suvarNa pUrA zuddha mAnanemeM AtA hai / isI prakAra jaba ki AtmAkaM sukha zAMtI tathA jJAnAdika khAsa svabhAva haiM to unake kama adhika honese yA viparIta honese unake vighAtaka dUsare vijAtIya kAraNoM kA mela honA bhI usa samayake AtmAmeM mAnanA munAsiva hai| saMsAravartI jIvoMmeM sukha-zAMtI tathA jJAna, ye guNa pUre pUre prakAzamAna nahIM rahate yA viparIta rahate haiM yaha bAta bahuta hI saralatAke sAtha jAnI jAsakatI hai| kyoMki, saMsArakA sukha hai vaha AkulatA tathA iSTaviyogAdi duHkhoMse pUrita rahatA hai, zAMtikA bhI bhaMga isase hotA hI rahatA hai| jJAna sabhI jIvoMke paraspara niranirAle tathA hInAdhika rahate dIkhate haiM / isase yaha bAta spaSTa ho jAtI hai ki khAnameMse tatkAla nikale hue suvarNakI taraha saMsAravartI jIva bhI pUrA svaccha nirmala nahIM hai / to ? agnise jaise vaha suvarNa zuddha hotA hai vaise hI jIvakI bhI bAhya tapase bAhya zuddhi tathA aMtara tapase aMtara zuddhi hosakatI hai| isa tapake karanemeM kaSTa jAna paDatA hai, para kinako ! unhIko ki jo ajJAnI haiM-AtmAkI azuddha avasthAkA jinheM jJAna nahIM huA hai| jo suvarNake parIkSaka nahIM haiM unheM suvarNako animeM tapAnA vyarthakI dikkata jAna paDegI, para jo parIkSaka haiM ve kabhI usako vyarthakI dikkata nahIM maanege| isI prakAra saMsAravartI jIvakI azuddhatApara jinakA vizvAsa nahIM haiM ve isa tapako cAheM vyarthakI dikkata samajheM, para jo isake parIkSaka haiM-jJAnI haiM ve, use vyarthakI dikkata kabhI nahIM maanege| jisase uttara kAlameM anupama lAbha honevAlA ho usa kAmako samajhadAra kyo dikkatakA mAnane lage ? phira bhI bAhya tapa yA upavAsAdi aMtarake kucha tapa cAheM thoDI dikkatake hoM para, jisase sAkSAt mokSakI prApti hosakatI hai aise samAdhitapameM to dikkata hai hI nhiiN| vahAM jitanA dekho utanA AnaMda hI bhAnaMda / Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita ( samAdhise sukha ) / 105 paramAtmAkI ArAdhanA samAdhimeM kI jAtI hai| ise kona burA kahegA ? sabhI saMta puruSa ise zreSTha kArya samajhate haiN| isameM laganese thoDIsI zAMti to tatkAla hI prApta hone lagatI hai| isaliye isameM kaSTa to mAnA hI nahIM jAsakatA hai| hAM, prAraMbhameM hI thoDAsA sukhajanaka honese paripAkameM isase pUrNa sukhakA honA mAnanA avazya paDatA hai| paramAtmAke caraNoMkA jo dhyAna karanA paDatA hai use cAheM kleza kahalIjiye yA AnaMda / kyoMki, bhagavaccaraNoMkA dhyAna aura apanI zuddha avasthAkA citavana yaha eka hI bAta hai, jise ki prApta karanA jIvakA parama kartavya hai / bhagavaccaraNoMke citavanase apanI avasthAkI sudha AtI hai aura usa tarapha cirakAla taka TakaTakI laganese karma-kalaMka naSTa hokara AtmA dhIre dhIre zuddha ho jAtA hai,-paramAtmA bana jAtA hai| isIliye yaha kahA ki isa dhyAnake karanese kA~kA atyaMta nAza ho jAtA hai, itanA mAtra nukasAna hai| para karmoMkA nAza kara zuddha avasthAkA pragaTa karanA to hameM iSTa hI hai / isameM nukasAna kaisA ? isaliye Age calakara yaha bhI likha rahe haiM ki karmoMke nAzase siddhikA sukha . milanA hI to hamArA sAdhya hai / aura vahI hameM prApta hogaa| dikta bhI bahuta derataka nahIM uThAnI paDegI, kiMtu saccI samAdhi yadi laga gaI ho to aMtarmuhUrtameM bhI karmoMkA nAza ho jAnA saMbhava hai| isakeliye sAmagrI bhI kahIM bAhirase lAnI nahIM paDatI / apanA aMtaHkaraNa hI sAdhana hai / mana joDA ki beDA pAra / mana to vaise bhI idhara udhara phiratA hI rahatA hai / use nissAra kAmoMmeMse haTAkara idhara lagA denA kucha kaThina bAta nahIM hai / aba dekhiye, isa thoDIsI ekAgratAse hI jaba ki parama kalyANa hosakatA hai to isako kona buddhimAn kaSTa mAnegA ? buddhimAnoMko svastha citta karake isapara khUba vicAra karanA cAhiye / hama to kaheMge ki samAdhike varAvara kahIM bhI saccA AnaMda nahIM milasakatA hai / aura phira isake paripAkake AnaMdakA to kahanA hI kyA hai ? aura bhI dekhiyeH 14 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 AtmAnuzAsana. draviNapavanaprAdhmAtAnAM sukhaM kimihekSate, kimapi kimayaM kAmavyAdhaH khalIkurute khalaH / caraNamapi kiM spRSTuM zaktAH parAbhavapAzavo, vadata tapasopyanyanmAnyaM samIhitasAdhanam // 113 // arthaH-aho bhavya jIvoM, tuma samajhate hoge ki dhana daulata tathA viSayasevana sukhake kAraNa haiM / tapa dhAraNa karanevAleko ye choDane paDate haiM / isIliye tapa koI acchI cIja nahIM hai / tapa karanA arthAt apane Apa na Aye hue duHkhoMke vIca Akara phasanA hai-na paidA hue duHkhoMko paidA karanA hai na AnevAle duHkhoMko Agraha karake bulAnA hai / tapakI tarapha na jhukakara yadi viSayasevana kiyA jAya to baDA hI AnaMda AtA hai / dhana daulatase viSayoMkA sugamatAke sAtha saMgraha hosakatA hai isaliye dhana daulata bhI ikaTThA karanA bahuta jarUrI hai| para yaha to kaho ki AMdhI pavanake joradAra jhakore laganepara jaba jIva idhara udhara Dagamagane lagatA hai taba kyA use thoDA bhI AnaMda pratIta hotA hai yA kleza ? usa avasthAmeM AnaMda kaisA ? apane sa~bhAlanekI ulaTI paMcAyata paDatI hai, mana sthira nahIM rahatA / usa samaya yaha vicAra hone lagatA hai ki maiM kahIM gira na jAUM, isameM kaise saMbhalanA hogA ? ityaadi| aisI tarahakI jaba manameM cintA laga gaI to sukha kaisA ? vahAM to apaneko sa~bhAlate sa~bhAlate vejAra honA paDatA hai / vasa, yahI hAlata dhana-daulata kI hai / jo isake cakkara meM par3a jAtA hai vaha apaneko sa~bhAlate sa~bhAlate vejAra hotA hai / vahAM kyA thoDAsA bhI sukha kisIko dIkha paDatA hai ? nahIM / to phira dhana-daulatameM AnaMda kyA rahA ? rahA viSayasevana, para yaha bhI eka vyAdhake samAna atyaMta duSTa hai / vyAdha jisa prakAra pakSiyoMko apane jAlameM phasAletA hai aura unheM parataMtra bAMdhakara rakhatA hai; kabhI kabhI mAra bhI DAlatA hai| isI prakAra viSaya bhI jIvoMko phasAte haiM aura phira apane caMgulameM Aye hue una jIvoMko kabhI nikalane nahIM dete, Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 107 hiMdI-bhAva sahita ( tapasvIke sukha ) / sadA usI phaMdeke parAdhIna rakhate haiN| kabhI kabhI unheM mAra bhI DAlate haiN| viSayoM meM ati lubdha huA prANI aMtameM unhIMmeM phasakara prANa gamAtA hai| kAmakI duHkhamayI aneka avasthAoMmeMse aMtakI maraNa avasthA hI hai / kAma-bhogakA viyoga honepara ati lubdha huA prANI ati vicArakara saMtApa utpanna kara zarIrako sukhAdetA hai aura kAlAntarameM kadAcit tIvra ArtadhyAnake vaza hokara yA tIvra vedanA baDhanepara apane prANa pakheruoMko zarIrameM roka nahIM sakatA / kAmake saMyogameM zarIra kSINa honese prANAnta honekI vArI AtI hai aura viyogameM saMtApa vedanA baDhanese maraNataka hotA hai / isaliye viSayoMkI lAlasA hara hAlatameM duHkhadAyaka hai / isake satata saMyoga rakhanekI icchAse jIva nokarI sevA Adi aneka prakArake apamAna duHkha sahate haiN| kyA ye saba duHkha sarva viSayoMko choDakara tapazcaraNameM rata hone bAleko hote haiM ? nahIM / tapa to isIliye kiyA jAtA hai ki zarIrase sneha chUTa jAya aura AtmatatvakI saccI pahicAna tathA prApti ho / kAmAdi vikAra baDhAnevAle zarIra aura manakI duSTa bhAvanA hai / kAyaklezAdi tapodvArA jaba zarIra sUkha jAyagA to kAmAdi vikAroMko utpanna nahIM kara sakegA / AtmAcaMtana-dhyAnadvArA jaba mana pavitra vicAroMmeM lagajAyagA to usameM gaMde vicAra na uTheMge kiMtu dhIre dhIre Atmatatvake jJAnAnaMdamaya svabhAvako prApta karalenese kAma-bhogAdisaMbaMdhI, uparyukta sabhI duHkha dUra ho jAyaMge / aba kahiye, tapazcaraNa se adhika aura bhI koI parama iSTa sukhakA sAdhaka ho sakatA hai ? kyA tapasvIke caraNoMtaka bhI, saMsArI jIvoMko pada padapara honebAlI apamAnAdi raja pahuMca sakatI hai ! jo viSayAdhIna hokara unake poSaNArtha parakA Azraya karai usako ye saba duHkha ho / tapasvIko inase kyA kAma hai ? aba kahiye, tapa acchA hai yA viSayabhoga ! athavA, yoM kahiye ki cAritra tathA tapa Adi dhAraNa karanevAlA viSaya tathA saMsArase itanA dUra rahatA Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmAnuzAsana.. hai ki use kabhI apamAnAdi duHkharajakA sparzataka nahIM hopaataa| isIliye granthakartA yaha pUchate haiM ki, apamAnAdi dhUla cAritrako kabhI chU bhI sakatI hai kyA ? nahIM / para cAritra na dhAraNa karanevAle viSayAdhIna jana to usa dhUlase sadA dhUsarita bane hI rahate haiM / jagameM apamAnAdika hI to baDe duHkha haiM jo ki viSayAsaktakA pIchA kabhI nahIM choDate / para ve tapasvIke pAsataka bhI nahIM bhaTaka paate| isaliye tapa duHkha nAzakA aura sukha prAptikA mUla kAraNa mAnanA hI cAhiye / aura bhI tapakI mahimAHihava sahajAn ripUna vijayate prakopAdikAn , guNAH pariNamanti yAnasubhirapyayaM vAJchati / purazca puruSArthasiddhiracirAtsvayaM yAyinI, naro na ramate kathaM tapasi tApasaMhAriNi // 114 // arthaH-anAdikAlase sAtha lage hue ati tIvra krodhAdi kaSAyoMkA isa tapake dhAraNa karanese hI nAza hotA hai| ye kaSAya jIvako saMsArake duHkha bhugAneke mUla kAraNa haiM isaliye zatruke tulya haiN| inako vaza karanA yA jItanA tapadvArA hI ho sakatA hai / kyoMki, tapa karanebAleke iMdriya vazIbhUta ho jAte haiM jisase ki viSayavAsanA chUTa jAnese krodhAdi yA rAgadveSAdi kaSAyoMkA bIjataka dhIre dhIre naSTa ho jAtA hai / viSayavAsanA honese jJAnAbhyAsa; viSayavyAkulatA haTanese zAMti; tapa yaha zreSTha kArya honese pUjA-satkAra milanA; ityAdi uttama jina guNoMke prApta honekI abhilASA jI-jAna dekara bhI jIva utkaTatAse rakhatA hai ve saba guNa sahajameM hI tapasvIko prApta hote haiN| ye saba to lAbha hue sAkSAt jo ki sabhIke dekhane sunanemeM Ate haiN| para, parabhavameM yA kucha kAlake vAda hI usa mokSapadakI prApti bhI avazya hotI hai ki jo jIvakA sarvoskRSTa tathA aMtima sAdhya hai / isa mokSapadase Age aura adhika jIvako kyA sAdhya hosakatA hai ki jisameM pahucanese saMsAra-saMbaMdha bhUkha, tRSA, Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita ( tapakI mhimaa)| 109 bhaya, kheda, janana, maraNa, jarA-roga ityAdi sarva kleza nirmUla naSTa ho jAte haiM ? kyoM na ho ? jahAM karmakSaya hojAneke kAraNa, ajJAna tathA mohavaza honevAle karmajanya duHkhoMse chuTakArA milatA ho vahAM jIvako kona duHkhI kara sakatA hai ? mokSameM ina sava duHkhoMke bIjabhUta karmoMkA nirmUla nAza hojAtA hai to phira vahAMse adhika sukha kahAM hogA ? duHkha sava parAdhInatA yA vijAtIya vastuke melameM hI hotA hai / vaha parAdhInatA jo ki karmajanya hai vaha vahAM nahIM rahatI to phira duHkha vahAM kisa bAtakA ho ? aise acintya sukhadhAma mokSapadakI bhI prApti jaba ki isa tapase ho jAtI hai to bAkI aba kyA rahA hai / buddhimAna manuSyako kisI kAmameM cAheM pratyakSa phala na milane vAlA ho, para paripAkameM yadi uttama phala milatA dIkhatA ho to usa kAryako buddhimAn avazya karatA hai / kiMtu ajJAnI manuSyakI isase ulaTI rivAja hotI hai / use cAheM parokSa phala kisI kAma karanekA milanA saMbhava ho yA na ho, para pratyakSa phala yadi milatA dIkhai to vaha usa kAmako avazya karatA hai / para yaha tapazcaraNa aisI cIja hai ki isakA phala pratyakSa bhI hai tathA parokSa bhI hai / aura vaha itanA utkRSTa hai ki jisase sarva kleza sadAkeliye jaDamUlase naSTa hokara sarva zAzvata AnaMda prApta ho jAtA hai / aba kahiye, manuSyakI isameM bhI pravRtti na ho to kisameM hogI? ___ adhika kyA kaheM; jina manuSyone tapakA AnaMda bhogA nahIM hai ve hI isakA lAbha samajha nahIM sakate haiM / jaise bhillanI, jisane ki sacce motiyoMkI kadara samajhI nahIM hai vaha vanagajoMke mastakase bikhare hue motiyoMko dekhakara bhI unheM nahIM chUtI para; guMjAoMko sameTa sameTa kara unake aneka AbhUSaNa, banAtI hai aura unheM pahana kara apaneko 1 yo yasya no vetti guNaprakarSa sa tasya nindaH satataM karoti / yathA kirAtI karikumbhajAtAM muktAM parityajya bibharti guAm // Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 AtmAnuzAsana. dhanya samajhatI hai| kiMtu jo motiyoMkI kadara samajhatA hai vaha kabhI bhI aisA karegA ? nahIM / isI prakAra jo loga isa tapake AnaMdako lUTa cuke haiM be dekhiye, usameM kaise magna hote haiM ki tapa karate yadi zarIra bhI usameM naSTa hojAya to bhI kucha paravAha nahIM hai / dekhoH tapovallayAM dehaH samupacitapuNyArjitaphalaH, zalAhane yasya prasava iva kAlena galitaH / vyazuSyaccAyuSyaM salilamiva saMrakSitapayaH, sa dhanyaH saMnyAsAhutabhuji samAdhAnacaramam // 115 // arthaH-jaise puSpa bahuta hI manohara cIja hai, paraMtu usakA prayojana yahI hai ki Age vaha phala utpanna karai / yadi phala utpanna karake velameM lagA huA phUla sUkhakara paDajAya, to vaha paDate hue bhI burA jAna nahIM paDatA; kyoMki, usane phala utpanna karadiyA hai / isI prakAra manuSyakA zarIra prApta honA bahuta hI sukRtakI bAta hai / paraMtu usa zarIrakA prayojana itanA hI hai ki usaparase AgAmI sukhadAyaka puNyaphala utpanna ho / jo sAdhujana samajha cuke haiM ki uttama puNyaphalakI prApti tapazcaraNake dvArA ho sakatI hai ve tapazcaraNameM hI apanA sArA AyuSya vitAkara aMtameM zarIrako bhI usI meM khipA dete haiN| ve dhanya haiM / tapa kyA hai ? viSaya-jaMjAlameM phasanese utpanna honevAlI vyAkulatA yA azAMtiko choDakara AtmIya zAMti prApta karanA hai / kyoMki, samAdhi-tapa sarvottama tathA sarvopari tapa hai| usameM kevala saccI svAdhIna zAMti hI zAMti hai| usameM magna honevAleko sAkSAt zAMti to prApta hotI hI hai kiMtu viSayavyAmoha chUTa jAnese moha-ajJAnavaza ba~dhanevAle pApa-karmoMkA baMdhana bhI vaMda ho jAtA hai / yadi baMdha ho to kevala puNya kokA / isaliye yaha tapazcaraNarUpa latA puNyakarmarUpa navIna phala upajAnevAlI hai| jaise puSpa navIna phala upajAkara khirajAtA hai isI prakAra isa tapazcaraNa-latAmeM juDA huA zarIra dhIre dhIre kSINa hokara naSTa ho jAtA hai / paraMtu naSTa Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI -bhAva sahita ( tapa kaise ho ? ) / 111 honetaka vaha suMdara tathA bahutasA puNyakarmarUpa phaLa upajA detA hai jisakI ki paripakka dazAmeM jIvako saMsArameM bhI asAdhAraNa sukha prApta ho; evaM paraMparayA jo aMtameM saMsArase nivRtta karade / kyoMki tapazcaraNa ke samayameM jo puNyaphala prApta hotA hai vaha samyaktva - pUrvaka honeke kAraNa sAtizaya hotA hai; aura isIliye usase kisIna kisI samaya saMsAra - nivRtti bhI avazya ho jAtI hai / isa prakAra tapovallImeM juDA huA zarIra puNya phala prApta karake naSTa hotA hai isaliye vaha zarIra usa puSpake tulya hai ki jo vyartha sUkha na jAkara navIna phalako paidA karake sUkhatA haiM / isI prakAra usa sAdhukA AyuSya bhI sArA tapazcaraNa meM lage lage hI bIta jAtA hai, para viSayavAsanAmeM eka kSaNabhara bhI jIvako phasAtA nahIM hai / isIliye usa sAdhukA AyuSya dUdhameM mile hue pAnIke tulya hai ki jo pAnI dUdhako Apa rahate hue kabhI jalane nahIM detA / cAheM dUdhake nIce kitanI hI Aga jalAI jAya, para jabataka usameM pAnI hai tabataka vaha dhIre dhIre Apa to jalatA jAtA hai paraMtu dUdhako AMca nahIM Ane detA / isI prakAra tapazcaraNameM lage hue sAdhukA AyuSya, sAdhuke caugirda viSaya - jaMjAla pradIpta rahate hue bhI unameM usa sAdhuko phasane nahIM detA, kiMtu use usa saMsAra - agnimeM jalADAlane vAle viSayAbhise bacAkara Apa dhIre dhIre naSTa ho jAtA hai / 1 sAdhuoMkA AyuSya java nizzeSa hone lagatA hai taba ve zarIrAdikase sarvathA udAsa ho jAte haiM / yoM to ve pahale se bhI zarIra iMdriya tathA inake viSayoMse virakta rahate hI haiM / paraMtu AyuH zeSa rahate hue ve bhojanAdi dvArA zarIrako bhI saMbhAlate haiM; kyoMki zeSAyu rahate hue yadi zarIrakI rakSA bhojanAdise ve na kareM to apaghAta karaneke pApabhAgI ho jAya / kAraNa ki zarIrakI sthiti Ayu:karma tathA annAdi milane se raha sakatI hai / zarIra rakhakara tapazcaraNa karake pApoMkA nAzakara mukta honekI unheM AvazyakatA hai / isaliye Ayu rahate hue Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 AtmAnuzAsana. ve annAdidvArA zarIrakI rakSA karate haiM / aisA karate karate kucha prIti bhI zarIrake sAtha ho jAnA sahaja bAta hai| paraMtu jaba Ayu nizzeSa hone lagA ho taba kevala anna denese bhI kucha zarIra Tika nahIM sktaa| phira vRthA hI use mUrkha manuSyoMkI taraha ve zarIrako annAdidvArA rokanekI ceSTA kyoM kareM ? kyoMki, aMtaraMga kAraNa AyuHkarmake na rahate hue zarIrako kitanA hI anna yA auSadhAdi upacArake dvArA TikAnekA prayatna kiyA jAya, para vaha saba upAya nissAra hai| jaba ki sAdhujana yaha bAta samajha rahe haiM aura bacanA sarvathA asaMva hogayA ho to ve usa zarIrakI vRthA saMbhAlameM kyoM lageMge ? unakA usa zarIrase rAga haTa jAnA sahaja bAta hai / vasa, isaliye ve usa samaya zarIrakI rakSAke prayatna tathA anya jana va vastuoMse prema tathA IrSyA-dveSa haTAlete haiM aura zAMtike sAtha zarIrase jude ho jAte haiN| vasa, isIkA nAma 'sannyAsa' hai| isa sannyAsarUpa agnimeM samAdhi yA yogadhAraNa karake ve zarIrakA aMta karadete haiN| isa prakAra sAdhuoMkA AyuSya aMtataka sAdhuoMko saMsArAgnimeM jalane denese rokatA hai aura aMtameM Apa usImeM samApta ho jAtA hai| isa prakAra jo sAdhu apane saMpUrNa AyuSya tathA zarIrako tapazca. raNa karate karate hI khipA dete haiM ve dhanya haiM / tapazcaraNameM itanA lIna vahI hosakatA hai ki jo AtmajJAnI ho, AtmAko viSayasaMbaMdhameM duHkhI samajhatA ho, tapazcaraNako saMsAra-duHkhakA nirmUla nAza karanevAlA mAnatA ho, tapako hI apanA pUrNa kalyANakartA samajhatA ho / jo jIva ajJAnI hai, viSayamohita horahA hai, viSayoMko sukhakA kAraNa samajhatA hai, bahirAtmA hai, tapase apane sukhakA nAza huA samajhatA hai vaha tapazcaraNa karanemeM ghaDIbhara bhI Thahara nahI sakatA hai| usameM ThaharanA to dUra hI rahA, tapakI tarapha DhU~ka kara vaha dekhegA bhI nahIM / 1 'sannyAsa'kA yaha svarUpa mAnamese 'jAna bUjhakara marajAne'kA doSa A nahIM sakatA hai| Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita ( zarIrarakSAkA hetu ) / 113 jaba ki sAdhu pUrNa virAgI hojAneke kAraNa tapameM rata hote haiM to zarIrakI bhojanAdikase rakSA karanekI ceSTA kyoM karate haiM : amI prarUDhavairAgyAstanumapyanupAlya yat / tapasyanti ciraM taddhi jJAtaM jJAnasya vaibhavam // 116 // __ arthaH-ye sAdhujana aise haiM ki inameM vairAgya otaprota bhara cukA hai / to bhI zarIrakI eka-dama veparavAha karake samAdhi Adi tapameM lIna nahIM hote haiM / zarIrako bhI saMbhAlate haiM aura tapa bhI karate haiN| isase aisA samajhanA cAhiye ki una sAdhuoMko kAryasiddhikI rIti-bhAMti acchI taraha mAlUma ho cukI hai / utAvalA na bananA jJAnakA hI mAhAtmya samajhanA caahiye| sAdhujana yadyapi pUrNa nizcaya isa bAtakA kara cukate haiM ki zarIrAdi tathA viSayabhogAdise chuTakArA milanepara hI AtmA sukhI hosakatA hai; aura usakA upAya ekamAtra tapa hai ki jisase zarIra tathA zarIrAdijanaka karmoMkA sarvathA nAza hokara AtmA jJAnAnaMda-pUrNa va zuddha ho jAtA hai / to bhI ina karmoMkA tathA zarIrakA eka-dama nAza karanese asalI nAza nahIM hosakatA hai / yadi isa vidyamAna zarIrakA bhojanAdi saMskAra rokadeMnase nAza bhI karadiyA jAya to bhI anya kisI bhavameM utpanna hokara zarIrake duHkha bhogane hI paDeMge / ulaTI jo isa samaya karmoMke nAza karanekI zakti, utsAha, tathA sAmagrI prApta huI hai vaha yoM hI calI jaaygii| isa jIvako tapazcaraNameM pravRtta karanekeliye samartha aisI adhyAtmajJAnakI prApti tathA tapazcaraNa karaneke yogya zarIrAdikI prApti sarvatra nahIM hotI hai / taba ! isa milI huI saMpUrNa sukhasAmagrIko utAvale banakara yoM hI khodenA baDI mUrkhatA hai / tapazcaraNa yA samAdhise AtmA asalI sukhI hotA hai yaha bAta samajhalenepara bhI tapa yA samAdhikA pUrNa lAbha eka-dama nahIM hosakatA hai| samajhalenA aura bAta hai aura usako sAdhalenA aura bAta hai| samajhalenepara bhI kisI 15 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmAnuzAsana. kAmake sAdhanemeM derI lagatI hai / AtmAkI mukta avasthAkA prApta karanA mana-vacana-kAyake dvArA AtmAko sthira banAneke adhIna hai| kyoMki, aisA karanese yoga yA AtmacaMcalatAkA nirodha hotA hai, jisase ki udvegake kAraNa Akara ba~dhanevAle karma, ba~dhanese rukajAte haiN| pUrvasaMcita karmoMkA bhI usIse dhIre dhIre nAza hojAtA hai / yaha saba bAta kAlasAdhya hai / kevala jAnalenese isakI siddhi nahIM hotI hai| jAnalenA yaha jJAna hai aura cAritra kriyA hai| isIliye tapa dhAraNa karalenepara eka-dama hI usakI pUrNatA yA kAryakI siddhi usase nahIM hosakatI hai| aura manuSya-zarIrake vinA tapa yA samAdhi ho nahIM sktii| isaliye zarIrakI rakSA karate hue usase triyogasiddhi tathA muktiprApti karanA buddhimAnI hai / yaha samajhakara sAdhujana kAlAntarameM tyAgane yogya isa zarIrako saMbhAlakara rakhate haiM aura phira tapa karate haiM / aisA na samajhanA cAhiye ki unake vairAgyameM kucha kamI hogii| dekhoH kSaNArdhamapi dehena sAhacarya saheta kH| yadi prakoSTamAdAya na syAddhodho nirodhakaH // 117 // arthaH-karmoMkA nAza hokara muktikI prApti eka-dama nahIM hogI, kiMtu kramazaH hogI, ityAdi upari likhita vicAra yadi sAdhuoMkA poMcA pakaDakara rokanevAlA unake hRdayameM na ho to ve zarIrAdi. kase virakta to itane ho cukate haiM ki eka kSaNabhara bhI dehakI prIpti tathA sahavAsa sahanA kisako kahate haiM ? kSaNabharameM ve isa zarIrako annAdikA nirodha kara naSTa kara sakate haiN| para ve vicArate haiM ki isameM lAbha kyA hai ? ___yaha kuttekI Adata hotI hai ki uThAkara IMTa mAranevAlekI tarapha na jhapaTakara IMTakI tarapha vaha dauDatA hai / para siMhakI vRtti isase ulaTI hotI hai / vaha IMTa mAranevAlepara TUTatA hai / kyoMki, IMTa vicArI kyA karatI hai ? pheMkanevAlA hI nirmUla naSTa karanA cAhiye / ThIka, saMsArI Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita (zarIrarakSAkA hetu)| 115 janoMmeM bhI yahI Adata hai ki ve aniSTa saMbaMdhase dveSa karate haiM, laDate jhagaDate haiN| para sAdhu ina karmajanita zarIrAdi duHkhakAraNoMse utane na ciDakara karmabIjase ciDate haiM aura usake nAzameM pravRtta hote haiM, ki jo sarva duHkhoMkI jaDa hai / paraMtu usa cirasaMcita tathA cirAbhyasta karmakA nAza zIghra nahIM hosktaa| usake nAzakI tarapha lakSya bhI sahaja aura jaldI nahIM ba~dhasakatA / kyoMki, Ajataka usake nAzakA upAya kabhI sAdhA hI nahIM hai / aura usakA nAza bhI hogA vaha zarIrakI madatase hogaa| isIliye sAdhujana isa upari likhita jJAnake dvArA zarIra nAza karanemeM zIghratA karanese rukate haiM; na ki vairAgyakI kamI yA zarIrako hitakArI apanA samajhaneke kAraNa / isaliye dhIratAke sAtha ucita samayameM karma tathA zarIrAdi naSTa karanekA sAdhana karanA yaha vicArakI tathA hitAhita-vivekakI hI mahimA samajhanA cAhiye / ___ karmakA udaya bhI sAdhuoMko mukti prApta honese rokatA hai / karmakA phala jisa samaya tIvra udayameM AyA ho usa samaya kitanI hI utkaTa icchA honepara bhI kAryakI siddhi nahIM hopAtI hai| sAdhujana karmakA tIvra udaya honepara yadi cAheM aura prayatna kareM ki hama zIghra hI karmoM kA nAza kareM to nahIM karasakate haiM / tIvra karmodaya usa samaya unheM samAdhi-dhyAnataka nahIM lagAne detA hai / unakI pravRttiko vicalita karatA hai / taba muktikI prApti kaise ho sakatI hai ? isaliye sAdhupada dhAraNa karake bhI karmake maMdodayakI pratIkSA karanI paDatI hai / karmake tIvra udayameM sAdhujana vicAra karate haiM ki kaba hameM isa karmake maMdodayakA prasaMga prApta hogA; jaba ki hama mokSakI sAdhanAmeM lagasakeMge? yaha karma kaba aura kisako dhakkA degA yaha bharosA nahIM hosakatA hai / __isa karmakA tIvra udaya tuccha janoMpara yA sAmAnya sAdhuoMpara hI apanA asara DAla sakatA ho, kiMtu mahApuruSoMpara nahIM DAlasakatA hai; yaha bAta nahIM hai / saMsArameM baDe baDe parAkramI, puNyazAlI, tIno lokake pUjanIya Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 AtmAnuzAsana. bhagavAn tIrthakara-taka bhI isake udayase bace nahIM haiM / jaba ki tIvra karmakA vega Akara paDatA hai taba unheM bhI duHkha bhogane par3ate haiM, samatA dhAraNa karake samaya vitAnA paDatA hai, pratIkSA isa bAtakI karanI paDatI hai ki kaba yaha karma nirbala ho aura hama mokSakI siddhi kareM ? dekhoH samastaM sAmrAjyaM tRNamiva parityajya bhagavAn , tapasyanirmANaH kSudhita iva dInaH paragRhAn / kilATadbhikSArthI svayamalabhamAnopi suciraM, na soDhavyaM kiMvA paramiha paraiH kAryavazataH // 11 // artha:-samaya pAkara nAbhi rAjAke putra bhagavAn AdIzvarane saMpUrNa vizAla rAjyasaMpadAko tinakekI taraha tyAgadiyA aura saMsArase mukta honekI kAmanAse tapa karane lge| jaba bhUkha lagI taba mAna choDakara dInoMkI taraha para-gharoMmeM phire / bahuta dinoMtaka kahIM bhojana milA hI nahIM, to bhI tapase bhraSTa nahIM hue| kiMtu tapasyAko sAdhate hue cirakAlataka lAbha na hote hue bhI bhikSAkeliye phirate hI rahe / unhoMne itanA kaSTa uThAyA to bhI tapako choDA nhiiN| tapakI vRddhi karate hue hI zarIra rakSAkeliye prayatna kiyA / yadi ve cAhate ki hama viSayasukha bhogeM, itanA kaSTa uThAkara tapa karanemeM kyA lAbha hai ? to unakeliye tAno lokakI saMpadA upasthita thii| to bhI unhoMne tapako choDanA nahIM cAhA / tapake sAmane viSayasukhako tuccha va heya samajhA / isIliye unhoMne tapako rakhakara zarIrakA nirvAha karanA pasaMda kiyaa| yadi ve zarIra sukhako mukhya samajhakara viSayoMmeM pravRtta hote to AtmakalyANase vaMcita raha jAte / paraMtu unhoMne to AtmakalyANako mukhya kArya samajhA thA / isIliye dussaha kaSTa bhoganekeliye kAyara nahIM hue kiMtu AtmakalyANakI siddhi pUrNa kii| jinheM jo kAma pUrA karanA hotA hai ve usakeliye cAhe jaise dIrgha duHkhoMko sahate haiM para, matalavako hAthase jAne nahIM dete haiM / apane Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita (daivakI gati AnavArya ) / 117 prAraMbha kiye kAryakI siddhikeliye zreSTha manuSya kyA kyA sahana nahIM karate ? jo zreSTha kAryakA prAraMbha karake bhI vighna Anepara haTa jAte haiM -kAryako choDa vaiThate haiM ve kSudra manuSya hote haiM / acche kAmoMke vIcameM vighna AnA to nizcita hI hai| isaliye jo vighnoMse Darate haiM ve kabhI acche kAryako pUrA nahIM kara sakate haiN| isaliye apane kAryako aMtataka pahucAnekeliye bIcameM AyA huA vighna cAhe kaisA bhI bhArI ho, para kyA sahanA na cAhiye ? avazya sahanA hI cAhiye / aho, karmake udayake anusAra phala to prApta hotA hI hai / jisa karmane saMsArake sarvazreSTha mahApuruSoM ko bhI kaSTa denese choDA nahIM vaha kyA sAdhAraNa manuSyoMse rokA jA sakatA hai ? nhiiN| to bhI apane kAryako choDanA na cAhiye / dekhoHpurA garbhAdindro mukulitakaraH kiMkara iva, . svayaM sRSTA sRSTeH patiratha nidhInAM nijsutH|| kSudhitvA SaNmAsAn sa kila pururapyATa jagatI,maho kenApyasmin vilasitamaladhyaM hata-vidheH // 119 // arthaH-iMdra sarIkhe, garbhameM Aneke pahile hI se sevakake samAna jinakeliye hAtha joDakara khaDe hone lage / jinhoMne saMpUrNa saMsArako udyogadhaMdA Adi pravRttimArga sikhAkara ucita pathapara calAnekA krama surU kiyA / jinakA khuda putra bharatacakrI nidhiyoMkA svAmI ho cukA thaa| iMdrAdi sabhI mahApuruSoMke pUjya honeke kAraNa jo 'puru' isa nAmako pAcuke the| ve bhI jaba ki karmake tIvra udayavaza hue taba bhUkhe pyAse chaha mahInetaka niraMtara bhojanakeliye pRthvIpara bhaTakate phire, para kSudhAkI nivRttikA yathocita kahIM prabaMdha eka jagaha bhI nahIM hopAyA / aho, isa saMsArameM koI kaisA hI baDA puruSa ho, para duSTa pApI devakI ceSTA. ko roka nahIM sakatA hai| 1 vighnaH punaH punarapi pratihanyamAnAH-prArabhya cottamajanA na parityajanti // 2 zreyAMsi bahuvinAnItyetanna hyadhunA'bhavat // (aviAdabhisiMha: ) Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 AtmAnuzAsana. bhAvArthaH-saMsArameM jabataka rahanA hai tabataka daiva pIche lagA hI huA hai / usakI gatiko koI bhI roka nahIM sakatA hai| iMdra jinakA sevaka aise tIrthaMkarako hI jisane choDA nahIM usase dUsare to vaca hI kyA sakate haiM ? isaliye jabataka saMsArameM rahanA hai tabataka sukha duHkhakA kula dAramadAra daivake adhIna hai- parAdhIna hai / isakI sattA rahate hue duHkha to duHkha hai hI, para sukha bhI duHkha hI hai| kyoMki, devAdhIna sukhake Age pIche ciMtA, icchA, AkulatA ityAdi duHkha lage hI rahate haiM / sukhake sAthameM bhI aneka tarahake dUsare duHkha rahate haiM / sivA isake, saMsAradazAmeM pUrNa jJAna kabhI bhI prakAzamAna na rahanese usa ajJAnavaza jo eka prakArakI dhuMdhIsI banI rahatI hai vaha sava AnaMda kirakirA karatI rahatI hai / isa prakAra yadi vicAra kiyA jAya to saMsArameM rahakara kabhI kisIko sukha nahIM mila sakatA hai / isIliye bhagavAn AdIzvarane karmoM kA nirmUla nAza kara avicalita AnaMda dAyaka mokSapadakI prAptikA sarAhanIya udyoga prAraMbha kiyA / usI kAryakI siddhikeliye jaba zarIrarakSAkI jarUrata par3I to iSTa kAryameM bAdhA na karake bhojanakI talAsameM idhara udhara bhaTake / vighna karmakA tIvra udaya honese bhojana jaba na milA to bhI apane AraMbhe hue kAryase parAGmukha na hue aura usa duHkhakI kucha paravAha bhI nahIM kI / isa prakAra jaba ki ve bhagavAn apane kAryake sAdhanemeM Asakta hue to aMtameM usa zAzvata svAdhIna sukhako pA hI liyaa| ___ isI prakAra jo karmajanita parAdhIna sukhase vimukha hokara AtmasukhakI prAptimeM lagate haiM ve usa parama avinazvara mokSasukhako pAsakate haiM / para aisA dRDhasaMkalpa ho kisakA sakatA hai ? usIkA ki jo karmakI avasthAse apane zuddha jJAnAnaMda svarUpako nirAlA samajhacukA ho, aura phira karma nirmUla bhasma karadanekeliye tapazcaraNa karaneko kaTibaddha ho cukA ho / Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita ( tapa duHkhakA kAraNa nahIM hai)| 119 logoMkI zaMkA yaha hotI hai ki tapazcaraNameM duHkha hai| isaliye tapa karanA kaThina hai aura viSayake sukhoMko choDakara duHkhameM jAnabUjhakara phasanA mUrkhatA bhI hai| aisA prazna jisako uThatA ho usakeliye graMthakartAne bhagavAn AdIzvarakA dRSTAnta dikhAkara yaha batAyA hai ki karmakA udaya duHkhakA kAraNa hai / tapa kucha duHkhakA kAraNa nahIM hai / jaba karmakA udaya viparIta hotA hai usa samaya tIrthakara sarIkhe jana bhI duHkha bhoganese vaca nahIM sakate haiM / usa karmakA saMbaMdha saMsAradazAmeM sarvadA hI vidyamAna hai / isaliye jaba ki karmakA viparIta udaya AtA hai taba ghara vaiThe hue tathA aneka sukhasAdhana rahate hue bhI jIvako duHkha bhogane paDate haiM / tapa yaha karmake nAzakA upAya hai / kyoMki, tapameM AtmasvabhAvake sanmukha honese viparItatA tathA ajJAna-pravRtti ghaTatI hai / aura isaliye pUrvabaddha karmakA kramase nAza tathA navIna karmabaMdhanakA nirodha hone lagatA hai / aMtameM sarva karmase mukti prApta karake jIva nitya jJAnAnaMdameM praveza karatA hai / aise paripAka samayameM sukhajanaka tapako duHkhakA kAraNa samajhanA bhUla hai / jaba ki duHkha ghara baiThe jIvako bhI choDatA nahIM hai to tapa karate bhI kisIko kadAcit kucha karma, udayameM Akara duHkha deM to vaha tapakA lAMchana nahIM samajhanA cAhiye; aura apanA prayojana sAdhanekeliye zAMti tathA dhairyake sAtha unheM sahalenA cAhiye; para tapase bhraSTa nahIM honA cAhiye / isa prakAra yahAMtaka tIna ArAdhanAoMkA svarUpa kahA / pahalI ArAdhanA samyagdarzana ArAdhanA, dUsarI cAritra ArAdhanA, tIsarI tapa ArAdhanA / ina tInoMkA svarUpa sunanepara bhI tabataka inase kucha prayo jana siddha nahIM hosakatA jabataka ki zrutajJAnAdika tattvajJAna AtmAmeM pragaTa nahIM hue hoM / kyoMki, tattvajJAna honepara hI sarva upadeza phalIbhUta hote haiM / isaliyai aba jJAnakI mahimA va jJAnakI ArAdhanA yahAMse kahanA surU karate haiN| Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 AtmAnuzAsana. 1 prAk prakAzapradhAnaH syAt pradIpa iva saMyamI / pazcAttApaprakAzAbhyAM bhAsvAniva hi bhAsatAm // 120 // artha:-- sAdhujana jaise saMyama dhAraNa karate haiM vaise hI jJAna bhI unheM dhAraNa karanA hI cAhiye / vaise hI nahIM, kiMtu mukhya jJAnako hI dhAraNa karanA cAhiye / kyoMki, jJAna ke binA cAritrakI zobhA nahIM hai tathA akelA cAritra kAryakArI bhI nahIM hai| jJAna tathA cAritrakA saMgama vaisA hI honA cAhiye jaisA ki abhimeM pratApa tathA prakAzakA saMgama rahatA hai / jJAnako prakAza tulya samajhanA cAhiye va cAritrako pratApa ke tulya / pratApa jaise agnimeM camakatA huA agniko kisI bhI vijAtIya vastuse malina nahIM hone detA; kiMtu sarva vijAtIya lakaDI vagairaha cIjoM ko Ate hI bhasma karadetA hai aura abhiko zuddha banAye rakhatA hai / vaise hI cAritra bhI AtmAmeM camakatA huA AtmAko kisI bhI vijAtIya vastuse malina nahIM hone detA; kiMtu vijAtIya jo karma-IMdhana, use bhasma karake AtmAko zuddha karadetA hai / rahA jJAna, vaha prakAzakI taraha prakAzamAna rahakara sarva padArthoM ko tathA mokSake mArgako prakAzita karatA hai / sAdhuoM kA yaha cAritra va jJAna yadyapi prAraMbhakI avasthAmeM dIpakake pratApa-prakAzake hI tulya hai paraMtu kAlAntara meM vahI sUryake pratApaprakAzake tulya sarvotkRSTa pragaTa hokara bhAsane lagatA hai / kiMtu vaha jJAna - cAritra sUryake tulya hotA usI sAdhukA hai ki jo jJAnAbhyAsa kI mukhyatA rakhatA hai / kevala cAritrameM magna rahanevAleko Atmasiddhi prApta nahIM ho pAtI hai| 1 sUryopamAke samaya jaise tApa va prakAza, dono guNoMkI tulamA cAritra va jJAna guNake sAtha kI hai vaise hI dIpopamA ke samaya bhI dono hI guNoMkI tulanA honI cAhiye / antara kevala aNu mahat pramANakA hai / isIliye dIpaka ke samaya 'prakAzapradhAna' zabdase jJAna- guNakI tulanA to ho hI jAtI hai; kiMtu cAritrake sAtha tulanA pratApa guNakI jo honI cAhiye vaha 'dI1' zabdase dIpana arthAt pratApa, va 'saMyamI' zabda se saMyama arthAt cAritra, yaha artha Akakiranese hosakatI hai / Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita (jJAnacAritrakA vRddhikrama ) / 121 bhAvArthaH-prAraMbhameM sAdhuoMkA cAritra va jJAna adhika prakAzamAna nahIM hosakatA hai; kyoMki, unakI vaha avasthA prAraMbhakI hai| usa samaya unakA jJAna kaisA hI adhika ho paraMtu zrutajJAna hI rahegA; jo ki parokSa hai / yadi bahuta huA to avadhi va manaHparyayataka hosakatA hai| paraMtu vaha eka-dama prathama hI prAya nahIM hotA aura vaha bhI sarvadezIya sarva viSayoMkA prakAzaka nahIM hai / isa prakAra prathama avasthAmeM jJAna pUrNa nahIM hosakatA hai / cAritra bhI prathama samayameM sAmAyika va chedopasthApana hI hosakatA hai, adhika nhiiN| yaha cAritra savase Uparake yathAkhyAta cAritrase bahuta hI hIna hai; kyoMki, kaSAyoMkI mAtrA ina cAritroM ke samayameM pUrI maMda athavA naSTa nahIM ho pAtI hai / yathAkhyAta cAritra pragaTa hote samaya ye hI kaSAya pUre zAMta tathA naSTa taka ho jAte haiM / isa liye yaha cAritra bhI sAdhAraNa hI samajhanA cAhiye / isIliye isa cAritra va jJAna guNako dIpakake.pratApa-prakAzake tulya kahA hai| evaM jo ina guNoMko dhAraNa karanevAlA sAdhu hai use dIpakake tulya kahA hai|| yadyapi dIpakameM pratApa va prakAza, ye dono guNa pragaTa rahate haiM to bhI jaisA prakAza-guNa pradhAnatAse dIkha paDatA hai va kAmameM AtA hai vaisA pratApa nahIM / isI prakAra sAdhuke jJAna-cAritra bhI cAhe dIpakake tulya hI prAraMbhameM thoDese kyoM na hoM para to bhI pradhAna jJAna-guNa hI rahanA cAhiye / yadi isa prakAra koI sAdhu jJAna-guNako mukhya rakhakara tapasvI banai to kAlAntarameM kevalajJAna va yathAkhyAta sarvottama cAritrako pragaTa karake sUryake samAna pUrNa prakAzita hosakatA hai| yaha jJAnakI mahimA hai| dIpasamAna honekA aura bhI hetu suniye: bhUtvA dIpopamo dhImAn jJAnacAritrabhAsvaraH / svamanyaM bhAsayatyeSa prodvaman karmakajalam // 12 // artha:-jJAnakI ArAdhanA athavA upAsanA karanevAlA buddhimAn sAdhu dIpakake tulya thoDese jJAna-cAritrako dhAraNa karake prakAzita hotA Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 AtmAnuzAsana. hai; paraMtu utane hI guNase vaha apane tathA para vastuoMke svarUpako niranirAlA prakAzita karatA hai / - dIpaka jaise anya vastuoMko prakAzaguNa hIna, nisteja aisA dikhAtA hai va apaneko prakAzaguNase pUrNa tathA sateja aisA dikhAtA hai / vaha dikhAtA kyA hai ? bAstava meM aisA hI hai / isI prakAra sAdhu usa thoDese jJAna cAritra guNadvArA bhI zarIrAdi para vastuoM ko jaDarUpa pratibhAsita karAtA hai va AtmasvarUpako caitanyapUrNa prakAzamAna aisA pratIta karAtA hai / thoDA hI kyoM na ho, para jo saccA jJAna hai usase AtmA tathA para vastuoM meM jo yathArtha bheda jaDa caitanyakA hai vaha jyoMkA tyoM pratibhAsita honA hI cAhiye / 1 dIpaka jisa prakAra kAjalako apanemeMse bAhira karatA huA prakAzako pasAratA hai usI prakAra karmarUpa kajjala yA kAlimAko AtmAmeM se bAhira nikAlatA huA sAdhukA jJAna, svaparako prakAzita karatA hai / dIpaka jo pratApa hai usakA kAma kAjalako bAhira karanA hai aura jo prakAza hai usakA kAma svaparako prakAzita karanA hai / isI prakAra AtmAmeM jo cAritra hai usakA kAma karmakAlimAko bAhira ni kAlanA hai aura jo jJAna-guNa hai usakA kAma svaparako prakAzita karanA hai / isa prakAra yaha dIpaka ke sAtha pUrNopamA saMbhava hotI hai / zuddha hone kA kramaH - azubhAcchubhamAyAtaH zuddhaH syAdayamAgamAt / raveraprApta saMdhyasya tamaso na samudramaH / / 122 / / artha :- jIvakI avasthAeM tIna haiM; eka azubha, dUsarI zubha, tIsarI zuddha / viSayAdika mithyA jaMjAla meM phasakara rAgadveSa va anyA - yAdika karanA vaha azubha avasthA hai / isIko tamoguNa yA tAmasI vRtti bhI kucha loga kahate haiM / AtmajJAna honepara jo tAmasI vRtti se athavA mithyA anAtmIya viSayAdikase haTakara sAdhusamAgama, dharmepadeza, mokSamArga, tapa va tattvajJAnameM ruci karanA hai vaha zubha avasthA Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita (zubha rAgakI priikssaa)| 123 hai / isIko kucha loga rAjasI vRtti yA rajoguNa kahate haiM / aisI zubha avasthA prApta honepara jaba jIvakI pravRtti AtmatattvakI talAsameM aura bhI Adhika jhukatI hai taba vaha sAdhusamAgamAdika zubha kAmoMse bhI mana ko haTAkara kevala nirvikAra zuddha AtmAke. citavana karanemeM lagA detA hai / taba isIkA nAma zuddha avasthA hai| prIti yA rAga utpanna honese AtmA saMsArameM phasatA hai / isIliye rAga dveSako burA va heya mAnA jAtA hai / paraMtu saMsAraviSayoMke rAgase sAdhusamAgama, tattvajJAnAdi-saMbaMdhI rAga bahuta kucha acchA hai / yaha rAga aisA hai ki apane viSayameMse bhI rAgako eka dina naSTa karAkara AtmAko zuddha avasthAmeM pahucA detA hai, jahAM ki kisI bAtakA saMkalpa nahIM rahatA, tathA bhItarI Atmatattvake avalokanake sivA bAhirI burI bhalI sabhI cIjoMse mana eka-dama haTajAtA hai| isIliye saMsAraviSayasaMbaMdhI rAgako azubha va andhakArake tulya kahA hai aura tattvajJAnAdisaMbaMdhI rAgako zubha kahA hai / kyoMki, yaha Age calakara jIvakI pariNatiko zubha kara detA hai| jaise sUryameM lAlI prAtaHkAla bhI hotI hai va saMdhyAkAla bhI hotI hai / lAlimA dono ekasI hI dIkha paDatI haiN| paraMtu saMdhyAkAlakI lAlimA kucha hI Age calakara sUryako a~dheremeM paTaka detI hai, jagameM a~dherA hI a~dherA chAdetI hai| isaliye vaha atyaMta nikRSTa lAlimA hai / paraMtu prAtaHkAlakI lAlimA aisA nahIM karatI hai| vaha kucha hI deravAda sUryako atyaMta zuddha prakAzamAna banA detI hai, jagameM bhI prakAza hI prakAza phelA detI hai| isIliye vaha lAlimA burI nahIM hai| kyoMki, vaha sUryako zuddha banAnevAlI hai| usa lAlIke vAda sUrya aMdhakArameM phasatA nahIM hai| isI prakAra tattvajJAnAdikameM rAga utpanna honese jIva saMsAra viSayasaMbaMdhI azubha rAgavAsanA choDakara zubhameM praveza karatA hai aura vahI rAga Age calakara jIvako zuddha banA detA hai / isaliye vaha rAga Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 AtmAnuzAsana. burA nahIM hai kiMtu acchA hai grahaNa karane lAyaka hai / aura isIliye sAdhuoMko tattvajJAna, zrutajJAna tathA zAstrAdhyayanAdimeM prIti rakhakara jJAna saMpAdana karanA cAhiye / isameM prIti rakhanA burA nahIM hai / isI bAtako aura bhI spaSTatayA kahate haiM / dekhiyeH vidhRtatamaso rAgastapaHzrutanibandhanaH / saMdhyArAga ivArkasya jantorabhyudayAya sH||123|| arthaH-tapa va zrutajJAnake viSayameM utpanna huA rAga, saMsAra-viSayasaMbaMdhI aMdhakArasadRza azubha rAgakA nAza karanevAlA hai| isIliye vaha jIvako svarga mokSAdike uttama phala denevAlA hai, saccI AtmIya saMpattiko baDhAnevAlA hai, AtmAko zuddha banAnevAlA hai / taba phira aise rAgako uttama hI kahanA caahiye| jaise sUryako prAtaHkAlasaMbaMdhI lAlimA Age calakara sUryake prakAza va tejako baDhAnevAlI hai, sUryako zuddha banAnevAlI hai| isaliye vaha lAlimA sAyaMkAlakI lAlimAkI taraha sUryakeliye ahitakA kAraNa nahIM hai kiMtu hita-sAdhaka hai aura isIliye vaha grAhya hai| isI prakAra tapa va zrutajJAna-zAstrAdhyayanameM sAdhuoMko prIti baDhAnI cAhiye / vaha kAlAntarameM hitasAdhaka hotI hai| jo isa prakAra jJAnArAdhana nahIM karate unakI dazA Age dikhAte haiN| azubha rAgakA dRSTAMtasahita phalaHvihAya vyAptamAlokaM puraskRtya punastamaH / ravivadrAgamAgacchan pAtAlatalamRcchati // 124 // arthaH-sUrya jaba ki madhyAnhake pasare hue zuddha prakAzakI avahelanA karake sAmake samaya usa rAgameM phasatA hai ki jisase Age calakara aMdhakArameM gaDapa honA par3e, taba usakA udaya naSTa ho jAtA hai, use asta honA par3atA hai| isI prakAra jo saMyamI sAdhu tattvajJAnAdika abhyudayake kAraNabhUta viSayoMmeMse to apanI prIti haTAtA ho aura tAmasI vRttiko utpanna Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita (zubhAzubha rAgakA phl)| 125 karanevAle viSayoMmeM prIti karane lagA ho to vaha sAdhu avazya ajJAnamohAdika aMdhakArameM phasakara narakAdike duHkhoMmeM jAkara paDatA hai / bhAvArtha:-sUryakI prAtaHkAlasaMbaMdhI lAlimA sUryake udayakA kAraNa hai, aura saMdhyAkAlasaMbaMdhI aMdhakArameM phasAkara use girAdenevAlI hai| kyoMki, pUrNa prakAzarUpa zuddha avasthAko pAkara bhI usase vimukha hokara jo rAgAndha banatA hai usane pAyA huA udaya hAthase kho diyA, yoM kahanA cAhiye / isIliye usakI durdazA honA, hIna dazAmeM paDanA sAhajika bAta hai / isI prakAra sAdhu bhI jo tattvajJAnAdika adhyAtma prakAzameM sAkSAt pahucakara usase vimukha hokara saMdhyArAgakI taraha moha ajJAna utpanna karanevAle viSayarAgameM Asakta hotA hai usakI durgati honA sAhajita bAta hai / kiMtu jo adhyAtma vicAra tathA zrutajJAnAdikameM prIti karatA hai, jisase ki AtmAkI sAkSAt zuddhi prApta hokara saMsAra-kleza naSTa honevAle haiM aura AtmIya pratibodha to jisase tatkAla hI prApta hotA hai; vaha prIti usa sAdhukeliye Atmodaya yA zAzvata sukhakA kAraNa hai / yaha prIti sUryakI prAtaHkAlasaMbaMdhI lAlIke tulya hai| isase udaya va pUrNa prakAza kyoM na utpanna ho ? ___ yadyapi zuddha dazA prApta ho jAnepara AgAmI udaya baDhAnevAlA prAtaHkAlakI lAlimAtulya jo zubha rAga hai vaha bhI tyAjya hai paraMtu jabataka zuddha dazA prApta nahIM huI ho tabataka vaha prAya bhI hai| aura jo saMdhyAkAlake rAgatulya viSayasaMbaMdhI rAgabhAva hai vaha sadaiva ahitakArI hai, pApakarma baDhAnevAlA hai / isaliye sadA hI heya hai / kisI samaya bhI vaha grahya nahIM hosakatA hai| cAro ArAdhanA pUrNa ho cukanepara phala? jJAnaM yatra puraHsaraM sahacarI lajjA tapaH saMbalaM, cAritraM zivikA nivezanabhuvaH svargo guNA rksskaaH| panthAzca praguNaM zamAmbubahalaM chAyA dayA bhAvanA, yAnaM taM munimApayedabhimataM sthAnaM vinA viplavaiH // 125 // , 'bahula ' aisA bhI pATha hai| Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 AtmAnuzAsana. arthaH- jaba koI manuSya kahIM jAnekeliye nikalatA hai taba use bahutasI cIjoMkI jarUrata lagatI hai / ve sabhI cIjeM jaba ThIka ThIka milatI haiM to vaha manuSya bar3e ArAmake sAtha apanI jagahameM pahuca jAtA hai, nahIM to nahIM / ve cIjeM itanI haiM:- 1 rAstA dikhAnevAlA, 2 eka koI sAthadiAra, 3 kucha kharcA va TosA vagairaha, 4 savArI, 5 vIcameM Thaharanekeliye paDAvakI jagaha, 6 rakhavAle, 7 rAstA sIdhA, 8 rAsteke bIcameM jagaha jagaha pAnI va chAyAkA rhnaa| ye ATha bAteM rAstAgIrako bahuta hI jarUrI haiM / yadi ina AThoM bAtoMkI yogyatA rahai to abhISTa sthAnako pahucanemeM koI bhI harakata paidA nahIM hosakatI hai| aba yahAM sAdhuko rAstAgIra samajhiye / vaha mokSako pahucanA cAhatA hai| isaliye use bhI ina ATho bAtoMkA subhItA karalenA cAhiye / yadi yaha sutiA huA to usake mokSa pahucanemeM kucha bhI saMdeha va bAdhA nahIM rhtii| una AThoMmeMse 1 mArga dikhAnevAlA to samyagjJAna honA caahiye| usake honese mArgake sabhI bAdhakoMkI khavara ThIka ThIka paDatI rahatI hai / aura jaba ki samyagjJAna huA to samyagdarzana to huA hI samajhanA caahiye| kyoM ki, isake vinA samyagjJAna akelA rahatA hI nahIM hai| isa prakAra ye dono mArga dikhAnevAle hue / 2 dharmakI lAja yA vinaya, yaha sAthI. dArakA kAma denevAlI hai| 3 bahutasA jo tapa kiyA hai vaha mArgameM kharcekA va TosA vagairahakA kAma detA hai| 4 cAritrase pAlakhI yA savArI-kA kAma pUrA hotA hai / 5 vIcameM Thaharanekeliye paDAva bahuta hI suMdara svarga -sthAna hai / 6 uttama-kSamAdi aneka jo zreSTha guNa haiM unheM rakhavAle smjhiye| 7 kapaTa va mAyA-mithyA-nidAnarUpa tIna zalyoMko choDanese mokSakA mArga sIdhA-sarala ho jAtA hai / 8 rAgAdi pariNAmoMkA upazama yA abhAva rahanese jo manameM nirmalatA baDhatI hai vaha otaprota jagaha jagahapara jala bharA huA hai aura dayAkI laha lahAtI harI bharI DAliyAM vahAMpara chAyA de rahI haiM / mokSa prAptikeliye aisA prayANa yadi Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita ( muktilAbhake baadhk)| 127 kiyA jAya to vaha sAdhuko niSkaMTaka avazya apane abhISTa mokSasthAnako pahucA sakatA hai / ina ATho bAtoMmeM samyagdarzana jJAna cAritra va tapa ye cAra mukhya sAdhana haiM aura vAkI inhI cAroMke aMga upAMga haiM / isaliye yadi ukta cAra ArAdhanAoMko hI mokSaprApti karAdenevAle mukhya kAraNa kaheM to bhI ThIka hI hai / mokSa prApta honemeM bAdhakaH mithyA dRSTiviSAn vadanti phaNino dRSTaM tadA susphuTa, yAsAmardhavilokanairapi jagaddandahyate srvtH| tAstvayyeva vilomavartini bhRzaM bhrAmyanti baddhakrudhaH, strIrUpeNa viSaM hi kevalamatastadgocaraM mAsma gAH // 126 / / artha:-hamane acchI taraha dekhaliyA ki jinake dekhanemAtra viSa caDha jAtA hai aise dRSTiviSa jAtike sarpa bhI hote haiM yaha kahanA sarvathA jhUTha hai| asalI dRSTiviSa sarpa striyAM haiM ki jinake Adhe ughaDe hue netra hI kAmavedanA utpanna karake manuSyake sarvAGgako jalAne lagate haiM / isIliye una striyoMke vazIbhUta sArA hI jaga horahA hai| jo unase viruddha honA cAhatA hai usapara unheM krodha AtA hai aura ve use hara taraha apane vaza karanekI ceSTA karatI haiM tathA duHkha detI haiM / tU bhI unase viruddha huA hai isaliye tere Upara bhI ve kruddha huI haiM aura apane viSakA asara DAlanekeliye phira rahI haiM / ye striyAM asalI viSa haiN| tU inake dRSTigocara huA ki usa viSane tere Upara asara kiyA / aura isa viSakA natIjA itanA hI hai ki jIva viSayoMmeM mohita hokara mokSamArgase patita hojAtA hai / isaliye yadi tujhai mokSamArgameM rahakara mukti prApta karanA hai to unake dRSTigocara kabhI mata ho| yaha eka mukhya bAdhaka kAraNa mokSa prApta karanevAlekeliye samajhanA cAhiye / kyoMki, ye striyAM sarpase bhI adhika bhayaMkara haiM / dekhoH kruddhAH prANaharA bhavanti bhujagA daSTvaiva kAle kacit, teSAmauSadhayazca santi bahavaH sadyo viSavyucchidaH / Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmAnuzAsana. 1 hanyuH strIbhujagAH pureha ca muhuH kruddhAH prasannAstathA, yogIndrAnapi tAbhirauSadhaviSA dRSTAzca dRSTvApi ca // 127 // artha :- sarpa kabhI kruddha ho to kadAcit prANa letA hai aura vaha bhI manuSyako kATasakai to / yadi kATane kA maukA na milai to kruddha honepara bhI kucha kara nahIM sakatA hai| aura phira bhI usakA viSa dUra karanekI aisI auSadhiyAM milatI haiM ki jinase tatkAla viSa dUra hojAya / aura sarpa kabhI ekAdha bAra kisIko kATate hoMge / haraeka manuSyako sarpa kATate nahIM phirate haiM / paraMtu strI, yaha aisA sarpa hai ki isane jIvoMko anAdi kAlase Ajataka sadA DasA hai aura aba yahAM bhI DasatI haiM / kruddha honepara bhI DasatI haiM; prasanna rahanepara bhI DasatI haiM / baDe baDe yogIzvaroM ko bhI DasatI haiM / inake kATane se koI bhI jagavAsI bacA nahIM hai| inheM jo dekhale use bhI inakA viSa caDhatA hai aura ye jise dekhaleM use bhI viSa caDhajAtA hai / aura inakA viSa itanA ugra hai ki usake dUra karanevAlI jagameM koI auSadha hI nahIM hai / para to bhI manuSya jitane sarpoMse Darate haiM utane striyoMse nahIM Darate, yaha unakI bhUla hai / striyoMke dekhanemAtra unakA viSa caDhatA hai isaliye ye striyAM hI sabase adhika bhayaMkara sarpa haiM ki jinakI kAma - viSabAdhA zarIra meM, manameM bhiMdanepara koI upAyataka calatA nahIM hai / I isake sivA sarpoMse yaha eka bAta striyoM meM aura bhI adhika hai ki ve krodha Anepara to aneka taraha mAranekA prayatna karatI hI haiM kiMtu prasanna rahanepara bhI manuSyoMko mAra hI DAlatI haiM / kruddha hoM to viSa dekara, dUsare kisI manuSyase jhagaDA karAkara athavA anya kisI upAya manuSyako mAraDAlatI haiM / krodhameM Akara inakA mAranA to vaisA hI samajhanA cAhiye jaisA ki hara koI eka dUsareko dveSase mAratA hai / paraMtu prasanna hokara bhI ye mAratI haiM yaha Azcarya hai / prasanna honepara manuSya inake mohameM phasatA hai, inake vazIbhUta hojAtA hai; jisase ki inakI 1 bacanamatantramavivakSitatvAt / 128 Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita (muktimAptimeM baadhk)| 129 suzrUSA karanemeM va viSayabhogakI pUrtikeliye dhana kamAne Adi AkulatAoMmeM manuSyako vyagra honA paDatA hai / manuSya isameM itanA vyagra hotA hai ki apane sukhakI kucha paravAhataka nahIM rahatI / isIse isameM phase phase janma vitAdetA hai, rogI ho jAtA hai, mAnasika vyathAeM baDhanepara marataka jAtA hai| saMpUrNa zarIrakA mukhya AzrayabhUta jo vIrya usakA viSaya. bhogameM kSaya honese maraNa ho jAnA to sAdhAraNa bAta hai / isa prakAra striyAM prasannatA va krodha ina dono avasthAoMmeM manuSyake prANa haranevAlI haiN| inake saMbaMdhase AkulatA baDhanese va mohita honese manuSya apane AtmakalyANakA mArga zodha bhI nahIM sakatA hai| yadi samajhale to bhI usa mAgemeM cala nahIM sakatA hai / isaliye kalyANase vaMcita raha jAtA hai| yaha bhI eka maraNa hI samajhanA cAhiye / etAmuttamanAyikAmabhijanAvA jagatpreyasI, muktizrIlalanAM guNapraNayinIM gantuM tavecchA yadi / tAM tvaM saMskuru varjayAnyavanitAvArtAmapi prasphuTaM, tasyAmeva ratiM tanuSva nitarAM prAyeNa seAH striyaH // 128 // arthaH-yadi tujhai muktikI icchA hai to saMsArakI striyoMkA saMbaMdha choddde| kyoMki muktiko bhI eka strIke tulya hI samajhanA cAhiye / striyoMmeM paraspara IrSyA rahatI hai| koI bhI strI apane puruSake sAtha kisI dUsarI strIkA saMbaMdha pasaMda nahIM karatI / vaha puruSa yadi dUsarI strIke sAtha sneha karatA dIkhai to vaha use choDa detI hai / muktikA bhI yahI svabhAva hai / yaha dUsarI striyoMke sAtha mokSapremI puruSako prema nahIM karane detI / yadi vaha dUsarI tarapha prema karatA hai to yaha use choDa detI hai / ThIka hI hai, jo jIva saMsArake strIputrAdimeM Asakta hogA use mukti kahAMse prApta hogI? yaha mukti eka uttama suMdara satI strIke tulya hai| suMdara satI strIko durlabhya samajhakara sabhI koI premapUrvaka dekhate haiN| muktiko bhI Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 AtmAnuzAsana. jo anupama sukhakA kAraNa samajha cuke haiM ve ati premake sAtha cAhate haiN| sattI strI vyabhicArI janoMko alabhya hotI hai| mukti bhI use alabhya samajhanI cAhiye ki jo aneka anya saMsArakI striyoMmeM prema kara rahA ho / saMsArakI striyAM dhana rUpa vagairaha dekhakara prema karatI haiM para muktikA prema sadguNa dekhakara hotA hai / arthAt isakA lAbha dhanake yA zarIrasaMbaMdhI parAkramAdike honese itara striyoMkI taraha nahIM hosakatA hai| jJAna cAritrAdi guNavAlA puruSa hI ise pasaMda paDatA hai / yadi tujhai isakI saccI cAha hai to tU jJAna cAritrAdi AbhUSaNoMko dhAraNa kara / striyAM AbhUSaNoMke vinA vaza nahIM hotI haiN| muktikolaye jJAna cAritrAdi sadguNa hI AbhUSaNa haiN| ina AbhUSaNoMse muktiko prasanna kara aura usImeM kevala prema utpanna kara / isa prakAra tU yadi anya striyoMkA sahavAsa choDakara isa muktikI ArAdhanA karegA to mukti terI avazya ho jAyayI / bhAvArtha itanA hI hai ki, jIvoMko mukti prApta karane striyoMke sAthakA prema hI eka baDA prabala bAdhaka kAraNa hai| isaliye usa bAdhaka kAraNako haTAnA sabase prathama Avazyaka hai| eka manuSya saMsArase prema rakhatA huA muktikA bhI premapAtra banai yaha bAta saMbhava nahIM hai| vacanasalilaihassasvacchastaraGgasukhodarai,vaMdanakamalaibarbAhye ramyAH striyaH srsiismaaH| iha hi bahavaH prAstaprajJAstaTepi pipAsavo, viSayaviSamagrAhagrastAH punarna samudgatAH // 129 // arthaH-striyAM eka sarovarake tulya haiN| sarovarameM svaccha jala bharA rahatA hai, vIca vIcameM lahareM uThA karatI haiM, kamala phUle rahate haiM / bhItara magarAdi bhayaMkara jaMtu bhI chipe rahate haiM, jo maukA pAkara manu. pyoMko nigala jAte haiM / paraMtu unake sapATemeM Ate ve hI manuSya haiM jo UparI manohara dRzya dekhakara usake dekhanemeM lubdha hue vahAM jAkara Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita (striyoMkI sarovaroMse tulnaa)| 131 kinArepara khaDe hote haiN| aura jo yaha nahIM samajhate haiM ki gahare pAnI meM kahIM kahIMpara magara rahate haiM jo ki AdamiyoMko gila jAte haiM / jo pAnIke bhItarI isa chipe hue dhokheko samajhate haiM ve vahAM khaDe bhI nahIM hote haiN| idhara striyoMmeM bhI yahI bAta hai| be jo vacana bolatI haiM vaha jala samajhanA cAhiye / baDe baDe sarovaroMkA jala atisvaccha rahatA hai| inake vacanoMmeM bhI sAtha hI sAtha maMda maMda hAsya utpanna hotA hai jo ki atisvaccha jAna paDatA hai / kaviyoMne hAsyakA varNana svaccha hI mAnA hai / isa vacanake vIcameM laharoMke samAna aticaMcala vinazvara viSayasukha pragaTa hotA rahatA hai / striyoM ke mukha to kamaloM ke samAna mAne hI jAte haiM / isaliye kamaloMkI bhI yahAM kamI nahIM hai / isa prakAra striyoMkA bAhirI svarUpa ThIka sarovaroMke hI tulya ramaNIya rahatA hai / para sAtha hI jo sarovaroMmeM jalacara jIvoMkA saMcAra rahatA hai vaha bhI yahAM kama nahIM hai / iMdriyoMke viSaya magarAdi jalacara prANiyoMse bhI adhika bhayaMkara haiM; jo ki striyoM ke sAtha pUrNatayA vAsa karate haiM, unake bhItara chipe hue sadA mukha phADe hue tayAra rahate haiM / jo bhole manuSya kevala vAhirI saundarya dekhakara unake pAsa jAkara apanI tRpti karanA cAhate haiM ve jAte hI unameM aise gaDapa hote haiM ki phira bAhira vacakara nahIM Asakate haiM, unhIke bhItara prANa gamAte haiN| AtmakalyANase vaMcita hokara ve durgatike pAtra banate haiN| arthAt , viSayasukhoMmeM mana honevAle manuSya, Atmabala va jJAnAdi AtmIya saMpattiko kho baiThate haiM; jo ki maranese bhI adhika aniSTa hai| isaliye AtmAkI sarvocca unnati karanevAle va mokSakI icchA rakhanevAle manuSyoMko striyoM ke baMdhanase vacanA cAhiye / striyoMkA sahavAsa karanA mAnoM eka jaMjAlameM phasanA hai / athavA, jaise gorakhadhaMdA Uparase dekhanepara sIdhAsA dIkha paDatA hai para usase hAtha lagAyA ki usameM aura Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 AtmAnuzAsana. bhI adhika phaMde paDajAte haiM / ThIka isI taraha, striyoMke bAhya rUpako suMdara ramaNIya va sarala sIdhA dekhakara jo mana prasanna karanekeliye hAtha lagAte haiM ve phira vahAMse chuTakArA nahIM pAsakate haiM / Uparase jaisA vaha rUpa unheM sIdhAsA dIkhatA thA vaisA hI bhItarase adhika daMda-phaMdase bharA huA dIkhane lagatA hai / usa samaya unakI hAlata ' bhaI gati sAMpa-chachUdarakIsI' aisI ho jAtI hai / inake bhI pAsa jAkara phasate kona haiM ? ve hI, jinameM ki buddhi nahIM hai / ati mUrkha manuSya striyoMke sundara aMgoMko dekhakara mohita hote haiM, unake hRdayameM kAmavAsanA utpanna hotI hai| isIliye unake sAtha prema karanA cAhate haiM / paraMtu ve yaha nahIM samajhate haiM ki inake zarIrake bhItara pracaMDa kAma vaiThA huA hai / sparza kiyA yA unakI tarapha dekhA bhI ki vaha apane paMjoMse jhapaTakara hameM aisA davAvegA ki phira vahAMse chUTanA asaMbhava hai / yaha samajha na honese vicAre bhole jIva sneha va unmAda-tRSNAke vazIbhUta hokara una striyoMko apanAnA cAhate haiM aura isa icchAse vahAM jAte haiM ki hamArI yaha kAmatRSNA pUrNa hogii| paraMtu vahAM jAte hI paravaza paDa jAte haiM, apane kalyANake zeSa sAre kAma choDa vaiThate haiM; una viSayoMmeM vihvala va aceta ho paDate haiM / aura jo yahAMke bhayaMkara iMgitako samajhate haiM ve vahAM jAte hI nahIM / vahAM na phasakara apane kalyANameM lagate haiM / aura jo usameM na phasakara apane hita sAdhanemeM sAvadhAna rahate haiM ve hI duHkhoMse mukti prApta karate haiN| pApiSTharjagatIvidhItamabhitaH prajvAlya rAgAnalaM, kruddhairindriyalubdhakairbhayapadaiH saMtrAsitAH srvtH| hantaite zaraNaiziNo janamRgAH strIchadmanA nirmitaM, ghAtasthAnamupAzrayanti madanavyAdhAdhipasyAkulAH // 130 // arthaH-kAma, yaha sAre zikAriyoMkA rAjA hai aura iMdriya usake sevaka haiM / jaba ki kAma svayaM zikAriyoMkA rAjA hai to sevaka Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita (kAma jIvoMkA zikArI hai)| 131 to zikArI hone hI cAhiye / ye sevaka atyaMta duSTa, krUra, pApI, bhayAnaka, krodhake AvezameM bhare rahate haiM / inakA kAma hai ki zikArako ghera ghera kara apane svAmIke pAsa lAveM / zikArako pakaDanekI jagaha strIko banA rakkhA hai / kapaTase isa strIkI AkRti aisI banAI hai ki dekhanese vaha sukha prApta honekI jagaha bhAsane lagatI hai / isa zikArIkeliye jagake sAre hI jIva hariNa yA zikAra haiM / jaba zikAra yoM hAta nahIM AtI taba zikArake chipaneke biDoMke Asa pAsa zikArI loga Aga lagA dete haiM / taba vicArI zikAra Darakara ghabarAkara nikala bhAgatI hai| vasa, ve zikArI gherakara pakaDanekI jagahameM reTakara leAte haiM jahAMse ki phira vacanA asaMbhava hotA hai / ye indriya zikArI bhI jagavAsI janoMke caugirda Agake samAna viSayasaMbaMdhI rAgabhAva uddIpta karanekI ceSTA karate haiM / jaba jIva bhaneka prakArake viSayoMko dekha dekhakara rAgake vaza duHkhI ho jAte haiM to strIke zarIrako vizrAmakA sthAna samajhakara vahAM Aphasate haiM / vasa, vaha to unake badha honekA hI sthAna hai / vahAM Aye ki kAma-vyAdha apane saMmohanAdi tIkSNa bANoMse aisA unheM jarjarita karatA hai ki ve apane cetanAko ThikAne nahIM rakha sakate / aisI avasthAmeM ve vicAre jIva zuddha caitanya prANoMko khokara narakAdi kugatiyoMmeM janma lete haiM; jahAMse duHkhakA pAra pAnA ati kaThina hai / bhAvArtha, jIvoMko kugatiyoMmeM pahucAkara duHkha denekA kAraNa strI hai / isaliye AtmakalyANakI icchA karanevAloMko inase bacanA caahiye| inameM phasanA ho to kalyANakI AzA choDa denI caahiye| tapasvI hokara vicalita honebAloMko samajhAte haiM:apatrapa taponinA bhayajugupsayorAspadaM, zarIramidamardhadagdhazavavanna kiM pazyasi / vRthA vrajasi ki ratiM nanu na bhISayasyAturo, nisargataralAH striyastadiha tAH sphuTaM bibhyati // 131 // 1kAkuvacanamidam / prayojakaprayogopi vAkyasaundaryavazAtprayojye AnIya vyAkhyAta iti na dossaay| Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 AtmAnuzAsana. . arthaH- are nirlaja, tU tapasvI banacukA hai| eka to tujhe apane padakI tarapha lakSya denA cAhiye / dUsareM, yadi tene cAMhA bhI to bhI striyAM tujhai kaba pasaMda kareMgI ? tU apane zarIrakI tarapha to dekha / tapa karate karate terA zarIra agnise jhulasakara Adhe jale hue murdekI taraha dIkhane lagA hai| dekhate hI bhaya utpanna hotA hai / bhaya utpanna kadAcit kisIko na ho to bhI dekhate hI glAni hue vinA to rahegI nahIM / aise zarIrako dekhakara striyAM kyA DareMgI nahIM ? avazya Dara jaayNgii| striyAM sahaja hI bhayabhIta hotI haiM / isaliye terA zarIra dekhakara ve avazya DareMgI / taba ! phala kyA hogA ? tU unake sAtha prema karane jAyagA aura ve tujhe dekhanA bhI pasaMda nahIM kareMgI / yA to terA apamAna karake tujhai haTA deMgI; nahIM to ve kahIM chipa jAyaMgI / isase hogA kyA ? terA matalaba to sadhegA nahIM, ulaTA apamAna sahanA paDegA / jaba ki yaha bAta hai to vyartha unake sAtha prema utpanna kara tU kyoM lajita bananA cAhatA haiM ? kyoM apane AtmakalyANako bhI hAthase khotA hai ? itane utkRSTa padako kyoM niSkAraNa baTTA lagAtA hai ? honA jAnA to kucha hai hI nhiiN| 3 zlokoMmeM striyoM ke aMtaraMga doSaHuttuGgasaMgatakucAcaladurgadUra,mArAdalitrayasaridviSamAvatAram / romAvalIkusRtamArgamanaGgamUDhAH, kAntAkaTIvivarametya ne ketra khinnAH // 132 // arthaH- striyoMke ati unnata kaThora jo kuca haiM ve mAno parvatoparake kile haiM / are bhAI, kAmI puruSoMko striyoMkA yonisthAna hI 1 tapasvI hokara jo phira strI mohita hone lagA ho usake liye yaha upadeza hai| saMbhava hai ki jinakeliye yaha graMtha uddeza karake banAyA hai ve mahAtmA hI zAyada striyoMmeM yA apanI strImeM puna: prema pragaTa karane lage hoN| nahIM to ThIka sAdhuko saMbodhakara kahanekI aisI jarUrata kama thii| 2 atrApi kAku / tena 'sarvepyatra sthAne Agatya khinnA bhavantyeva' ityartho grAhyaH / 'kerthakhinnAH' ityapi pAThasti / tatra athai : prANaiH khinnAH ke na bhavantItyarthovasIyate / Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita ( bhogoMmeM sAkSAt duHkh)| 135 sabase adhika priya hotA hai / vahI unakeliye kAma seknakA aMga hai| para unheM ye kuca vIcameM aise ADa Ate haiM ki jaise kisI zatru-rAjA ko jItakara pakaDaneke vIcameM usakA parvataparakA durbhedya kilA / yadi vaha kilA pAra na ho to zatru-rAjAtaka pahucanA ati kaThina ho jAtA hai / sivA isake, yonisthAnake pAsameM hI tribalIrUpa nadiyAM baha rahI haiM / inakA pAra honA bhI kaThina hai / ye duSkarma karanevAleke ADa AtI haiM / isake bhI sivA jo Asa-pAsa bahutase roma uThe rahate haiM ve bhI yonisthAnataka pahucane meM aise ADa Ate haiM ki jaise kisI sthAnake vIca mArgameM saghana Uge hue vRkSoM ke jhuMDa tahAMtaka pahucanemeM kisIko ADa Ate hoM / aba kahiye, vahAMtaka yadi koI manuSya kisI taraha pahuca bhI jAya to bhI kyA khedakhinna na hogA ? isa prakAra dekhanese isa kAmakuceSTAke karanemeM aneka kheda hI kheda jAna paDate haiM / to bhI isa sava duHkhakI varavAha na karake jo isa kuceSTAmeM pravRtta hote haiM, kahanA cAhiye ki ve kAmakI tIvra vedanAse vihvala ho rahe haiN| isaliye unhoMne ina duHkhoMkA vicAra nahIM kiyA hai / jo buddhimAna haiM ve aise duHkhoMke vIca kabhI nahIM phasate haiN| vagRhaM viSayiNAM madanAyudhasya, nADIvraNaM viSamanirvRtiparvatasya / pracchannapAdukamanaGgamahAhirandhra,mAhurbudhA jaghanarandhramadaH sudatyAH // 133 // arthaH-vIrya eka nindya va glAni utpanna karanevAlI cIja hai| isIliye isakI kadara kUDe kacaDekIsI va malamUtrakIsI samajhanA caahiye| striyoMkI yoni, jise ki kAmIjana pasaMda karate haiM vaha hai kyA haiM ? malamUtra yA kUDA kacaDA DAlanekI jagaha hai / athavA, kAmakI tIvra vedanA honepara manuSya saMbhoga karate haiM isaliye liMga mAno eka kAma devakA zastra hai ki jise vaha udvegameM AtA hai taba pheMkatA hai / jaba Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 AtmAnuzAsana. ki aisA hai to yoni mAno usa zastrakA AghAta honese vidIrNa huI ghAvakI jagaha hai| athavA, yaha mokSarUpa Uce parvatapara caDhanevAloMko girAdenevAlA khaDDA hai / parvatoMke AjU-bAjuoMmeM jo kahIM kahIMpara baDe baDe khaDDe hote haiM unameM girajAnepara manuSya phira vahAMse parvatakI coTItaka nahIM pahuca pAtA / isaliye una khaDDoMse sabhI rAstAgIra vacakara nikalate haiN| mokSa-parvatapara caDhanekeliye nikale hue jIvoMkeliye yaha bhI eka vahAM taka pahucanese rukAvaTa karanevAlA khaDDA hai / jo mokSa pahucanA cAhate haiM ve isa khaDDese bahuta hI baca karake nikalate haiN| nahIM to yadi, isa khaDDameM paDajAya to phira vahAMse mokSataka pahucanA kaisA ? athavA, kAma yaha eka bar3A bhayaMkara sarpa hai| yoni, yaha usake rahanekA bila hai| jo manuSya isameM krIDA karanA cAhatA hai use yaha bhItara baiThA huA kAma-sarpa avazya DasatA hai / isIse to kAmI manuSya vihala hote haiM va hitAhitake vicArase zUnya hote haiM, mohita hote haiN| - vidvAn manuSyoMne aneka prakArako tarkaNA karake yaha bAta taya kI hai ki striyoMke sAtha rati karanese ye duHkha hote haiM aura striyoMkA yonisthAna isa prakAra duHkhakA nidAna kAraNa hai / aura bhI dekhiyeH adhyAsyApi tapovanaM vata pare nArIkaTIkoTare, vyAkRSTA viSayaiH patanti kariNaH kUTAvapAte yathA / proce prItikarI janasya jananIM prAgjanmabhUmiM ca yo, vyaktaM tasya durAtmano duruditairmanye jagadvaJcitam // 13 // ___ arthaH-jo vicAre dharmase vaMcita haiM ve AtmakalyANakI icchAse yadi tapovanameM bhI jAcuke hoM para vahAM bhI unheM kAma satAtA hI hai / vahAM bhI ve striyoMke yonisthAnameM jAkara paDate hI haiN| kyoM na ho ? jaba ve viSayoMse satAye jAte haiM taba ve paravaza udhara khicate haiN| Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita (kAmase jIvoMkI haani)| 137 isIliye vicAre tapovanoMmeM rahakara bhI striyoMko choDa nahIM sakate haiN| jaise vanoMmeM vicaranevAlA hastI, jaba viSaya use satAte haiM taba apane hI pakaDanekeliye banAye hue khaDDemeM viSayoMke vaza jAkara gira paDatA hai| kyA use vahAM koI khIMcakara DAlatA hai ? nahIM, apane Apa hI usameM viSayoMke parAdhIna hokara jA paDatA hai / manuSya to vinA preraNA va vinA upadezake hI isa prakAra striyoMmeM Asakta hokara hita sAdhanese bhraSTa horahe haiM / kiMtu itanepara bhI bahutase kukaviyoMne ulaTI isakI prazaMsA kI hai| jisa yonimeMse manuSya janma letA hai vaha yoni manuSyakI jananI kahanI cAhiye / para usImeM prIti karaneko jo kavi utsAhita karate haiM unakI nacitAkA kyA ThikAnA hai ? aise hI nIca manuSyoMke vacanoMse jaga phasa rahA hai / hamArA anumAna hai ki yadi aise manuSyoMke upadeza jIvoMko sunanemeM na Aye hote to jIva aise nikRSTa striyoMke zarIrameM premake bali hokara na paDate / yaha saba duSTa pravRttikA pracAra unhI nIca janoMkI nirargala vAsanAoMse tathA upadezoMse huA hai| ina ThagoMke bahakAnemeM kabhI kisIko na paDanA cAhiye / strI, viSase bhI adhika duHkhadAyaka hai| dekho: kaNThasthaH kAlakUTopi zambhoH kimapi nAkarot / sopi dandahyate strIbhiH sriyo hi viSamaM viSam // 135 // arthaH-loga kAlakUTa nAmake viSako baDA hI jAlima batAte haiM / use khAte hI manuSya prANAnta hotA hai / sAtha hI isake kucha loga yaha bhI kahate haiM ki mahAdevane apane galemeM use bahuta dinoMtaka isaliye rakkhA ki vaha bahuta jAlima hai / logoMko isase duHkha na ho| jaba yaha lokameM rahegA hI nahIM to logoMko isase duHkha bhI kaise hogA ! galemeM use rakhate hue bhI mahAdevako usase kucha pIDA nahIM huI / isase mAlUma hotA hai ki zaktizAlI manuSyoMpara usakA asara na paDa pAyA / 18 Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 AtmAnuzAsana. yaha saba ThIka, paraMtu itane baDe zaktizAlI hokara bhI mahAdeva striyoM ke vaza to ho hI gye| unakI strI pArvatIne unheM jaisA cAhA nacAyA / aura bhI unakI durdazA striyoMdvArA kyA huI vaha saba granthoMse prAsaddha hotI hai / aba kahiye, jAlima viSa kAlakUTa rahA ki striyAM ? striyAM sabase adhika vikaTa viSa haiM / unake sAmane kAlakUTa viSa koI cIja nahIM hai / inake sahavAsase manuSya jItA rahakara bhI AtmakalyANakeliye mRtaka sadRza bana jAtA hai| isIliye jo kalyANa karalenekI icchA rakhate hoM ve cAhe kAlakUTase na Darai para striyoMse avazya DaranA cAhiye / isa prakAra dekhanese strIke sAtha prIti karanA mAno mokSamArgase parAGmukha hokara saMsArameM phasanA hai / to bhI kucha loga isameM prANiyoMko phasAnekeliye strIko aneka prakArase hitAvaha banAnA cAhate haiN| logoMkI isameM ruci utpanna ho isakeliye saMsArake uttamase uttama vastuoMse ise baDhakara ThaharAnekA prayatna karate haiM: aneka uttama vastuoMkI isase tulanA kara dikhAte haiM / dekhoH tava yuvatizarIre sarvadoSaikapAtre, ratiramRtamayUkhAdyarthasAdharmyatazcet / nanu zuciSu zubheSu prItireSveva sAdhvI, madanamadhupadAndhe prAyazaH ko vivekaH // 136 // arthaH- striyoMkA zarIra, hai to sAre doSoMkI asalI khAna; to bhI viSayAsakta manuSya isake eka eka aMgako caMdrAdike tulya utkRSTa samajhate haiM aura aisA kahakara dUsare bhole manuSyoMko bahakAte haiM / mukhako ati AnaMdadAyaka honese caMdra samajhate haiM / mAMsapiMDamaya stanoMko suvarNake yA amRtake bhare hue kalaza kahate haiM / kamaloMke tulya AMkhoMko mAnate haiN| dAMtoMko hIre samajhate haiN| isa prakAra uttamottama padArthoke tulya yuvatIke zarIrako banAkara logoMko phasAte haiM / loga bhI phasate haiN| Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita (striyoMmeM phasanA ajJAna hai)| 139 kAma yaha madyase bhI adhika unmAda baDhAnevAlA hai, vivekakA bhraMza karanevAlA hai / isIliye jinako kAmane satAyA ho unheM viveka kahAMse hogA ? yadi viveka hotA to itanA vicAra bhI ve na karate ki hADa mAMsa Adi apavitra vastuoMse bane hue zarIrameM caMdrAdikIsI yogyatA kahAMse AsakatI hai ? athavA, yadi caMdrAdikoMke tulya honese strIko premakA pAtra mAnanA ho to una asalI cIjoMse hI kyoM na prema karo / Akhirako ve asala haiM aura yaha unake eka eka guNakI hI tulyatA rakhatI hai| jisakA eka eka guNa strImeM rahanese strI premakA pAtra hosakatI hai usake sarva nirdoSa guNa jisameM milate hoM vaha mukhya padArtha hI kyoM na premakA pAtra ho / sivA isake eka do guNoMkI tulanA rahate hue bhI jaba ki vAkI aneka doSa strImeM bhare hue haiM to vaha premakA pAtra kaise bana sakatI hai ? para yaha sUjhatA kisako hai ? kAmAndha hue janoMko yaha vicAra kadApi nahIM uTha sakatA hai / kAma jIvoMko asalI aMdhA yA vivekazUnya banAnevAlA hai| para yaha kAmavedanA jJAniyoMko paidA nahIM hotI / dekhoH priyAmanubhavat svayaM bhavati kAtaraM kevalaM, pareSvanubhavatsu tAM viSayiSu sphuTaM lAdate / mano nanu napuMsakaM tviti na zabdatathArthataH, sudhIH kathamanena sanabhayathA pumAn jIyate // 137 // 1 pannagaveNI caMdra mu Anana kaMcanakalasa yuglkucbhaar| __ laTTa kavi saba hue jagatake dekha merA yaha rUpa apAra // yaha eka kavikA vacana hai / yadi sacamucake caMdramA AdikI hI AkRti mukhAdikI jagaha banAdI jAya to kucha bhI suMdaratA nahIM diikhtii| eka to isaliye caMdrAdikI upamA kevala phasAneke savavase dI jAtI hai / dUsare, yadi caMdrAdikI tulyatA ho bhI, to bhI itanese usameM premapAtratA kyoM honI cAhiye? kyA pannaga koI ramaNIya vastu hai ? isapara kucha logoMkA kahanA hai ki ekeka guNake sAtha upamA hai, naki sarvathA / to bhI itanese strI premapAtra nahIM hosakatI / jina cIjoMkI ise upamA dI jAtI hai una cIjoMse hI prema karanA utkRSTa tathA ThIka hai / kyoMki, ve masala haiM aura yaha kevala unakI nakala hai| Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmAnuzAsana. ___ artha:-kitane hI logoMkA yaha kahanA rahatA hai ki mana baDA hI balADhya hai / jaba usakI pravRtti viSayoMkI tarapha hone lagatI hai taba use koI bhI roka nahIM sakatA / isIliye cAhe strIkA saMbaMdha paripAkameM duHkhadAyaka hI ho para usase nivRtti honA asaMbhava hai| isa zaMkAkA uttaraH jo striyoMko Apa to bhoga na sakatA ho kiMtu dUsaroMko bhogate dekhakara prasanna hotA ho aura svayaM bhoga na sakane para bhI icchA bhoganevAlese bhI adhika rakhatA ho vaha napuMsaka yA hIjaDA kahA jAtA hai / vaha vAstavameM kAyara hotA hai / zUratAke kAma usake hAthase kabhI nahIM bana pAte haiM / yaha bAta jagaprasiddha hai / mana, yaha bhI napuMsaka hI hai| mana yaha zabda bhI napuMsaka hai va mana jisako kahate haiM vaha bhI napuMsaka hI hai / manakI jitanI kriyAeM haiM ve saba nissattva napuMsaka prANiyoMkIsI hI haiM / dekhiye, Apa to yaha striyoMko bhoga bhI nahIM sakatA hai / bhoganevAle iMdriya dUsare hI haiM / unheM dekha-dekhakara kevala prasanna hotA hai / to bhI bhoganekI icchA una iMdriyoMse bhI adhika sadA banI rahatI hai| isaliye mana, yaha kevala zabdadRSTi se hI napuMsaka nahIM hai kiMtu kAma bhI isake kula nissatva napuMsakoMkase hI haiM / taba ? yaha hara taraha napuMsaka hI samajhanA cAhiye / napuMsakake hAthase puruSArthI puruSa kabhI jItA nahIM jAsakatA hai / puruSa kyA puruSArthI hai ? haaN| . jo mokSa-puruSArthameM laganevAlA va usako hitakArI samajhanevAlA puruSa hai vahI saccA vivekI hai aura vahIM saccA puruSa hai / jaba ki vaha vivekI hai to usake hAthase mokSa-puruSArthakI siddhi honI hI cAhiye / isa prakAra jaba ki vaha puruSa apane yathArtha kartavyameM pravRtta ho rahA ho aura usa pravRttimeM itanA dRDha rahai ki viSayoMke saMbaMdha use usa pravRttise DigA na sakeM to vaha puruSa saccA puruSa hai,-puruSake kartavyako pAlanevAlA honese puruSArthakA saccA Azraya hai / aura puruSa yaha zabda to Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita (viSayoMse mana haTAnA sahaja hai)| 111 puMliMga hai hI / isa prakAra jo puruSa vivekI hai va sacce mArgameM pravRtti karake mokSa-puruSArthako sAdhanA cAhatA hai vaha zabda va artha dono tarahase asalI puruSa hai / aisA jo puruSa hogA use dono prakArase napuMsaka mana kyA kabhI bhI apane vaza kara sakatA hai ? nhiiN| bhAvArtha, puruSa yadi cAhe ki maiM mokSakI siddhi nisaMzaya karUM to use mana kabhI viSayoMmeM phasA nahIM sakatA hai / hA~, yaha bAta dUsarI hai ki puruSane mokSa prApta karanekI tarapha tathA viSayoMke choDanekI tarapha upayoga hI na lagAyA ho / nahIM to usakA strIliGga dhAraNa karane vAlI strI tathA napuMsaka mana ye dono kucha nahIM kara sakate haiN| . yaha saba vyAjokti hai / yathArthameM abhiprAya itanA hI hai ki mana kucha, puruSakA svAmI nahIM hai kiMtu puruSa manakA svAmI hai / mana koI svataMtra nirAlI cIja nahIM hai / kevala vicAra karanekI jo icchA va zakti prApta honA hai vahI mana hai / vaha zakti va icchA jIvakI hai,jIva hI use pragaTa karatA hai / isaliye jisa jInane jisa tarapha dRDha saMkalpa kiyA ho usa jIvakA mana vahI yA usI tarapha hai aisA kahanA cAhiye / aura vaha yadi joradAra ho to kAlAntarameM bhI dUsarI tarapha vaha kyoM jhukegA ? / vasa, jisa jIvane mokSa prApta karanekA dRDha saMkalpa karaliyA hai usakA vahI yA udhara hI jaba ki mana hai to vaha jIva mokSa sAdhanese kyoM haTegA ? aura jabataka mokSa sAdhanese haTegA nahIM tabataka strI Adi viSayoMmeM usake manakI pravRtti kabhI nahIM AsakatI hai / isaliye AgAmI viSayoMmeM mana jhuka jAneke bhayase mokSa sAdhanemeM kamI va utsAhaghAta kabhI na karanA cAhiye / to kyA karanA cAhiye ? rAjyaM saujanyayuktaM zrutavaduru tapaH pUjyamatrApi yasmAt , tyaktvA rAjyaM tapasyanalaghuratilaghuH syAttapaH pohya rAjyam / rAjyAttasmAt prapUjyaM tapa iti manasAlocya dhImAnudagraM, kuryAdAryaH samagraM prabhavabhayaharaM sattapaH pApabhIruH // 138 // Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 AtmAnuzAsana. arthaH-rAjAke hAthase duSToMkA nigraha hokara ziSToMkA pAlana hotA hai isaliye rAjya karanA eka bar3A dharma hai aura isIliye rAjya pUjya bhI hai / jisa tapasvIko zAstrakA acchA jJAna hotA hai usakA tapa bhI pUjya hotA hai| isa apekSAse yadi dekhA jAya to pUjya rAjya bhI hai va tapa bhI hai / paraMtu rAjyako bhI choDakara yadi koI tapa karane lagA ho to vaha aura bhI pUjya samajhA jAtA hai| kiMtu tapasvI banakara phira yadi tapa choDakara rAjA honA cAhai yA rAjyapadapara AbaiThA ho to baha pUjyase apUjya banatA hai / use loga bhraSTa huA nikRSTa samajhate haiM / tapasvIko rAjA bhI zira navAte haiM / rAjyapadase itanA baDA puNya karma saMcitaM nahIM hopAtA jisase ki, AgAmI phira bhI rAjAoMkI vibhUti niyamase mila hI jAya / kyoMki, rAjyapadake sAtha sAtha mada mAtsaryAdi aise bahutase doSa bhI lage rahate haiM ki jinase AtmA ati pavitra na rahakara malina bana jAtA hai| tapameM yaha bAta nahIM hai / jisa tapameM karmoMkA nirmUla nAza karake mokSa prApta karAnekI zakti vidyamAna hai usake dvArA rAjyapada prApta honA kauna bar3I bAta hai ? kyoMki, tapase AtmA parama pavitra bana jAtA hai| ___ isa prakAra yadi buddhimAna manuSya vicAra karai to yaha bAta samajhameM sahaja AsakatI hai ki tapa rAjyapadase bhI zreSTha hai| jaba ki rAjyapadase bhI zreSTha hai va saMsArake saMpUrNa Iti bhIti Adi saMkaToMkA isase nAza hotA hai to usa manuSyako ki jo pApoMse va duHkhoMse Dara cukA ho, tapa avazya svIkAra karanA caahiye| bhAvArthaH-viSayabhoga tuccha haiM, duHkhoMke paidA karanevAle haiN| rAjya bhI eka sabase baDA viSayabhoga hai| isakI icchA bhI unhIko hotI hai ki jo dhana daulatako apanI jAnase bhI bar3A samajhate haiM; kAma krodha ahaMkArAdike jo AdhIna ho rahe haiN| jo jitendriya haiM, AtmAke kalyANa karanemeM laganA cAhate haiM ve isapara lAta mArate haiN| isa prakAra Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita (tapasvIke viSayarAgakI nindaa)| 143 yaha rAjya bhI AtmakalyANake kartAoMko heya samajhanA cAhiye / yadi viSayabhAgoMke sukhArtha rAjyasaMpadA bhI prApta huI ho to bhI use choDakara buddhimAnoMko tapa hI karanA cAhiye / tapa AgAmI sukhoMkA kAraNa hai, rAjya vaisA nahIM hai / evaM tapase sAkSAt bhI jo sukha zAMti prApta hotI hai vaha rAjyase nahIM hosakatI hai / rAjyake taMtrase uparata va duHkhI honevAloMko bhI tapameM zAMti prApta hotI hai / tapa pAkara choDanevAlekI dazA dRSTAntadvArA dikhAte haiM:purA zirasi dhAryante puSpANi vibudhairpi| pazcAt pAdopi nAsmAkSIt kiM na kuryAdguNakSatiH // 139 // arthaH-jaba puSpoMmeM sugaMdha rahatA hai taba baDe baDe pratiSThita loga bhI use galekA hAra banAkara dhAraNa karate haiM aura devoMke mastaka taka bhI pahucAte haiM / ve hI puSpa jaba ki gaMdharahita murajhA jAte haiM taba u. tAra kara unheM phekanA paDatA hai / usa samaya yadi Dolane phiranekI jaga. hameM bhI ve puSpa paDe rahajAya to bure lagate haiM; pairoMse sparzanA bhI unakA anucita jAna paDatA hai / yaha saba guNakI hI mahimA hai / guNa na rahanepara kauna kisako pUchatA hai ? isI prakAra tapasvI bananepara jinakI de. vatA bhI Akara pUjA karate haiM, pairoMmeM paDate haiM; ve hI yadi tapase bhraSTa ho jAya to sabhI loga unheM ati niMdya samajhane lagate haiM / isase to vrata na dhAraNa kara pahilI hI avastha meM rahate to acchA thA / tapobhraSTako choTese choTA pAmara manuSya bhI nikRSTa samajhane lagatA hai / dekhoH he candramaH kimiti lAJchanavAnabhUstvaM, tadvAn bhaveH kimiti tanmaya eva nAbhUH / kiM jyotsnayA malamalaM tava ghoSayantyA, svarbhAnuvannanu tathA sati nAsi lakSyaH // 140 // arthaH-are caMdra, tU thoDAsA kalaMka kyoM dhAraNa kara rahA hai ? tujhameM jo cAMdanI hai vaha jagakA prakAza karatI hai aura tujhai bhI prakA Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmAnuzAsana. zita karatI hai| para sAtha hI tere doSako bhI prakAzita karatI hai / yadi cAMdanI na hotI to terA doSa kisIke bhI najara na paDatA / isa ujjvala prakAzake bIca choTese doSako bhI dekhakara loga tujhai doSI kahate haiN| isase to tU yadi sArA malina hI hotA to acchA thA / guNoM ke vIca paDA huA doSa sabhIkI dRSTi paDatA hai| yadi ketu yA rAhukI bhAMta tU pUrA malina hotA to kisIke bhI dekhanemeM na AtA / taba tujhai kauna burA kahatA thA ki yaha lAMchana yukta hai / kyA rAhu yA ketuko bhI loga kabhI kAlA, doSI, malina ityAdi kahate haiM ? nhiiN| bhAvArthaH-caMdrake samAna ujvala cAritra va jJAna guNako jagameM prakAzita karake yadi koI malina karale to use sabhI jana nindya kahane lagate haiN| sabhIkI dRSTi ujjvala guNoMke vIca dIkhanevAle doSapara paDatI hai / isase bhI adhika malinatAko dhAraNa karanevAlA gRhastha kisIko bhI khaTakatA nahIM hai / isaliye doSoM ke sAtha yadi guNa hoM to doSa jaga jAhira ho jAte haiM aura isIliye ve guNa usa manuSyake doSadarzaka honese na honekI apekSA bhI adhika aniSTa samajhanA cAhiye / taba ? vikAzayanti bhavyasya manomukulamaMzavaH / kherivAravindasya kaThorAzca gurUktayaH // 141 // arthaH-prathama to apane cAritrameM doSa lagAnA hI nahIM caahiye| kadAcit bhI mere vratoMmeM doSa na lagai yaha bhAvanA sadA manameM rahanI cAhiye / aura isIke liye guruoMke adhIna rahakara apanA kayANa karanA cAhiye jisase ki doSoMkA saMzodhana hotA rahai / guruoMkA yahI kAma hai ki ve ziSyoMke cAritrako vigaDane nahIM dete / jo ziSya apanA kalyANa karanA cAhate haiM be guruoMke dikhAe hue mArgako choDate nahIM haiN| 1 saMskRta TIkAmeM ise 142 veM naMbarapara kahA hai va 142 veM zlokako yahAM ( 141 veM kI jagaha ) kahA hai| Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita (gurukA kartavya ) / 145 jaba ziSyoMkI pravRtti sugamatAse sudharatI nahIM dIkhatI hai taba unake guru ati kaThora zAsana karake bhI doSoMko dUra karate haiN| thoDA . bhI doSa jinheM sahana nahIM hotA ve hI ziSyoMkA yathArtha hita kara sakate haiM / usa samaya yadi kaThora zAsanakI AvazyakatA dIkhatI hai to kaThora zAsana avazya karate haiM / usa zAsanako sunanA va dhAraNa karanA una ziSyoMko kadAcit sahana nahIM hotA ki jo AtmakalyANake pUrNa utsuka nahIM haiN| isIliye ve kabhI kabhI doSoMko chipAte haiM va kahe hue yathocita prAyazcittako bhI svIkAra nahIM karate haiN| paraMtu apanA kalyANa siddha karanekI utkaTa vAMchA rakhanevAle ziSyoMkA mana guruke kaThorase kaThora zAsanako sunakara va pAkara bhI adhika prasanna hI hotA hai| ThIka hI hai, dUsaroMko sUryake kiraNa cAhe kitane hI kharatara lagate hoM para kamala unheM pAkara praphullita hI hote haiM / jo aise ziSya haiM ve hI aMtameM apanA kalyANa sAdha sakate haiN| guruko bhI cAhiye ki vaha ziSyoM ke doSoMko chipAvai nahIM / dekho: doSAn kAMzcana tAnpravartakatayA pracchAdya gacchatyayaM, sArdhaM taiH sahasA mriyedyadi guruH pazcAt karotyeSa kim / tasmAnme na gurugurugurutarAn kRttvA laghUzca sphuTa, brUte yaH satataM samIkSya nipuNaM soyaM khalaH sadguruH // 142 // arthaH-jo guru ziSyoMke cAritrameM lagate hue aneka doSoMko dekhakara bhI unakI tarapha durlakSya karatA hai va mahattvake na samajhakara unheM chipAtA calatA hai vaha guru hamArA guru nahIM hai / ve doSa to sApha na hopAye hoM aura itanemeM hI yadi ziSyakA maraNa hogayA to vaha guru pIchese usa ziSyakA sudhAra kaise karegA ? isaliye vaha guru kisI kAmakA nahIM hai / jo duSTa vicArase hI kyoM na ho, para bar3I sAvadhAnIse dekhatA huA choTe choTe doSoMko bhI baDe baDe banAkara sadA prakAzita karatA hai vaha duSTa jana bhI hamArA zreSTha guru hai| kyoMki usase hamArA 19 Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmAnuzAsana. sudhAra honA saMbhava hai| jo ziSya haiM ve to ziSya hI haiN| ve yadi apanI sa~bhAla Apa na kareM to kucha Azcarya nahIM hai| para jo gurukA adhikAra pAkara bhI ziSyoMkA uddhAra nahIM karatA vaha guru ati nindya hai, ziSyoMke sAre pAtakoMkA vahI bhAgI hai| aura jo duSTa hokara bhI kisIke doSa pragaTa karatA hai vaha usakA parama kalyANa-kartA hai / usake pragaTa karanese vidyamAna doSa sudhAranekI cintA hone lagatI hai va AgAmI doSa na karanekI samajha hotI hai / isaliye doSa pragaTa karanevAle duSTase adhika aura kauna upakArI guru hosakatA hai ? saMsArameM kaThora vANI hI kyoM na ho para jisase hita prApta hosakatA hai vaha ati durlabha hai| dekhoH lokadvayahitaM vaktuM zrotuM ca sulabhAH puraa|| durlabhAH kartumadyatve vaktuM zrotuM ca durlabhAH // 143 // artha:-jisase dono lokoMkA kalyANa hotA ho aisA upadeza kahanevAle bhI pahale to bahuta the va sunanevAle bhI bahuta the| paraMtu tadanusAra AtmakalyANameM laganevAle taba bhI virale hI the| para Aja yaha bAta hai ki kalyANa karalenevAloMko dUra rakhiye; kahane sunanevAle bhI ati virala haiM / sunanevAloMmeM to sunane takakI ruci nahIM hai aura kahanevAle unakA mukha dekhakara bolanevAle haiM / isIliye Ajakala donoMkI kamI hai| yathArtha upadeza kaThora ho to bhI grAhya hai / dekhoHguNAguNavivekibhirvihitamapyalaM dUSaNaM, bhavet sadupadezavanmatimatAma'tiprItaye / kRtaM kimapi dhASTaryataH stavanamapyatIrthoSitai,ne toSayati tanmanAMsi khalu kaSTamajJAnatA // 144 // arthaH-guNadoSoMkI jAca karanevAle guru yA hitecchu janoMne jAcakara yadi apanemeM doSa hI doSa ThaharAye hoM to bhI samajhadAra manupyoMko utanA AnaMda honA cAhiye jitanA ki sadupadeza sunanepara hotA Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita (gurukA kartavya ) / 147 hai| kyoMki, sadupadeza sunakara jaisA kalyANa hosakatA hai vaisA hI apane sacce doSa sunanepara bhI kalyANa hosakatA hai / doSoMko vinA choDe kalyANa honA asaMbhava hai / aura doSa tabhI choDe jAsakate haiM jaba ki unheM jAna liyA jAya / apane doSoMko Apa jAnalenA kaThina bAta hai| isaliye jo koI dUsarA manuSya apane doSa batAde to acchI hI bAta hai| use vidvAn manuSya burA kyoM mAnane lagA ? hA~, kucha matalava sAdhanevAle ajJAnI manuSya yadi svArthavaza stuti bhI karate hoM to vaha stuti usa buddhimAnako na rucegii| kyoMki, vaha stuti svArthavaza jhUThI hI kIgaI hai| aura isIliye vaha eka unakI ghiThAI hai yA ati sAhasa hai; jo ki guNa na hote hue bhI ve stuti karate haiN| usako sunakara yadi saMtoSa va AnaMda mAnaliyA jAya to kalyANa honA kaThina hai / doSoMko samajhakara choDanese kalyANa hotA hai, guNoMmeM vRddhi hotI hai / para apanemeM guNa na hote hue bhI yadi kisI khuzAmadIke bolaneparase guNa mAnakara saMtoSa karaliyA jAya to apanA kalyANa va apanemeM guNoMkI vRddhi kaise ho sakatI hai ? isIliye ajJAnI garajU manuSyoMkI stutise buddhimAna manuSya prasanna kabhI nahIM hote / yadi koI ajJAnI manuSya isa matalabako na samajhatA ho to vaha avazya stuti karanevAloMpara prasanna hogA aura doSa dikhAnevAloMpara aprasanna hogaa| para yaha lAcArI hai| usake ajJAnakeliye hama kyA kareM ? acchA to jJAnIko karanA kyA cAhiye / tyaktahetvantarApekSau guNadoSanibandhanau / yasyAdAnaparityAgau sa eva viduSAM vrH|| 145 // artha:-jisa manuSyakI kisI kAryameM pravRtti phakta guNa-doSa dekhakara hotI ho, dUsarA stutinindAdi sunanekA kucha bhI prayojana usa pravRtti-nivRttimeM na ho, vahI zreSTha vidvAna manuSya hai| Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 AtmAnuzAsana. bhAvArtha:-kisI bhI kAryake karate samaya phakta guNadoSa dekhane cAhiye / jisase guNavRddhi va kalyANa hotA dIkhai vaha kArya karanA cAhiye aura jisase guNahAni va akalyANa hotA dIkhai vaha kArya kadAcid bhI na karanA cAhiye / vasa, itanA samajhakara, nindAstutikI kucha bhI paravAha na karake jo calatA hai vahI zreSTha jJAnI manuSya hai / usIke hAthase AtmakalyANa hosakatA hai / hitaM hittvA'hite sthitvA durdhIvuHkhAyase bhRzaM, ... viparyaye tayorodha tvaM sukhAyiSyase sudhIH // 146 // arthaH- Ajataka teremeM isI bAtakI kamI rhii| abhItaka tU jitane kAma karatA hai unameM yaha to dekhatA hI nahIM hai ki isase merA kalyANa hogA athavA akalyANa,-isake karanese merI sugati hogI athavA durgati ? phakta, nindA va stuti hote dekhakara sAre kAma tU karatA hai| isase hotA kyA hai ? aisA calanese tU AtmakalyANa va guNoMkI vRddhi nahIM kara sakatA hai aura na doSoMko choDa hI sakatA hai / taba ? tere hAthase hita to kucha ho nahIM pAtA kiMtu ahitameM pravRtti hotI hai| yaha saba tere ajJAnakI ceSTA hai / isIse tU ulaTA cala rahA hai aura isIliye Ajataka ati duHkhI horahA hai| aba tU isa nindA-stutike jhagaDeko choDakara hitAhitakI parIkSA kr| nindA-stutiko dekhakara calanese na to doSa hI chUTa pAte haiM aura na guNoMkI vRddhi hI ho pAtI hai / kevala pakSapAtameM phasakara doSoMkA saMcaya kiyA jAtA hai| isaliye isa ahitakArI vicAra va pravRttiko choDadenA cAhiye / yaha choDakara yadi apane hitakI tarapha dekhanA surU kiyA to sukha prApta hogA, dhIre dhAre doSa haTakara guNa baDheMge, aura eka dina asalI AtmakalyANa pUrA prApta hojAyagA / vaha hita yadi dekhanA ho to yahI hai ki svArthI logoMkI stutipara lakSya na dekara satpuruSoMdvArA dikhAye hue doSoMko chobanekA prayatna kiyA jAya / Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita (hitAhitakA vicAra ) / 149 ime doSAsteSAM prabhavanamamIbhyo niyamito, guNAzcaite teSAmapi bhavanametebhya iti yH| tyajastyAjyAna hetUn jhaTiti hitahetUn pratibhajana , sa vidvAn sadvRttaH sa hi sa hi nidhiH saukhyyshsoH||147|| artha:--rAgAdi va viSayabhogAkAMkSA, strIputrAdikoMke sAtha aTUTa prema, ye saba doSa haiM; kyoMki, inake hote manuSya nirAkula nitya sukhI nahIM hosakatA hai / jo aniSTajanaka yA ahitasAdhaka hotA hai vahI doSa samajhA jAtA hai / strIputrAdike sAtha prema va viSayabhogAkAMkSAdika, ye satra AkulatA, ajJAna, buddhivipAsAdi utpanna karate haiM jisase ki jIvoMko thoDAsA bhI cena nahIM milasakatA hai| isIliye ye doSa haiM / ina doSoMko upajAnevAle azubha-khoTe karma rahate haiN| unhI karmoMke tIvra udayase jIvoMmeM rAgAndhatA utpanna hotI hai| . aba dekhiye guNoMkI tarapha / AtmajJAnAdi va ekAkI rahakara AtmIya sukhAnubhava karanA, viSayoMse mana udAsa honA yA vItarAga ceSTA utpanna honA, ye saba guNa haiM / jisase AtmA sAkSAt va paraMparayA asalI sukhI zAMta hosakatA hai usIko guNa kahAjAtA hai| AtmajJAnAdike pragaTa hote hI jaMjAla, jo ki duHkha va AkulatA baDhAnevAle haiM unase AtmA uparata hotA hai aura isIliye kAla pAkara nityAnaMdakA bhoktA bana jAtA hai / isaliye AtmajJAnAdiko guNa mAnA jAtA hai / ina guNoM kI utpatti mithyA duHkhadAyaka kukarmoke upazAMta va kSINa honepara hotI hai| ___ isa prakAra jisa manuSyako ina doSa-guNoMkI va doSa-guNoMke kAraNoMkI kAryakAraNa zrRMkhalA nizcita ho cukI hai use choDane lAyaka doSa va doSake hetu choDane cAhiye aura svIkAra karane lAyaka guNa va guNoMke kAraNa svIkAra karane cAhiye / jaba ki manuSya isa bAtako samajha cukA ho to inake tyAga va svIkArameM kucha bhI vilamba na karanA Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 AtmAnuzAsana. cAhiye / jo aisA karatA hai vahI sadAcArI va jJAnI samajhanA cAhiye aura usIko aTUTa sukha va kIrti prApta hosakatI hai| saccA buddhimAn kauna ? sAdhAraNau sakalajantuSu vRddhinAzI, janmAntarArjitazubhAzubhakarmayogAt / dhImAn sa yaH sugatisAdhanaddhinAza, stadvayatyayAdvigatadhIraparobhyadhAyi // 148 // artha:--jo apanA hita siddha kara sakatA hai va karaletA hai evaM ahitako dUra kara sakatA hai vaha buddhimAn samajhA jAtA hai / jo aisA nahIM kara sakatA hai use loga mUrkha samajhate haiM / yaha bAta ThIka hai, paraMtu hita va ahita hai kyA ? janasAdhAraNameM dhana daulata, viSaya bhogAdikI sAmagrI, strI-putrAdikI pUrNatA va anukUlatA, ye saba hita samajhe jAte haiN| daridratA, viSayabhogoMkI kamI, ityAdiko loga ahita kahate haiM / dhana daulata vagairaha hitako jisane acchI taraha sAdhaliyA ho vaha buddhimAn samajhA jAtA hai aura jo aisA nahIM kara sakatA vaha mUrkha mAnA jAtA hai / para yathArthameM dekhanese mAlUma hogA ki dhana daulatase saccA hita nahIM ho sakatA aura daridratA banI rahanese kucha ahita nahIM ho sakatA hai / dhana daulata vagairaha jo ki hitAvaha mAne jAte haiM ve saba karmakI mAyA haiN| zubhAzubha jaise karmakA jisa samaya udaya hotA hai usa samaya vaise acche bure saMbaMdha Akara milate haiM / manuSya kitanA hI buddhimAn kyoM na ho paraMtu karma azubhakA udaya rahate hue dhana daulata kabhI nahIM kamA sa. katA hai / yadi karma zubhakA udaya ho to mUrkha manuSyake pAsa bhI dhana daulata ikaTThI ho jAtI hai / taba ? isameM prayatna karanA kevala kahanemAtra hai / dhana daulata vagairaha sArI aihika vibhUtikA samartha kAraNa dekhanA ho to eka mAtra zubhAzubha karmodaya hai / isaliye kisIko dhanI va garIba dekhakara buddhimAn va mUrkha mAnanA sarvathA bhUla hai / dhana daulata Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita (kalyANake sAdhanoMkI kamI) 151 vagairahake ikaDe karalene na karalenese koI buddhimAn va mUrkha nahIM hosakatA aura na isako hitAhita siddha karaliyA hI mAnanA ucita hai| ye bAteM sabhI jagameM ekasamAna haiN| eka hI manuSya kabhI dhanI kabhI nirdhana banA huA dekhanemeM AtA hai / isaliye itanI unnatike hone na honese saMtoSa va duHkha bhI na mAnanA cAhiye / taba ? sugatikA sAdhana karanA aura usake anukUla sAdhanoMkA saMgraha karate hue bAdhaka kAraNoMko haTAnA yaha buddhimAnI hai / aura aisA jisase nahIM bana sakatA hai use mUrkha kahanA cAhiye / yahI asalI hita hai| isase jIva zAzvata sukhI banatA hai / saMsArake kSaNika sukha va unake sAdhanoMkA saMgraha karalenese kona buddhimAn , buddhimAn kahegA ? ___ kaliyugameM dharmakI rakSA honA kaThina hai / dekhoHkalau daNDo nItiH sa ca nRpatibhiste nRpatayo, nayantyarthArtha taM na ca dhanama'dostyAzramavatAm / natAnAmAcAryA na hi nataratAH sAdhucaritA,stapastheSu zrImanmaNaya iva jAtAH praviralAH // 149 // arthaH-isa kaliyugameM nItimArgakI pravRtti kevala daMDake adhIna horahI hai / daMDake sivA, dUsare koI bhI upAya manuSyako nItimArgapara rakhanekeliye samartha nahIM haiM / daMDa dekara supathapara lAnA yaha rAjAoMkA kAma hai / aura rAjAoMkA yaha hAla hai ki jahAMse dhana daulata milatI dIkhatI hai vahAM ve apanA dhyAna lagAte haiN| sAdhu vicAre nirdhana / unhoMne dhana pahilese hI choDa diyA hai / taba ? unheM nyAya mArgapara calAnekI cintA rAjAoMko kyoM ho? ve samajhate haiM ki sAdhuoMko nyAyamArgapara calAnekA kaSTa uThAnepara bhI hameM milanevAlA kyA hai ? kucha nhiiN| isa prakAra rAjAoMse to sAdhuoMkA sudhAra honA kaThina hai / aba yadi sAdhuoMke sudhArakA dUsarA koI mArga hai to eka unake guru / Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 AtmAnuzAsana. yadi unake guru cAheM to apane ziSyoMkA sudhAra sahajameM karasakate haiN| koI bhI sAdhu ho, vaha kisI na kisI saMghAdhipati gurukA ziSya bana nepara sAdhu ho pAtA hai / isaliye yadi guruoMko sAdhuoMkA sudhAranA iSTa ho to sahajameM sAdhumArga zuddha hosakatA hai aura sabhI sAdhu apane ucita sacce kalyANake sAdhanevAle bana sakate haiM / paraMtu guruoMse bhI sAdhuoMkA sudhAra honA Aja kaThina hogayA hai / kyoM ? guru namaskArapriya hone lage / jo namaskAra, stuti, bhakti karatA ho usIke vaza ho jAte haiM / ve cAheM jaisA use svacchanda calane dete haiM / aura jo namaskArAdi kama karatA hai use sacce mArgameM rahate hue bhI bAdhita karate haiN| aura apane Apa mArga zodhakara calanA kaThina hai| isa prakAra dekhanese mAlUma hogA ki dharmamArgakA sudhAra Aja kaThina hogayA hai / zaktise dharmakI rakSA karanevAle rAjA va guru / paraMtu ye dono hI Aja dharmamArgake sudhAranemeM dattacitta va tatpara nahIM haiN| aisI avasthAmeM dharmakA hAsa va sAdhuoMke manacAhe mArga bana jAnA sugama bAta hai / aise samayameM ulaTA usIko Azcarya mAnanA cAhiye ki koI eka do sAdhu apane mArgapara cala rahe hoM / yadi ve bhI bahuta hI acche AcaraNake sAtha raha rahe hoM to aura bhI adhika Azcarya samajhanA cAhiye / para sAtha hI yaha bhI samajhanA cAhiye ki guruoMkI bhakti va AjJAkA pAlana karanA bhI parama karzavya hai / dekhoH ete te munimAninaH kavalitAH kAntAkaTAkSekSaNa,raGgAlanazarAvasannahariNaprakhyA bhrmntyaakulaaH| saMghartuM viSayATavIsthalatale svAn kApyaho na kSamA, mA brAjInmarudAhatAbhracapalaiH saMsargamebhirbhavAn // 10 // arthaH-kitane hI manuSya kisI kAraNavaza yA zmazAnavairAgya hojAnepara ekAdha vAra sAdhukA veza to dhAraNa karalete haiM paraMtu striyoM ke vakra avalokanako jaba sahana nahIM karasakate taba atyaMta vyAkula ho Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita (bhraSTa sAdhuoMkI durdshaa)| 153 jAte haiM-citta ThikAnepara nahIM rhtaa| striyoMkA vakrAvalokana bANase bhI adhika jAkara hRdayameM cubhane lagatA hai / kAmI manuSya zarIrameM zara praveza kara jAnepara pIDita hue hariNakI taraha usa vedanAke mAre idharase udhara phirate haiN| zara praveza kara jAnepara hariNa jaise jaMgalabhara bhaTakatA hai para use kahIM bhI zAMti prApta nahIM hopAtI; isI prakAra ye kAmapIDita bhraSTa sAdhu viSayATavImeM cAroM tarapha bhaTakate haiM para kahIM bhI zAMti prApta nahIM kara sakate / jaba kAmakI tIvra vedanA hRdayameM pragaTa hotI hai taba kisI manoharase manohara bhogameM bhI cita jamatA nahIM hai| vAyuke vegase idhara udhara uDanevAle meghoMkI taraha kAmavedanAse duHkhI hue ve sAdhu kahIM bhI sthira nahIM hote / vrata-saMyamAdikoMse to calAyamAna hote hI haiM paraMtu phira bhI sthiratA prApta nahIM hotI hai / samyagdRSTi gRhastha avratI rahakara ati AnaMdita va zAMta sukhI rahatA hai; para kAmapIDita sAdhu avratI gRhasthoMse bhI ati hIna dazAmeM prApta ho jAte haiN| bahirAtmA mithyAdRSTiyoMkI taraha ajJAnI va viSayAdhIna tathA azAMta bana jAte haiM / yaha saba hokara bhI ve jabataka sAdhuvezako choDate nahIM tabataka lAja yA apamAnake bhayase apanI ginatI sAdhuoMmeM hI karAte haiM, apaneko sAdhu kahAkara prasanna hote haiM / aise bhraSTa sAdhuoMkA UparI sAdhuveza dekhakara bahutase bhole bhavya jaMgalI kabUtaroM kI taraha unameM jAkara mila jAte haiM aura dhIre dhIre unhIMkese bana jAte haiM / isaliye are bhAI, tujhe samalakara rahanA cAhiye / tU unameM jAkara kahIM mila na jAnA / nahIM to rahA sahA saba calA jAyagA / tU jabataka ati prabuddha nahIM hotA tabataka yatheSTa apanI pravRtti mata kara / aisI avasthAmeM tujhai guruoMkI caraNaraja choDakara svacchanda kahIM kabhI na bhaTakanA cAhiye / guruoMkI sevA bhakti va AjJA pAlanese hI terA kalyANa hogaa| tU svayaM apaneko sa~bhAla nahIM sakatA hai / sabhI sAdhAraNa sthitike sAdhu apanI caryA Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 AtmAnuzAsana. zuddha banAnekeliye svayaM samartha nahIM ho sakate haiN| aura aise hI sAdhu prAya vahuta hote haiM / isaliye guruoMke Azraya sivA una sAdhuoMko kabhI svataMtra rahanA na caahiye| sAdhuoMkA asalI svarUpaHgehaM guhA paridadhAsi dizo vihAyaH, saMyAnamiSTamazanaM tpsobhivRddhiH| prAptAgamArtha tava santi guNAH kalatra,maprAthyettirasi yAsi vRthaiva yAcyAm // 151 // arthaH--granthakartA sAdhuoMko kahate haiM ki tuma pUre svataMtra ho / tujheM kisI bhI cIjakI aisI jarUrata nahIM hai ki vinA kahIMse saMgraha kiye, tulArA kAma na calai / dekhoH tuhmArA gharakA kAma guphAoMse calatA hai; tujhe ghara bAMdhanekI AvazyakatA nahIM hai / tuma digaMbara bana gaye isaliye AjU bAjUkI dizAoMke sivA paharanekeliye anya vastroM ke saMgraha karanekI garaja nahIM rhii| AkAza hI tumAreliye vAhana hai / usImeM basakara cAheM jahAM vicaro / tapakI atyaMta vRddhi karanese tuhmArA manovAMchita bhojana pUrA hosakatA hai / iSTa bhojana karanese bhUkha naSTa hotI hai / vaha bhUkha tujhe kevala tapakI hai / tapako khUba baDhAo yahI tumArA kartavya hai; nAka bhojanakI ciMtAmeM samaya bitaanaa| cAritrAdi aneka guNa jo tujheM prApta hue haiM unhIMmeM tujheM strIse bhI adhika rata honA cAhiye / jinheM guNa prApta nahIM hopAte ve apanA mana striyoMmeM ramAte haiN| para jinheM uttamottama sacce kalyANakArI bheda-jJAnAdi guNa prApta hocuke haiM unakA mana jaisA una guNoM meM Asakta hosakatA hai vaisA kahIM nahIM hosakatA / isaliye unako strIse bhI adhika manoraMjaka, guNa samajhane cAhiye / . aba ta yadi vicArakara dekhai to tereliye eka bhI aisI cIjakI jarUrata nahIM ki jisake vinA tere kaNyANa sAdhanekI pravRtti ruka Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI -bhAva sahita ( yAcakakI nindA ) / 155 jAya / tU yadi kahIM se kucha bhI kabhI na mAMganA cAheM to terA kAma cala sakatA hai / pratyuta, na mAMganepara hI yaha terI dazA prazaMsAyogya va kalyANa sAdhanevAlI hosakatI hai / yadi tene yAcanA karanekA vicAra kiyA to terA AtmA malina va dIna bana jAyagA jisase ki tere kalyANa meM bAdhA upasthita honA saMbhava hai / jo manuSya apaneko utkRSTa va samartha samajhakara kisI uttama dhyeyako sAdhanA cAhatA hai vahI usa abhISTa manoratha ko pUrA karasakatA hai / yAcanA karane vAlA apane ko asamartha dIna samajhane lagatA hai isaliye usake hAtha se utkRSTa dhyeya pUrA nahIM ho pAtA / jaba ki tene apanA mokSarUpa sarvotkRSTa dhyeya samajhaliyA hai to vRthA yAcanA karake tU dIna kyoM banatA hai ? tU svayaM samartha hosakai isIliye guruoMne terA kalyANamArga sarvathA svataMtra karadiyA hai / isaliye yadi tujhe jaMjAloMse mukta honA hai to kisI bhI cIjakeliye kisIse vRthA yAcanA mata kara / dekha, - paramANoH paraM nAlpaM nabhaso na paraM mahat / iti bruvan kimadrAkSau dInAbhimAninau / / 152 // artha:- kitane hI manuSya choTIse choTI cIja paramANuko kahate haiM va AkAzako baDe se baDA mAnate haiM / paraMtu unakA yaha kahanA tabhItaka TikasakatA hai jabataka ki unake sAmane dIna va abhimAnI Akara khaDe na hue hoM / jo yAcanA karatA hai vaha dIna kahAtA hai aura jo kaisA bhI kaSTa Anepara yAcanA nahIM karatA vaha abhimAnI hai | abhimAnI AkAzase bhI baDA, gaMbhIra, mahAn dIkhatA hai aura dIna paramANuse bhI tuccha bana jAtA hai / dInake vicAra va AtmA saMkucita ho jAte haiM / isIliye use loga ati tuccha samajhate haiM aura vaha Apa bhI apaneko ati tuccha mAnatA hai / abhimAnI jo ki kabhI yAcanA nahIM karatA, vaha apane vicAroMko va AtmAko pUrA vikasita va prasanna rakhatA hai / usakI prasannatA va gaMbhIratAkA 1 ' mahat paraM ' aisA bhI pATha 1 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 _AtmAnuzAsana. anumAna bhI nahIM kiyA jA sakatA hai / yadyapi dInatA va abhimAnake sAtha paramANu va AkAzake vistArakI tulanA ThIka ThIka baiThatI nahIM hai to bhI tucchatA va baDhappanakI sImA dikhAnekeliye idhara paramANuko udhara AkAzako lekara atizaya pragaTa kiyA hai / Atmaci - jo na ho jAtA hai vaha sabhI prakAra se asamartha bana jAtA hai aura jo abhimAnI yA manasvI hotA hai vaha hara kAmako pUrA kara sakatA hai / dharma prApta karanekA artha kyA hai ? yahI ki, AtmA vAstavika kisI bAtakA garajU nahIM hai| para loga isa bAtako bhUla rahe haiN| loga apane ko jahAM jitanA parAdhIna samajhate haiM vahAM ve utane hI adharmI haiM / AtmAko jahAM jitanA svataMtra banAyA jAtA hai vahAM utanA hI dharma hai / jaba ki sabhI viSayoMko anAvazyaka samajhakara tavanameM mana ho jAnA hai taba to pUrA svAvalaMbana prApta honese pUrA hI dharma hai; paraMtu jaba ki udyoga dhaMdA Adi karake AtmAko apane Apa nirvAha karane ke samartha samajhanA hai taba bhI utanA dharma hI hai| kyoMki, AtmAko jitanA jitanA parataMtra mAnA jAtA hai utanA hI utanA AtmA karmabaddha hotA hai aura jitanA jitanA svayaM samartha mAnA jAtA hai utanA hI utanA AtmA karmase bhI mukta hotA hai / viparyAsataddhikA honA hI karmabaMdhanakA kAraNa hai / isIliye dIna, pApI va abhimAnI, dharmAtmA mAnanA paDatA hai / kyoMki dIna yAcanAke vinA apanA nirvAha na samajhakara parake adhIna hotA hai aura abhimAnI vahAM para svAghIna rahakara nirvAha karalenA sulabha samajhatA hai / isIliye yahAM abhimAnakA artha garva na samajhanA cAhiye / I 1 yAcitugauravaM dAturmanye saMkrAntamanyathA / tadavasthau kathaM syAtAmetau gurulaghu tadA // 153 // artha : - yAcanA karanevAlA va dAna denevAlA, puruSa dono hI samAna haiM / kisIkI bhI jAta-pAMta yA lakSaNa AkAra bhinna nahIM haiM / 1 Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita ( yAcakakI nindA ) / 157 to bhI dAna dete samaya dAtA to ati mahAna dIkhane lagatA hai aura yAcanA karanevAlA ati tuccha dIkha paDatA hai| isakA kAraNa zAyada yaha ho ki usa samaya yAcakakA gaurava yA mahattva dAtAkI tarapha palaTa kara pahuca jAtA hai / yadi aisA na hotA to yAcakakA itanA tuccha bananA va dAtAkA itanA gaurava baDhanA asaMbhava thaa| isameM dUsarA koI kAraNa hI nahIM dIkhatA hai / dono samAnajAtIya manuSya hokara bhI yAcanAmAtra yAcakakA gaurava kama karanevAlI hai / jitanI idhara laghutA prApta hotI hai utanA hI udhara dAtAkA gaurava baDhatA hai / ina donoMkI avasthAkA dRSTAntaHadho jighRkSavo yAnti yAntyUrdhvamajighRkSavaH / iti spaSTaM vadantau vA nAmonAmau tulAntayoH // 154 // artha:-tarAjUke jisa palaDemeM kucha cIja rakhadI jAtI hai vaha nIcA hojAtA hai aura jo khAlI rahatA hai vaha UMcA hojAtA hai / isase yaha matalava samajhanA cAhiye ki yAcanApUrvaka lenevAlekI bhI yahI dazA hotI hai| jo yAcanA karake letA hai vaha adhogati-narakakA pApa saMgraha karake nIce calA jAtA hai / aura jo bhogake viSayoMse udAsa rahatA hai, kabhI kisIse kucha yAcanA nahIM karatA hai vaha pApoMke bojhese halakA rahatA hai / aura isIliye vaha svarga yA mokSakeliye marakara Urdhva gamana karatA hai| yadyapi yAcanA karanA sabhIkeliye burA hai para, sAdhuoMkeliye to yAcanA karanekI sarvathA hI manAI hai| ve kisIse yAcanA nahIM krte| yadi unakI AvazyakatAnusAra koI anna auSadha tathA pustakAdi unheM deMda to be lete haiM, nahIM to nahIM / yadi kisI bhaktakA unakI tarapha mahInoM bhI lakSya na jAya to bhI ve duHkhI nahIM hote; yAcanA karaneko tayAra nahIM hote / unakI dhIratA baDese baDA kaSTa AjAnepara bhI DhalatI nahIM hai| ve apaneko itanA adhika svataMtra banA lete haiM tabhI to unakI mukti isa saMsArase zIghra hosakatI hai| Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 AtmAnuzAsana. dhanakI nindAHsasvamAzAsate sarve na svaM tat sarvatarpa yat / arthivaimukhyasaMpAdisasvatvAnisvatA varam // 155 // arthaH-are yAcakoM, dhanakI cAha to sabhIko hai / sabhI koI dhanIkI tarapha AzA lagAte haiN| paraMtu kisIke pAsa dhana kitanA hI huA to bhI kyA sabhIkI icchA usase pUrI ho sakatI hai ? nahIM / aura bahutase dhanI to aise hote haiM ki jo dhana hote hue bhI kisIko denA hI nahIM cAhate haiM / isaliye tuhmArI icchA kabhI pUrI nahIM hosakatI hai / isIliye tuma apanI daridra avasthAmeM hI saMtoSa kro| tuma to yAcanA karate samaya tuccha bana hI jAte ho, para jisako dhanI samajhakara tuma yAcanA karate ho vaha yadi tujhArI icchA pUrNa na kara sakatA ho to usa dhanIse tuma nirdhana hI acche ho| bhAvArtha:-tumako yAcanA karanepara bhI sadA saphalatA prApta nahIM ho sakatI hai / isaliye tumako cAhiye ki yAcanA karake apane gauravako naSTa na karo / viSayoMkI daridratA rahanepara bhI tuma usImeM saMtoSa karo / dhanI kahalAkara bhI jo nirdhana dIna yAcakakI icchA pUrNa nahIM kara sakate, unameM va yAcakoMmeM aMtara hI kyA rahA ? isIliye unakA dhana pAnA nirarthaka hai| AzAkhaniratIvAbhUda gAdhA nidhibhizva yaa| sApi yena samIbhUtA ta te mAnadhanaM dhanam // 156 // artha:--AzA yaha itanA bar3A gaharA khaDDA hai ki kuberakI sArI nidhiyoMse bhI pUrA bhara nahIM sakatA hai / yadyapi kitanA hI kharca karanepara nidhiyoMkA bhI thAha nahIM laga pAtA paraMtu ve nidhiyeM prApta ho. 1 taM dhigastuM kalayanApa vAJchAmArthavAgavasaraM sahate yH| ( naiSadhaca0) arthAta, yAcanA karanevAlakA matalaba samajha kara bhI jo yAcanA sunane takako pratIcchA karatA hai yadi usIko dhikkAra hai to yAcakako vApisa karanevAlekI nindAkA to ThikAnA hI kyA hai ? Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita (AzA chUTanekA upAya) 159 jAnepara bhI tIvra lobhI manuSyakI AzAkI pUrti nahIM hotI hai / cAhe jitanA dhana saMpatti lobhIko mila jAya para usakI tRSNA baDhatI hI jAtI hai / isIliye yaha AzArUpa khaDDA athAha hai| taba phira cAhe jitanI yAcanA yA kamAI kI jAya para, AzA rakhate hue saMtoSa nahIM mila sakatA hai / isIliye yaha dhana kisa kAmakA hai ki jisase saMtoSa hI nahIM ho pAtA / hA~, mAna-dhanase arthAt yAcanA choDakara yAcanAse hone vAlI tucchatAko haTAkara, gauravakI rakSA karanese saMtoSa avazya prApta ho sakatA hai / isa prakAra dekhanese mAlUma hogA ki manasvitAse AzArUpa khaDDA bhara jAtA hai / isaliye jo nidhiyoMse bhI nahIM bharA gayA vaha AzArUpa khaDDA jisa mAnarakSArUpa dhanane barAbara bhara diyA vaha mAnadhana hI asalI dhana hai / isaliye apane mAna gauravakI rakSA karanA sabhIkA kartavya hai| aashaakhniggaadheymdhHkRtjgttryaa| utsaryotsargya tatrasthAnaho sadbhiH samIkRtA // 157 // arthaH- jisa AzArUpa khaDDako nidhiyoM se bhI kisIne bhara nahIM pAyA, jisake sAmane tIno loka bhI thoDe dIkhate haiM-tIno loka bhI jisake eka konemeM samA sakate haiN| itanA vaha AzAgata gaharA va vistIrNa hai / isakI pUrti baDe baDe cakravartI sarIkhoMse nahIM huI / yadi kI to, nirdhana sAdhuoMne kii| yaha AzcaryakI bAta hai| unhoMne vicAra kiyA ki yaha AzAgata kina cIjoMse utpanna hotA hai ? to mAlUma huA ki dhana daulata vagairaha viSaya-sAmagrI isako utpanna karatI hai / vasa, sAdhuoMne eka eka sAmagrIko uThA uThA kara pheMka diyA / aba AzA-garta kahAMse raha sakatA hai ? vasa, AzAgarta sahajameM hI barAbara hogyaa| ahoM, yadi koI manuSya jalatI huI Agako bujhAnA to cAheM aura lA-lAkara usameM IMdhana DAlatA jAya; to kyA vaha Aga kabhI bhI thaMDI paDegI : nahIM / usake bujhAnekA ekamAtra yahI upAya hai.ki jo Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 AtmAnuzAsana. iMdhana Agase dUra par3A huA hai use to dUra hI rakkhA jAya aura jo IMdhana Agake pAsa paDA hai va jisameM Aga lagatI jAtI hai use uThA uThAkara vahAMse dUra pheMkA jAya / to saMbhava hai ki dhIre dhIre Aga bujha jaaygii| isI prakAra saMsArake ajJAnI jana kyA karate haiM ki AzAmeM paDe hue viSayoMko haTAnekA prayatna na karake AzAko kama karanA cAhate haiN| jo viSaya sAmane dIkha paDate hoM unhIse AzA pradIpta hosakatI hai / AzAko isa prakAra pradIpta karanevAle maujUda viSayoM ko haTAnA to dUra hI rahA kiMtu jo viSaya svapnameM bhI saMbhava nahIM hosakate unako ikaTThA karanekI khaTapaTameM lagate haiM / jaba ki na maujUda cIjoMko bhI lA-lAkara apane sAmane ikaTThA kiyA jAya to AzA ulaTI bhaDakegI yA kama hogI ? ajJAniyoMkI isa ulaTI ceSTAse AzA kama kaise hosakatI hai ? hA~, jina jJAniyoM ne isake naSTa karanekA upAya samajhaliyA unhoMne aprApta viSayoMke saMgraha karanekI icchA to choDa hI dI paraMtu usa AzAke vIca paDe hue viSayoM ko bhI eka eka karake pheMkanA surU kiyA jisase ki unakI AzA nirmUla naSTa hogaI / ajJAniyoMko jahAM ki yaha dIkhatA thA ki isake vinA to kAma cala hI nahIM sakatA hai; isIliye isakI to AzA chUTanA asaMbhava hai; ve cIjeM bhI jJAniyoMne apane manameMse nikAla kara pheMka diiN| dekhiyeH vihitavidhinA dehasthityai tapAsyupahaya,nazanamaparairbhaktyA dattaM kacit kiyadicchati / tadapi nitarAM lajjAhetuH kilAsya mahAtmanaH, kathamayamaho gRhNAtyanyAn parigrahadurgrahAn // 158 // arthaH- AzA jabataka nahIM chUTatI tabataka rAga dveSa naSTa nahIM ho sakate haiM / rAgadveSake nAza kiye vinA karmabaMdhanase chUTakara mukta honA asaMbhava hai / isIliye jJAnI puruSa AzAko nirmUla naSTa karane meM Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita (vairAgyavRddhikA krm)| 161 lagate haiM / jina vastuoMke vinA prathama avasthAmeM bhI kAma cala sakatA hai utanI vastueM to ve eka-dama choDa dete haiM / jaise dhana daulata, strIputra, vasana aabhuussnn| rahA eka zarIra, eka AhAra va rAgAdi aMtaraMga saMskAra / para ve inakA bhI nAza karanA dhIre dhIre surU karate haiM / prathama AhArako tyAgate haiM aura pIche aMtaraMga sNskaaroNko| ina donoMkA nAza hote hI zarIrakA nAza kucha samaya vAda Apa hI ho jAtA hai / kyoMki, zarIrake paidA karanevAle va rakhanevAle karma-kAraNoMkA jaba nAza ho jAtA hai taba zarIra-kAryakA TikAva kaise raha saha sakatA hai ? vasa, usa samaya jIva jagake jaMjAloMse pUrA pUrA chUTakara akhaMDa zAMti-sukhameM magna hotA hai / paraMtu jabataka AhAra choDakara apane balapara ThaharanekI zakti va abhyAsa prApta nahIM huA tabataka AhAra grahaNa karanA paDatA hai| to bhI usake svIkAra karanemeM sAdhu itanA pratibaMdha yA kaida lagA lete haiM ki jisase usameM atyaMta Asakti na baDhe kiMtu dhIre dhIre usase chuTakArA milatA jAya / dekhiye: svayaM karanA nahIM, dUsaroMse kahakara karAnA bhI nahIM tathA usa AhArake tayAra honekI icchA bhI na rakhanA; athavA usameM apanI saMmati bhI prakAzita na karanA / ityAdi jo jo AhArake lenekI vidhi kahI gaI hai usa sarva vidhike anusAra milanepara sAdhu AhAra lete haiN| aura phira bhI aisA AhAra lete haiM ki zarIra rakhakara tapa khUba krske| dUsare loga deM aura bhaktipUrvaka deM to lete haiM, nahIM to nhiiN| ve yAcanA karake lenA nahIM cAhate va denevAlekI icchA na rahate hue davAva DAlakara bhI lenA nahIM cAhate haiM / isapara bhI aisA nahIM karate ki sadA usIkI ciMtAmeM lage haiN| kiMtu kadAcit va kAcit AhAra lete haiN| vaha bhI tava ki, jaba kAma calatA nahIM dIkhatA / aura jaba lete haiM taba bhI peTa bharakara nahIM khAte kiMtu thoDAsA, jisase ki dharmakArya tapazcaraNAdi karanemeM bAdhA va pramAda na ho| itanA hokara bhI jabataka 21 Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmAnuzAsana. 162 vaha pUrA chUTa nahIM pAtA tabataka unheM isa bAtakI lajjA vanI rahatI hai ki hamArI svataMtratA honemeM itanI kamI hai ! aba kahiye, aisA mahAtmA thoDI aura bhI kanaka vasanAdi ArAmakI cIjeM apane pAsa rakha sakatA hai aisA mAnanA kitanA anucita hai ? vaha AhArake sivA aura cIjoM ko, jinase ki dharmAcaraNameM koI sahAyatA nahIM milatI, kevala kAyaratAvaza kaise rakhasakatA hai ? parigraha eka pizAcake samAna jIvoMko unmatta va ajJAnI banAnevAlA hai| isaliye vaha jitanA chUTa sakatA ho utanA hI acchA hai| sAdhu yA muni, yati, tapasvI, bhikSu, ityAdi nAma chaThe guNasthAnavI manuSyake haiM / kramase jaisA jaisA rAga-dveSa kama hotA jAtA hai vaise hI ye guNasthAna Upara Uparake mAne jAte haiN| pahale guNasthAnameM AtmajJAna na honese viSayoMke sAtha jo atyaMta rAgAndhatA rahatI hai jise ki ' anaMtAnubandhI' aisA kahate haiM; vaha chUTate hI AtmajJAna va sAtha sAtha viSayarAgoMkI zithilatA ho jAtI hai / vasa, isIko cauthA guNasthAna kahate haiN| isameM AjAnepara bhI viSayoMse parAGmukhatA aisI nahIM hopAtI ki jise koI dUsarA samajha ske| para to bhI viSayoM meM jo gADha andhatA pahile rahatI thI vaha aba nahIM rahatI va AtmAkA kucha sAkSAtkAra bhI hone lagatA hai / yaha mukta honeke kramakA prathama darjA hai| mukta honekeliye suruAta yahIMse paDatI hai / ise avRta samyagdRSTI kahate haiN| jaba jIvakI nivRtti kucha aura bhI adhika baDhatI hai taba guNasthAna pAMcavA hojAtA hai / isameM surUse hI ve cIjeM chUTane lagatI haiM ki jinako choDakara bhI manuSya duniyAke sahavAsameM raha sakatA ho / jaise, anyAyakI pravRtti, strI, vyApAra-dhaMdA, hAthase bhojanAdi karanA, phira apane putrAdikoMko vyApArAdikI saMmati denA va apane gharakA nivAsa, bhojanakeliye pUchanepara kisIko AjJA denA, va sAtha Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita (vairAgyavRddhikA krm)| 163 bulA lejAnevAleke sAtha bhojana karanekeliye cale jAnA; ve bAteM kramase chUTatI jAtI haiM / yahAMpara jisakI pravRtti duniyAmeM sarvathA nahIM hai vaha bAta sadha nahIM pAtI / jaise ki, duniyAmeM koI bhI nagna hokara rahatA nahIM aura duniyAkaliye yaha asahya bhI hai / sarva prakArake vAkI rAgAMza chUTa sakate haiM para nagnatAkI lajjA duniyA meM chUTa nahIM pAtI / vasa, isaliye isa darjemeM rahanevAlA bhI cAheM vastroMko parigraha va heya samajhatA hai para choDakara nagna honekA sAhasa to bhI nahIM kara sktaa| isIliye pAMcave guNasthAnavAlA jIva duniyAke bhItara rahanevAlA gRhastha samajhA jAtA hai| duniyAkI taraphase veparavAhI jaba ho jAtI hai taba pheMkane lAyaka una sabhI cIjoMko manuSya pheMka detA hai ki jinakA saMbaMdha kevala zarIrarakSAkeliye va ArAmakeliye hai| to bhI malamUtrAdise sparza na karake zuddha rahanA yaha vyavahAra-dharma hai| isaliye kabhI kabhI mala mUtrAdikI hAjata honepara dhokara zarIrako zuddha banAlenekI icchAse zuddha jalakA eka sAdhAsA lakaDIkA vartana rakhanekI maMda icchA usa avasthAmeM bhI jIvako rahatI hai / isako rakhanA kisI tIvra rAga-dveSakA kArya nahIM hai| vastrakA rakhanA isase bahuta baDI tIvra kAmavedanAkI parAdhInatAko sUcita karatA hai, jo ki saMsAra sthira rakhanekI jaDa hai| isIliye nirvikAra ceSTA hojAnepara vastra rakhanekI AvazyakatA nahIM rhtii| vaha manuSya ekAkI jaMgaloM meM rahane lagatA hai| isako chaTThA guNasthAna kahate haiM / aisI avasthAmeM viraktatA to itanI baDhajAtI hai ki zarIrako bhI ve alaga karadeM / paraMtu zarIra pheMkA nahIM jAtA isaliye usako sAtha lekara rahanA paDatA hai / tapazcaraNake dvArA AtmAko svataMtra karalenekI zakti pragaTa karanetaka isa zarIrako saMbhAlakara rakhanA paDatA hai / isIliye tabataka aura sAre parigraha chUTa jAnepara bhI bhojana lenA hI paDatA hai / para jaba ki vaha sAdhu usa bhojanakA lenA hI apanI hIna Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 AtmAnuzAsana. dazAkA kAraNa samajhatA hai to sahaja chUTajAnevAle vastrAdi parigraha kI icchA kyoM karegA ? isase to aura bhI hIna dazA honA saMbhava hai / yadi koI sAdhu bhojanameM laMpaTa hotA dIkhai to vaha nindAkI bAta hai| dekhoH dAtAro gRhacAriNaH kila dhanaM deyaM tadatrAzanaM, gRhNantaH svazarIratopi viratAH sarvopakArecchayA / lajjaiSaiva manasvinAM nanu punaH kRtvA kathaM tatphalaM, rAgadveSavazIbhavanti tadidaM cakrezvaratvaM kaleH // 159 // artha:-manasvI AtmAdhIna rahanevAle sAdhu zarIrase pUrNa virakta rahate haiM, sarva jagake kalyANakI kAmanA rakhate haiN| aise rahakara kalyANa karanekI AzAse gRhasthoMkA bhojana svIkAra karate haiM / vaha bhI bhojanamAtra, aura kucha nhiiN| denevAle bhI gRhastha hote haiM jo ki apane nirvAhakeliye gharameM bhojana tayAra karate hI haiN| unako sAdhuoMkeliye judA kaSTa uThAnA nahIM paDatA / itanI bAteM hote hue bhI bhojana grahaNa karanA uttama sAdhuoMko eka lajAkI bAta jAna par3atI hai| asalI sAdhuoMkI itanI nirapekSa avasthA hotI hai| para hA~, isa kaliyugake aparihArya sarvavyApI mAhAtmyane kahIM bhI apanA asara DAlanese choDA nahIM hai / isIliye Aja bahutase sAdhuoMmeM bhI viSayoMse mamatva-pUrNa rAga chUTA huA nahIM dIkhatA / dekhiye, jahAM ki bhojana lenA bhI lajjA samajhI jAtI thI vahAM Aja yaha vicAra hogayA hai ki sAdhupada dhAraNa karaliyA ki gRhasthoMse bhojana lenA hI cAhiye / gRhasthoMkA bhI idhara yaha hAla hai ki muniyoMko bhojana denemeM ve aneka UhApoha karate haiN| muniyoMko apane adhIna aura unase bhI apaneko utkRSTa samajhate haiM / ityAdi rAgadveSakA pravAha dono hI tarapha baDhane lagA hai| yaha saba kali. kAlakI akhaMDa mahimAkA phala haiM / idhara guru lobhI, udhara celA lAlacI, yaha kahAvata pasaratI jA rahI hai / athavA, sAre dharmakI sRSTikA prAdurbhAva karanevAle bhagavAn tIrthakara sarIkhoMke sAtha ghaTa-paTAdi Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita (yAcakakI nindaa)| 165 banAkara peTa bharanevAle kuMbhAra koliyoMne bhI apanI barAbarI karanA cAhA to Aja kucha Azcarya nahIM hai| bhojanAdimeM bhI prIti karanA sAdhuko jaba ki ucita nahIM hai to use kaisA rahanA cAhiye ? AmRSTaM sahajaM tava trijagatIbodhAdhipatyaM tathA, saukhyaM cAtmasamudbhavaM vinihataM nirmUlataH karmaNA / dainyAtadvihitaistvamindriyasukhaiH saMtRpyase nistrapa, sa tvaM yazvirayAtanAkada zanairvaddhasthitistuSyasi // 160 // arthaH-tIno jagatakA svarUpa jAnalenekeliye samartha terA jJAna karmoMne naSTa karadiyA aura AtmAmeMse utpanna honevAlA svAdhIna sukha bhI ina karmoMne hI nirmUla naSTa kara rakkhA hai / itanA nAza karake phira thoDese AkulatApUrNa parAdhIna iMdriyaviSaya-janya sukhakA saMyoga tere sAtha ina koMne lagAdiyA hai / para tU itanA dIna va nIca hai ki usImeM tRpti mAnane lgaa| are nirlaja, jisane AtmakalyANakeliye yaha munipada dhAraNa kiyA aura aneka upavAsAdikoMke kaSTa bhoganA bhI svIkAra kiyA baha tU thoDese tuccha bhojanakI taraphase phira bhI prema choDatA nahIM hai ? usameM aba bhI terA prema juDa rahA hai ? aba bhI tU use pAkara saMtuSTa hotA hai ! karmoMne terA saba kucha haraNa karake kucha thoDAsA va mithyA sukha dikhA rakkhA hai / para tU to bhI aura isa padameM Akara bhI usakI gRddhatA choDatA nahIM hai; isa terI dInatAkA kyA ThikAnA hai ? tujhai cAhiye ki isase pUrA mamatva choDa de / aura yadi, tRSNA bhogeSu cedbhikSo sahasvAlpaM svareva te / pratIkSya pAkaM kiM pItvA peyaM bhuktiM vinAzayaH // 161 // arthaH-bhogoMmeM hI terI tRSNA baDha rahI hai to bhI tU thoDI derataka to thoDAsA kaSTa saha / yaha manuSya-Ayu pUrNa huA ki iMdriya 1 bhavedadya zvo vA prakRtikuTile pApini kalau / ghaTAnAM nirmAtustribhuvanavidhAtuzca kalahaH // Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmAnuzAsana. bhogoMkI khAna jo svarga, vahI tereliye tayAra hai / para usako prApta honekI yogyatA jo milarahI haiM use kyo utAvalA hokara bigADatA hai ? thoDI hI dera bAda usa sukhakI avasthA tayAra hokara milanevAlI hai / munipada, mAno usa sukhako tayAra karanekA sAdhana / are tapasvI, isa adhakaccI hAlatako dekhakara bhI yadi ise svastha hokara sahegA nahIM; kiMtu isa avasthAmeM milanevAle bhojanAdimeM pravRtta hogA to jaise bhojana na pakane dekara usake kacce pAnI Adiko pIDAlanese Age pakakara milanevAlA bhojanakA AnaMda naSTa ho jAtA hai vaise tujhe apUrva milanevAlA AgAmI svarga-sukha naSTa ho jAyagA / viSayoMmeM icchA na honepara bhI jaba ki moha-karmakA udaya prApta hotA hai taba bhojanAdimeM paravaza pravRtti ho hI jAtI hai / vaha kaise ruka sakatI hai ? isakA uttaraH nirdhatvaM dhanaM yeSAM mRtyureva hi jIvitam / kiM karoti vidhisteSAM satAM jJAnakacakSuSAm // 162 // arthaH-daiva kupita ho to kisIko daridrI banAde, AMkheM phoDade, yA bahuta karai to isa zarIrase judA karade / para jo sAdhu dhanAdikoMkA chUTa jAnA hI cAhate haiM va zarIrAdise chuTakArA mila jAnemeM hI apanA kalyANa samajhate haiM aura jinake aMtaraMga jJAnacakSu prakAzamAna hocuke haiM unakA vaha daiva kyA karasakatA hai ? daiva yadi duHkha de to itanA hI desakatA hai para usa duHkhakI jinheM paravAha hI nahIM hai unakA daiva kyA karasakatA hai ? daiva bahuta karai to bAhirI saMyoga aniSTa prApta karade / para jo bAhirI vastuoMke parAdhIna hI nahIM haiM unheM daiva kyA kaSTa desakatA hai ? bhAvArtha:-jinako AtmajJAna prApta ho cukA hai una sAdhuoMko 1 tatkAla utpanna huI viSayatRSNA haTAnekeliye yaha lAlaca hai paraMtu vAstavameM to bhogoMkI AkAMkSA sarvathA chUTa jAnese hI kalyANa hosakatA hai| Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI -bhAva sahita ( saMtoSakI prazaMsA ) | 167 mohakA udaya kucha nahIM karasakatA hai| mohakA udaya hote hue bhI ve sAdhu bhojanAdike vaza nahIM hosakate haiM / isaliye jaba ki mohakA tIvra vega AyA dIkhatA ho taba sAdhuko Atmacitavana karake samaya vitAnA cAhiye / jIvitAzA dhanAzA ca yeSAM teSAM vidhirvidhiH / kiM karoti vidhisteSAM yeSAmAzAnirAzatA // 163 // arthaH- daivase Dara unhIMko hosakatA haiM ki jinheM jInekI AzA va dhana daulatakI AzA lagI huI hai / Ayuke adhIna jIvana hai aura vedanIya mohanIyAdi karmoMke adhIna viSayajanita sukha-duHkha haiM / isIliye jinheM inakI cAha hai unhIM ke Upara daiva apanA sAmarthya pragaTa karasakatA hai / paraMtu jinhoMne viSayajaMjAla se chuTakArA pAne kI hI AzA lagA rakkhI hai unakA daiva kyA karasakatA hai ? daiva yadi kupita huA to kyA karegA ? yahI na, ki unake zarIrakA nAza karade va dhana daulata, strIputrAdikoMse viyoga karAde | para isakI AzA to ve pahale se hI lagAye baiThe haiM / bhAvArtha:- jo jagase udAsa hokara baiThe haiM unako daiva duHkhI nahIM karasakatA hai / eka to ve hAni-lAbha, maranA, jInA, ina sabhI ko barAbara dekhate haiM, isase AtmAko zAMta banA cuke haiN| dUsareM, ve kucha dina vAda karmoM se pUre hI mukta ho jAyaMge / aise sAdhuoMkA daiva kyA karasakatA hai ? hA~, jo ghara-dvAra choDakara bhI jaba apanA nirvAha yAcanA vinA honA asaMbhava samajhakara yAcanA karane lagate haiM tava unheM daiva cAhe jaisA duHkhI kara sakatA hai / kyoMki, jinheM ve cAhate haiM ve cIjeM daivAdhIna haiM / cAhe to daiva unakA saMyoga hone de aura cAMhe to na bhI hone de / isIliye yAcanAse sukha milanA kaThina hai aura yAcanA karanA choDa denepara to nirdvandvatA prApta hojAnepara sukha hI sukha hai / asalameM bAta to yaha hai ki viSayoMkI AzAmAtra hI duHkhadAyaka hai / dekho: I Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 AtmAnuzAsana. para koTiM samArUDhau dvAveva stutinindayoH / yastyajettapase cakraM yastapo viSayAzayA // 164 // __ arthaH-do hI manuSya stuti va nindAkI sImAko pahucate haiN| jo tapa karake AtmakalyANake sAdhanekI icchAse rAjya bhogAdi baDIse baDI viSayasukhasAmagrIko choDatA hai vaha to kIrti va stutikI sImAko pAletA hai; aura jo dhAraNa kiye hue tapako bhI viSayoMkI sukhamUlaka AzAse choDatA hai vaha nindA va akIrtikI sImAko prApta hotA hai| ThIka hI hai, usake samAna aura kauna mUrkha hogA jo ki AtmakalyANake sacce mArgameM praveza karake bhI usase parAGmukha hogayA ho / jinheM viveka-netra prApta nahIM hue ve viSayoMmeM phasakara yadi duHkhI hote haiM to kucha Azcarya nahIM hai / para dIpakako hAthameM pakaDakara bhI jo khaDDemeM paDa jAya usakA Azcarya hai / usIkI loga ati nindA karate haiN| aura jo tapazcaraNa karake AtmAko parama pavitra banAte haiM unakI stuti to devoMke svAmI iMdra bhI karate haiM; manuSya stuti kareM, isameM to Azcarya hI kyA hai ? tyajatu tapase cakraM cakrI yatastapasaH phalaM, sukhamanupamaM svotthaM nityaM tato na tadadbhutam / idamiha mahaccitraM yattadviSaM viSayAtmakaM, punarapi sudhIstyaktaM bhoktuM jahAti mahattapaH // 165 // __ arthaH- koI cakravartI hokara bhI yadi apane prApta hue cakra tathA aura bhI saMpUrNa aizvaryako tapa karanekI icchAse choDade to kucha anaukhI bAta nahIM hai / kyoMki, jo cakravartI bana jAnepara bhI sukha nahIM milasake hoM ve sukha tapa dhAraNa karanese milate haiN| tapakA phala yaha hai ki jisakeliye jagameM koI upamA nahIM, jo zAzvata va svAdhIna, vaha sukha prApta hotA hai / cakravartIkA sukha kitanA hI baDA ho paraMtu vaha anekavAra pahilekA anubhava kiyA huA hotA hai, parAdhIna va aM. Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita (tapameM sthira karanekA updesh)| 169 tameM naSTa hojAne vAlA hotA hai| isIliye use choDakara jo anupama svAdhIna, nitya sukha prApta karanekA prayatna karai to yaha buddhimAnI hI hai| hA~, yaha bar3A Azcarya hai ki viSake tulya viSayoMko duHkhadAyaka samajhakara bhI va eka vAra isIliye unheM choDakara bhI, arthAt sarvotkRSTa tapameM lagakara bhI phirase bhogoMkI AzA utpanna kara tapako choDadiyA jAya / jo aisA karatA hai usakI bhUlakA kyA ThikAnA hai ? / bhAvArthaH-adhika sukhakeliye thoDAsA sukha choDa denA, yaha buddhimAnI hai / aura thoDe va tuccha sukhakeliye adhika sukha tathA adhika sukhake kAryako choDa baiThanA mUrkhatA hai / saMsArameM baDese baDA sukha cakravartIko mila sakatA hai / paraMtu tapake sAmane vaha bhI koI cIja nahIM hai| isIliye tapako pAkara usase udAsa honA aura viSayoMkI tarapha phirase mohita honA vaDI hI bhArI bhUla hai / samajha-bUjhakara yadi koI jJAnI manuSya aisA karai to aura bhI baDA Azcarya hai / isIliye are bhAI, jaba ki tU tapa karanemeM pravRtta hocukA hai to aba viSayoMkI tarapha jhukai mata / yAcanAkI icchA karanese yaha mAlUma paDatA hai ki tujhai viSayoMke vinA rahA nahIM jAtA |pr yAcanA kI ki tU Uparase nIce giregA / isakA tujhai Dara nahIM hai ? dekhaH zayyAtalAdapi tuphopi bhayaM prapAtAta, tuGgAttataH khalu vilokya kilAtmapIDAm / citraM trilokAza kharAdapi dUratuGgAd , dhImAn svayaM na tapasaH patanAdibheti // 166 // ___ arthaH-jaba ki choTAsA baccA bhI khATake Upara baiThA huA nIcekI tarapha dekhatA hai to UMcI usa khATa parase nIce paDajAneko vaha DaratA hai; kyoMki, nIce girajAnese mujhai coTa lagajAyagI, yaha bAta vaha samajhatA hai| para Azcarya ki,tU buddhimAn hokara bhI tapake ucca padase nIce giraneko DaratA nahIM hai / isa tapako choDakara jaba tU hIna dIna saMsArI 22 Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 AtmAnuzAsana. janoMkI zreNImeM Akara paDegA taba jo AtmA tapase ati sukhI honevAlA thA vahI saMsAra ke AghAtoMse kitanA duHkhI hogA, isakI tujhe kucha saMbhAvanA bhI hai ki nahIM ? jo Uparase nIce giratA hai use coTa lagatI hI hai jisase ki vaha ati duHkhI hotA hai| yaha tapakA pada to bahuta hI UMcA hai| jisako svargavAsI devendra bhI namate haiM usakI UMcAIkA kyA ThikAnA hai ? yaha tapa svargakI avasthA se bhI adhika UMcA va zreSTha hai / isIliye tapameM sthita hue manuSyako iMdrAdika bhI pUjate haiM / saMsArameM sabase UMcA svarga / para jaba ki tapa svarga ke pada se bhI UMcA hai to usase atihIna avasthArUpa saMsAra meM nIce giranA ati duHkhadAyaka kyoM nahIM hogA ? aura tU kucha ajJAnI nahIM hai| phira bhI tU usako choDakara viSayoMkI tarapha nIcA jhukanemeM DaratA nahIM hai yaha Azcarya hai ! vizudhyati durAcAraH sarvopi tapasA dhruvam / karoti malinaM taca kila sarvAdharo'paraH || 167 // artha : - tapase baDe baDe pAtaka bhI saMpUrNa naSTa ho jAte haiM / aisI mahimAyukta tapako kitanA sa~bhAlakara rakhanA cAhiye ? para viSayoM meM ati lubdha hue koI koI nIca prANI usa tapako bhI viSayavAsanA ke dvArA mana karate haiM / I bhAvArtha:-- jIvako jabataka sukhake satya mArgakA jJAna nahIM huA ho tabataka vaha nIca karma karane se hI sukhakI prApti honA samajhatA hai / aura isIliye vaha nIca karmoMse uparata nahIM hotA / vaha nIca haiM / para jo AtmakalyANa karanekI pratijJA kara isa tapameM Akara lagatA hai vaha bhI yadi tapako karate karate saMsArI janoMkIsI nIca vAsanAmeM phasa jAya athavA tapa va mokSamArgako hI ulaTA samajhakara vaisA calane lagajAya to vaha ati nIca hai / isaliye tapasvIko cAhiye ki vaha tapako vItarAga avasthA meM hI rahane de / tapako viSayavAsanAmeM milA denese saMsArIjanoMmeM tathA tapasvI meM aMtara hI kyA rahegA ? Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita ( tapameM sthira karanekA upadeza ) / 171 santyeva kautukazatAni jagatsu kiMtu, vismApakaM tadalametadiha dvayaM nH| pIvA'mRtaM yadi vamanti visRSTapuNyAH, saMprApya saMyamanidhiM yadi ca tyajanti // 168 // arthaH- jagameM AzcaryakArI bahutasI bAteM haiM va sadA hotI rahatI haiN| paraMtu hama unheM dekhakara bhI Azcarya nahIM mAnate; aura asalI Azcarya unameM hai hI nahIM / vastuoMkA jo parivartana kAraNa pAkara honevAlA hai vaha hogA hii| usameM Azcarya kisa bAtakA ? hA~, ye do bAteM hamako Azcaryayukta jAna paDatI haiN| konasI ? eka to yaha rki, atidurlabha amRtako pIkara use ugaladenA, dUsarI yaha ki, saMyamakI nidhi pAkara use choDadenA / jo aisA karate haiM ve bhAgyahIna samajhane cAhiye / bhAvArtha:-jo ati mUrkha hogA vahI amRta pIneko milanepara bhI, tathA use pIlenepara bhI phira ugalegA / loga yaha samajhate haiM ki amRta pIlenese phira mRtyu pAsa nahIM aataa| jaba maraNa nahIM to buDhApA eka AdhAsA maraNa hI hai; vaha bhI kyoM AvegA ? vasa, amRta pInevAlA manuSya sadA AnaMdameM manna rahasakatA hai| use kabhI kisI prakArakI Apatti, kleza sahane nahIM paDate / jaba ki amRtakI yaha bAta hai to saMyama to sarvathA hI karmAdi duHkhakAraNoMkA nirmUla nAza karanevAlA hai / isaliye saMyama-nidhiko pAkara jo choDanA cAhatA hai vaha to bahuta hI baDA mUrkha hai| usakI isa ajJAnapUrNa kRtipara jitanA Azcarya ho utanA hI thoDA hai / usake barAvara jagameM bhAgyahIna aura kauna hogA ? isa acirajase aura kaunasA aciraja baDA hogA ? sabase baDA yahI aciraja va yahI anokhI bAta hai / taba kyA karanA cAhiye ? tapa va saMyama ye hI asalI nitya sukhake sAdhana haiM isaliye tapa va saMyamako kabhI choDanA nahIM cAhiye / dekhoH Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 AtmAnuzAsana. iha vinihitabahArambhabAhyoruzatro,rupacitanijazakte paraH kopyapAyaH / azanazayanayAnasthAnadattAvadhAnaH, kuru tavaM parirakSAmAntarrAn hantukAmaH // 169 // arthaH-are bhAI, tene munipada dhArate hI bAhirI zatruoMkA to uccheda kara hI diyA hai| pApakarmoMko saMcita karAnevAle viSaya va parigrahoMkA AraMbha karanA munipada dhArate hI chUTa jAtA hai| ye AraMbha hI bAhirI zatru haiN| inake rahanese jIvoMke aMtara-pariNAma zuddha nahIM rahapAte / isIliye ye bAhirI upAdhi haiM / tU inakA abhAva to kara hI cukA hai| jaba ki bAhirI vighnoMkA nAza hocukA ho to phira aMtarazatruoMkA nAza karaneke liye apanI Atmazaktiko aura bhI baDhAnA cAhiye / para use bhI tU prApta kara cukA hai / saMyamake aneka prakAroMko sAdhanese Atmabala baDhatA hai / vaha saMyamAnuSThAna tene bahuta dinoMse surU kara rakkhA hai / isaliye tujhai aMtara-zatruoMkA nAza karanemeM aba koI dUsare vighna to bace dIkhate nahIM haiM; ki jo saMsArI kSudra prANiyoMko ADa Ate haiM / hA~, bhojana karanA, calanA, baiThanA, sonA-ye thoDese va choTese AtmakalyANa sAdhanemeM vighnarUpa zeSa rahe hue haiN| kyoMki, munipada hojAnepara bhI bhojana-zayanAdi kucha pramAdavardhaka kriyA bAkI raha jAtI haiM, jo ki zIghra chUTa nahIM pAtI / yoM to unheM bhI choDanekA prayatna tujhai karanA hI cAhiye / para, jabataka ve kriyAeM nizzeSa chUTa nahIM pAtI tabataka bhI unase sAvadhAna hokara to raha / kyoMki, tujhai aMtara-zatruoMka nAza karanA avazya hai / yadi ina bhojanAdika kAryoM meM tU mohita huA to kAlAntarameM dhIre dhIre mahApApa taka karaneko tatpara ho jAyagA / 1 'nijaparirakSA- ' aisA bhI pATha hosakatA hai| 2 muniyoMke aMtaraMga zatru rAgadveSAdi kaSAya / kaSAyoM ko baDhAnekeliye nimitta jo bAhirI parikara, vaha bAhya zatru samajhanA cAhiye / Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita (viSayoMmeM na phasanekA upaay)| 173 kisI bhI bure karmakI Adata yA saMbaMdha thoDAsA bhI paripAkameM duHkha denevAlA hotA hai / vaha isIliye ki, thoDIsI Adata bhI baDhate baDhate apane aMtima dhyeyataka manuSyako kabhI na kabhI pahucA detI hai| isIliye yadi tujhe apanI pApakarmoMse rakSA karanI hai to tU ina bhojanAdi tuccha viSayoMmeM mohita mata ho / sadA sAvadhAna raha / tabhI tU apanI rakSA kara sakegA / jisako apanA koI baDAsA kArya siddha karanA hotA hai vaha apane kAryameM vighna DAlanevAle bAhirI, bhItarI sabhI zatruoMse bacatA rahatA hai| bhojanAdi viSayoM meM pramAdI na bananekA upAyaHanekAntAtmArthaprasavaphalabhArAtivinate, vacaHparNAkIrNe vipulanayazAkhAzatayute / samuttuGge samyakpratatamatimUle pratidinaM, zrutaskandhe dhImAn ramayatu mano markaTamamum // 170 // arthaH-vaMdaroMkA svabhAva caMcala hotA hai / para ve phala-phUloMse hare bhare vRkSoMpara ramajAte haiN| vaisA unheM koI vRkSa yadi mila jAtA hai to phira ve vahAMse haTate nahIM haiN| mana, yaha eka baMdarake tulya hai, Ati caMcala hai / phala patte va DAliyoMse bharA huA vRkSa yadi isakeliye ho to usapara yaha rama sakatA hai| phira vahAMse kahIM bhI nahIM httegaa| yaha soca vicArakara saMta puruSoMne isa manako ramane ye gya vRkSa DhUMDha nikaalaa| vaha kyA ? zAstra / mana ramanekeliye zAstra hI sabase acchA vRkSa hai / isapara ramAnese kukarma honese bhI rukate haiM aura manakA vinoda bhI barAbara sadhatA hai / isa zAstra vRkSameM vRkSoMkIsI sabhI cIjeM maujUda haiN| dekhoH isa zAstrameM anekAntasvarUpa jIvAdi padArtha bhare hue haiM / ye hI isa zrutaskandha yA zAstra-vRkSake phalaphUla haiM, ki jinake bhArase yaha vRkSa khUva hI nIcekI tarapha jhuka rahA hai| aneka yukti pratyuktiyoMse pUrNa jo saMskRta prAkRta vacana haiM ve isa zrutaskandhake patte haiM / ve bhI isameM Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 AtmAnuzAsana. khUva hI lahalahA rahe haiM / aneka satya nayamA!kA varNana bharA huA hai jisase ki mithyA kalpanA va mithyA siddhAntoM kA khaMDana hotA hai tathA satya siddhAntoMkA maMDana hotA hai| ye naya hI isa vRkSakI saikar3oM zAkhAeM haiN| vizvasvarUpakA nirUpaka honese yaha vRkSa atyaMta unnata horahA hai / satya va vizada matijJAnadvArA isakI utpatti hotI hai isaliye yaha matijJAna hI isa zrutaskandhakI jaDa hai / aise isa zAstra - vRkSapara buddhimAn hitecchu janoM ko yaha mana-vaMdara sadA hI ramAnA cAhiye / aisA kiyA to viSayoMmeM usako praveza honekA samaya hI nahIM milegaa| usa samaya pApakarmoMse AtmAkI rakSA karalenA koI bar3I kaThina bAta nahIM hai / yaha ThIka bAta hai ki jo zAstrakA tattvaciMtavana karanemeM manako rokatA hai vahI AtmAkA pUrNa kalyANa siddha karasakatA hai| zukladhyAnameM bhI zAstrakA citavana kiyA jAtA hai jisase ki kevalajJAnakI prApti hotI hai / isa prakAra dekhanese mAlUma hogA ki sAdhuoMkI koI eka bhI aisI kriyA nahIM hai ki jisameM tattva va zAstrakA citavana chUTa jAtA ho athavA abhIkSNa jJAnopayoga na raha sakatA ho / jo sAdhu abhIkSNa jJAnopayogako kSaNakeliye bhI choDatA hai vahI tatkAla munipadase bhraSTha ho jAtA hai / isIliye sAdhuoM ko zAstrAbhyAsameM ramAnekA yaha upadeza diyA gayA hai| zrutajJAnameM mana lagAkara citavana kyA kare ? tadeva tadatadrUpaM prAmuvana viraMsyati / iti vizvamanAdyantaM cintayedvizvavit sadA // 171 // arthaH- pratyeka padArtha kisI eka iSTa svarUpakI mukhya bhAvanAvaza usa svarUpako dhAraNa karatA hai, to bhI kevala vaisA hI nahIM hai / taba? aura aura svarUpoMkI apekSA aura aura prakArakA bhI hai / jaise ki eka koI padArtha usakI vizeSa avasthAoMkI tarapha lakSya denese pratikSaNa vinazvara svabhAvavAlA dIkha paDatA hai| paraMtu vahI sAmAnya dRSTise Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita ( tattvoMkA svruup)| 175 dekhanepara sadA ekasArakhA dIkha paDegA / isIliye jagake sAre tattvoMko sAmAnyatayA kahanA ho to vaise haiM bhI aura vaise nahIM bhI haiM; arthAt , pratyeka padArtha tat atatsvarUpI haiM aisA kahanemeM AtA hai / aura isIliye jagake kula tattva anAdyanaMta haiM / vinaSTa honevAlA eka bhI tattva nahIM hai / isa prakAra vizvatattvoM kA jJAnI manuSya sadA citavana karai / eka hI padArthako tat atatsvarUpI mAnanA jhUThA nahIM hai / dekhoH ekamekakSaNe siddhaM dhrauvyotpAdavyayAtmakam / abAdhitAnyatatpatyayAnyathAnupapattitaH // 172 // arthaH-eka eka padArtha pratyeka kSaNameM dhruva bhI anubhavasiddha jAna paDatA hai aura utpatti tathA nAzayukta bhI usI samayameM jAna paDatA hai / yaha kaise mAlUma karanA cAhiye ? yoM ki, kisI bhI vastuko lIjaye; vaha, parasparake pUrvottarakAlavartI paryAyoMmeM bheda dekhanese eka dUsarese judA jAna paDegA paraMtu vahI padArtha sAmAnya dRSTi se dekhanepara ekasarakhiA athavA akhaMDa dIkha paDegA / isaliye mAnanA paDatA hai ki judA judA dIkha paDatA hai isa kAraNa padArtha sadA ekasA nahIM TikatA; kiMtu pUrva paryAyoMkA nAza va uttara paryAyoMkI utpatti hotI hI rahatI hai / aura isIliye yAvat padArtha pratikSaNameM utpattinAzayukta mAnane paDate haiM / ___aba dekhiye padArthoM kA nityasvabhAva / kisI padArthake pUrvottara paryAyoMpara yAda vizeSa lakSya na ho to padArtha sarvadA ekasA hI jAna paDegA / jaba ki pUrvottara paryAyoMmeM judAyagI dIkha hI nahIM paDatI to pratyeka padArthako anAdise dhruva-zAzvata yA nitya kyoM na mAnA jAya ! vasa, isa prakAra padArthoM meM tIno svabhAva siddha hote haiN| isakA eka udAharaNa: ___ eka kisI mATIko lIjiye / vaha mATI bigaDakara usameMse ghaDA bhI paidA hotA hai aura vaha phUTa jAnepara kapAla yA TukaDe bhI Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 AtmAnuzAsana. usImeM paidA ho jAte haiN| aba ghaDekI hAlatameM yadi kisIko vikharI huI dhUlasamAna mATIkI jarUrata lagI ho to vaha manuSya ghaDeko dekhatA huA bhI kahatA hai ki yaha phUTI mATI nahIM hai / aura jise ghaDekI hI jarUrata hai vaha kahatA hai ki ghaDA tayAra hai| jise ki usake mUlyakI tarapha lakSya ho vaha ghaDe va phUTI mATI, ina donoko tulya mATImolake samajhakara donoko mATI hI kahatA hai / use usake Age pIcheke paryAyoMmeM kucha bheda hI nahIM jAna pddtaa| ye tIno hI bhAva eka hI ghaDeke dekhanese utpanna hote haiN| isaliye eka eka vastuke hI tIno svabhAva mAnanA ucita hai / yadi ye tIno svabhAva eka hI padArthake na hote to eka padArthake dekhanese tIna prakArake vicAra athavA bheda-abhedarUpa do prakArake vicAra kabhI utpanna nahIM hote| para aise vicAra eka hI padArthake dekhanepara bhI utpanna to hote haiN| isaliye una vicAroMkI utpattike kAraNarUpa jo svabhAva ve eka eka padArthameM mAnane paDate haiM / aura bhIH na sthAsnu na kSaNavinAzi na bodhamAtra, nAbhAvamapratihatapratibhAsarodhAt / tatvaM pratikSaNabhavattadatatsvarUpa,mAdyantahInamakhilaM ca tathA yathaikam // 173 // arthaH-tattva na to kevala nitya hI hai aura na kSaNika hI hai| kevala jJAnamAtra bhI tattvakA svarUpa nahIM hai aura kucha nahIM ho aisA bhI nahIM hai / taba ? pratikSaNa tat atat svarUpoMko dhAraNa karanevAlA tattva mAnAgayA hai / kisI bhI tattvakI utpatti va nAzakI avadhi nahIM Thahara 1 ghaTamaulisuvArthI nazotpAdasthitiSvayam / zokapramodamAdhyasthyaM jano yAti sahetukam // ( AptamImAMsA ). 2 abhidhAnapratyayavazAdarthasvarUpanirdhAraNam / anyatha kathamapyarthasvarUpanizcayo na syAt / arthe yathAbhidhAnaM dRzyate yathA ca dRSTvA pratItirbhavettathaiva sortha iti nizcetavyam / Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita (tattvoMkA svruup)| 177 sakatI hai| jo koI bhI tattva hai vaha sadAse hai va sadA hI rhegaa| isIliye use Adyantavarjita kahate haiN| jaisA ekakA svarUpa vaisA hI yAvat padArthoMkA svarUpa samajhanA cAhiye / arthAt, kisI bhI eka padArthako dekhanese vaha aisA hI dIkhegA; aura isIliye yahI sarva vizvake tattvoMkA svarUpa samajhanA cAhiye / / bhAvArtha:-(1) sAMkhyamatake loga tattvoMkA svarUpa sarvathA nitya mAnate haiM / (2) bauddhadarzanavAle tattvoMkA svarUpa kSaNAvinAzI mAnate haiM / ( 3 ) jJAnAdvaitavAdI vedAntAdi darzanoMmeM kevala jJAna hI jJAna mAnA gayA hai| bAhya vastuoMkA astitva unheM mAnya nahIM hai / ve kahate haiM ki jo kucha dIkha paDatA hai vaha saba manakI bhAvanA hai| vAstavameM bAhya koI padArtha nahIM hai / jaba kisI jIvakA kisI eka cIjakI tarapha upayoga nahIM laga rahA hai taba usa cIjakI kalpanA bhI nahIM hotii| aura isIliye usa samaya usake mAnanemeM bhI koI pramANa nahIM hai| yaha huA tIsarA pakSa / ( 4 ) cauthA aisA pakSa hai ki bAhira bhItara kucha hai hI nahIM / jisa kisI bAtakI tarapha vicAra karane lagate haiM usImeM aneka AzaMkAeM uThane lagatI haiM / vastuoMkA svarUpa na to parasparameM abhinna hI siddha hotA hai aura na bhinna hI siddha hotA hai / vastuoMkA kaisA bhI svarUpa mAnA jAya paraMtu sabhImeM doSa va apavAdapanA dIkha paDatA hai / koI bhI eka svarUpa nirdoSa va zAzvatika dIkha nahIM par3atA hai| isIliye vastu kucha hai hI nahIM yaha mAnanA ucita jAna paDatA hai / isa prakAra tattvoMke mAnanemeM sthUla bheda rakhanebAle ye cAra mata haiM / cauthekA nAma tattvopaplavavAdI yA abhAvavAdI hai ! (1) zlokameM ina cAro pakSoMkA ullekha karake yaha kahA hai ki ina cAroMmeMse kisI bhI ekakA kahanA ucita nahIM jAna pddtaa| kyoMki, Upara kahA huA eka bhI prakAra anubhavasiddha nahIM hotaa| jaba dekhate haiM to vastuoMkA svarUpa sadA ekasA yA TikAUpanA nahIM dIkha Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmAnuzAsana. paDatA / kucha na kucha caMcalatA sabhImeM hotI dIkhatI hai| isaliye vastu sarvathA nitya nahIM hai| (2) caMcalatA yA uthalApathala kesA bhI ho paraMtu kisI bhI vastukI zrRMkhalA TUTatI nahIM dIkhatI hai / parivartana hokara bhI vastuoMkA koIna koI rUpa sadA banA hI rahatA hai| jaise aMkurakI utpatti nirAdhAra na hokara bIjameMse hI hotI hai| yadi vastumAtra eka dUsarese saMbaMdha na rakhakara navIna navIna hI utpanna ho va pahalI avasthAoMke nAza bhI sarvathA hote jAya to vinA bIjake bhI utpatti honI cAhiye thI / para nahIM hotI / isIliye tattva kevala kSaNavinAzI bhI nahIM hai| (3) bAhirI padArthoM kA sadbhAva to aneka yuktiyoMse jAnanemeM AsakatA hai va anubhavake bhI anukUla hai| yadi jJAnamAtra hI vAstavika tattva hotA to usameM aneka rUpAntara honA saMbhava nahIM thaa| kAraNake vinA kAryakA utpanna honA jisa prakAra asaMbhava hai usI prakAra kAraNoMmeM bheda na rahate hue kAryoMmeM vicitratA honA bhI asaMbhava hai / vedAntakA vacana hai ki vastuoMkA sarvathA abhAva mAnanA ucita nahIM hai| kyoMki, vastueM dekhanemeM AtI haiM / vasa, jisa prakAra sadbhAva dIkhanese unakA abhAva mAnA nahIM jAsakatA, usI prakAra jaisA dIkhatA ho aura jahAMpara dIkhatA ho vaha vaisA aura vahIMpara mAnanA tathA avazya mAnanA ucita jAna paDatA hai / vastueM jaDa va bAhirakI tarapha par3I huI mI jAna paDatI haiM isaliye jJAnake atirikta bAhya padArthoMkA mAnanA bhI nyAyayukta hai| (4) jaba ki, bAhirI vastuoMkA mAnanA bhI nyAyayukta hai to sarvathA vastumAtrakA abhAva mAnanA to sahajameM asaya jAna paDegA / yadi vastumAtrakA abhAva ho to bolane va kahanevAlekA bhI abhAva rhegaa| aura isIliye isa abhAva tattvakA sthApita karanA bhI kaThina hojAtA hai / 1 " nAbhAva upalabdha: " vedAntasUtra dUsarA adhyAya / Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI -bhAva sahita ( AtmatattvakA svarUpa ) / 179 I jaba ki vastusvarUpa dikhAnevAle ina cAro pakSoMmeM doSa jAna paDate haiM to vastusvarUpa nirdoSa kaisA hogA ? isa praznakA uttara zlokake uttara Adhe bhAga meM diyA hai / vaha yoM ki, tattvoM kA svarUpa pratikSaNa pariNAmI va sadA sthira hai / athavA nityAnitya, ekAneka bhinna abhinna va sat asat aisA vastuoMkA svarUpa hai / aura yaha svarUpa kisI eka hI tattvakA nahIM hai kiMtu sabhI tattvoMkA svarUpa aisA hI hai / yaha svarUpa sadA hI banA rahatA hai; na ki kabhI nitya kabhI anitya / isakA samarthana pahile kiyA jAcukA hai ki jo padArtha jaisA dIkha paDatA ho va jaisA kahane meM Avai vahI va vaisA hI usakA svarUpa mAnanA cAhiye / vastueM nityAnitya hI dIkhane meM AtI haiM va sAmAnya- vizeSa apekSA vaisI hI kahanemeM AtI haiM isaliye nityAnitya Adi svarUpa hI ThIka jAna par3atA hai| AtmAkA paricaya kaise ho ? yaha C jJAnasvabhAvaH syAdAtmA svabhAvAvAptiracyutiH / tasmAdacyutimAkAMkSan bhAvayejjJAnabhAvanAm // 174 // arthaH - utpatti, sthiti, nAza ina tIno dharmoMkA satata rahanA to huA vastuoMkA sAmAnya lakSaNa | inhI sarva vastuoMke aMtargata jIva bhI eka dravya yA tattva hai / usakA bhI sAmAnya svabhAva to vahI hai ki jo vAkI sarva vastuoM kA hai / paraMtu jIva jIvoMkA nijI tattva hai va usIke kalyANa ke liye sArA ghaTATopa hai - zAstroMkA upadeza va vrata, tapa, dAna, dharma, ye sarva karma kevala jIvake hI kalyANArtha kahe va kiye jAte haiM / isaliye jIvakI nirAlI pahicAna honA bahuta hI Avazyaka kArya hai / usake kalyANake mArga usake jAnanepara hI jAne sakate haiM / taba ? jIvakA svabhAva jJAna hai| jIvoMko jitane duHkha, azAMti, udvega, kSobha, hote dIkhate haiM vaha sava rAgadveSa ke vaza honese, va ajJAna 1 zreyo mArgapratipitsA AtmadravyaprasiddheH, iti zrIakalaMkadevAH / 1 Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmAnuzAsana. rahanese / isI prakAra jahAM jahAMpara rAga-dveSakI kamI va jJAnakI vRddhi dIkha paDatI hai vahAM vahAMpara sukha-zAMti va anudvega dekhanemeM AtA hai / vastumeM udvega va azAMti na rahanA yahI usa vastukA mUla svabhAva samajhanA caahiye| kSobha va azAMti athavA uthalApathala honA vijAtIyasaMyogakA kArya hai / isIliye kSobharahita zAMta hokara ThaharanA vastukA mUla svabhAva samajhA jAtA hai | rAgadveSarahita zuddha jJAna utpanna honepara mAtmAmeM kSobha-azAMtI miTatI hai aura zAMti prApta hotI hai / rAgadveSakI avasthA jaisI jaisI maMda hokara tattvajJAnakI vRddhi hotI hai vaisI hI vaisI jIvoMko zAMti prApta hotI huI jAna paDatI hai| isaliye rAgadveSakA pUrNa abhAva hokara jJAnakI pUrNatA honeko nija svabhAva va pUrNa sukha-zAMtI prApta honekA kAraNa mAnalenA anubhavake viruddha na hogaa| vasa, vastuke svabhAvakI prApti honA hI avinAzI avasthAkA prApta honA hai / vaha avasthA kabhI phira chUTatI nahIM hai / isaliye jo apane avinAzI padakI AkAMkSA karate hoM unhe cAhiye ki, jJAnakI ArAdhanA kreN| kyoMki, jJAna jIvakA mUla svabhAva hai| kisI bhI vastuko cirakAlataka bhAvanA yA ArAdhanA karanese usakI prApti eka dina avazya hotI hai / jJAna-bhAvanAkA phala:jJAnameva phalaM jJAne nanu zlAghyamanazvaram / aho mohasya mAhAtmyamanyadapyatra mRgyate // 175 // arthaH-jJAnakI ArAdhanA karanekA yA jJAnameM mama honekA asalI va upayogI phala yahI hai ki parokSa va alpa zrutajJAna haTakara sakalapratyakSa kevalajJAnakA lAbha ho / yaha phala avinazvara hai va AtmAko pavitra tathA sukhI banAnekA kAraNa honese stutya hai / tapazcaraNa karanA, dharmAcaraNa karanA, jJAnAbhyAsAdi karanA; yaha sava isaliye ki aNimA mahimA-Adi Rddhi, siddhi va saMpatti AdikI prApti ho; aisA mAnanA mohakA mAhAtmya hai| jina jIvoMko moha zAMta hokara Atma jJAna-bhAva Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita ( saccI jJAnabhAvanAM ) / 181 tattvaparIkSA prApta nahIM huI hai ve ina parAdhIna kSaNanazvara duHkhamaya saMsAraviSayoMkI abhilASA karate haiN| ghara-dvAra choDakara tapasvI bananepara bhI unakI yaha abhilASA naSTa nahIM hopaatii| isa mohakI mahimAkA kyA ThikAnA hai ? paraMtu yaha khUba samajhalo ki cAhanese kucha milatA nahIM hai| zAstrAgnau maNivadbhavyo vizuddho bhAti nide'tH| aGgAravat khalo dIpto malI vA bhasma vA bhavet // 176 // artha:-zAstroMkA jJAna honese vastuoMkA saccA prakAza hotA hai aura karmakalaMka jala jAte haiN| isaliye zAstra-jJAna eka prakArakA ami hai / animeM paDanese ratna jaise zuddha hokara camakane lagatA hai vaise hI nirmoha hue bhavya jIva zAstrajJAnameM magna hokara karma-kAlimAko jalA DAlate haiM aura nirmala hokara athavA karmoMse chUTa kara prakAzamAna hone lagate haiM / aura jinakI viSayavAsanA chUTI nahIM haiM aise mohI jIva zAstrajJAnameM praviSTa hokara bhI Adhe jale hue aGgArakI taraha camakate to haiM paraMtu malina hI bane rahate haiN| aMtameM jaba ki pUre jala cukate haiM to bhasmakI taraha prakAzase bhI zUnya nissAra ho jAte haiM / ThIka hI hai, mohI jIva yadi jJAnakA saMpAdana bhI kareM to bhI aMtameM viSayAsakta hokara ajJAnI bana jAte haiN| nIca karma karanese ve malina dIkhane lagate haiM va vivekazUnya hojAnese aMtameM bhasmakI bhAMta nissAra dIkha paDate haiM / paraMtu jJAnI usI zAstrajJAnake dvArA pavitrAcaraNa rakhatA huA camakatA hai va aMtameM zuddha banajAtA hai|| nirmohI sAdhuoMkI zuddha jJAnabhAvanAHmuhuH prasArya sajjJAnaM pazyan bhAvAn yathAsthitAn / prItyaprItI nirAkRtya dhyAyedadhyAtmavinmuniH // 177 // arthaH-apane zreSTha jJAnako vAravAra pasArakara yathAsthita sarva tattvoMko devai aura rAgadveSako choDakara una tattvoMkA vAra-vAra jaisAkA 1 puNNapi jo samAhadi saMsAro teNa Ihido hodi / dUre tassa visohI visohimUlANi puNNANi // svAmikumAraH / Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 AtmAnuzAsana. taisA citavana krai| aisA citavana AtmavedI vItarAgake hAthase hI hosakatA hai| jo ki mohI haiM ve jisa padArthako dekhane lagate haiM usImeM unakI prIti, nahIM to aprIti avazya va tatkSaNa utpanna hotI hai / vaha utpanna hue vinA rahatI nhiiN| aura vaha utpanna huI ki jIvako karmabaMdhana tayAra hai / dekho: veSTanodveSTane yAvattAvada bhraantirbhvaarnnve| AvRttiparivRttibhyAM jantormanthAnukAriNaH // 178 // arthaH-AvRtti, kisI vastuko apanAnA yA apanI tarapha khIcanA / parivRtti, kisI vastuko ahitakArI samajhakara use dUra karanA yA usase mana haTAnA / arthAt rAga va dveSa / ye jabataka jIvase chUTe nahIM haiM tabataka vastuoMke grahaNa karanese bhI karmabaMdha hotA hai va samaya pAkara udaya prApta hotA hai; aura vastuoMke choDanese bhI koMkA baMdha va udaya hotA hai| kyoMki, vastuoMkA choDanA va grahaNa karanA ina dono hI avasthAoMmeM rAga-dveSa jAjvalyamAna banA huA hai| veSTana, baMdha honA / udveSTana, phala dete hue karmoMkA chUTanA / ye dono bAteM tabataka avazya banI huI haiM jabataka ki rAgadveSa yA icchApUrvaka burA bhalA mAnakara vastuoMkA choDanA va dharanA hotA rahegA / vasa, isIkA nAma saMsArabhramaNa hai / paraMtu vastuoMke choDane dharanekI cintAmeM magna rahanA va anAtmajJAnI banakara karmabaMdhanase jakaDanA udaya - kAla Anepara aura bhI adhika mohita hokara unmattavat du:khI honA, idhara udhara janma dhAraNa karate bhaTakanA, isIkA nAma bhavabhramaNa hai / jabataka rAgadveSa haiM yaha bhramaNa tabataka nahIM chuuttegaa| jaise raImeM par3I huI rassIko manuSya jabataka sAdhakara nikAlanA to na cAhe; kiMtu eka chokako khIMcatA rahai, ekako DhIlA karatA rahai to raIke cakkara kabhI baMda na hoNge| usake khIcanese bhI bala paDate haiM Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita ( saccI jnyaanbhaavnaa)| 183 aura DhIlA karanese bhI bala par3ate haiN| bhramaNa usakA tabhI baMda hogA jaba ki usameMse rassIko vilakula nikAlakara alaga karadiyA jAya / yahI upAya jIvake chUTanekA hai / yahI bAta Age kahate haiM / dekhoH mucyamAnena pAzena bhrAntirbandhazca manthavat / jantostathAsau moktavyo yenAbhrAntirabandhanam // 179 // arthaH-jIvameM yadi rAgadveSa bane hoM to karmabaMdhanake chUTate samaya bhI rAgadveSake vazIbhUta honeke kAraNa bhavabhramaNa tathA navIna karmabaMdhana hotA hI rhegaa| arthAt, karmabaMdhanoMkA chUTanA hI kevala kalyANakArI nahIM hai| kyoMki, rAgadveSake rahate hue eka karmake chUTate hI dUsarA karmabaMdhana jakaDa jAtA hai / isaliye vaha chUTanA kisI kAmakA nahIM hai| isaliye yadi vAstavika karmabaMdhanase chUTanA ho to aisI tarahase use choDanA cAhiye jisase ki bhavabhramaNa va navIna karmabaMdhana honA ruka jaay| usakA ekamAtra yahI prakAra hai ki rAgadveSa haTAkara pUrva karmokI nirjarA kI jAya / nahIM to ' tadandharajjubalanaM snAnaM gajasyAtha vA ' isa pUrvoktike anusAra sadA hI jIva duHkhI va karmaparatantra rhegaa| kyoM: rAgadveSakRtAbhyAM jantorbandhaH pravRttyavRttibhyAm / tattvajJAnakRtAbhyAM tAbhyAmevekSyate mokSaH // 180 // artha:-jabataka rAgadveSa haiM tabataka jIvakI kula pravRtti va nivRtti saMsArake viSayoMmeM hI rhegii| aura isIliye tabataka karmabaMdha hotA hI rhegaa| kiMtu rAgadveSa chUTajAkara zuddha hue tattvajJAnadvArA jo pravRtti va nivRtti hogI vaha kula AtmAko lakSya banAkara hogii| isaliye usa pravRttise bhI karmabaMdhana chUTegA aura nivRttise bhI chUTegA / pravRtti huI to AtmaciMtavanameM yA AtmAkI adbhuta cetanAdi zaktiyoMkI mahimA vicAranemeM hogii| yadi nivRtti huI to adhyAtmabhAvanAmeM ADa AnevAle viSayoMse hogii| para ye donoM hI zuddha vicArake baDhAnevAlI bAteM haiM / Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 AtmAnuzAsana. isIliye tattvajJAnapUrvaka pravRtti karate rahanA cAhiye / isase avazya mokSakI prApti hogI / isIkA samarthana: - dveSAnurAgabuddhirguNadoSakRtA karoti khalu pApam / tadviparItA puNyaM tadubhayarahitA tayormokSam // 181 // arthaH- jIvoMkI mAnasika bhAvanA eka to rAgadveSapUrvaka hotI hai aura eka vItarAga hokara tattvajJAnI bananepara hotI hai / rAgadveSami - zrita bhAvanA bhI kisIkI to svArthapUrNa, anyAya bharita, pakSapAtapUrNa hotI hai aura kisIkI pakSapAtarahita nyAyAnukUla hotI haiN| pahalI azubha hai, dUsarI zubha hai| vItarAgIkI jo bhAvanA hotI hai vaha tIsarI haiva zuddha hai - muktikA kAraNa hai / arthAt, - guNoMke sAtha dveSa, sanmArgake sAtha dveSa, sajjanoMke sAtha dveSa, nyAyamArga ke sAtha dveSa; evaM doSoMmeM yA nIca karmoM meM rAga, durjanoM ke sAtha rAga, anyAyamArga meM calanekI icchA ityAdi azubha karmoMke sAtha rAga va zubha karmoMse dveSa honA, yaha pApaka mauke baMdhakA kAraNa hotA hai / isase ulaTI pravRtti arthAt, guNa va guNI janoM meM tathA nyAyamArga, dharmakArya AdimeM prIti honA aura doSa va duSTa janoMse tathA anyAyamArga - adharmamArga se dveSa rahanA, yaha zubha karma hai| isase puNyakarmakA baMdha hotA hai / paraMtu jisakI buddhimeM guNa va guNI dekhakara AnaMda nahIM hotA aura doSa va duSTa janoM ko dekhakara dveSa nahIM hotA aisI jo rAgadveSarahita zuddha buddhi hai vaha mokSakA kAraNa hai / vaha buddhi jise prApta ho jAtI hai vaha saMsAra se chuTakArA pAkara sadAkeliye pavitra va sukhI bana jAtA hai / 1 bhAvArtha yaha ki, rAgadveSa na to bhale kAmoM meM hI acchA hai aura na bure kAmoM meM | kyoMki, karmabaMdha ke kAraNa pratyeka rAgadveSa haiN| hI / isIliye jise apanA parama kalyANa karanA iSTa hai usakI bhAvanA rAgadveSa choDakara kevala zuddha jJAnameM rahanI cAhiye / Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita ( mohakA svruup)| rAgadveSakA nAza yA upazama kaise ho ?mohabIjAdatidveSau bIjAnmUlAGkurAviva / tasmAjjJAnAgninA dAhyaM tadetau nirdidhakSuNA // 182 // arthaH-rAgadveSakI utpatti moha-kamese hotI hai; arthAt , rAga. dveSakI utpattikeliye mohakarma bIjake samAna hai / jisa prakAra ki vRkSake aMkura va jaDakI utpatti usake bIjase hotI hai| jaise bIja agnise jalasakatA hai, vaise hI isa moha-bIjake jalAnevAlA agni bhI koI honA cAhiye / moha, ajJAna va viparIta jJAna utpanna karanevAlA hai| isaliye isako jalADAlanevAlA ami samyagjJAna ho sakatA hai| jaba ki moha hI anarthakArI rAgadveSakA nidAna kAraNa hai to use jJAnAmise bhasma karadenA cAhiye / kyoMki, rAgadveSa anarthakArI haiM, isaliye unheM naSTa karanekA to vicAra sAdhuoMkA rahatA hI hai / aura bhI dekho: purANo grahadoSottho gambhIraH sagatiH saruk / tyAgajAtyAdinA mohavaNaH zudhyati rohati // 183 // arthaH-moha aisA duHkhadAyaka hai jaisA ki eka phoDA / athavA phoDese bhI adhika / dekhiye, phoDA jo bahuta dinoMkA ho jAtA hai vaha adhika pIDA dene lagatA hai / mohakI to kucha maryAdA hI nahIM hai ki amuka samaya utpanna huA thaa| moha anAdikAlIna hai / to phira isakI viSamatA va duHkhakA kyA ThikAnA laga sakatA hai ? isIliye phoDAkI vedanA hote hue bhI jIvoMko sacetatA banI rahatI hai paraMtu isa moharUpa phoDene jIvoMkI sAvadhAnItaka naSTa karadI hai| itanI baDI vedanA isa mohase prApta horahI hai| ___ phoDe Adi rogoMkI utpattimeM virodhI graha bhI nimitta ho jAyA karate haiN| isI prakAra mohakI utpattimeM parigrahakI AsaktatA kAraNa ho rahI hai| yadi parigrahoMmeM Asakti na hotI to mohakI utpatti va vRddhi bhI kabhI nahIM hotii| ajJAna va rAgadveSAdika upajanA sava mohakA kArya hai va moha kAraNa hai| 24 Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 AtmAnuzAsana phoDA jo bahuta bar3ha jAtA hai vaha gaharA ghAva kara detA hai / mohakI gaharAIkA to kucha ThikAnA hI nahIM hai / jo anAdi kAlase paidA hokara sadA baDha rahA hai usa mohakI gaharAIkA kyA ThikAnA hai ? ___ moha narakAdi gatiyoMko prApta karAnevAlA hai aura phoDese pIva vagairaha prApta hote haiN| pIDA denevAle to dono haiM hI / yadi yaha itanA duHkhadAyaka hai to yaha kaise ThIka ho ? - mohake ThIka honekA upAya yaha hai ki, parigrahoMse vAsanA haTAlo, apane zuddha svarUpameM lIna hojAo / vasa, isase moha dhIre dhIre nirmUla ho jaaygaa| jabataka viSayavAsanA haTakara AtmajJAna nahIM hotA tabataka mohakI vRddhi hotI hI rahegI / jisa prakAra ki phoDeko sukhAnA ho to pIva vagairaha jo nikalatA hai use dho-dhAkara haTAte rahanA cAhiye aura uttama lonI Adi cIjoMkI banI huI mallama usapara lagAte rahanA cAhiye / aisA karanese phoDA bhItarase sApha bhI hotA hai va Uparase bharakara camaDA purakara barAbara bhI ho jAtA hai| ThIka, yahI dazA mohakI hai / isaliye mohako bhI AtmAnubhava ke mallamase sApha yA naSTa karadenA caahiye| aba yaha dekhanA cAhiye ki moha jahAM utpanna hotA hai vahAMkI kyA avasthA hai ? jina cIjoMse moha kiyA jAtA hai ve cIjeM yadi paripAkameM vAstavika duHkhake sAdhaka hoM to unameM moha karanA vRthA hai / dekhoH suhRdaH sukhayantaH syurduHkhayanto yadi dviSaH / suhRdopi kathaM zocyA dviSo duHkhayituM mRtAH // 184 // __ artha:-suhRda va baMdhu-jana yadi sukhI banonavAle hote haiM aura jo duHkha haiM ve yadi zatruoMse hote haiM to suhRda bhI maranepara duHkha dete haiM, isaliye jagameM jIvakA koI suhRda ho hI nahIM sakatA hai| jaba ki suhR. doMkA maraNa hotA hai taba prANI iSTaviyoga samajhakara duHkhI avazya hote haiM / aho bhAiyo, tuma itanA vicAra nahIM karate ki baMdhujana tujhe Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita (zokase haani)| 187 jIte-jI to AkulatA va premake baMdhanameM phasAkara duHkhI karate haiM aura marate hue iSTaviyoga manavAkara duHkhI karate haiN| to bhI tuma unakeliye zoka hI karate baiThate ho ! yaha kahAMkI buddhimAnI hai ? jo marate marate bhI duHkha denese baMda na paDai use suhRda mAnanekI kyA jarUrata hai ? usameM, va eka hADa-vairImeM aMtara kyA rahA ? tuma yaha vicAra nahIM karate kyA ? aura bhI dekhoH aparamaraNe matvAtmIyAnalayatame rudan, vilapatitarAM svasmin mRtyau tathAsya jaDAtmanaH / vibhayamaraNe bhUyaH sAdhyaM yazaH parajanma vA, kathamiti sudhIH zokaM kuryAnmRtepi na kenacit // 185 // ___ arthaH-maraNa to alaMdhya hai| paraMtu prANI putra-kalatrAdikoMke marane para unheM apanA mAnatA huA rotA-pITatA hai| apane maraNako bhI pAsa Ate jAnakara vicAra vicArakara khUba rotA hai| yadi nirbhaya hokara maraneke samaya sAvadhAnI va dhIratA dhAraNa karai to paraloka bhI sudharatA hai aura sAhasI honeke kAraNa kIrti bhI atizaya baDhatI hai / isaliye kadAcit kisI kAraNavaza yadi kisIkA maraNa ho to buddhimAn jana usakA zoka kyoM karane lagA ? zoka usI mUrkhako hogA ki jo isa bAtako samajhatA nahIM hai| jo maraNameM nirbhaya hote haiM unake sAhasakI loga bhI ati prazaMsA karate haiM aura rAga-dveSakA udreka na baDhanese parajanma bhI bigaDatA nahIM hai| paraMtu aisI samajha mUkhauMko kahAMse ho ? yaha samajha to buddhimAnoMko hI hosakatI hai / duHkha dUra honekA upAya:hAneH zokastato duHkhaM lAbhAdrAgastataH sukham / tena hAnAvazokaH san sukhI syAta sarvadA sudhIH // 186 // artha:-manuSya jabataka paravastuoMmeM rAgadveSakI bhAvanA rakhatA hai tabhItaka duHkhI hai / jaba ki yaha bhAvanA chUTI ki vAstavika sukha utpanna hotA hai / dekhoH- . Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 AtmAnuzAsana. 1 A I -- prANI kisI eka vastuko jaba ki iSTa samajha rahA hai to usakI hAni honepara use zoka paidA hotA hai / zoka huA ki duHkha honA hI caahiye| isI prakAra usa iSTa mAnI huI cIjake milanepara prema baDhatA hai / vasa, prema bar3hA ki sukha pratIta hone lagatA hai / yaha avasthA ajJAniyoMkI hai| are, yadi zokase duHkha va prIti honese sukha jAna paDatA hai aura vaha sukha bhI AkulatApUrNa honese asalI va avicchinna raha nahIM pAtA to kisIkI hAni honepara zoka karanA va kisIkA lAbha hote prIti karanA, yaha choDado / aisA karane se sadA sukha hI sukha rahegA aura vaha sukha aisA hogA ki jisakA phira viccheda hI na ho / jaba ki vicchedake kAraNa hI nahIM raheMge to viccheda kyoM hogA ? para yaha vicAra hogA kisako ? usako, jo saccA buddhimAn hogA / isa prakAra se yadi sarva viSayoM ke hAni-lAbhameM rAga-dveSa karanA choDadiyA jAya to niravacchinna sukha avazya milasakatA hai / dekho:sukhI sukhamihAnyatra duHkhI duHkhaM samaznute / sukhaM sakalasanyAso duHkhaM tasya viparyayaH / / 187 / / artha:- pUrI nirAkulatA honA asalI sukha hai / duHkha nAma AkulatAkA hai / AkulatA ke kAraNa viSaya haiN| ve yadi rahaiM to AkulatA baDhatI hai, nahIM to nahIM / isIliye saMpUrNa viSayoM ko choDakara virakta hokara baiThane se sadA sukha hI sukha prApta hosakatA hai / aura isIliye vaha jIva isa janma meM bhI sukhI rahasakatA hai va para loka meM bhI sukhI hI rahegA / kiMtu jabataka viSayavAsanA chUTI nahIM hai tabataka duHkha hI duHkha hai / viSayAsakta jIva yahAM to AkulatAvaza duHkhI rahate hai aura para janmameM pApakarma kamAkara le jAte haiM, jisase ki ve pApake udayase vahAM bhI sadA duHkhI hI bane rahate haiM / isaliye kalyANakI icchA hai to viSayoMse udAsa hokara raho, tujheM sukha hI sukha mileMge / aura jabataka udAsa nahIM hue tabataka duHkha hI duHkha haiM / * Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita (mithyA hrssvissaad)| 189 janma-maraNakI tulanAHmRtyormRtyvantaraprAptirutpattiriha dehinAm / tatra pramuditAnmanye pAzcAttye pakSapAtinaH // 188 // arthaH-are bhAI, tU maraneko burA samajhatA hai aura janma honeko acchA samajhatA hai / putrAdikoMke janmapse tujhe khuzI hotI hai / yadi maraNa ho jAya to tU rotA hai, duHkhI ' hotA hai| svapnameM bhI tU kabhI apanA va putrAdikoMkA maranA pasaMda nahIM karatA / paraMtu yaha to vicAra kara ki, marane va janma lenemeM aMtara kyA hai ? janmase lekara hI maraNa samIpa samIpa AtA jAtA hai| isIliye pratyeka samayameM bhI maraNa honA hI samajhanA cAhiye / to phira maraNase DaratA huA bhI tU yadi janmako AnandakA kAraNa samajhatA hai vaha kyoM ? vaha maraNa pahalA hai va janmake vAdakA dUsarA hai / to phira janma bhI eka tarahakA maraNa hI to huA na ? bhAvArthaH-eka mRtyuse nikalakara AgekI mRtyuke phaMdemeM paDanA, yahI janma lenekA artha huA na ? aura jaba ki aisA hai to janma honemeM khuzI honA mAno Age AnevAle maraNake sAtha prema karanA hai / aba dekha, ki terI bhUlakA kyA ThikAnA hai ? donoMkA matalaba maraNa hI hai / paraMtu eka maraNase tU, to bhI dveSa karatA hai va dUsare maraNase prema karatA hai| isa mithyA vAsanAko tU choDa / yadi aisI mithyA vAsanAe~ terI chUTI nahIM to jJAna, saMyama Adi dhAraNa karanA sava vyartha hai / dekhaH adhItya sakalaM zrutaM ciramupAsya ghoraM tapo, yadIcchasi phalaM tayoriha hi lAbhapUjAdikam / chinatsiM sutapastaroH prasavameva zUnyAzayaH, kathaM samupalapsyase surasamasya pakaM phalam // 189 // 1 puNNaMpi jo samIhadi, saMsAro teNa Ihido hodi / dUra tarasa visohI visohimUlANi puNNANi // (svAbhiku0 prekSA ). Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmAnuzAsana. artha:-tene saMpUrNa to zAstrakA abhyAsa kiyA aura bahuta samayataka baDe baDe gahana tapa kiye / paraMtu tU yadi isa zAstrajJAnakA va ghora tapoMkA phala aisA cAMhane lagA ho ki isase aneka viSaya-sukhoMkI sAmagrI prApta ho tathA logoMmeM merA Adara baDha jAya; to kahanA cAhiye ki terA hRdaya tattvajJAnase vaMcita hI rhaa| tU usa taparUpa suMdara vRkSake phala na cAha kara, phakta phUloMkI kaccI kaliyoMko tora DAlanA cAhatA hai / are mUrkha, aisA karanese tujhe isake suMdara mIThe asalI phala kaise mila sakeMge ? isakA asalI phala mokSa hai| ___ jJAna va tapazcaraNakA phala:tathA zrutamadhItya zazvadiha lokapaktiM vinA, zarIramapi zoSaya prathitakAyasaMklezanaiH / kaSAyaviSayadviSo vijaya se yathA duyAn , zamaM hi phalamAmananti munayastapaHzAstrayoH // 190 // arthaH-lokavyavahAra va vaMcanA choDa de| loka to ajJAnI haiM ora tU vivekI kahalAtA hai| yadi aba bhI tujhase vaMcanA va viSayAbhilASA chUTI nahIM to tere viveka va tapako dhikAra ho / aba to tU aisI taraha zAstrajJAna utpanna kara aura zarIrako bhI tapazcaraNadvArA aisA kRSa kara ki, jisase kaSAya kRSa hosakeM va viSayoMkI taraphase iMdriyoMkI icchA haTa jaaskai| kaSAya-viSaya bar3e hI durjeya haiM / inakA jItanA sahaja nahIM hai| inako vahI jIta sakatA hai ki jo apanA sArA samaya zAstrAdhyayanameM vitAtA ho aura jo tapazcaraNa karatA ho va zAstramaryAdAkA vicAra karatA ho / yadi koI mithyA, aprasiddha tapoMko karane bhI lagA ho aura atyaMta bhI karai to bhI usase abhimAna baDha jAtA hai, jisase ki ulaTA pApa hI saMcita ho / yadi aisA huA to tapa va zruta, dono vyartha haiN| sAdhuoMne tapa va zAstrajJAna kA saccA phala yahI batAyA hai ki viSayoMse vairAgya ho aura kSobha yA udvega ghaTa jAya / Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI -bhAva sahita ( viSayoMse ahita ) / kaSAya jItanekA upAyaH - dRSTvA janaM vrajasi kiM viSayAbhilASaM, svalpopyasau tava mahajjanayatyanartham / snehAdyupakramajuSo hi yathAturasya, doSo niSiddhacaraNaM na tathetarasya // 191 // artha :- ghI dUdha vagairaha cikanAIkI cIceM haiM; kyoMki inase jaTharAgni maMda hokara roga baDhatA hI jAtA hai, kama nahIM hotA / jaTharAni pradIpta ho to rasAdi dhAtuoM kI utpatti ThIka ThIka honese roga dUra ho sakatA hai / isIliye thoDAsA bhI cikanAIkI cIjoMkA khAnA rogIkeliye niSiddha hai / isI prakAra saMsArake rogase chUTane vAle ke liye viSayoMkA sneha thoDAsA bhI mahA anarthakArI haiM / thoDAsA bhI viSayoM meM moha I utpanna huA ki jJAna - jaTharAgni maMda paDatA hai, jisase ki karmabaMdhanarUpa tridoSa utpanna hokara saMsAra - roga baDhatA hI calA jAtA hai / yadi moha aisA anarthakArI hai to tU kuTuMbI manuSyoM ko va zeSa viSayoM ko dekhakara unameM buddhiko kyoM phasAtA hai ? kyoM unameM rAgadveSa karatA hai ? ahita vihitaprItiH prItaM kalatramapi svayaM, sakRdapakRtaM zrutvA sadyo jahAti janopyayam / svahitanirataH sAkSAddoSaM samIkSya bhave bhave, viSayaviSavadyAsAbhyAsaM kathaM kurute budhaH || 192 || artha :- saMsAra ke prANI ajJAnI haiN| ahitakArI viSayoMse unakI prIti nahIM hai / viSaya-bhogoM meM hI ve phasa rahe haiN| paraMtu ve bhI jina cIjoM ko ahitakArI samajhalete haiM una cIjoMko tatkAla choDa dete haiM / dekho, strI atyaMta pyArI vastu hai / paraMtu yadi eka vAra bhI manuSyako yaha sunAI paDajAya ki yaha merI strI kukarma karatI hai, to vaha manuSya usa strIko tatkSaNa choDane ke liye tatpara ho jAtA hai / para tU to jJAnI hokara 1 bhavAn' iti padaM kartR iti TIkAyAmuktam / " 191 Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 AtmAnuzAsana. apane sacce hitameM laga cukA hai aura viSayoMkI burAI sAkSAt anubhava kara cukA hai| eka vAra nahIM, kiMtu vAra vAra va bhv-bhvmeN| phira bhI tU unase virakta kyoM nahIM hotA ? kyoM unhIMmeM Asakti baDhA rahA hai ? kyA kisIko yaha mAlUma paDajAnepara ki mere isa bhojanameM viSa milagayA hai, to phira vaha usako khAyagA ? are viSaya kyA haiM ? viSase bhI baDhakara haiN| to phira viSayasevanake phaMdemeM tU kyoM phasanA cAhatA hai ? to ? AtmanyAtmavilopanAtmacaritairAsIdarAtmA ciraM, svAtmA syAH sakalAtmanInaM caritairAtmIkRtairAtmanaH / AtmesoM paramAtmatAM pratipatan pratyAtmavidyAtmakaH, svAtmotthAtmasukho niSIdasi lasannadhyAtmamadhyAtmanA // 193 // arthaH-are jIva, tU apanA nAza karanevAle niMdya AtmacaritroMko dhAraNa karake duSTa yA nIca jana bana rahA hai ! tujhe apane svarUpakA kucha patA hI nahIM rahA ki maiM kauna aura kaisA hUM ! aba tU apane karma aise pavitra kara ki jinase AtmA sukhI ho aura tujhe apanI pahicAna ho, jisase ki bahirAtmAse aMtaryAmI AtmA bana jAya / jaba ki tU aisA pavitra ho jAyagA to terA anaMta-sukhakArI kevala jJAna-guNa apane Apa pragaTa hogA aura usa samaya sahajameM hI tU AsmAkI parama pavitra dazAko prApta ho jAyagA, jise ki paramAtmapada kahate haiN| usa samaya avazya AtmIya parama sukha pragaTa hogA, jo ki kisIke parAdhIna nahIM hai kiMtu, apane hI adhIna jisakI utpatti hai| usI samaya tU asalI zuddha AtmAkA anubhava karatA huA apane ApemeM magna hokara atyaMta sukha tathA pavitra jJAnake sAtha prakAzita hotA huA najara pddegaa| paraMtu yaha saba AnaMda tabataka mila nahIM sakatA, jabataka ki tU apane zarIrameM prIti kara rahA hai| zarIra chUTa jAnepara hI aisA parama pavitra siddhasvarUpa pragaTa hotA hai| zarIra usa dazAko kabhI prApta nahIM hone detaa| aura zarIrase jabataka prIti laga rahI hai tabataka zarIra kaise chUTa sakegA ? ata eva, 1 Atmane hitamAtmanIMnam / 2 AtmanA ityAM prApyAm / Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita (tapakI saarthktaa)| 193 sasaya mata cUko / dekho:anena suciraM purA tvamiha dAsavadvAhita,stato'nazanasAmibhaktarasavarjanAdikramaiH / krameNa vilayAvadhi sthiratapovizeSairidaM, kadarthaya zarIrakaM ripumivAdya hastAgatam // 194 // arthaH-isI zarIrane pahile cirakAlaparyaMta tujhai isI saMsArameM sevakake tulya banAkara bhramAyA hai / kyA tujhai yaha bAta yAda nahIM AtI hai ? to ? jaba ki isane tujhai itanA kaSTa diyA hai to tU bhI isase Aja pUrA pUrA badalA nikAlale / Aja yaha tere hAthameM AcukA hai / jabataka isakA nAza na ho tabataka tU ise khUva kSINa kara / athavA tU ise isa taraha kaSTa de ki jisase naSTa na hokara yaha kRSa hotA rahai kiMtu apanese balavAn na hosakai / yadi yaha balavAn huA to phira iMdriya tathA manake dvArA tujhai viSayakIcameM phasAdegA jisase ki tujhai cirakAlataka isake parAdhIna rahanA pddegaa| kisa upAyase ise vaza va kRSa kiyA jAya ? anazana annapAnakA sarvathA tyAga / sAmibhakta bhUkhase AdhA bhojana / arthAt, Unodara athavA alpAhAra / rasavarjana-khaTTe mIThe Adi khAneke vividha rasoMmeMse eka do rakhakara zeSa rasoMkA tyAga, athavA sava rasoMko tyAgakara nIrasa bhojana karanA / inake sivA kAyaklezAdi aura bhI aneka aise tapake bheda haiM ki jinase zarIra kRSa va vaza banA rahatA hai tathA AtmabhAvanA karanemeM sulabhatA tathA sahAyatA prApta hotI hai / kAyakleza arthAt adhika garmI va zardImeM jAkara nivAsa karanA, kisI vikaTa Asanase cirakAlataka ThaharanA / aisA karanese zarIrako ArAma na milakara kleza hotA hai jisase ki jIva usa zarIrake ArAmameM magna hokara Apeko bhUla nahIM pAtA kiMtu sadA saceta rahatA hai / ityAdi aneka sudRDha tapoMke dvArA tabataka tuma isa zarIrako khUba hI kSINa karate jAo jabataka ki isakA 25 - Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 AtmAnuzAsana. aMtakAla Akara prApta nahIM huaa| tuma pakkA vizvAsa karo ki yaha zarIra ThIka eka duSTa zatruke samAna hai / jaise zatru hAthase nikala jAnepara phira kAbU nahIM detA vaise hI yaha zarIra bhI Aja to tumAre vaza hai, jJAnAbhyAsarUpa yaMtra tujhai zarIrase adhika balavAn banAye hue hai| paraMtu yaha eka vAra tujhAre paMjese chUTA ki tujhAremeM phira yaha jJAnAbhyAsAdikA bala itanA na rahane degA jisase ki phira tuma ise vaza kara sako / isaliye abhI tuma ise pUrA nirbala bnaao| zarIra hI saba duHkhoMkI jaDa hai / dekho: Adau tanorjananamatra hatendriyANi, kAGkSanti tAni viSayAn viSayAzca mAna-- hAniprayAsabhayapApakuyonidAH syu, mulaM tatastanuranatheparamparANAm // 195 // arthaH-sabase prathama, jaba ki zarIra utpanna hojAtA hai taba usameM duSTa indriyAM pragaTa hotI haiM / ve indriyAM hI viSayoMkI tarapha dauDatI haiM / aura jaba ki ve viSayoMkI tarapha dauDatI haiM taba jIvoMko aneka prakArakA apamAna sahanA paDatA hai; kleza uThAne paDate haiM; kabhI kabhI bhaya bhI paidA hotA hai| AtmajJAnakA vismaraNa honese jIva ajJAnI bana jAtA hai jisase ki aneka kukarma karake pApakA saMcaya kara durgatiyoMkA pAtra banatA hai / aba dekhiye ki ina saba Apatti-vipattiyoMkA mUla kAraNa kyA rahA? mUla kAraNa huA zarIra / na zarIra hotA, na indriyAM paidA hotI / indriyAM hI na hotI to viSayoMkI tarapha AtmAko jhukAtA kauna ? aura vaha AtmA na to viSayoMmeM phasatA, na apamAna, kleza, bhaya, pApa saMcita hote / durgatiyoMmeM bhI to phira kyoM jAtA ? isaliye sArI ApattiyoM kA mUla kAraNa zarIra hI hai / bhAvArtha, zarIrase prema chUTa jAya to eka dina zarIra naSTa ho jAya / zarIra naSTa huA ki sarva duHkha dUra hue / ata eva, 1 dUsare tIsare caraNoMkA samAsa niyamaviruddhasA hai paraMtu yahAM horahA hai / Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita (viSayatyAgakI duSkaratA ) / 195 zarIra va viSayoMse prema karanA pUrA ajJAna hai| dekhoH zarIramapi puSNanti sevante viSayAnapi / nAstyaho duSkaraM nhaNAM viSAdvAJchanti jIvitum // 196 arthaH-- zarIrakA rahanA va viSayoMse prema honA ye do hI bAteM duHkhadAyaka haiN| zarIrako puSTa karanA va viSaya-sevana karanA mAno viSa khAkara jInekI AzA karanA hai / paraMtu ajJAnI janoMkeliye koI bhI kAma kaThina nahIM hai| ve jo na kareM vahI Azcarya samajhanA cAhiye / dekho, zarIrakA poSaNa va viSayoMkA sevana ye dono kAma ahitakArI honepara bhI ina dono kAmoMko ajJAnI jana karate hI haiM / bhAvArtha:-samajhadAra usIko mAnanA cAhiye ki jo apane zarIrake va viSayasevanake vazIbhUta na ho / jo inake vaza hai use mAnanA cAhiye ki viSa khAkara jInekI icchA rakhanevAleke samAna vaha nitAnta mUrkha hai| paraMtu yaha kalikAlakI mahimA hai ki tapasvItaka zarIrake nAza honese Darate haiM / dekhoH itastatazca trasyanto vibhAvaryA yathA mRgaaH| vanAdviSantyupagrAma kalau kaSTaM tapasvinaH // 197 // __ arthaH-mRga sabhI jAnavaroMmeM kAyara hai / dinameM vaha cAheM jahAM idhara udhara jaMgaloM meM phiratA hai, kleza bhI uThAtA hai / paraMtu rAtakA samaya huA ki vanacara jaMtuoMse Darakara kisI gAMvake Asa-pAsa 'AjAtA hai| vasa, yahI dazA kaliyugake tapasviyoMkI hai| ve dinameM cAheM jaMgaloMmeM haiM va kAyaklezoMko bhI sahalaiM, paraMtu rAta huI ki Darakara gAMvoM ke samIpa Akara vAsa karate haiN| pazuoMmeM jo kAyara haiM ve hI Darate haiM va chipate haiM / siMhAdika sadA nirbhaya rahate haiN| paraMtu tapasvI to nirbhaya manuSyoMmeM agresara haiN| paraMtu re kaliyuga! unako bhI vinazvara va duHkhadAyaka zarIrase itanA prema ! 1 'jIvitam / aisA bhI pATha hai| Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 AtmAnuzAsana. kaliyugake tapasviyoMkI aura bhI durdazA dekho:varaM gArhasthyamevAdya tapaso bhAvijanmanaH / zvaH strIkaTAkSaluNTAkai luptavairAgyasaMpadaH // 198 // artha:- Aja to vairAgyapUrvaka tapa dhAraNa kiyA ho aura saverA honetaka jinakA vairAgya-dhana strIkaTAkSarUpa coroMne lUTa liyA ho una tapasviyoMke tapase to gRhasthAzrama hI zreSTha hai| jinakA tapa va vairAgya itanA zithila ho ki dina do dina taka bhI pUrA Tika nahIM sakatA ho unake hAtha se saMsArakA viccheda honA asaMbhava hai / aisA tapa kevala saMsAravRddhikA hI ulaTA kAraNa hotA hai| isIliye usa malina tapase nirmala gRhadharma zreSTha mAnanA cAhiye / svArthabhraMzaM tvamavigaNayan tyaktalajjAbhimAnaH, saMprAptosmin paribhavazatairduHkhametat kalatram | veti tvAM padamapi padAdvimalabdhAsi bhUyaH, sakhyaM sAdho yadi hi matimAn mA grahIrvigraheNa // 199 // arthaH- are tapasvI, terA mukhya prayojana AtmIya kalyANa karanA hai | paraMtu zarIrake honese vaha kalyANa naSTa hogayA to bhI tU kucha ginatA nahIM hai; ulaTA lajjA va apamAnako choDakara strIkI khoja lagA / vaha strI yadi tujheM milI to bhI saikaDoM apamAna duHkha sahane par3e hoMge / aura phira bhI vaha strI eka paira bhI terA sAtha nahIM 1 1 ' bhAvi janma yat' yaha bhI pATha hai / taba 'gArhasthya' zabdakA vizeSaNa hogA / 2 gRhastho mokSamArgastho nirmoho naiva mohavAn / anagAro gRhI zreyAn nirmoho mohino muneH // shrsimntbhdrH|| yahAMpara eka nIti yAda AtI hai / vaha yaha hai ki: varaM dAridrayamanyAya prabhavAdvibhavAdiha / kRSatAbhimatA dehe pInatA na tu zophataH // arthAt" anyAya karake dhana ikaTThA karane kI apekSA daridrI rahanA ThIka hai / dekho, sUjanale zarIra sthUla honekI apekSA kRSa rahanA hI ThIka hai 1 Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita (zarIrase prema na karanekA updesh)| 197 degI / to bhI tU usase mohita hI horahA hai / terI yaha saba durdazA kyoM huI, yaha tujhe mAlUma hai ? kevala zarIrake rahanese / isIliye yadi tU buddhimAna hai to aba Agese isa zarIrake sAtha preha mata karanA / bhAvArtha:-yadi tene zarIrase prema karanA choDa diyA to premamUlaka baddha honevAle pApakarma dhIre dhIre kSINa ho jAnese zarIra nirmUla naSTa ho jAyagA / aura yadi zarIra hI nahIM rahA to duHkha kisako va kisa mArgase mileMge? - jabataka jIva ajJAnI hai tabataka zarIra va strIputrAdikoMmeM usakA prema avazya rahegA / yaha samajhatA hai ki zarIra hI merA AtmA horahA hai / isIliye vaha zarIrakI sAla-sa~bhAlameM apanA sArA janma gamAtA hai / paraMtu AcArya kahate haiM ki re bhAI, zarIra jaDa, tU cetana / terA usake sAtha mela kyA hai ? dekhaH na kopyanyonyena vrajati samavAyaM guNavatA, guNI kenApi tvaM samupagatavAn rUpibhiramA / na te rUpaM te yAnupanajAsi teSAM gatamatistatazchedyo bhedyo bhavasi bahuduHkhe bhavavane // 200 // saMskRtaTIkAH-kopi guNI dravyaM guNavatA aparadravyeNa, anyonyaM samavAyaM tanmayatvaM, na vrajati / dravyasvabhAvoyam / tamumUrta AtmA rUpibhiH zarIrAdibhiH amA saha sambandhaM kathamupagatavAn ? taduttaramAha, kenApi-anAdibaddhakarmarUpakAraNavazAttvaM zarIrAdibhiH saha bandhaM samu. pagatavAn / athavA pUrvataH karmasadbhAvAttenaiva saha zarIrAdikamAzritya AtmasamIpe tiSThati / na tu tvayA sahakatvaM gatam / zarIrANi karmANi cetyubhayameva tu khatto bhinnam / ata eva yAn tvamupatrajasi ekatvaM yAsa te zarIrAdipudgalAH te tava rUpaM na bhavitumarhati / tathApi tvaM teSAM madhye gatamatiH-AsaktamanA jAtaH / tataH kAraNAt tvamatra bahuduHkhasamAkIrNe bhavavane tadvArA sadA chedyo bhedyazca bhavasi bhavanvatase / Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 AtmAnuzAsana. artha:- koI bhI padArtha dUsare kisI bhI padArthake sAtha kabhI tanmaya nahIM hotA / pratyeka vastu zAzvata apanI niranirAlI sattAko dhAraNa karatI hai / isa niyamase jaba ki mUrtIka mUrtIka bhI parasparameM tanmaya nahIM hosakate to, tU to amUrtIka hai va zarIrAdi mUrtIka haiM; isaliye tuma donokI avasthA eka kaise hosakegI? kabhI nahIM / to bhI jo zarIrake sAtha lerI paratantratAsI dIkhapaDatI hai usakA koI khAsa savava honA cAhiye / vaha savava kevala karma hai / vaha karma anAdise juDA huA calA ArahA hai / usIse tere sAtha zarIrakA baMdhana huA dIkha rahA hai| isIliye ve zarIrAdi pudgala terA rUpa nahIM hai / to bhI tU jina una zarIrAdikoMke sAtha apaneko tanmaya huA mAna rahA hai va unameM terA atyaMta prema hai / isI ajJAnake kAraNa yaha saMsAravana tereliye aneka duHlkA dAtA horahA hai; tU isameM aneka prakAra chedana bhedanake duHkha bhogatA ArahA hai / tU yadi zarIrasaMbaMdhI AtmIyabhAvanA va prema karanA choDa de to terA sArA saMkaTa kaTa jAya / paraMtu ajJAniyoMkA prema zarIrase chUTatA nahIM / dekho:mAtA jAtiH pitA mRtyurAdhivyAdhI sahodgatau / prAnte jantorjarA mitraM tathApyAzA zarIrake // 201 // arthaH-janma maraNa honA ye jIvoMke mAtA-pitA haiM / AdhivyAdhiyAM sahodara bhAI haiM / samIpameM ThaharA huA buDhApA, yaha isa jIvakA mitra samajhanA cAhiye / bhAvArtha, zarIra dhAraNa karanevAle jIvake sAtha mAtA, pitA, bhAI, mitrakI taraha janma, maraNa, AdhivyAdhI tathA jarA ye duHkha sadA lage hI rahate haiN| aise duHkhapUrNa zarIrameM kyA AsthA honI cAhiye ? kucha nhiiN| paraMtu ajJAnI prANI to bhI isa zarIrameM mamatva va sukhakI AzA lagAye hI rahatA hai| are bhAI, yaha zarIra kSaNabhaMgura hai va AdhivyAdhI tathA buDhApeke duHkhoMse paripUrNa hai| aura terA nijAtmA ajara, amara, avyAbAdha, va zAzvata sukhakA dhAma hai| phira tU isa tuccha zarIrase prema kyoM karatA hai ? Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita (AtmAse zarIrakA bhed)| 199 aura bhI zarIra va AtmAmeM kyA aMtara hai vaha dekhoH-- zuddhopyazeSaviSayAvagamopyamUrto,pyAtman tvamapyatitarAmazucIkRtosi / mUrta sadA'zuci vicetanamanyadatra, kiMvA na dUSayati dhigdhigidaM zarIram // 201 // arthaH-are bhAI, tU svataH to saMpUrNa carAcara viSayoMko jAna sakatA hai, amUrtIka hai, atyaMta zuddha hai / paraMtu zarIrane tujhai atyaMta ajJAnI banA rakkhA hai, jaDake samAna mUrtIka sarIkhA banA diyA hai va bahuta hI malina karadiyA hai| aisA huA kyoM ? yoM, ki zarIra svayaM caitanyazaktirahita hai, mUrtIka hai va azuci hai| yaha zarIra tere Upara adhikAra prApta kara cukA hai| isIliye to tujhai isane apanAsA banAliyA hai| yadi tU sAvadhAna ho to zarIrakI kyA zakti hai, ki vaha tere Upara apanA prabhAva DAla ske| tU yaha bhI mata samajha ki isa zarIrase maiM judA ho hI nahIM sakatA huuN| yaha zarIra tujhase vAstavameM judA hai / apanI zaktise judeko judA karadenA va apanA mUla sukhakara svabhAva pragaTa karanA koI bar3I bAta nahIM hai / paraMtu tU zarIrase judA jabataka nahIM hosakatA hai tabataka terI yahI durdazA banI rhegii| zarIrase jisakA saMbaMdha eka vAra ho jAtA hai usameMse aisI konasI cIja hai ki jise isane apavitra na banAyA ho ? isa zarIrakI jitanI niMdA kI jAya utanI hI thoDI hai / jo zarIra kesara kapUra Adi pavitra va sugaMdhita vastuoMko lagate hI apavitra va durgaMdhayukta karadetA hai usa zarIrako aneka vAra dhikkAra hai / taba ? hA hatositarAM janto yenAsmistava sAMpratam / jJAnaM kAyA'zucijJAnaM, tattyAgaH kila sAhasaH // 203 // arthaH-are jIva, jisa pratyakSa zarIrake parAdhInatAjanya apAra duHkhoMse tU ati duHkhI ho rahA hai usa zarIrake viSayameM aba tujhai kyA Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmAnuzAsana. karanA ucita hai ! tujhai cAhiye ki zarIrako apavitra va duHkhadAyaka mAnai / tabhI terA jJAna satya jJAna kahAvegA / aura itanA samajhalenA bhI vasa na hogaa| taba ? asalI sAhasa terA taba samajhanA cAhiye ki tU isase upekSA karake kisI dina sarvathA ise tyAga de| tU vAstavika sukhI va svAdhIna tabhI bnskegaa| yadi rogAdike kAraNa manameM kSobha ho to kyA karanA cAhiye ? api rogAdibhidaina muniH khedamRcchati / uDupasthasya kaH kSobhaH prabuddhepi nadIjale // 204 // artha:-jo muni zarIrake vAstavika kSaNika va apavitra svabhAvako samajha cukA hai tathA AtmAmeM jJAna-zAMtI utpanna kara cukA hai use rogAdika baDha jAnepara bhI kheda nahIM hogaa| are, jo nAvameM baiThA huA hai use nadImeM jala baDha Anepara bhI kSobha kyoM ho ? bhAvArtha:-saccA sAdhu saMsAra-nadIse pAra honekeliye jJAna-zAM. tIrUpa nAvameM baiThA huA, rogAdi-jala baDha jAnepara bhI DaratA nahIM hai| kitanA hI vaha jala baDha AyA ho paraMtu maiM pAra hI pahucUMgA / use isa bAtakA vizvAsa rahatA hai| hA~, yadi jJAna-zAMtirUpa nAvako sudRDha na rakhakara usameM saMzayAdi athavA viSayAkulatA Adi cheda karadiye hoM to avazya vaha dduuvegaa| isaliye mAtra use ye cheda paDanese sAvadhAna rahanA caahiye| to phira roga baDhanepara kyA kare ? jAtAmayaH pratividhAya tanau vasedvA, no cettanuM tyajatu vA dvitayI gatiH syAt / lagnAgnimAvasati vanhimapohya gehI, nirhAya vA vrajati tatra sudhIH kimAste // 205 // arthaH-roga utpanna honepara yadi usakA upAya hosakatA ho to upAya karai va zAMta ke sAtha apane zarIrameM sthiratA rakkhai / yadi Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita (zarIsse prema kaise chuuttai)| 301 upAya honA asaMbhava dIkhapaDA ho to zarIrase nirmamatva hokara zAMtipUrvaka zarIra tyAga de / ina do bAtoMke atirikta tIsarA to koI mArma hai hI nhiiN| isaliye ina donoMmeMse jo susAdhya va ucita ho vahIM karanA cAhiye / udvega karanekI AvazyakatA nahIM hai| are bhAI, kisIke gharameM yadi Aga lagagaI ho. to vaha kyA kare ? jahAMtaka hosakai vahAMtaka to Aga bujhAnekA prayatna karai aura gharameM hI banA rahai / vahAMse nikalanekI AvazyakatA nahIM hai / yadi Aga bujhanA asAdhya dIkhai toM cAhiye ki buddhimAn manuSya ghara choDakara alaga ho jaay| isameM hai hI kyA ? vicAra va kheda mAnanekI AvazyakatA nahIM hai / kheda mAnanepara bhI hogA vahI ki jo honA hai| to phira kheda karake AtmAko Agekeliye duHkhI karanA ThIka nahIM hai / kAma jo karanA hai vahI karo, paraMtu zAMtatAse karo, jisase ki mamatvavaza honevAle Ajatakakese duHkha Age prApta na hoN| zarIrarakSAmeM prema honA ajJAna hai / dekhoHzirasthaM bhAramuttArya skandhe kRtvA suytntH| zarIrasthena bhAreNa ajJAnI manyate sukham // 206 // arthaH-ajJAnI manuSya zirake bojhese duHkhI hokara yadi use kisI prakAra kaMdhepara leAyA ho to apaneko kRtakRtya va sukhI samajhane lagatA hai| paraMtu yaha kisa kAmakA sukha ? vaha duHkhadAyaka vozA cAheM ziraparase haTa gayA ho paraMtu zarIrase to alaga nahIM ho pAyA hai ! isaliye vedanA to aba bhI hogI hii| hA~, zirapara rahamese yadi vedanA tIvra hotI thI to aba thoDI kama hogii| isaliye jise bojhese pUsa chuTakArA pAnA iSTa hai use cAhiye ki vaha vojheko utAra kara nIce paTakanekA prayatna karai / jo ziraparase kaMdhetaka leAnemeM hI prasanna hai vaha mUrkha hai| 26 Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202. AtmAnuzAsana. bhAvArtha-isI prakAra roga honepara jo use dUra karadenA hI apanA caramasImAkA kartavya samajhate haiM ve ajJAnI haiN| asalI kartavya yaha honA cAhiye ki jisake rahanese roga utpanna honekI zaMkA kAyama hai usakA nirmUla nAza karai / roga hote haiM zarIrake rahanese / vasa, zarIrake nAza karanemeM lakSya rakhanA hI buddhimAnI hai / roga sugamatAse dUra huA to ThIka, nahIM to zarIra chUTate bhI samatA dhAraNa karanI cAhiye / dekho: yAvadasti pratIkArastAvat kuryAtpratikriyAm / tathApyanupazAntAnAmanudvegaH pratikriyA // 20 // arthaH--- utpanna hue rogoMkA jabataka upAya honA zakya ho tabataka karo / yadi upAya karanepara bhI roga dUra na hoM to zAMtatA rakhanA hI pratIkAra samajho / kyoMki, udvega na karanese eka dina zarIrakA bIja hI naSTa ho jAyagA jisase ki sAre roga sadAkeliye haTa sakate haiM / tuma yaha vicAra kabhI mata karo ki roga honepara use hama mAna maryAdA na rakhakara jaise banai vaise dUra karanemeM lgeN| yadi tuhmArA saMyama malina hogayA to roga dUra huA to bhI vyartha hai / kyoMki, zarIra jahAMtaka hai vahAMtaka duHkha haiM hii| isaliye zarIra hI toDanekA mukhya yatna karo / dekho, nIce kyA kahate haiM ? yadAdAya bhavejanmI tyaktvA mukto bhvissyti| zarIrameva tatyAjyaM kiM zeSaiH kSudrakalpanaiH // 208 // arthaH-jisake svIkAra karanese jIvako saMsArI bananA paDatA hai aura jise choDa denese jIva saMsArake duHkhoMse mukta hosakatA hai, vaha eka mAtra mukhya zarIra hI hai / to phira usa zarIrako hI aisI tarahase choDanA cAhiye ki phira usakA apaneko saMbaMdha na ho pAvai / vAkI choTI choTI bAtoMkI tarapha dhyAna denese kyA lAbha hai ? Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita ( zarIrakI heytaa)| 20.3 bhAvArtha:-gupti, samiti, anuprekSA, dharma, parISahajaya ityAdi mokSakAraNoMkA va unake prakAroMkA vicAra karate baiThanese kevala eka zarIrake nAza karaneko mukhya samajhakara yathAsaMbhava usIke nAza karanemeM laganA asalI kartavya hai| dono bAtoMkA bhAva to eka hI hai paraMtu dhyAna dene yogya daza bAteM na kahakara mukhya eka hI bAta batA denese dhyAna yA upAyameM laganevAleko sugamatA paDatI hai| aura vAstavika hai bhI yahI bAta / yadi zarIra hI na ho to AtmAko parataMtra banAye rakhaneko dUsarA kauna samartha hai ? athavA, tatkAlakeliye kevala jisa tisa taraha roga dUra karake sukhI bananekI icchA honA vaha kSudra yA saMkucita bhAvanA hai / aura sadAkaliye sukhI honekI icchAse upAya karanA vaha vizAla va vAstavika bhAvanA hai / sadAkeliye sukha tabhI hogA jaba ki zarIra na rahai / isIliye zeSa kSudra vicAra haTAkara zAzvata sukhake kAraNameM lgo| dekho: zarIrakI kRtaghnatAHnayansAzuciprAyaM zarIramapi pUjyatAm / sopyAtmA yena na spRzyo duzcaritraM dhigastu tat // 209 // arthaH-zarIrakA vAstavika svarUpa vicArA jAya to atyaMta hI niMdya hai / hADa, mAMsa, rudhira, mala, mUtra ityAdi ati apavitra vastuoMse bharA huA hai| zarIrakA koI bhAga bhI ina apavitra vastu / oMke sivA khAlI nahIM hai / sarvataH tanmaya hai| zarIra sarIkhI vastuko koI dUrase dekhanA bhI pasaMda na karai itanA yaha zarIra nikRSTa hai / paraMtu to bhI AtmAne isapara itanA baDA upakAra kiyA hai ki ise apanA sAtha dekara lokameM Adara yogya banA rakkhA hai / ThIka hI hai, AtmAke saMbaMdhase hI isakI pUcha hai| nahIM to ise koI chUtA va dekhatA taka nahIM / paraMtu yaha zarIra itanA kRtaghna hai ki Ajataka saghana saMbaMdha rahate hue bhI isane usa AtmAkI cAMDAlAdi banAkara - sparzake yogya bhI Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 201 .. AtmAnuzAsana. mahIM sasA / isane sadA bhalAIke badalemeM burAI kI / apane bhArama usakArIke sAtha itanI sahAnubhUti bhI na dikhAnA, usase itanA vimukha rahanA, atyaMta nIcatA hai| isakI kRtaghnatAko dhikkAra ho / bhAvArtha:-jaba ki yaha itanA kRtaghna hai to isase kabhI lAbha mahokara apaneko sadA hAni hI honA saMbhava hai| isIliye ise tyAga denA va isase upekSA rakhanA hI ThIka hai| bhalA, ise tyAgai to kisa taraha ? rasAdirAyo bhAgaH syAja jJAnAvRttyAdiranvitaH / jJAnAdayastRtIyastu saMsAryevaM trayAtmakaH // 210 // mAgatrayamidaM nityamAtmAnaM bandhavartinam / bhAgadvayAt pRthak kartuM yo jAnAti sa tattvavit // 211 // arthaH-yadi AtmAko zarIrase judA karanA hai to prathama zarIsaMzaya AtmAMzoMko pahicAnakara judA samajhalo / aisA karanese AtmAko zarIrase judA karalenemeM koI kaThinAI na paDegI / acchA to yoM hI kariye / dekhoH hADa, mAMsa vagairaha cIjoMkA jo apane sAtha yaha piMDa saMlagna ho rahA hai, pahilA to yaha eka sarvaprasiddha vibhAga hai, jo ki sugamatAse zarIrake nAmase judA samajhA jAsakatA hai| isake bAda isake sivA dUsarA eka bhAga saMsArabaddha jIvaparyAyakA vaha hai ki jo zarIrakA mUla kAraNa atyaMta parokSa paraMtu sabase adhika yA vAstavameM AtmAko sakakara use malina va duHkhI banA rahA hai / usako karma kahate haiM / usake jJAnAvaraNAdi aneka uttara bheda haiM / isa jIvaparyAyameM tIsare vimAgakI kalpanA kareM to vaha svayaM Apa hai| arthAt, jo jJAnAdi guNoMke dvArA judA samajhanemeM AtA hai vaha jJAnAdi guNoMkA piMDa AtmA tIsarA vibhAga hai| isa prakAra eka to svayaM Apa aura dUsarA pratyasamora zarIra bhAga aura tIsarA karma yA liMgazarIra athavA sarva saMsA Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI -bhAva sahita ( zarIra se AtmA ko judA karanA ) / 209 skA bIjabhUta kAraNazarIra / aise isa saMsArApanna jIvameM tIna prakAroMkI kalpanA baiThatI hai / inhI tIna vastuoMke ekIbhUta piMDako saMsArI mI yA baddha AtmA kahate haiM / ye tIno bhAga sadAse milakara ekIbhUta 1 horahe haiN| jabataka saMsAra hai tabataka ina tInoMkA baMdha nitya lagA hI huA hai| I jo kevala bahirAtmA pUre ajJAnI haiM de zarIrako hI apanA svarUpa mAnate haiM / jo kucha Age calakara kAryakAraNakA vicAra karane gate haiM ve AtmAko saMkalpa mAtra mAnakara usake kAraNa karmoMkA vi dhAra karanemeM lagate haiN| ve bhI vAstavameM ajJAnI hI haiM; kyoMki, kamauke svarUpako unhoMne cAheM kucha samajhaliyA ho paraMtu AtmAko saMkalpa mAtrase yA zAstrAjJAmAtra se mAnaliyA hai : vAstava AtmAko svayaM samajha nahIM pAye haiM / unhIko kahIM kahIMpara dravyaliMgIke nAmase pukArate haiN| yahAMtaka ke dono prakArake jIva ajJAnI hI haiM, kyoMki, unhoMne vAstava tattvako nahIM pAyA hai| hA~, saccA tattvajJAnI vaha hai ki jisane zarIra va karma ina dono bhAgoMse jJAnAdi-guNayukta amUrta AtmAko judA karanekA svarUpa samajha liyA hai / aura zarIrakA nAza karake apaneko saMsArase mukta kara sakatA hai / jo itanA jJAnI bana cukA hai vaha kisI prakArakA kaSTa na uThAkara sahaja hI AtmAko chuTA sakatA hai / dekho: - karotu na ciraM ghoraM tapaH klezAsaho bhavAn / cittasAdhyAn kaSAyArIn na jayedyattadajJatA // 212 // artha:- tuma yadi klezoM se Darate ho to bhaleM hI cirakAlaparyaMta ghora tapoMko mata kro| paraMtu kaSAya jItane meM to koI zArIrika kleza nahIM hai ? apanA mana vaza kiyA ki kaSAya vaza hue| isaliye kaSAyazatruoM ko tuma avazya jIto / yadi kaSAya bhI tumase jIte na gaye to yaha tujhArI pUrI mUrkhatA hai / Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 AtmAnuzAsana. bhAvArtha:-bAhya tapa karanese bahutase manuSya Darate haiM / ve samajhate haiM ki bAhya tapa karanA mAno bhUkha pyAsa Adi aneka duHkhoMko sahanA hai / paraMtu aisA vicAra una logoMkA hotA hai ki jo hAla hI meM dIkSita yA dharmakI tarapha sanmukha hue hoM, kiMtu isa tapazcaryAmeM praveza karake vAstavika AnaMda nahIM uThA cuke hoN| vAstavika dekhA jAya to ciraparicita AtmajJAnI sAdhuoMko isa tapameM kabhI kheda pratIta nahIM hotA / zarIrakA vaibhava tapase ghaTegA paraMtu AtmIya sukhameM kyA bAdhA AvegI ? kucha nahIM / pratyuta viSayoMse mana uparata hone ke kAraNa AtmAnaMda to baDhatA jAyagA / isIliye tapameM kheda mAnanevAle ve hI hosakate haiM ki jo dharmameM navadIkSita hoNge| unhIMko AcArya prakAH rAMtarase dharmameM sthira karanekA prayatna isa zlokameM dikhArahe haiN| tapazcaraNa kyA va kaSAya jItanA kyA ? vAstavika eka hI bAta hai| . bahutase loga kaSAyoMke jItanekI tarapha lakSya na rakhakara kevala kAyaklezAdi tapa karanemeM laganeko hI dharma samajhate haiM / unako samajhAnA hai ki bhAI, kaSAyoMko avazya jIto / yaha bhI isa zlokakA tAtparya hai| kaSAya hI sarvathA jIvakA aparAdhI hai / dekho: hRdayasarasi yAvanirmalepyatyagAdhe, ghasati khalu kaSAyagrAhacakraM samantAt / zrayati guNagaNoyaM tantra tAvadvizaGka, sayamazamavizeSastAn vijetuM yatasva // 213 // arthaH-are jIva, terA hRdayasarovara atyaMta nirmala hai / to bhI usake atyaMta gahare bhAgameM kaSAyarUpa magara jabataka raharahe haiM taba. taka usa sarovarake pAsa pavitra mokSake sAdhana jJAnAdi guNa niHzaMka 1. samadamayamazeSaiH' aisA pATha paM. ToDaramalajIne mAnA hai para vaha ThIka nahIM hai| saMskRta TIkA bhI yahI kahatI hai / Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita (svayaM saMyama dhAraNa krau)| 207 hokara A nahIM sakate haiN| isaliye tU yadi una pavitra guNoMko apane hRdayameM bulAnA cAhatA hai to una kaSAyoMko jItanekA prayatna kara / unake jItanekA upAya yahI hai ki saMyama dhAraNa karo aura pariNAmoMko zAMta banAo / prazama, saMvega, anukaMpA tathA iMdriyavijaya ityAdi anekoM upAya ina kaSAyoMke hI jItanekeliye batAye jAte haiN| ___ saMsArameM aise jana bahuta milate haiM ki jo upadeza to karate haiM paraMtu svayaM karanemeM skhalita hote haiM / aisoMkI hasI karate hue AcArya kahate haiM ki, hitvA hetuphale kilAMtra sudhiyastAM siddhimAmutrikI, vAJchantaH svayameva sAdhanatayA zaMsanti zAntaM mnH| teSAmAkhubiDAliketi tadidaM ghigdhik kaleH prAbhavaM, yenaitepi phaladvayamalayanAda duraM viparyAsitAH // .214 // arthaH-kitane hI jIva Apa jJAnI banakara saMsArake kAraNabhUta kaSAya va kaSAyoMke phalabhUta viSayasevana tathA viSayajanya duHkhoMko choDanA cAhate haiM aura parabhavake sudhAranekI icchA rakhate haiM / isa sabakeliye manako zAMta banAnA cAhiye aisA upadeza bhI karate haiM / zAMta manakI sadA prazaMsA karate haiM / paraMtu vAstavika mokSa va mokSake sAdhanabhUta kaSAyavijayAdi upAyoMmeM unakA mana nahIM laga pAyA hai isaliye unakA vaha sArA upadeza tathA sarva ceSTA kevala logoMko phasAnekeliye samajhanA cAhiye / jaise billI cUhoMko cAhe jitanA upadeza de paraMtu vaha kevala phasAnekeliye samajhanA cAhiye / yaha sava kalikAlakI mahimA hai ki jisane satya hitake jJAtA tathA upadezakoMko bhI usa jJAna tathA upadezake phalase vaMcita banA rakkhA hai| isa kali. prabhAvako dhikkAra ho| vicAre ve tapasvI yA paMDita na to idharake hI 1 kiletyarucau kaSTe vA . 2 AkhubiDAlikAnyAya AkhubiDAlaceSThAvatvadyotakaH / / Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 AtmAnuzAsana. rahate haiM aura na udharake / saMsArake vartamAna viSayabhogasukhoMko to ve paraloka-sukhakI abhilASAke vaza hokara choDa cuke haiM, aura sacce vIkakhagI nahIM banapAye haiM isaliye paralokake sukhoMse yoM vaMcita rahagaye / vicAre ve ajJAnavaza dono sukhoMse dUra rahakara yoM hI mAre mAre phirate haiN| kaSAyavijaya karanemeM cUkanekA sthala dikhAte haiM:udyuktastvaM tamasyasyadhikamabhibhavaM tvAmagacchan kaSAyA, prAbhUddhodhopyagAdho jalamiva jaladhau kiMtu durlakSyamanyaiH / nivyUTepi pravAhe salilamiva manAra nimnadezeSvavazyaM, mAtsarya te svatulyairbhavati paravazAdarjayaM tajjahIhi // 215 // arthaH-tU tapa karanemeM tatpara ho cukA hai aura tere kaSAya bhI atyaMta kRSa hogaye haiN| samudrameM jaise jala athAha saMcita ho jAtA hai vaise hI tere hRdaya-samudrameM athAha jJAna bhI pragaTa ho cukA hai| kaSAyakA vega bhI ruka gayA hai| paraMtu abhI karmakA udaya jArI rahanese kucha thoDAsA chipA huA kAya maujUda hai| jaise kisI sarovarameMse pAnI sUkha gayA ho paraMtu usake kisI kisI khaDDemeM thoDA thoDA pAnI to bhI raha jAtA hai / isI prakAra tere hRdayameMse kaSAyakA pravAha to nikala gayA hai paraMtu apane samAna jJAnI va tapasviyoMke sAtha kucha matsaratA zeSa raha gaI hai| paraMtu vaha itanI sUkSma hai ki dUsare usakI sattAko samajha bhI nahIM pAte haiN| vaha abhI chUTI nahIM hai| usakA nikalanA kaThina bhI hai| paraMtu use dUra karanekA prayatna tU avazya kr| . bhAvArthaH-vAkI sAre kaSAya kama ho jAnepara bhI sAthiyoM ke sAtha matsaratA prAya sabhIke hRdayameM banI rahatI hai / aura vaha matsaratA sahajameM nahIM chUTa sakatI hai| iliye use durjeya batAyA hai tathA usakA mukhya ullekha karake dikhAyA hai| sAthiyoMke sAthakI matsaratA choDadenA mAno baDA hI kaSAyoMkA vijaya huA samajhanA cAhiye / Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI -bhAva sahita (kavAyase hAni ) / 209 isase iSTa sAdhya ke sAdhane meM vighna bhI anirvAcya utpanna hote haiM / isaliye bhI yahAM isakA mukhya ullekha karake dikhAyA hai / krodhakRta hAniH - cittasthamapyanavabuddhaya hareNa jAkhyAt, kruddhvA bahiH kimapi dagdhamanaGgabudhyA / ghorAmavApa sa hi tena kRtAmavasthAM krodhodayAdbhavati kasya na kAryahAniH // 216 // artha :- kAmavAsanA, yaha eka manovikAra hai / isIliye isaka nAma manoma hai / mana hI isakA nivAsa hai / paraMtu yaha bAta na samajhakara mahAdevane jaba ki unheM kAmane satAyA taba krodhameM Akara sAmanekI kisI vastuko bhasma kara diyA; aisA jAna paDatA hai / aura usIko samajha liyA ki hamane kAmadevako jalA diyA / pIchese usa kAmane unheM khUba satAyA aura aneka taraha se apamAnita kiyA / vasa, krodhake Avezavaza mahAdevako vAstavika jJAna va usake nAzakA upAya sUjha nahIM skaa| isIliye unheM itane kaSTa sahane paDhe / krodhake AvezameM paDhane se kisakI hAni nahIM hotI ? krodhake vaza jIva aMdhA bana jAtA hai| kAryAkAryavicAra use nahIM rhtaa| isaliye vaha aneka duHkha bhogatA hai / mAna karane se hAni: cakraM vihAya nijadakSiNabAhusaMsthaM, yat prAvrajanmanu tadaiva sa tena muktaH / hi tamApa kila bAhubalI cirAya, mAno manAgapi hatiM mahatIM karoti // 217 // artha:- bAhubalI apane sIdhe hAthakI tarapha Akara ThaharanevAle carat choDakara va sarva parigrahako chor3akara jaise ve sanyAsI bane vaise hI tatkSaNa mukta hosakate the| unake usa tapakI itanI zakti saMbhava thI / 27 Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 AtmAnuzAsana. paraMtu unheM bhAI bharata cakrIke taraphakA thoDAsA mAna lagA rahA / usa thoDese mAnako nikAla na sake / isIliye cirakAlaparyaMta unhoMne tapazcaryAkA ghora duHkha shaa| thoDAsA mAna bhI bar3I bhArI hAni karatA hai| vyartha mAna karanepara Azcarya:satyaM vAci matau zrutaM hRdi dayA zaurya bhuje vikramo, lakSmIrdAnamanUnamarthinicaye mArge gatirnivRte / yeSAM pAgajanIha tepi nirahaGkArAH zrutergocarA,zcitraM saMprati lezatopi na guNAsteSAM tathApyuddhatAH // 21 // arthaH-jinakA vacana sadA satya nikalatA thA, jinakA atula jJAna zAstrase paripUrNa thA, hRdayameM sadA dayA va zUratA vAsa karatI thI, bhujAoMmeM jinake atula parAkrama thA, lakSmIkA sadA vAsa thaa| aura jo yAcakoMko paripUrNa tRpti hue taka dAna dete the| tathA kalyANake yA dharmake mArgameM pravRtta rahate the| itane guNa jinameM vAsa karate the aise pUrva kAlameM bahuta puruSa ho gye| paraMtu unheM ahaMkArako leza bhI nahIM thaa| aisA zAstra-purANoMmeM sunate haiN| kiMtu Aja jina manuSyoMmeM unake zatAMza bhI guNa nahIM haiM to bhI ve uddhata hojAte haiN| yaha bar3A Azcarya hai|| garva kisase kare ? ekase eka bar3A hai / dekhoHvasati bhuvi samastaM sApi saMdhAritAnya,rudaramupaniviSTA sA ca te cAparasya / tadapi kila pareSAM jJAnakoNe nilInaM, vahati kathamihAnyo garvamAtmAdhikeSu // 219 // arthaH-jisa pRthvIpara samasta jagakA vAsa hai vaha bhI dUsaroMne jhela rakkhI hai| arthAt, saMpUrNa lokakI bhUmiko pavanoMke beDhoMne adhara jhela rakkhA hai| kisIkI samajha hogI ki una pavanoMke beDhoMko to Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita (kaSAyase haani)| 211 kisIne uThA nahIM rakkhA hai, isaliye ve to sabase baDe mAnane cAhiye / paraMtu nahIM, unase bhI baDA jagadvyApI koI padArtha hai| vaha kauna ? AkAza / vaha itanA bar3A hai ki usake bhItara vaha jagabharakI pRthvI tathA usa pRthvIke AzrayabhUta pavanoMke beDhe, ye sabhI samA rahe haiN| acchA, isa AkAzako hI sabase baDA mAna lenA cAhiye ? nahIM, ye saba cIjeM tathA saMpUrNa AkAza jisake bhItara to kyA, kiMtu jisake eka konameM samA rahA hai aisA bhI eka padArtha hai / vaha kauna ? sarvajJa / sarvajJake jJAnameM ye cIjeM to kyA kiMtu aura bhI jo kucha ho vaha bhI AsakatA hai| aba kahiye, kSudra prANI yadi apanese zreSThoMke sAtha garva karai to kyA dekhakara ? jagameM ekase eka baGI cIjeM par3I haiM / kapaTakI nindAHyazo mArIcIyaM kanakamRgamAyAmalinitaM, hato'zvatthAmoktyA praNayilaghurAsIdyamasutaH / sakRSNaH kRSNo'bhUta kapaTabahuveSeNa nitarA,mapi cchamAlayaM tadviSamiva hi dugdhasya mahataH // 220 // arthaH-mArIcane suvarNake hariNakA rUpa rAmacaMdrako chalanekeliye banAyA / isaliye usakI nindA jagabhara pasara gii| saMgrAmake samaya dharmarAjane eka vAra yaha ghoSaNA karadI ki azvatthAmA mArA gyaa| vasa, itane hI kapaTake kAraNa dharmasutake premI jana unheM kSudraM dRSTise dekhane lge| kRSNane vAlyAvasthAmeM bahutase kapaTaveSa dhare the| itane hI parase kRSNakA yaza kAlA hogyaa| thoDAsA bhI viSa bahutase dUdhameM DAladenese vaha sArA dUdha vigaDa jAtA hai / isI prakAra thoDAsA bhI kapaTa baDe baDoMke yazako malina kara detA hai / ata eva, bheyaM mAyAmahAgAnmithyAghanatamomayAt / yasmin lInA na lakSyante krodhAdiviSamAhayaH // 221 // 1 mArIca, dharmarAja tathA kRSNa, ina tInokI kathAeM, purANoMseM dekhnaaH| . Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAsmAnuzAsana. ____ artha:-mAyA, mAno baDA gaharA eka khaDDA hai / isake bhItara saghana mithyAdarzanarUpa bahala aMdhakAra bharA huA hai| isI saghana aMgha. kArake kAraNa isa khaDDemeM nivAsa karanevAle krodhAdika-sarpa tathA ajagara dIkha nahIM pAte haiM / jo jIva isa mAyAgartake bhItara AphasatA hai use ye krodhAdi-bhujaMga aisA Dasate haiM ki phira vaha jIva anaMtakAla. paryaMta bhI saceta nahIM hotA / isaliye bhAI, isa mAyAse Daro / aura bhI, pracchannakarma mama kopi na vetti dhImAn, dhvaMsaM guNasya mahatopi hi meti mNsthaaH| kAmaM gilan dhavaladIdhitidhautadAho, gUDhopyabodhi na vidhuH savidhuntudaH kaiH // 222 // artha:-maiM amuka eka duSkarma karatA huuN| paraMtu chipakara karatA hUM isaliye ise koI bhI samajha nahIM skegaa| isa duSkarmake kAraNa yadyapi mujhai baDA bhArI pAtaka lagegA aura amUlya va pavitra mere baDe bhArI AtmaguNakA vighAta ho jAyagA; paraMtu dUsarA koI samajha nahIM sakatA / are bhAI, tU aisA kabhI vicAra mata kara / dekha, caMdrameM itanA bar3A guNa hai ki apane zItala kiraNoMse jagakA vaha aMdhakAra dUra karatA hai tathA sUryake kiraNoMse dinameM saMtApita hue janoMke saMtApako dUra karatA hai| aise isa caMdrako rAhu cAheM jitanA chipAtA hai paraMtu vaha caMdra chipa nahIM pAtA / chipAnekI hAlatameM vaha yadyapi dava jAtA hai paraMtu usa dave hue caMdrako tathA chipAnevAle rAhuko, ina donoko hI loga dekhate haiM / aisA kona manuSya hogA ki jo grahaNake samaya una donoMke gupta karmako dekha na letA ho / vasa, isI prakAra cAheM jitanA chipAkara koI pApa karai paraMtu jAhira hue vinA rahatA nahIM hai| kisI duSkarmako chipAnA, isIkA nAma mAyA yA kapaTa hai| jaba yaha kapaTa jAhira ho jAtA hai taba mAyAcArIke bar3e bar3e phajIte hote haiN| isIliye mAyA rakhanA burA hai| Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita (kaSAyase haani)| 213 - lobha-kaSAyakI burAIHvanacarabhayAddhAvan daivAllatAkulavAladhiH, kila jaDatayA lolo vAlabaje vicala sthitH| vata sa camarastena pANairapi praviyojitaH, pariNataSAM prAyeNaivaMvidhA hi vipattayaH / / 223 // arthaH-camarI nAmakI gau jaMgalI gau hotI hai| usakI pUMchake bAla bahuta hI suMdara va komala hote haiM / use apanI usa pUMchapara baDA hI pyAra rahatA hai| yaha eka prakArakA lobha hai| isa prema yA lobhake vaza hokara vaha apane prANa gamAtI hai| zikArI yA siMhAdika hiMsaka prANI jaba use pakaDanekeliye pIchA karate haiM taba vaha bhAgakara apanA prANa bacAnA cAhatI hai| vaha una savoMse bhAganemeM teja hotI hai| isaliye cAheM to bhAgakara vaha apaneko vacA sakatI hai| paraMtu bhAgate bhAgate jahAM kahIM usakI pUMchake vAla kisI jhADI-ADImeM ulajha gaye ki vaha mUrkha vahIM khaDI raha jAtI hai| eka paira bhI phira Age nahIM dharatI / kahIM pUMchake mere bAla TUTa na jAya, isa vicArameM premavaza vaha apanI sudha-budha visara jAtI hai / vAloMkA prema usake pIche AnevAle yamadaMDako usase visarA detA hai / vasa, pIchese vaha Akara use dhara letA hai aura mAra DAlatA hai / isI prakAra jinako kisI bhI vastumeM Asakti baDha jAtI hai vaha unako paripAkameM prANAMta karane takake duHkha denevAlI hotI hai| kisI bhI vastukI Asaktiko bhalA mata samajho / sabhI AsaktiyoM ke duHkha isI prakArake hote haiM / jinakI viSayatRSNA bujhI nahIM hai unako prAya aise hI duHkha sahane paDate haiM / isa prakAra ye sabhI kaSAya duHkha denevAle haiN| ekase eka adhika duHkhadAyaka haiM / isaliye ina kaSAyoMko jItanA sabase bar3A va prathama kartavya hai| ina kaSAyoMkA jItanA mAno mokSako prApta karalenA hai| isIliye jo dIrghasaMsArI jIva haiM unake hAthase kaSAyoMkA vijaya Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 211 AtmAnuzAsana. nahIM hopaataa| jo kaSAyoMkA vijaya karate haiM unheM samajhanA cAhiye ki unakA jahAja saMsAra-samudrake kinArepara AlagA haiN| unakI pahicAna kyA hai - viSayaviratiH saMgatyAgaH kaSAyavinigrahaH, shmymdmaastttvaabhyaasstpshcrnnodymH| niyamitamanovRttibhaktirjineSu dayAlutA, bhavati kRtinaH saMsArAbdhestaTe nikaTe sati // 224 // arthaH-viSayoMse virAga, parigrahoMkA tyAga, kaSAyoMkA nigraha, zAMti honA, hiMsAdi pApoMkA chUTanA, iMdriya va manakA nirodha, jIvAdi tattvoMkA ciMtana, tapazcaraNakI tayArI, manakA niyamita honA, jinendra devameM bhakti, pariNAmoMmeM dayAlutA; ye sava bAteM usI mahAtmAko prApta hotI haiM ki jisakA saMsAra-samudrakA kinArA samIpa AcukA hai| isase bhI AgekI pragaTa dazA kaisI hotI hai ?yamaniyamanitAntaH zAntabAhyAntarAtmA, pariNamitasamAdhiH sarvasattvAnukampI / vihitahitamitAzI klezajAlaM samUlaM, dahati nihatanidro nizcitAdhyAtmasAraH // 225 // ... arthaH-yamaniyamoMmeM nizcala hokara laganA, zarIrAdi bAhirI cIjoMse antaryAmI manakI upekSA honA, nirvikalpa dhyAnameM mana honA, yAvat jIvoMmeM karuNA utpanna honA, zAstrAjJAnusAra va hita mita bhojana karanekI Adata paDanA aura nidrA pramAda ityAdi doSoMko jItanA; yaha saba kisake hAthase hosakatA hai ? usIke hAthase ki asalI AmAkA sAra tattva jisako mAlUma paDa cukA hai / aura vahI manuSya saMsArake sarva klezoMkA tathA klezoMke dAtA karmoMkA nirmUla nAza kara sakatA 1 niyama: parimitakAlo yAvajjIvaM yamo dhriyate // shriismntbhdrH|| kucha samayake liye vrata bhAraneko niyama kahate haiM aura yAvajjIva vratoMke svIkAra karanelA nAma yama hai| Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita (tapasvIkI mhimaa)| 215 hai / vAstavameM itanI UMcI vRtti honA usIkA kAma hai ki jo saMsArake nikaTa A pahucA hai / aisA manuSya bhI yadi cirasaMcita karmaklezoM. ko nirmUla nahIM karasakegA to dUsarA kauna karegA? aisI dazA saMsAravAsIkI nahIM hosakatI hai / taba ? paramAtmadazAko prApta hue sAdhukI aisI dazA hogI / usake mukta honemeM phira saMdeha hI kyA hai ? dekho: samadhigatasamastAH sarvasAvadyadUrAH, svahitanihitacittAH shaantsrvprcaaraaH| svaparasaphalajalpAH sarvasaMkalpamuktAH, kathamiha na vimukterbhAjanaM te vimuktAH // 226 // __ artha:-jina munirAjoMne heyAdeyakA pUrA jJAna prApta karaliyA hai; jo sabhI prakArake pApoMse uparata hocuke haiM, jinhoMne apanA citta apane sacce kalyANakI khojameM lagA rakkhA hai; mana tathA iMdriyoMkA viSayoMkI taraphakA pracAra jinhoMne rokadiyA hai; jo sadA svaparake hitakArI vacana bolate haiM; vidyamAna tathA bhaviSyata viSayabhogoMkI taraphase jo AkAMkSA haTA cuke haiM; aise vItarAgI sAdhu muktike pAtra kyoM na hoM ? ve na hoM to dUsarA kauna hogA? aisI dazA hojAnepara bhI bhRSTa honekA Dara rahatA hai / dekho: dAsatvaM viSayaprabhorgatavatAmAtmApi yeSAM para,steSAM bho guNadoSazUnyamanasAM kiM tatpunarnazyati / bhetavyaM bhavataiva yasya bhuvanapradyoti ratnatrayaM, bhrAmyantIndriyataskarAzca paritastvaM tanmuhurjAgRhi // 227 // arthaH-adhyAtmajJAna hokara bhI jinheM viSayI ajJAnI janoMkA sahavAsa ho jAtA hai unakA mana phira bhI viSayoMmeM phasa sakatA hai| unhokeliye yaha zikSA dikhAte haiM; ki re bhAI, jo viSayarUpa svA. bhIke dAsa ho rahe haiM unakA kyA bigaDatA hai ? ve yadi sAvadhAna haiM to kyA aura asAvadhAna bane haiM to bhI kyA Dara hai ? unake pAsa Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 AtmAnuzAsana.. rakSA karane ke lAyaka koI cIja hI nahIM hai| aura to kyA. unhoMne apanA AtmA bhI parAdhIna kara rakkhA hai| guNa-doSoMkA vicAra taka unake hRdayameM nahIM rahA hai| viSayoMke vaza hokara unhoMne apanI . jJAnAdi-nidhi sarvathA khodI hai| aba unake pAsa hai hI kyA, jisakI. ki unheM ciMtA ho ? Dara hai to usako ki jisake pAsa kucha maujUda ho| jisake pAsa kucha thoDIsI bhI jaDa saMpatti hotI hai vaha bhI use saMbhAlakara rakhatA hai| tere pAsa to apUrva saMpatti hai| jJAna darzana va cAritra ye tIno mahAratna haiN| inakA prakAza jagabharameM pddegaa| aise apUrva amUlya ratna jisake pAsa hoM use to sadA hI sAvadhAnIse rahanA cAhiye / jahAM saMpatti hai vahAM usake harane yA lUTanevAle bhI rahate hI haiM / tere ratnoMko haranevAle iMdriya-cora tere hI Asa-pAsa phira rahe haiN| tU thoDA bhI aceta huA ki indriya-cora tere jJAnAdi-ratnoMko hara leMge / isaliye tU acchI taraha jAgatA raha / bhAvArtha, tU iMdriyoMke viSayoMmeM phirase mohita mata ho| nahIM to jaise vAkI saMsArI jIva apanA sarvasva gamAkara baiThe haiM vaise tU bhI apanI nidhiko gamA baitthegaa| jo apanA gamAcuke haiM ve terA bhI gamAkara saMtuSTa honA cAhate haiN| isaliye tU una viSayAdhIna janoMkI saMgati bhI mata rakha / jo sarva viSayoMko choDakara sAdhu bana cuke haiM unako moha ho to kisa vastumeM ho ? unake pAsa kucha rahA hI nahIM hai ? isakA uttara yaha hai ki unake pAsa bhI mohake kAraNa haiM / kyA ? dekhoH ramyeSu vastuvanitAdiSu vItamoho, muhyedvathA kimiti saMyamasAdhaneSu / dhImAn kimAmayabhayAt parihatya bhuktiM, pItvauSadhaM vrajati jAtucidapyajIrNam // 228 // bhAvArthaH-sAdhu-jana saMsAravardhaka kula viSayoM ko to choDa dete haiM paraMtu saMyamakI rakSAkeliye kamaMDalu Adi kucha thoDIsI cIjeM to bhI Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI -bhAva sahita ( mohajanya doSa ) / 217 unheM pAsa meM rakhanI paDatI haiN| moha aisI cIja hai ki una tuccha vastuomeM bhI utpanna ho jAtA hai / aura sAdhu-jana isI dhokhemeM rahate haiM ki hamane sArA saMsAra choDadiyA / hamako aba ajJAna tathA moha ba mohAdike kAraNa nahIM rahe / hamArI aba kucha hAni nahIM hosakatI hai / sAdhuoMko aisI bhUla honA saMbhava hai / isIliye usa sUkSma viSayAdhIna mohase sAvadhAna rahanekA isa zloka meM upadeza hai / artha:- atiramaNIya vanitAdi vastuoMse jaba ki tU moha haTA cukA hai to saMyamakI rakSAkeliye kevala jina thoDIsI cIjoMke rakhanekI tujhe AjJA milI hai unameM tU kyoM vRthA hI mohita hotA hai ? isa mohakI mahimAko tU samajhatA hai / svalpa - vastusaMbaMdhI jo svalpa moha saMsArI janoMkI vizeSa hAni nahIM kara sakatA hai vahI tereliye bhayaMkara hAni pahuMcAvegA / jaise auSadha ajIrNAdi rogoMkA nAza karatI hai paraMtu mAtrA se adhika usakA sevana karanA apAya karatA hai / isIliye jise ajIrNa roga huA ho vaha roga-zamanArtha bhojanako tyAgakara auSadha sevana karatA hai / paraMtu vahI auSadha yadi Asakti rakhakara adhika sevana kIjAya to ulaTI ajIrNa baDhAnevAlI hogI / isIliye jo buddhimAna hai vaha ajIrNazamanArtha bhojanakA tyAga karatA hai aura auSadha pItA hai| paraMtu vaha kevala auSadhako adhika pIkara kabhI apanA ajIrNa baDhAvegA nahIM / jo auSadha sevana karatA huA bhI Apattivaza ajIko baDhAtA hai vaha mUrkha hai| isI prakAra jo AtmakalyANArtha sAre saMsArako choDakara AvazyakatAnusAra rakkhI huI thoDIsI vastuoMmeM hI mohita ho baiThatA hai vaha nitAnta mUrkha hai / mohita hI honA thA to saMsArako kyoM tyaggA ? bhAvArtha, jabataka kamakA nAza nahIM huA tabataka kAryasiddhi meM anekoM tarahase Dara hI Dara hai| isaliye sAdhuko sadA nirmohI va sAvadhAna rahanA cAhiye / T gRhasthI mokSamArgasthA nirmoho naiva mohavAn / anagAro gRhI zreyAn nirmoho mohino muna: naH // asramantabhadraH // 19 Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 AtmAnuzAsana kabhI nizcita bhI hogA yA nahIM ?tapaH zrutamiti dvayaM bahirudIrya rUDhaM yadA, kRSIphalamivAlaye samupanIyate svAtmani / kRSIvala ivojjhitaM karaNacorabAdhAdibhi,stadA hi manute yatiH svakRtakRtyatAM dhIradhIH // 229 // arthaH-kisAna khetameM bIja botA hai| paraMtu bIja Ugakara phala milanetaka bahutasI bAdhAeM vIca vIcameM AtI haiN| una sabhI bAdhAoMko haTAtA huA kisAna apane khetakI pUrI va sadA hI rakSA karatA hai| jabataka ki khetIkA phala vaha apane gharameM nahIM lAkara rakhatA tabataka sadA hI saceta rahatA hai| nizcita vaha tabhI hopAtA hai jaba ki bAhira paidA kiye hue anAjako gharameM lAkara rakhaletA hai| isI prakAra jisa sAdhukA vicAra dRDha hai vaha tapazcaraNa va zAstrajJAnako bAhirakI tarapha prakAzita karatA hai, use baDhAtA hai, paraMtu itanese vaha nizcita nahIM bana jaataa| isa savakA phala yaha hai ki AtmA vItarAgI hokara saMsArase mukta hojAya / jabataka yaha phala prApta nahIM huA hai tabataka nizcita banakara baiThanA ThIka nahIM hai / kyoMki, iMdriya-coroMkA vIcameM sadA hI Dara hai / isaliye jaba vaha sAdhu ina sava bAdhAoMko haTAkara vAstavika apane zuddha AtmAko prApta kara letA hai taba vaha apaneko kRtArtha mAnatA hai aura nizcita hokara baiThatA hai| kitane hI yaha samajhate haiM ki zAstrajJAna honepara viSayamoha kucha kara nahIM sakatA hai| paraMtu AcArya kahate haiM ki jabataka kaSAyoMkA saMskAra kSINa nahIM huA tabataka bharosA nahIM ki kaba usa kaSA yakA udreka baDha jAya / tabataka jJAniyoMke cittako bhI moha honA dussAdhya nahIM hai| isIliye viSayAsaktio kabhI svastha hokara mata baiTho / sadA usase Darate raho va use davAte raho / dekhoH Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita (zAnase kevala kalyANa na hogaa)| 219 dRSTArthasya na me kimapyayamiti jJAnAvalepAdamuM, nopekSasva jagattrayaikaMDamaraM niHzeSayA''zAdviSam / pazyAmbhonidhimapyagAdhasalilaM bAbAdhyate vADavaH, kroDIbhUtavipakSakasya jagati prAyeNa zAntiH kutH||230|| artha:--mujhai tattvoMkA pUrNa jJAna hocukA hai / jJAnI manuSyake sAmane yaha viSayAzA-zatru kucha nahIM hai / are bhAI, tU aisA jJAnakA mada mata kara / aisA mada rakkhA to AzA-zatrukI upekSA ho jAyagI kiMtu usakI taraphase nizcita honA ThIka nahIM hai / isa zatruko to jaise bana sakai baise sadA davAtA hI raha / yaha AzA-zatru itanA prabala va bhayaMkara hai ki isase tIno lokake prANI dava rahe haiM / jabataka isakA nAza nahIM huA tabataka tU kabhI svastha mata baiTha / jagameM jabataka kisIko zatru davArahA ho athavA jisakA zatru jItA ho tabataka use zAMti kaisI ? dekho, samudrameM jalakI kamI nahIM hai-agAdha jalakA vaha svAmI hai / to bhI use sadA baDavAgni jalAtA hI hai / zatrukA rahanA sabhIko duHkhadAyaka hotA hai / pUrA nirmoha hue vinA AzApAza chUTegA nahIM / yaha AzA pavitra jJAnAdi guNoMko bhI prazaMsAyogya hone nahIM detI hai / dekhoH snehAnubaddhahRdayo jJAnacaritrAnvitopi na zlAghyaH / dIpa ivApAdayitA kajjalamalinasya kAryasya // 231 // arthaH---jabataka kisI sAdhuke hRdayase sneha nirmUla naSTa nahIM huA tabataka usake jJAna-cAritrAdi guNoMkI prazaMsA nahIM ho pAtI hai| dIpakase prakAza jo hotA hai vaha uttama kArya hai / paraMtu sAtha hI jo kAjala nikalatA hai use loga acchA nahIM mAnate haiM / yadi dIpakameM 1 jJAninAmapi cetAMsi mahAmAyA pramohayet // 2 AzAdiT / 3 jagattrayasyaikaM Damara-bhayaM kSobho vA yasmAttam / 4 AzA arthAt sneha yA rAga / yahAM deSakA saMgraha upalakSaNase hosakatA hai| Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 AtmAnuzAsanaH telakA sneha na hotA to kAjala nahIM nikalatA aura usakI niMdA bhI na hotI / isI prakAra sAdhuke jJAnAdi guNa AtmAko pavitra banAte haiM paraMtu sAtha hI snehAMzakI sattA usameM malinatA utpanna karatI hai jisase ki jJAnAdi guNoMkI sArI kRti malina ho jAtI hai / isaliye mohako jaise hosakai choDo / mohakA mAhAtmya aisA hai ki vaha vItarAgatA nahIM hone detaa| aura vItarAgatA jabataka nahIM ho tabataka sava vyartha hai / dekhoH rateraratimAyAtaH punA-ratimupAgataH / tRtIyaM padamamApya bAlizo vata sIdasi // 232 // arthaH-kabhI tU rati karatA hai aura kabhI rati choDakara arati dhAraNa karatA hai / ratirAga, arati-dveSa / vasa, isImeM sadA saMkalpa vikalpa karatA huA ulajha rahA hai| tIsarA udAsInatAkA pada tujhai jabataka prApta nahIM hotA tabataka isI prakAra tU duHkha bhogatA rhegaa| jabataka bAhya vastuoMmeM rAgadveSa mAnatA huA ulajha rahA hai tabataka udAsInatA kahAMse prApta hogI ? are tU bar3A mUrkha hai / tujhai abhItaka apanA hita mAlama nahIM par3A / aisI avasthAmeM tU kabhI sukhI nahIM hoskegaa| dekha, tAvadaHkhAmitaptAtmAjyApiNDa iva sIdasi / nirvAsi nitAmbhodhau yAvattvaM na nimajjasi // 233 // arthaH-Agase tape hue lohake golekI taraha tU duHkhoMse saMtapta horahA hai| isa duHkhasaMtApakA nAza tU tabataka nahIM kara sakatA jabataka ki mokSasukharUpa agAdha jalake svAmI samudrameM gotA nahIM lgaavegaa| saMsArakI dazAmeM bhI duHkha dUra karaneke upAyoMko loga talAsa karate haiM aura unheM pAkara ve sukhI hote haiN| paraMtu unakA vaha sukha vAstavika nahIM hai / iMdriyoMke viSaya anukUla milanA, itanA hI saMsA 1 'sukhasIkaraiH / aisA pATha saMskRta TIkAmeM milatA hai| - Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita (mokSakA upaay)| 221 rakA sukha hai| paraMtu vaha svAdhIna nahIM hotA va zAzvata nahIM rahatA / isIliye usa sukhameM AnaMda mAnanA mAno sadAkeliye sacce sukhase vimukha bananA hai| isaliye tU mokSasukhako jaise hosakai prApta kara / dekha, maMkSu mokSaM susamyaktvasatyakArasvasAtkRtam / jJAnacAritrasAkalyamUlyena svakare kuru // 234 // artha:-zreSTha samyagdarzanakA prApta honA, yahI mokSakI prAptikA vAstavika upAya hai / isa upAyase usa mokSako svAdhIna banAkara zIghra hI apane hastagata kara / kisI cIjako apane hastagata karanemeM usakI kImata denI par3atI hai| mokSako apane adhIna karanemeM paripUrNa jJAnacAritrakI AvazyakatA hai| isaliye jJAna-cAritra hI mokSaprAptikeliye mUlya hai / vaha mUlya pUrA apane pAsa huA to mokSako hastagata karalenA koI kaThina nahIM hai| bhAvArtha, jabataka tU samyagdarzana-jJAna-cAritrako pUrA saMcita karake usake dvArA mokSakI prApti nahIM kara pAyA hai tabataka svastha mata baitth| viSayoMke sukhase apanA mana saMtuSTa karake svastha kabhI mata ho / dekha, viSayoMmeM rata honA na honA, yahI ajJAna va jJAna hai:azeSamadvaitamabhogyabhogyaM nivRttivRttyoH paramArthakoTyAm / abhogyabhogyAtmavikalpabuddhayA nivRttimabhyasyatu mokSakAkSI 235 athe:-pUrA bahirAtmA banakara yadi dekhA jAya to sArA jaga sukha-duHkhakA kAraNa honese bhogane yogya dIkha pddegaa| jo aniSTa hai usako dUra karanA, yaha usa aniSTakA bhoganA hai| aura jo iSTa hai usako grahaNa karanA, yahI usakA bhoganA hai / athavA, sabhI padArtha kisI na kisIkI apekSA saphala yA prayojanIya hote haiN| isa nyAyase yadi dekhA jAya to bhI sava jagat sArthaka va upabhogya ThaharatA hai / paraMtu yaha kabataka ? jabataka ki antaraGga dRSTikA lezamAtra bhI prakAza nahIM hai| kiMtu kevala bahimukhe hokara-jisakI sArI pravRtti horahI hai| jo bhAtmAnaMdakA bhoktA hokara bAhirI cIjoMse pUrA nivRtta ho cukA Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 AtmAnuzAsana hai usakeliye yaha sArA jaga saMkaTakA kAraNa honese tathA apUrva AtmAnaMdakA vighAtaka honese sarvathA heya hai, abhogya hai, upekSaNIya hai| jaga to eka hI hai paraMtu dRSTibhedake kAraNa do prakArakA kahanemeM AsakatA hai| aba mokSArthIko kyA karanA cAhiye ? use yaha karanA cAhiye ki heyopAdeyatAkI apekSA samajhakara nivRttikA abhyAsa karai / kyoMki, vAstavika AnaMda AtmAnaMda hai aura vaha jagase nivRtti pAnepara prApta hosakatA hai| . nivRtti karate rahanese sadA nivRttimeM vyAkulatA rakhanI paDatI hai| isaliye kyA nivRtti hI sadA karanemeM lagA rahanA cAhiye ? nhiiN| to phira, nivRttiM bhAvayedyAvannivaryaM tadabhAvataH / na vRttirna nivRttizca tadeva padamavyayam // 236 // artha:-nivRttikI bhAvanA tabataka karo jabataka ki bAhya upAdhi haTa kara AtmAnaMdakI pUrI prApti nahIM huI ho / jaba ki bAhya upAdhiyoMse citta haTakara AtmAnaMdameM pUrA lIna huA ki phira na pravRtti hI karanA zeSa rahatA hai aura na nivRtti karanA / jaba ki AtmAnaMdameM jIva magna huA to phira pravRtti kisameM aura nivRtti kisase ? yaha kalpanA vahAM miTa jAtI hai| vasa, isIkA nAma a. vinAzI mokSapada hai| - rAgadveSa kaise miTaiM ?rAgadveSau pravRttiH syAnivRttistanniSedhanam / tau ca bAhyArthasaMbaddhau tasmAttAMzca parityajet // 237 // __ arthaH-rAga-dveSakA hI nAma pravRtti hai aura usake rokaneko nivRtti kahate haiM / rAga-dveSakA honA bAhya viSayake adhIna hai| isIliye rAga-dveSa dUra karanekeliye bAhya viSayoMse saMbaMdha choDo / bhAvArtha, rAgadveSa hI duHkhake kAraNa haiM / aura rAgadveSakI utpatti viSayoMse hotI hai| isaliye rAgadveSa dUra karanA yadi pasaMda hai to bAma viSayoMko Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI -bhAva sahita ( tapasvIkI bhAvanA ) | 22.3. haTAo / kitane hI logoMkI jo yaha samajha rahatI hai ki viSayoM meM rahakara bhI pariNAma zuddha rakhanese kalyANa honA saMbhava hai; vaha bhUla hai / jabataka upAdhi haTatI nahIM hai tabataka usake kArya jo rAgadveSa ve avazya utpanna hoMge / ve utpanna hue ki AkulatAjanya duHkha niHsaMdeha hogA / aura jaba ki upAdhi haTAdI gaI to phira pravRttikI bhAvanA hI nahIM rahatI / basa, isIliye vaha saccA sukha hai / I udAsIna bhAvanAkA svarUpa: bhAvayAmi bhavAvarte bhAvanAH prAgabhAvitAH / bhAvaye bhAvitA neti bhavAbhAvAya bhAvanAH // 238 // artha :- aba mujhe saMsAra bhramaNakA uccheda karake Atmasukha prApta) karanA hai / isaliye jo bhAvanA saMsAracakrameM paDe hue Ajataka maiMne dhAraNa kara rakkhI thIM unheM to aba maiM chor3atA hUM aura jo Ajataka kabhI dhAraNa nahIM kIM unakA citavana karatA huuN| kyoMki, AjatakakI bhAvanAoMse saMsArakI vRddhi huI / usake kSayake kAraNa Ajataka kI bhAvanAoMse ulaTe hI hoMge / AjatakakI saMsAravardhaka bhAvanA mithyA darzana, viparIta jJAna va ulaTI pravRtti / aba jina bhAvanAoMko svI- ' kAra karanA hai ve samyagdarzana, samyagjJAna va samyak cAritra haiM / isIkA vizeSaM kathana: -- zubhAzubhe puNyapApe sukhaduHkhe ca SaT trayam / hitamAdyamanuSTheyaM zeSattrayamathA hitam // 239 // 1 artha:- zubhAzubha do yoga, isase AnevAle puNya-pApa ye do karma, isakA phala sukha duHkha ye do / aise ye milakara chaha hote haiM / inameM se zubha yoga, puNya karma, sukhAnubhava ye tIna hitAvaha hone se prAtha haiM / vAkIke tIna duHkhajanaka honese heya haiM / bhAvArtha, tIno heya viSayoMko choDakara upAdeya tInokA svIkAra karanA avazya hai / pahilI avasthAmeM Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 mAtmAnuzAsana merI isa prakAra bhAvanA honI cAhiye aura tadanusAra zubha, puNya, sukha inameM kAryakAraNa tathA bhedAbhedakA vicAra karake pravartanA cAhiye / isameM bhI AgekA bhAvanAkA kramaHtatrApyAcaM parityAjyaM zeSau na staH svataH svayam / zubhaM ca zuddhe tyaktvAnte prAmoti paramaM padam // 24 // artha:-azubha, pApa va duHkha ye tIno heya honeke kAraNa choDadene caahiye| paraMtu ina tInoM se azubha, yaha yoga honese pApakarmakA tathA pApa karmAdhIna prApta honevAle duHkhakA kAraNa hai| isaliye savase prathama azubhopayoga hI choDo / kAraNa na rahA to Ageke pApa va duHkha ye dono kArya apane Apa hI nahIM rheNge| - isa prakAra ahitakArI tInoMko choDanepara hitakArI tInoMkA vicAra karanA cAhiye / zubha, puNya va sukha ye tIno hitakArI haiN| inameM bhI zubha yaha yoga honese puNya karmabaMdhakA kAraNa hai / puNyakarma isakA kArya hai / puNyakA bhI uttara kArya sukha hai| isaliye zubha, yaha puNyakA sAkSAt tathA sukhakA paraMparayA kAraNa hai / azubha, duHkhakA kAraNa honese prathama hI choDadiyA gyaa| zubha, yaha sukhakA kAraNa hai paraMtu kaunase sukhakA ? saMsArI sukhakA / isaliye vAstavika dRSTyA yaha bhI saMsArakA kAraNa honese choDanA hI caahiye| basa, yahAM bhI zubha chUTA ki isake dono kArya bhI apane Apa haTa jAte haiM / isa samaya aMtameM kevala zuddha yA pUrNa vItarAga-dazA raha jAtI hai| yaha dazA prApta huI ki parama dhAma prApta hotA hai| AtmA hI nahIM hai to mukta kauna hogA ! athavA hai to bhI vaha mukta kisase ho ? amUrta AtmAko baMba hI saMbhava nahIM hai| kadAcit bandha huA bhI to phira bandha hI rhegaa| usake chUTanakA koI saMbhava 1 isa zlokakA atha saMskRta TIkAma utanA spaSTa nahIM likhA jitanA ki ToDaramala. jIne acchA likhA hai| Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-mAva sahita (saMsAra-muktike kaarnn)| 225 nahIM hai / yadi chUTa sakatA hai to kaba aura kaise chUTegA ? aisI AzaMkAoMko haTAnekeliye nIcai kahate haiM ki: astyAtmA'stamitAdibandhanagatastadvandhanAnyAsravai,ste krodhAdikRtAH pramAdajanitAH krodhAdayaste'vratAt / mithyAtvopacitAt sa eva samalaH kAlAdilabdhau kacit, samyaktvavratadakSatA'kaluSatA'yogaiH kramAnmucyate // 241 // artha:-jJAna icchA rAga dveSa va inake prakAra, evaM janmate hI stanyapAna, ityAdi vicitratA yA asAdhAraNatA dekhanese AtmA mAnanA paDatA hai / aniSTa duHkhoMko bhoga rahA hai isaliye vaha parataMtra athavA baddha bhI mAnanA paDatA hai / pUrva karmoMkA nAza hotA rahatA hai va navIna karmoMkA saMcaya hotA jAtA hai isaliye anAdise yaha jIva kamabaddha hI calA A rahA hai| una koMke sthiti anubhAgAdi va jJAnAvaraNAdi aneka prakAra haiN| karmapiNDakA bandhana mana vacana zarIrakI caMcalatAse hotA hai| karmapiNDameM phaladAna zakti tathA ba~dhanekI zakti krodhAdi kaSAyoMse upajatI hai| karmapiNDakA AnA va phaladAnAdi zaktikA upajanA ye dono kArya eka sAtha hote haiM isaliye donoMke kAraNa bhI eka hI sAtha jamA ho jAte haiM / arthAt, karmapiNDa keliye nimittabhUta caMcalatAko kaSAya milakara uttejita karate haiM tava yaha baMdha surU hotA hai / kaSAyoMkA prAdurbhAva taba hotA hai jaba ki AtmA pramAdI banatA hai / pramAdakI vRddhi hiMsAdi avrata-kauke karanese hotI hai / hiMsAdi avratoM meM jo jora baDhatA hai vaha mithyAtvake sahavAsase / isa prakAra yaha jIva ina uttarottara kAraNoM ke milanese adhikAdhika malina hotA hai / upadeza Adi nimittoMke milane para kadAcit kisI eka manuSyabhavameM yadi isa prANIko samyagdarzana, vrata, viveka tathA vItarAgatA va nizcalatA prApta ho jAya to yaha prANI tarajAtA hai / sabase prathama 1 " stimitAdivandhanagata: " aisA bhI pATha hai / stimitaM sthitiH / Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 AtmAnuzAsana. . samyagdarzana prApta hotA hai; phira chaTThe guNasthAnataka kramase vrata, aura usake Age zukladhyAnAdirUpa viveka, vivekake bAda dazama guNasthAnake aMta se lekara vItarAgatA prApta hotI hai / aura sabake aMta meM caMcalatAkA abhAva hotA hai / caMcalatAkA hI nAma yoga hai / jaise ye kAraNa prApta hote jAte haiM vaise hI isakI karmoMse mukti bhI hotI jAtI hai / mukta hone kA yahI krama haiM aura ye hI usake kAraNa haiM / muktikA bAdhaka kAraNaHmamedamahamasyeti prItirItirivotthitA / kSetre kSetrIyate yAvattAvat kAzA tapaHphale // 242 // arthaH- yaha zarIrAdika merA hai, maiM isakA hUM; aisI prIti jabataka AtmAmeM tanmaya hokara laga rahI hai tabataka tapa nirarthaka hai / tapakA asalI phala mokSa prApta honA hai / paraMtu bAhya vastuoMmeM prIti, 1 mAno eka prakArakA bhayaMkara upadrava hai / cUhe AdikoM kA upadrava - jisa prakAra bhayaMkara va sarvasva hAni karatA hai usI prakAra viSaya-prItike hote hI mokSa padakA vighAta ho jAtA hai| mAmanyamanyaM mAM mattvA bhrAnto bhrAntau bhavArNave / nAnyo mahamevAhamanyonyonyAhamasti na || 243 // artha:- jIva jabataka isa bhrAntimeM paDakara ajJAnI bana rahA hai tabataka saMsArasamudra meM bhramegA / vaha bhrAnti kaunasI ? aisA mAnanA hI vaha bhrAnti hai ki maiM zarIrAdimaya hUM athavA zarIrAdika hI maiM huuN| 1 ToDaramalajIne ' ayogaH ' aisA padaccheda na samajhakara inake yogase aisA artha likhadiyA hai paraMtu vaha ThIka nahIM hai| ThIka na honekA hetu eka to yaha hai ki saMskRta TIkA meM ' ayoga ' eka kAraNa mAnA hai, dUnera, yahIM saMbhava hai; pada tabhI caritArtha hogA / tIsareM bahuvacanAnta 2 upadrava sAta prakArake mAne jAte haiM: - ativRSTi, anAvRSTi mUSaka, TiDDI, sukha, svacakra, prckr| inhoko Iti bhI kahate haiM / 3 'asmi' aisA pATha ThIka dIkhatA hai| Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita (saMsAra-muktike kaarnn)| 227 are bhAI, zarIrAdi kabhI apanA svarUpa nahIM hosakate aura Apa svayaM kabhI zarIrAdirUpa nahIM hosakatA hai| maiM, maiM hI rahUMgA; zarIrAdika jo bhinna haiM ve bhinna hI rheNge| aisA nizcita jJAna jabataka nahIM utpanna hotA tabataka saMsArase chuTakArA honA asaMbhava hai| dRSTike pherase usake phalameM pheraphAraHbandho janmani yena yena nibiDaM niSpAdito vastunA, bAyArthaikarateH purA pariNataprajJAtmanaH sAmmatam / tattat tanidhanAya sAdhanamabhUdvairAgyakASThAspRzo, durbodhaM hi tadanyadeva viduSAmaprAkRtaM kauzalam // 244 // arthaH-Ajatakake pahile bhavoMmeM merI bAhya vastuoMmeM akathanIya prIti rhii| isIliye ve ve padArtha saba nibiDa baMdhake kAraNa hue / paraMtu aba mujhai satya AtmajJAna pragaTa ho cukA hai aura isIliye vairAgya bhI sImAnta prApta ho cukA hai| isaliye jo padArtha baMdha utpanna karate the ve hI Aja baMdhakA nAza kara rahe haiN| ThIka hI hai / kahAM vaha ajJAna aura kahAM yaha sacce jJAniyoMkI anupama kuzalatA ? baDA aMtara hai| baMdhakA kAraNa kriyAmAtra nahIM hai kiMtu pariNAma haiN| bandhavyuccheda-kramaHadhikaH kacidAzleSaH kaciddhInaH kcitsNmH| kacidvizleSa evAyaM bandhamokSakramo mataH // 245 // arthaH-abhavya jIvoMmeM karmabaMdhana savase adhika hotA hai aura Asanna bhavyoMmeM samAna, evaM atIva Asanna bhavyoMmeM kevala karmoMkA 1 yadvA kriyAH pratiphalanti na bhaavshuunyaaH| 2 pahile chApemeM isa zlokakA artha karate samaya kucha caka kI hai / vaha yaha ki, pahile guNasthAnameM avipAka-nirjarA nahIM hosakatI paraMtu unhoMne batAI hai| yadi vaha nirjarA savipAda mAnI jAya to phira thoDI likhanA bhala hai| dUsarI bhala yaha hai ki caturtha guNasthAnameM bandha va nirjarAko samAna batAyA hai| kiMtu aisA hai nahIM / tIsare guNasthAnameM vaha samAna haiM aura caumeM maMca bhoDA hai nirjarA adhika hai| aisA kahanA cAhiye thaa| Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 . mAtmAnuzAsana. mocana hotA hai| yaha saMsArake jIvoMkI dazA hai| jahAMpara jitanA karmabaMdhana kama hai vahAMpara utanI hI nirjarA samajhanI cAhiye / yaha abhiprAya aneka jIvoMkI apekSA khaa| aba eka hI jIvakI jaisI jaisI dazA badalatI hai vaisA vaisA karmabaMdhanameM aMtara paDatA hai yaha bhI dikhAte haiN| vaha kaise ? jaba mithyA guNasthAna rahatA hai taba jIvako karmabaMdhana sabase adhika hotA hai| athavA yoM kahiye ki, vahAM kevala baMdha hI baMdha hai| jIva karmabaMdhanakI jisa nirjarAse mukta hosakatA hai vaha avipAka-nirjarA vahAM lezamAtra bhI nahIM hotii| Age calakara jaba jIvakI ardha zuddha mizraguNasthAnakI dazA prApta hotI hai taba karmabaMdhana pahilekI apekSA AdhAsA kama hone lagatA hai aura pUrva karmoMkI nirjarA honA bhI surU ho jAtA hai / yahAMse bhI Upara calakara jaba samyagdarzana prApta hotA hai taba kA~kA baMdhana bahuta hI thoDA hone lagatA hai aura pUrvakarmokI nirjarA bahuta adhika hone lagatI hai| jaba jIva yahAMse Upara calakara kaSAyoMkA kSaya kara DAlatA hai taba karmoMkA baMdha honA ruka jAtA hai aura pUrvakarmoMkI kevala nirjarA hI nirjarA hone lagatI hai / yadyapi sadvedya-karmakA baMdha vahAM bhI hotA hai paraMtu vaha usI samaya chUTatA bhI jAtA hai isaliye asalI baMdha honekA vahAMse lekara abhAva hI samajhanA cAhiye / vasa, thoDA Age calakara vaha sarvathA mukta ho jAtA hai / yaha karmoM ke baMdhana va mocanakA prakAra hai| phala dekara jo karmoM kA kSaya honA hai usakI apekSAse yadi dekhA jAya to nirjarA bhI baMdhake varAvara hI hotI hai aura vaha sabhIko hotI hai paraMtu usake hote hue bhI jIvakA vAstavika chuTakArA nahIM hosakatA hai| kyoMki, usa avasthAmeM jaisI nirjarA hotI hai vaisA hI baMdha bhI navIna navIna hotA hI jAtA hai| isaliye vaha nirjarA mokSA 1 yahAM zlokake 'adhika' zabdakA artha atyaMta yA sarvathA karanA cAhiye / .: Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita (sAvadhAna rahanekA updesh)| 229 ke kAmakI nahIM hai| to phira mokSArthIke kAmakI kaisI nirjasa honI cAhiye ! yasya puNyaM ca pApaM ca niSphalaM galati svayam / sa yogI tasya nirvANaM na tasya punarAnavaH // 246 // artha:-jisa sAdhuke pUrvasaMcita puNya tathA pApa, dono hI karma phala na dete hI chUTa jAte haiM vahI saccA yogI hai aura usIko nirvANa pada prApta hotA hai| aise yogIko phira navIna karmoMkA saMcaya nahIM hotaa| karmokA niSphala naSTa karanA kaise ho?. mahAtapastaDAgasya saMbhRtasya guNAmbhasA / maryAdApAlivandhelpAmapyupekSiSTa mA kSatim // 247 // .. arthaH-ahiMsAdi pAMca mahAvrata tathA parISaha-jaya, evaM kAyakeza va svAdhyAya dhyAna, ityAdi anekoM ghora tapa haiN| ina savoMkA ekatra dhAraNa karanA, vaha huA mAno eka tAlAva, isa tAlAvameM samyagdarzana-jJAna-cAritrarUpa jo anupama guNa rahate haiM vaha mAno jala hai / yaha tAlAva isa jalase bharA huA ho tabhI isa tAlAvakI zobhA hai| paraMtu yaha jala pUrNa bharA tabhI rahegA jaba ki isakI pAla ThIka ThIka ba~dhI rhegii| isakI pAla kyA hai ? maryAdA yA pratijJA athavA saMyamamArgako jo eka vAra yAvajjIvana svIkAra kiyA hai vahI isakI pAla hai / vasa, yaha pAla ThIka ThIka surakSita rahanI cAhiye / yadi pAla TUTI to jala nahIM Thahara skegaa| ThIka hI hai, jaba sAdhu maryAdAkA ullaMghana karake yadvA tadvA pravartane lagA ho to mokSake sAdhaka jJAnAdi guNa kaise Thahara sakate haiM ? jJAnAdi guNa naSTa hue ki vItarAgatA chUTakara rAgadveSakI mAtrA dahakane lgegii| karmabaMdhakA yahI kAraNa hai| jaba ki rAgadveSa jAjvalyamAna hocuke to pUrvabaddha karma AtmAko rAgadveSa jagAkara avazya duHkha deNge| duHkhakA anubhava honA isIkA nAma rAga Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21. AtmAnuzAsana. . dveSa hai| isIliye jisa sAdhumeM rAgadveSa jAjvalyamAna hocuke hoM u. sakA phira nirvANa prApta honA kaThina nahIM kiMtu asaMbhava hai / isIliye bhAI, maryAdAmeM thoDAsA bhI bhaMga honA acchA mata samajho, usakI upekSA mata kro| bhaMga hotA dIkhai to tatkAla use sNbhaalo| maryAdAbhaMgake hetu:... dRddhguptikpaattsNhtitibhittimtipaadsNbhRtiH| yatiralpamapi prapadya randhra kuTilairvikriyate gRhAkRtiH // 24 // arthaH-gharake daravAjoMmeM kivADa lagAne paDate haiM, gharakI bhIte ThIka rakhanI paDatI haiN| to bhI kahIM koI cheda ho jAya to usI se sarpa gharameM ghusa jAte haiN| isaliye gharakA svAmI cheda bhI na rahane denekI sAvadhAnI rakhatA hai / vasa, yahI avasthA yogIkI hai / yatikA zarIra, yaha mAno eka ghara hai| zarIra-vacana-manakI pUrNa sAvadhAnI yA sthiratA, ye jisa gharake kivADa haiN| ye kivADa acchI taraha baMda kara rakkhe haiM / pravRtti karanemeM jo dhairya hai ve hI jisa gharakI bhIteM haiM / nirdoSa, dRDha va pavitra buddhi, yahI jisakI majabUta nIva hai| gharake samAna yaha sAdhukA zarIra itanA dRDha tathA surakSita hai| to bhI isameM kadAcit kisI tarapha yadi koI pramAdAdirUpa choTAsA cheda paDa jAya to usIke dvArA kuTila rAgadi-sarpa gharake bhItara ghusa jAte haiM aura gharako bhayaMkara banAdete haiN| pramAda athavA vratAdi bhaMga karanA, yahI sAdhuzarIrarUpa gharake bhItara ghusanekeliye cheda samajhanA caahiye| bhAvArtha, pramAdAdi doSa hI sAdhuke AtmAko karmabaddha karaneke kAraNa haiM / isaliye pramAda tathA vratabhaMga evaM vRtAtIcAra, ina savoMko na Ane denA caahiye| inakA AnA pUrA pUrA rukagayA to pUrvabaddha puNyapApa karma yoM hI nikala jAyage aura sAdhu zIghra hI saMsAra va zarIrAdise mukta ho jaaygaa| , yaha viSama chanda hai / athavA, ' saMvRti! ' aisA hosakatA hai| Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI -bhAva sahita (tU apanI to sa~bhAla rakha ) / 231 pramAdAdi doSa kaise Ate haiM ?svAn doSAn hantumudyuktastapobhiratidurdharaiH / tAneva poSayatyajJaH paradoSakathAzanaiH // 249 // arthaH- sAdhu, jaba ki sabhI pApAraMbhase nivRtta hocukA hai to usameM kaSAyoM kA udreka baDhanA sahaja saMbhava nahIM hai / paraMtu pAsameM jo zarIra zeSa hai usameM yadi Asakti hone lage to kaSAyodre ho jAnA saMbhava hai / ata eva isa Asaktiko kSINa karanekeliye vaha sAdhu ati durdhara kAyaklezAdi tapoMko sadA karatA rahatA hai / usakI yaha samajha ho rahI hai ki yadi maiM tapazcaraNa meM sAvadhAna rahA to rAgAdi yA pramAdAdi doSa mujhameMse nikala jAyage / Azcarya, vaha sAdhu yaha nahIM samajhatA hai ki maiM cAheM kaise hI ghora tapazcaraNoMdvArA doSa na baDhane denekI sAvadhAnI rakkhUM paraMtu dUsaroMke doSa gAnese tathA sunane se bhI ve doSa baDheMge / isa ajJAnameM paDA huA vaha sAdhu dUsaroMke doSa dekhatA hai, dUsaroM se kahatA hai, sunatA hai / isa viparItAcaraNake vaza vaha sadA hI apane pramAdAdi doSoMko baDhAtA hai / are bhAI, yadi koI ajIrNA - di doSa haTAne ke liye vAyusevana yA bhramaNAdi kleza to sahatA ho kiMtu gariSTha bhojana karatA hI jAya to usakA vaha doSa kisa prakAra naSTa hogA ? pramAdAdi doSoMke zamanArtha tapa karanA to bhramaNAdike tulya tuccha upacAra hai aura paradoSakathAdikA choDanA bhojanatyAgake tulya mukhya upacAra hai| isaliye yadi vItarAgI bananA hai to ise avazya choDo / kisI mahAtmA ke doSa dekhane meM mata lago:doSaH sarvaguNAkarasya mahato daivAnurodhAt kAca, - dyAto yadyapi candralAJchana samastaM draSTuMmandhopyalam / 1' rasasaMyukta bhojana kAre deha puSTa hoya' yaha paM. ToDaramalajIkA likhanA ThIka nahIM hai / yadi zarIrakI jagaha ' ajIrNAdi ' likhate to ThIka thA / kyoMki, ajIrNAdi, doSa hone se doSoM ke sAtha samAnatA baiThatI hai / 2 isa zlokakI utthAnikA tathA artha paM. ToDaramalajI kI samajhameM nahIM AyA / dekho prastAvanA Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 AtmAnuzAsana. draSTAmoti na tAvatAsya padavImindoH kalaI jaga,dvizvaM pazyati tatpabhAprakaTitaM kiM kopyagAttatpadam // 25 // artha:-jinameM jJAnAdi anekoM guNa prakaTa hocuke haiM aise mahAtmAoMmeM bhI kabhI kabhI daivavazAt tuccha doSa utpanna ho jAte haiN| unake aneka utkRSTa guNoMke prakAzameM ve doSa ati tuccha hokara bhI jaiseke taise ThIka jhalakane lagate haiN| isIliye ve doSa utpanna hote hI ajJAniyoMtakakI samajhameM AjAte haiN| paraMtu mahAtmA mahAtmA hI rahate haiM aura ve ajJAnI ajJAnI hI rahate haiN| doSakA dekhanevAlA dekhalene mAtrase kucha jJAnI yA vaisA mahAtmA nahIM bana jaataa| doSoMkA dekhanevAlA sadA doSoMmeM hI par3A rahatA hai| usake AtmIya guNoMkA utkarSa nahIM hopAtA / dekho, candrameM anekoM guNa haiM / paraMtu sAtha hI usameM eka aisA lAMchana par3A hai ki vaha lAMchana choTAsA hokara bhI sAre jagake dekhanemeM AtA hai| usakI prabhAse vaha lAMchana sArA prakAzita hotA hai| isI kAraNa jagabharake loga use dekhalete haiN| paraMtu kyA dekhanevAlomeMse Ajataka koI eka bhI usake mahattvako pAsakA hai ? nhiiN| uttama padArthake antargata rahanevAle kisI doSake dekhalene mAtrase usa darzaka kI yogyatA kabhI baDhatI nahIM hai| vaha kabhI vaisA mahAtmA yA usase caDhabaDha-kara nahIM hosakatA hai| bhAvArtha:-re tapasvI, jaba ki tU apane kaSAyoMke nAza karanese mokSapada pAsakatA hai, anyathA nahIM; to phira dUsaroMke doSa dekhanemeM kyoM tatpara hotA hai ? dUsaroMke doSa dekhanA, yaha bhI eka kaSAya hai / aisA karanese tere kaSAya va doSa sarvathA naSTa nahIM hoskeNge| isIliye tabataka terA kalyANa bhI nahIM hogA jabataka ki tU dUsaroM ke doSa dekhane meM lagA rhegaa| kyoM ? yoM ki, doSa dekhanevAleke hRdayameM IrSyA sadA jAjvalyamAna rahatI hai| eka to yahI kAraNa hai ki usakA kalyANa Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI -bhAva sahita ( dUsaroMke doSa mata dekho ) / 233 nahIM ho pAtA / dUsare, doSaikadRSTi puruSake utkRSTa guNoMkA utkarSa va prAdurbhAva nahIM ho pAtA / ho kahAMse ? guNoMkA utkarSa karanekI tarapha usakA lakSya hI nahIM jAne pAtA hai / jabataka jaga hai tabataka thoDe yA bahuta doSa to sabhImeM prAya rahate haiM / isaliye sarvAMza zuddhatAkA jagameM to kahIM udAharaNa hI nahIM mila sakegA / aura unnatikA krama yaha hai ki ekako dekhakara dUsarA apanI unnati karanemeM lagatA hai / kintu jo doSadarzI hai vaha apane se bar3A kisIko bhI nahIM samajhapAtA / isaliye usakA guNotkarSa honeke badale doSoM meM utkarSa honelaganA saMbhava hai / isIliye bhAI, tU kisI mahAtmA ke doSa dekhane meM mata laga / tabhI terA kalyANa hogA / jisameM doSa haiM vaha apane doSoMko jaba sudhAregA usakA kalyANa tabhI hogA; nahIM to nhiiN| usake doSa bane rahane na rahanese tujhe hAni yA lAbha kyA hai ? sArAMza, tU usase upekSita ho / paraMtu, jabataka vAstavika jJAna nahIM huA tabhItaka paradoSagrahaNAdi doSa rahate haiM / dekho:yadyadAcaritaM pUrvaM tattadajJAnaceSTitam / uttarottaravijJAnAdyoginaH pratibhAsate / / 251 // -- arthaH- dUsare sAthiyoMse apaneko zreSTha siddha karanekI abhilASA honA svAbhAvika bAta hai / jabataka ajJAna rahatA hai tabataka yaha abhilASA avazya rahatI hai / isa abhilASA ke vaza jIva paraniMdA, svaprazaMsA, paraguNocchAdana, svaguNAvirbhAva, upavAsa va kAyaklezAdi umratapa Adi kArya karatA hai / paraMtu jaba jJAna prApta ho jAtA hai taba vahI saccA yogI bana jAtA hai aura use pahile apane pUrvokta sabhI ye kArya ajJAnakRta bhAsane lagate haiM / bhAvArtha, sabhI jagaha kriyAoMse kevala kAryasiddhi nahIM hotI kiMtu kaSAyAdi doSa dUra honepara jo parinAma vizuddhatA prApta hotI hai vahI mukhya kAryasAdhaka samajhanI cAhiye / isaliye sabase prathama udAsInatA dhAraNa karo | dekho: 30 Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 AtmAnuzAsana. api sutapasAmAzAvallIzikhA taruNAyate, bhavati hi manomUle yAvanmamatvajalAItA | iti kRtadhiyaH kRcchrArambhaizvaranti nirantaraM, ciraparicite dehepyasminatIva gataspRhAH // 252 // arthaH- AzA, yaha eka velake tulya hai / baDe baDe tapasviyoM meM bhI yaha AzA - bela harI-bharI kAyama rahatI hai / isake UparakI DAliyAM sadA hI lahalahAyAM karatI haiM / kabataka ? jabataka ki isakI jaDameM pAnIkA gIlApana rahatA hai| isakI jaDa kaunasI hai ? mana | manase hI isa AzAkI utpatti hotI hai| isakI vRddhi bhI tabataka hotI hai jabataka ki manase mamatva chUTA nahIM hai / isaliye mamatva, mAno AzA - velako harA-bharA rakhanevAlA pAnI hai| isa AzAko jinheM naSTa karane kI icchA hotI hai ve prathama hI mamatva dUra karate haiM / jaise pAnIkA gIlA * pana na rahanepara bela sUkha jAtI hai vaise hI mamatva naSTa hote hI AzAsUkha jAtI hai / isaliye buddhimAn yogI kaThora kaThora tapoM dvArA mamatva naSTa karanekA niraMtara prayatna karate haiN| aura to kyA, ciraparicita apane zarIra se bhI ve yogI atyaMta virakta ho jAte haiM / kyA zarIrase hI virakta hote haiM, anya vastuoM se nahIM :-- kSIranIravadabhedarUpatastiSThatorapi ca dehadehinoH / bheda eva yadi bhedavatsvalaM bAhyavastuSu vadAtra kA kathA // 253 // artha:-kSIranIrakI taraha abhinna dIkhanevAle zarIra va AtmAmeM hI jaba ki bhedajJAna utpanna hokara usane zarIra se mamatA chur3A dI to jo pratyakSa jude dIkhanevAle strI-putrAdi bAhya viSaya haiM unase mamatA kyoM na chUTegI ? bhalA, atra pratyakSa bAhya viSayoMkI kyA ginatI rahI ? zarIrase mamatva chuDAnevAlI bhAvanA: taptohaM dehasaMyogAjjalaM vA'nala saMgamAt / iha dehaM parityajya zItIbhUtAH zivaiSiNaH // 254 // Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita ( mamatva chUTanekI bhaavnaa)| 235 arthaH-jaise amise jala garama ho jAtA hai vaise hI maiM zarIrake saMbaMdhase saMtapta ho rahA huuN| isIliye isa dehakA saMbaMdha jaba choDA tabhI mokSArthI mahAyogiyoMko zAzvatika zAMti prApta huii| bhAvArtha, maiM bhI jaba zarIrako kSINa karUMgA tabhI mujhe zAMti prAta hogii| aura bhI, anAdicayasaMvRddho mahAmoho hadi sthitaH / samyagyogena yairvAntasteSAmUvaM vizudhyati // 255 // arthaH-jIvoMke hRdayameM mahAmohakA saMcaya horahA hai aura vaha anAdikAlase horahA hai / jinhoMne vAstavika cittanirodha karake isa mahAmohako nikAla diyA unhIkA uttarakAlasaMbaMdhI paryAya sudharA / jabataka mahAmoha naSTa nahIM hotA tabataka aMtarIya AtmA mamatvase chUTatA nahIM hai / isaliye mamatA naSTa karane kA mUla upAya mohakarmakA nAza hai / dekho, kisIke bhItara yadi malaprakopa huA ho to vaha rogI vana jAtA hai| usake roga dUra karane kA upAya yaha hai ki vamana tathA recanadvArA vaha mala nikAladiyA jAya / isakeliye uttama auSadhoMkA yoga grahaNa karanA paDatA hai / uttama auSadha lI to vaha mala dUra honese zarIra Agekeliye zuddha ho jAtA hai / saMsAra-rogakA nAza karanekeliye bhI aisI hI koI auSadha lenA cAhiye / cittakA pasArA baDhanese mahAmoha karma baDhatA hai aura usIkA saMcaya honese saMsArake duHkha baDhate haiM / isaliye cittakA vAstavika nirodha karanA, yahI isakI auSadha hai / isa auSadhase anAdisaMcita mahAmohako dUra kiyA ki saMsAraroga dUra ho jAyagA / mahAmoha haTaneke cinhaH - ekaizcaryamihakatAmabhimatAvAptiM zarIracyuti, duHkhaM duSkRtiniSkRtiM sukhamalaM saMmArasaukhyojjhanam / sarvatyAgamahotsavavyatikaraM prANavyayaM pazyatAM, kiM tadyanna sukhAya tena sukhinaH satyaM sadA sAdhavaH // 256 // . artha:-jina mahAtmAoMkA moha galita ho gayA hai unheM e. Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 mAtmAnuzAsana. kAkI rahanA, cakravartIke sarvopari sukhake samAna apUrva dIkha paDatA hai / unakA maraNa hone lagA to ve manavAMchita lAbhake samAna samajhate haiM / lAbhAntarAyAdi ghAti karmoMke kSayopazamase yadi kabhI sukhasaMyoga hotA dIkhA to use ve mokSavighAtaka vighna samajhakara duHkha mAnate haiM / saMsArake viSayasukha jaise jaise chUTate jAte haiM vaisA hI vaisA unheM AnaMda hotA hai| paropakAra karanemeM ve sarvasva gamAdeneko bhI bar3A bhArI AnaMda mAnate haiN| aura to kyA, prANa bhI cale jAya to paravAha nahIM / athavA sarvatyAga karake jaba jainezvarI dIkSA lI jAtI hai taba jaise atIva utsava yA AnaMda hotA hai vaise hI prANanAza hote unheM AnaMda hotA hai / jinakI yaha bhAvanA ho cukI hai unheM kaisA hI duHkhakA prasaMga kyoM na prApta ho paraMtu ve duHkha na mAnakara sukha hI use mAnate haiM / ThIka hI hai, iSTAniSTakI jaba bhAvanA hI nahIM rahI to aisA kaunasA prasaMga hai jo unheM sukhamaya na bhAsatA ho ? isIliye sAdhu-jana sadA sukhI rahate haiM aisA kahanA sarvathA satya hai| bhAvArtha, jaba ki moha nahIM rahA to cAheM jaisA duHkhakA prasaMga Avai para unheM duHkha nahIM hotA / kAraNa ? AkRSyogratapobalairudayagopucchaM yadAnIyate, tatkarma svayamAgataM yadi vidaH ko nAma khedastataH / yAtavyo vijigISuNA yadi bhavedArambhakoriH svayaM, vRddhiH pratyuta neturapratihatA tadvigrahe kaH kSayaH // 257 // arthaH-pUrvabaddha karma jabataka pragaTa na ho tabataka duHkhakA honA saMbhava nahIM hai| aura yogI-jana karmoMkA nAza karanemeM aise dattacitta hote haiM ki jo karma apane Apa Akara pragaTa nahIM hote unheM bhI ve ugra tapobalase khIMcakara sAmane lAte haiM aura naSTa karate jAte haiN| jaba ki yaha bAta hai to jo karma apane Apa hI pragaTa hokara duHkha denekeliye tatpara hote haiM unheM to ve yogI bahuta hI prasannatAke sAtha bhasma kara Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita ( sacce yogiyoMkA svruup)| 237 neko utsAhita hote haiN| aba kahiye, Aye hue karmoMse unheM saMkaTa kyoM hone lagA ? isIliye vidvAn yogiyoMko karmoM ke udayase kheda honA saMbhava nahIM hai / dekho, jisa zUrako zatru jItanekI utkaMThA hai vaha Apa hI zatrupara TUTakara paDanA cAhatA hai / yadi zatru hI svayaM Akara laDhanA cAheM to aura bhI adhika AnaMdakI bAta hai| use usa zatruke AkramaNase duHkha tathA bhaya kaisA ? pratyuta, jo vijaya prayatnasAdhya thA usameM adhika sugamatA huI samajhanA cAhiye / usa zatruke sAtha laDhAImeM niHsaMdeha vijaya hI milegaa| vasa, isI prakAra yogIko udayAvalImeM Akara prApta honevAle kose kheha nahIM hotaa| .. are bhAI, karma Akara yadi duHkha de to kaise de ? aise hI na ! ki vaha Atmetara iSTa vastuoMkA vidhvaMsa krde| paraMtu jaba ki ve svayameva anya vastuoM kA saMyoga haTAnemeM sukhI haiM to iSTasaMyogavicchedase unheM duHkha kisaliye hogA ? dekho, ve sAdhu muktikA prayatna karate hue zarIrakA bhI chUTa jAnA acchA samajhate haiM:ekAkitvapratijJAH sakalamapi samutsRjya sarvasahatvAd, bhrAntyAcintyAH sahAyaM tanumiva sahasAlocya kiNcitsljjaaH| sajjIbhUtAH svakArye tadapagamavidhi baddhapalyaGkabandhA, dhyAyanti dhvastamohA girigahanaguhAguhyagehe nRsiMhAH // 258 // . artha:-bhramajJAna jinakA ciMtavana bhI nahIM karapAtA hai / a. rthAt, jinameMse mithyAjJAna sarvathA haTagayA hai| aise mahAtmA sacce zUra yogI mohakA sarvathA nAza kara cuke haiM / ekAkI rahanekI pratijJA svIkAra karacuke haiM / akele rahakara nirvAha karasakate haiM, isaliye sArA parigra-jaMjAla choDakara parISaha jItaneko kaTibaddha ho rahe haiN| apanA kalyANa siddha karanemeM sadA hI sAvadhAna rahate haiN| Ajataka apane zarIrako apanA sahAI mAna rakkhA thA aura aba bhI karmoMke nAzArtha Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 AtmAnuzAsana. tapazcaryAkeliye kucha sahAIsA mAnate haiN| paraMtu to bhI usake saMbaMdhako lajAkA kAraNa samajha rahe haiN| isIliye ve mahAtmA sadA palyaGka-Asana bAMdhakara isa bAta kA vicAra karate baiThate haiM ki isa zarIrakA kisa prakAra nAza ho / hama zarIrake nAzakA upAya vAstavika DhUMDhakara nikAleM aisA vicAra kara ve yogI kabhI parvatoMmeM, kabhI jaMgaloM meM aura kabhI guphA oMmeM-aise zAMta ekAMta sthAnoMmeM jAkara dhyAna rakhate haiN| apane mukhya kAryako kabhI visarate nahIM haiM / mohakA nAza ho jAnese ve sadA hI apanI siddhi karanemeM tayAra rahate haiN| aise mahAtmA apanI siddhi to karate hI haiM kiMtu dUsaroMke bhI kalyANakartA banate haiM / dekho: yeSAM bhUSaNamaGgasaGgattarajaH sthAnaM zilAyAstalaM, zayyA zarkarilA mahI suvihitaM gehaM guhA dvIpinAm / AtmAtmIyavikalpavItamatayastravyattamogranthaya,ste no jJAnadhanA manAMsi punatAM muktispRhA niHspRhAH // 259 // arthaH-sAre zarIrameM lagI huI dhUla jinakI zobhA baDhA rahI hai| jinhoMne pattharoMke zilAtalako ThaharanekA sthAna banAyA hai / ji. nhoMne sonekeliye zayyA, kakarIlI bhUmiko banAyA hai| jo vyAghrAdi bhayaMkara jaMtuoMke rahanekI guphAoMko apanA rahanekA ghara samajhate haiM / zarIrako apanA aura AtmAko zarIramaya mAnanekI mithyA vAsanA jinake hRdayase nikalagaI hai / ajJAnAndhakArakI gAMTha hRdayase khula cukI hai| jo AtmAko kevala saMsArase mukta karaneke abhilASI haiM; kiMtu zeSa sarva abhilASA naSTa kara cuke haiN| jinhoMne kevala jJAnako hI apanA sarvasva samajha rakkhA hai / aise yogIzvara hamAre manako vItarAga banAkara pavitra karo / dekho, aura bhI unakI mahimAH dUgarUDhataponubhAvajAnitajyotiHsamutsarpaNai,rantastatvamadaH kathaM kathamapi prApya prasAdaM gtaaH| vizrabdhaM hariNIvigelanayanairApIyamAnA vane, dhanyAste gamayantyacintyacaritai(rAzciraM vAsarAn // 26 // nhoMne tuoM ke rahanekI PHko zarIramaya mAgATha hRdayase khula cukA Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita (yogiyoMkA svruup)| 239 arthaH-jo yogI apane sAtizaya tapake prabhAvase jJAna-jyotikA prakAza kara cuke haiM aura usa jyotike jo kiraNa pasare haiM unake dvArA isa vAstavika aMtargata Atmatattvako pahicAna cuke haiM / ve hI yogI sacce AnaMdameM magna honevAle haiN| usa AtmAnaMdameM ve aise tatpara ho cuke haiM ki unakI parama zAMta mudrAko caMcala netravAlI vanoM meM vicaranevAlI hariNI bhI nirbhayatAke sAtha dekhakara masta ho uThatI haiN| dhanya ve dhIra yogIzvara ! isa prakAra adbhuta caryAse apane dinoMko vitAte haiM / bhAvArtha-jo Atmatatva saMsArI janoMke svapnagocara bhI nahIM huA vaha jinhoMne sAkSAt pAliyA hai aise asAdhAraNa eka mahimAke svAmI yogIzvara dhanya haiM / jinake Atmatattva pAnekA paricaya jaMgalakI ati caMcala hariNI bhI derahI haiM / hariNiyoMkA itanA caMcala va bhayayukta svabhAva hotA hai ki ve manuyako dekhate hI dUra bhAga jAtI haiM / paraMtu jo antarAtmAkA pratyakSa jJAna honese parama vItarAgI banacuke haiM aura ji. nakI parama vItarAga ceSTA Upara jhalakane lagI hai una yogIzvaroMke darzanase kauna bhalA, dUra bhAgegA ? aho, jinakI AtmaniSThAke balase siMhA. dika krUra jIva bhI apanI duSTatA bhUla jAte haiM unake darzanase bhaya kaisA? unheM jo dekhai use AnaMda hI AnaMda prApta hotA hai / yaha unake AtmapratyakSa honekI mahimA hai / dekho, aura bhI unhIMkI mahimAH yeSAM buddhiralakSyamANabhidayorAzAtmanorantaraM, gattvoccairavidhAya bhedamanayorArAnna vizrAmyati / yairantarvinivezitAH zamadhanairvAdaM bahiryAptaya,steSAM notra pavitrayantu paramAH pAdojjhitaH pAMzavaH // 261 // arthaH- viSayAzA tathA AtmA, ina donoMkA hI jJAna honA kAThana hai / viSayoMkI AzA jahAM dekho vahAM hI jAjvalyamAna dIkha paDatI hai| zuddha AtmAkA anubhava saMsAra-dazAmeM kabhI kahIM bhI dIkha nahIM pAtA / isIliye saMsArI jana svAnubhUta kAmavikAroMko hI AtmA yA Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmAnuzAsana. AtmalakSaNa samajha baiThate haiM / paraMtu isa viSayAzA tathA AtmAke paraspara durlakSya bhedako jabataka pUrA samajha nahIM pAyA tabataka jinhoMne thakakara adhavIcameM hI apanI buddhiko haTAyA nahIM; kiMtu jo satata zrama karate hI rahe / aura aMtameM usa zuddha AtmAko jinhoMne vAstavika samajha hI liyA / ata eva jinakA mana bAhya viSayoMmeMse haTakara AtmasvarUpake paramAnaMda bhoganemeM lIna hogayA hai| jinhoMne parama zAMtatAko hI apanA sarvasva samajha rakkhA hai / jagameM una yogIzvaroMke caraNoMse jhaDakara girI huI parama-pavitra dhUla hamako pavitra karai / bhAvArtha, aise yogIzvaroMkI caraNaraja hamArA nistAra karanevAlI ho / aura una yogiyoMke caraNoMkA hameM sadA hI sahavAsa prApta ho| saMsArI janoMse unakI apUrvatAHyat prAgjanmani saMcitaM tanubhRtA karmAzubhaM vA zubhaM, tadaivaM tadudIraNAdanubhavan duHkhaM sukhaM vAgatam / kuryAdyaH zubhameva sopyabhimato yastUbhayocchittaye, sarvArambhaparigrahagrahaparityAgI sa vandhaH satAm // 262 // artha:-jIva pUrvabhavoMmeM jina zubha yA azubha karmoMkA saMcaya karate haiM usakA nAma daiva hai / jaba usa daivakA tIvra udreka pragaTa hotA hai taba jIvoMko sukha yA duHkha Akara milate haiN| usa samaya sAmAnya jIvoMkI yaha dazA hotI hai ki ve usameM tanmaya bana jAte haiM; aura sava kucha apanA kartavya bhUlakara usI duHkha sukhakI bhAvanA karate baiThate haiM / zubha daivake samayameM jIva viSayAnaMda pAkara apanA kartavya bhUlate haiM aura azubhake samayameM duHkhase vyAkula hokara kartavya-vimukha banate haiN| aise saMsArameM jo zubhAzubha daivake udrekase kucha sAvadhAna rahakara apane zubha karmoko choDatA nahIM hai vaha buddhimAna mAnA jAtA hai / vidvAn usakI prazaMsA karate haiN| yadyapi zubha karma bhI saMsArabaMdhanakA hI eka bheda hai / paraMtu usa karmake karanevAle bhI jaba ki Adarayogya samajhe jAte haiM Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita (saMsArakI anta dshaa)| 241 to jo zubhAzubha-donoMke nAzArtha sarva AraMbha va parigrahoMse mamatA-premabaMdhana toDa cukA hai usakI mahimAkA phira kahanA hI kyA hai ? use baDese baDe satpuruSa vaMdate haiN| jaba ki karma balavAn hai to usakI avahelanA kaise hosakai ? sukhaM duHkhaM vA syAdiha vihitakarmodayavazAt, kutaH prItistApaH kuta iti vikalpAdyadi bhavet / udAsInastasya pragalati purANaM nahi navaM, samAskandatyeSa sphurati suvidagdho maNiriva // 263 // artha:-pUrvameM kiye hue karmoMke udayavaza sukha tathA duHkha to hotA hI hai| isameM kyoM to maiM prIti karUM aura kyoM saMtApa karUM ! kyoMki, ye sukha-duHkha AtmIya svabhAva na honese merI khudakI kucha harakata nahIM karasakate haiN| yadi aisA vicAra utpanna hojAya to sukhaduHkha hote hue bhI jIva unase udAsa raha sakatA hai| isa udAsInatAkA lAbha yaha hogA ki usake prAcIna karma to udaya pAkara khira hI jAyage; kiMtu viSayamoha na rahanese vaha navIna baMdha kucha bhI nahIM nA~dhegA / isI prakAra kucha samayataka vItarAga banA rahanese kokA nAza karake ati nirmala ratnake samAna zuddha hojAyagA aura jJAna-darzanAdi guNoMko prakAzita karane lgegaa| yahI bAta rUpAntarase Age bhI kahate haiM / dekho: sakalavimalabodho dehagehe viniryan , jvalana iva sa kASThaM niSThuraM bhasmayitvA / punarapi tadabhAve prajvalatyujvalaH san , bhavati hi yativRttaM sarvathAzcaryabhUmiH // 264 // arthaH-yogIzvaroMmeM pUrNa vItarAga bhAvoMke dvArA ghAtikarmokA nAza ho jAnepara sarva tattvoMko samajhanekeliye samartha aisA pUrNa nirmala jJAna pragaTa hotA hai / isa samaya yadyapi dhyAnake balase jJAna pragaTa 31 Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 AtmAnuzAsana. hotA hai aura aMtaraMga karmamalakA prAya abhAva bhI ho jAtA hai; paraMtu zarIra to bhI banA hI rahatA hai / isa zarIra-kuTImeM sthira rahate hue yogIzvara apane jJAnako jagameM prakAzita karate haiM / satya mArgakA upadeza kara bhavya-jIvoMko saMsArase pAra karate haiN| phira usI kevalajJAnake balase zarIrakA nAza kara amUrtika paramAtmapadako prApta karate haiM / usa samaya pUre siddhAtmA hokara kevala jJAna-jyotimaya prakAzita hone lagate haiN| jaise prAraMbhameM jaba agnikA lakaDImeM praveza hotA hai taba lakaDI bhI dIkha paDatI hai aura agnikI jvAlA bhI uThatI dIkhatI hai / kAlAMtarameM vahI agnijvAlA lakaDIko sarvathA bhasma karadetI hai aura kevala zuddha dazAmeM vaha prApta ho jAtI hai / yatiyoMke cAritrakI bhI yahI mahimA hai / bhAvArtha, yatiyoMke cAritrase vaha apUrva AtmasvarUpa pragaTa hojAtA hai jo ki saMsArI jIvoMko cAheM jaise prayatna karanepara bhI prApta nahIM hopAtA / yahI baDA bhArI isameM Azcarya hai| ____ anya darzanakAra muktadazA kaisI mAnate haiM ?guNI guNamayastasya nAzastannAza iSyate / ata eva hi nirvANaM zUnyamanyairvikalpitam // 265 // arthaH-vaizeSika-naiyAyikoMne guNoMko dravyoMse eka judA kalpita kiyA hai| aura mokSadazAmeM una guNoMkA nAza hojAnA mAnA hai| isaliye mukta hote hI jIva buddhi Adi guNoMse zUnya raha jAtA hai / paraMtu Azcarya, ki jIvakA vizeSa svabhAva jJAna hai / jaba ki vahI na rahA to jIva kisa svarUpameM usa samaya rahegA ? isa AkSepake bhayase bauddhoMne jIvako jJAnAdi guNoMse koI judA padArtha nahIM mAnA, kiMtu tanmaya usakA svarUpa mAnA hai| paraMtu ve bhI muktike samaya jJAnakA uccheda ho jAnA mAnate haiN| isaliye jJAnakA uccheda mAno jIvakA hI uccheda hai; aisA unheM mAnanA paDatA hai / isIliye nirvANako zUnya. svarUpa unhoMne ThaharAyA hai| Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita (muktikA svarUpa ) / - 243 . yaha nahIM mAlUma hotA ki aisA nirvANa mAnakara jIva usameM kyoM pravRtta hoMge ? are bhAI, jahAM mUlakA hI uccheda ho jAtA hai bahAMse to yaha saMsAra hI bhalA hai, jahAM ki samala hI kyoM na ho paraMtu mUla to kAyama rahatA hai / ata evaH___ajAto'nazvaro'mRtaH kartA bhoktA sukhI budhH| / dehamAtro malairmukto gatvordhvamacala sthitaH // 266 // arthaH-jIvakA svabhAva dravyadRSTayA anAdimukta honese janmamaraNase zUnya hai| avathA mukta ho jAnepara saMsArake janma-maraNa honA baMda hojAtA hai| isaliye bhI zuddha jIva ajanmA tathA amara mAnanA cAhiye / rUparasAdi guNavAle piNDoMko murtika kahate haiN| jIvameM aise guNa nahIM haiN| isaliye vaha bAhya iMdriyoMke gocara nahIM hotA aura ata eva amUrtika mAnA jAtA hai| karmabaMdhanake rahanese saMsAradazAmeM vaha aupacArika mUrtika bhI kahA jAsakatA hai| paraMtu zuddha jIva aupacArika mUrti bhI dhAraNa nahIM karatA / saMsArake svabhAvoMkI apekSAse jIva karmoMkA kartA hai| kiMtu zuddha mUla va vAstavika nijI svabhAvoMkI tarapha dekhanese unhI apane svabhAvoMkA kartA kahA jAsakatA hai, na ki karmoMkA / ThIka . hI hai, karmoMke baMdhakA kAraNa vikArI dazA hai, jo ki karma va jIvake saMbaMdhavizeSase utpanna hotI hai| usa dazAko na to ThIka jIvasaMbaMdhI hI kaha sakate haiM aura na karmasaMbaMdhI hI kaha sakate haiN| donoMke hI mUla svabhAvoMse judI vaha tIsarI eka dazA hai| isIliye karmabaMdhake kartRtvakA aparAdhI jIvako batAnA ThIka nahIM hai| jisakA jo kartA hotA hai usIkA, aura vahI, bhoktA bhI hotA hai / isaliye jIva vyavahAradRSTise karmaphaloMkA bhoktA hai aura svAbhAvika guNoMkI tarapha dekhanese vaha unhI svAbhAvika caitanyAdi guNoMkA bhoktA hai| jIvakA svabhAva sukhI va jJAnamaya bhI hai / jIvakA parimANa pradezoMkI ginatIse to asaMkhyAta pradezakA hai| kiMtu laMbAI cauDAI va uMcAImeM yathAsamaya prApta Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 AtmAnuzAsana. honevAle choTe baDe zarIrake barAbara rahatA hai| mukta hote samaya koI koI jIva kSaNamAtrakeliye lokavyApta bhI hotA hai paraMtu phira vaha tatkAla sakuDakara zarIramAtra hI ho jAtA hai / mukta hote samaya jIvake sAthake karmAdi sAre mala dUra ho jAte haiM aura vaha UparakI tarapha lokake aMtameM jAkara ThaharatA hai| vaha vahAM aisA ThaharatA hai ki phira kabhI vahAMse vicalita nahIM hotaa| usa samaya isI jIvako loga prabhu, svAmI, Izvara, paramAtmA kahane lagate haiN| ThIka hI hai, isase aba adhika vaibhavazAlI va nityasukhI dUsarA kauna hai ? yahAM jo avasthA tathA apekSAke bhedase jIvake vizeSaNa batAye haiM ve sAMkhyAdi matoMke niSedhArtha haiM / sAMkhyAdi matoMke anusAra jIvakA svarUpa saMbhava nahIM hotA aura aisA svarUpa yuktiyoMse ThIka baiThatA hai| 1 akartA nirguNaH zuddho nityaH sarvagato'kriyaH / bhamUrtazcetano bhokttA AtmA kapilazAsane // ( yaha sAMkhyamata ). dizaM na kAMcidvidizaM na kAMcinnaivAvanIM gacchati nAntarikSam / dIpo yathA nirvRtimabhyupetaH snehakSayAtkevalameti zAntim // . dizaM na kAMcidvidizaM na kAMcinnavAvanI gacchati nAntarikSam / jIvastathA nivRtimabhyupetaH klezakSayAtkevalameti zAntim // : . (yaha bauddhamata ). sadAzivaH sadAkarmA sAMkhyo muktaM sukhojitam / maskarI kila muktAtmA manyate punarAgatim // kSaNikaM nirguNaM caiva buddho yogazca manyate / kRtakRtyaM tamIzAno maNDalI cordhvagAminam // ( yaha aneka matasaMgraha ). aSTavidhakarmavikalAH zItIbhUtA niraJjanA nityaaH| aSTaguNAH kRtakRtyA lokAgranivAsinaH siddhAH // (svamata ). Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita (aMtima vaktavya ) / 205 viSayasaMpatti na rahakara bhI muktimeM sukha kaisA ! - svAdhInyAhaHkhamapyAsIt sukhaM yadi tapasvinAm / svAdhInasukhasaMpannA na siddhAH sukhinaH katham // 267 // arthaH-tapasviyoMko aneka duHkha rahakara bhI svAdhInatAkA saMkalpamAtra hojAnese sukha hI sukha anubhavagocara hone lagatA hai / to phira jinako zarIrake bandhanase tathA jJAnAdi guNoMke vidhAtase evaM indriya viSayoM ke abhAvase pada-pada para honevAle saMsAradazAke duHkha, jaba ki sarvathA upAdhiyAM haTa jAnese chUTa gaye hoM taba unheM kyoM na apUrva sukha yA AnaMda prApta hogA? yadi svAdhInatAkI sImA tathA icchA-dveSa kA atyaMta abhAva jinheM prApta ho cukA hai unheM bhI sukhI na mAnA jAya to saccA sukhI kauna dUsarA hogA? yaha zAzvatika tathA akathanIya AnaMda prApta honA viSayoMse vimukha hokara tapazcaraNa va AtmadhyAna karanekA phala hai| granthakArakA antima upasaMhAra va AzIrvAdaHiti katipayavAcAM gocarIkRtya kRtyaM, caritamucitamuccaizvetasAM cittaramyam / idamavikalamantaH saMtataM cintayantaH, sapadi vipadapetAmAzrayantuM zriyaM te // 268 // arthaH-zrIguNabhadra svAmI kahate haiM ki isa graMthameM saMkSepase uttamase uttama va nirdoSa AtmAko upadeza yA usake zuddha honekA upAya dikhAyA hai| isakA jo manana kareMge unheM asalI Atmasiddhi prApta hogii| dekhoH isa prakAra thoDese vAkya banAkara una vAkyoMmeM yaha pavitra viSaya maiMne gUMthA hai| isa graMthameM saMsArase mukta honevAle yogIzvaroMkA kartavya va dhyeya viSaya ikaTThA kiyA gayA hai| isIliye mokSake upAyoMmeM lage 1-' mAzrayante ' iti vA pAya / 2 ye cintayanti te / Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 AtmAnuzAsana. hue yogIzvaroMke cittako yaha graMtha AnaMdadAyaka hogA / isa graMtha meM jo varNana kiyA hai vaha sarvathA ucita hai / arthAt, isI prakAra jo yogIzvara apanI caryA rakhate haiM ve avazya Atmasiddhiko pAte haiM / pUrvAcAryoM ne bhI isI prakAra AtmasiddhikA upAya Ajataka varNana kiyA hai / isa graMthakA viSaya kyA hai, isa praznakA uttara svayaM graMthakArane prAraMbha meM diyA hai, ki 'AtmAke zuddha honekI zikSA isa graMtha meM maiM khuuNgaa'| usa zikSAko cAra vibhAgoM meM vibhakta kiyA hai| ve cAra vibhAga : - ( 1 ) samyagdarzanArAdhanA, (2) jJAnArAdhanA, (3) cAritrArAdhanA, ( 4 ) tapa ArAdhanA / inhI cAra ArAdhanAoMkA varNana kramase isa graMthameM pratijJAnusAra kiyA hai / jisa prakAra isa graMtha meM varNana kiyA hai yadi usI prakAra koI isakA pUrNa citavana kucha samayataka niraMtara apane manameM karatA jAya to saMbhava hai ki vaha avazya saMsArakI vipadAoMse chUTakara mukti anupama aizvaryako prApta hogA / jo yogIzvara mukti pAte haiM ve aisA hI ArAdhana karanese pAte haiM, anyathA nahIM; yaha nizcaya samajhanA cAhiye / graMthakAra isa graMtha karane kA yahI phala samajhate hue mokSArthiyoM ko AzIrvAda dete haiM ki ' isa graMthake anusAra aMtima tapa ArAdhanA meM jo pahucakara pravRtta honevAle haiM ve avazya va zIghra hI mokSalakSmIkA Azraya karo / graMthakAra gurukA va apanA nAma dikhAte haiM:jinasenAcAryapAdasmaraNAdhIna cetasAm / guNabhadrabhadantAnAM kRtirAtmAnuzAsanam / / 269 // artha :- apane guru zrI. jinasenAcArya ke caraNoMkA manameM sadA citavana karanevAle zrI guNabhadrAcAryane yaha AtmAnuzAsana graMtha banAyA hai / bhAvArtha: - isa graMthake kartA jJAnI virAgI tathA aneka guNoM se pUjya haiM isaliye unakI kRti bhI Adarayogya hai / 1' AtmAnuzAsanamahaM vakSye mokSAya bhavyAnAm // Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI-bhAva sahita ( aMtima vaktavyaM ) / antima maMgala:RSabho nAbhisUnuryo bhUyAtsa bhavikAya vH| yajjJAnasarasi vizvaM sarojamiva bhAsate // 270 / / arthaH- aMtima manu yA kulaMkara zrI. nAbhirAjake putra jo zrI. vRSabhanAtha prathama tIrthakara, ve tumAre kalyANake kartA ho / jinake ki jJAna-sarovarameM sArA jaga kamalake tulya bhAsatA hai / bhAvArtha:-jaba ki jagake jIvoMmeM mokSakA tathA. nyAya-nirvAhakA udyoga sarvathA hI baMda paDarahA thA aura usakI AvazyakatA ApaDI thI taba isake thoDe-bahuta unnetA janoMkA kramase prAraMbha hokara aMtameM pUrNa-yogya netA va unnetA zrI. vRSabhasvAmIkA avatAra huaa| unhoMne sRSTike jIvoMko duHkhase chUTakara sukhameM prApta honekA aneka prakAra upadeza diyA va zAsana bhI kiyaa| unake vAda aneka puruSa aura bhI vaise hI utpanna hue aura unhoMne bhI yahI kAma kiyA / jagake jIvAko sukhameM lagAkara ve Apa bhI paramadhAma jAte rahe / isa prakAra isa sRSTipara Ajataka yadyapi anekoM puruSa aise hue ki jinhoMne jIvoMke kalyANakA vAstavika mArga pragaTa kiyA va jArI rakkhA, paraMtu una savoMmeM isa pravartate hue yugameM pahile mahAtmA zrI vRSabha deva yA RSabha deva hI hue haiN| isIliye graMthakAra una bhagavAnakA yahAM smaraNa karate haiM aura vAkI bhavya jIvoMko kahate haiM ki tuma bhI unhIke upadezase troNge| ____ saMsArameM Ajataka anekoM manuSya aise hue haiM ki jinhoMne eka dUsarekI dekhAdekhI jIvoMke va apane sukhakA vicAra kiyA aura jaisA vicArA vaisA upadeza kiyaa| paraMtu jaisA kucha nirdoSa kalyANamArga bhagavAn RSabha devakI paraMparAmeM Ajataka prApta hotA rahA hai vaisA anyatra nahIM / ho kahAMse ? satya mA kA zodha jJAna vinA nahIM lagasakatA hai| jJAna yadi vAstavika tathA pUrNa kahIM thA to yahIMpara / isIliye hitArthI jIvoMko dayAlu graMthakAra kahate haiM ki tujhArA saccA kalyANa unhI Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmAnuzAsana. bhagavAn vRSabhanAtha svAmIke Azrayase hogaa| isaliye tuma saMsArake jIvoM, unhIkA upadeza suno aura tadanusAra clo| jisase ki tujhe apanA abhISTa prApta ho / abhISTa kyA ? kalyANa, maMgala, zubha, AmaMda-paramAnaMda, sukha yA Atma-siddhi / // iti // vaM-doM maiM tuma pAMya, nAbhike anupama nNdaa| zI-kha deya jina jagatajIvake kATe phaMdA // dha-ri jinadakSiA ghAti ghAti-karamanike daMdA / -visama kevalabodha pAya liya shivaanNdaa|| 1 maGgalaM bhagavAn vIro, magalaM gautamo gnnii| magalaM kundakundAryA jainadharmostu maGgalam / / Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama zlokameM vizeSa vaktavyaH artha:-guNabhadrasvAmI kahate haiM, ki anaMta jJAnAdi-AtmasvabhAvarUpa tathA chatracAmarAdi bAhirI atizayasvarUpa apUrva lakSmIke dhArI, pApoMkA nAza karane vAle zrIvIranAtha svAmI caubIsaveM tIrthakarako athavA karmazatruoMke vinAzaka yoddhAko yA viziSTa lakSmI ke utpanna karanevAle sarva arahaMta Adika parameSTiNako apane hRdaya meM dhAraNa karake AtmAnuzA. sana nAmaka graMthako likhatA hU~ jisase ki pratibodha pAkara bhavya jIvoMko saMsAraduHkhoMse chuTakArA ho| vizeSaH-vIra zavdake jo do vizeSaga diye haiM ve dono vIrazabdase bhI sUcita hote haiN| pahalA. vizeSaNa lakSmInivAsanilaya hai| yaha vizeSaNa vIra zabdake vixxx, aise TukaDe kAnese nikala AtA hai, kyoMki, 'vi' nAma viziSTa yA apUrvakA hai / aura 'I' lakSmIko kahate haiN| 'rA' dhAtukA denA artha hai, isaliye 'ra' kA artha denebAlA hai| aura detA vahI hai ki jisake pAsa ho / isa prakAra milAnepara vIra zabdakA artha 'apUrva lakSmIke dhAraNa karane vAle' aisA hotA hai / dUsarA vizeSaNa 'vilInavilaya' hai| arthAt jisake vilaya nAma pApa, vilIna hobake haiM / isa vizeSaNakI siddhi vIra zabdase taya hosakatI hai jA ki vIra zabdakA artha zatruoMkA jItanevAlA zUra aisA mAnA jAya; kyoMki bIrasvAmIne bhI karmazatruoMkA sarvathA nAza karake unase vijaya prApta kI hai| aise do artha mAnanepara 'vIra' zabda vizeSaNarUpa ho jAtA hai| bhaura vizeSya arthake samaya yaha zabda cauvIsameM tIrthakarakA vAcaka hai| jaba yaha zabda vizeSaNa mAnaliyA jAtA hai taba isakA artha bharahaMta Adika pAMcoM parameSThI hosakatA hai| aura isIliye pAMcoM parameSThiyoMko isa zlokase namaskAra honA sUcita hotA hai / jaba ki isako vizeSya mAnaliyA jAya to isase vIranAtha bhagavAnko namaskAra ho Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 jAtA hai / athavA, vIra zabdakA artha gaNitasaMketake anusAra cauvIsa saMkhyA hotA hai; kyoMki vakArase cArakI saMkhyA tathA rephase dokI saMkhyA gaNitameM lIgaI hai| aMkoMkA likhanA ulaTI bAjUse hotA hai; isaliye milanepara cAra do kA artha cauvIsa ho jAtA hai / isa prakAra isI vIra zabdase cauvIso tIrthakaroMko bhI namaskAra hojAtA hai / viziSTa lakSmIkI prApti zAstradvArA bhI hotI hai| isaliye viziSTa lakSmIkA dAtA aisA vizeSaNa zAstrakA mAnalenepara zAstrako bhI namaskAra isa zabdase ho jAtA hai / isa prakAra deva guru zAstra tInoko hI namaskAra karanA isa zlokase siddha ho jAtA hai| lakSmInivAsanilaya tathA vilInavilaya ye donoM vizeSaNa deva, guru, zAstrameMse pratyekake hosakate haiM aura isIliye ye tIno saMsArabharake bhanya sabhI devAdikoMse adhika utkRSTa haiM aisA sUcita hotA hai / - saMsArase duHkhita hue bhavyoMko muktisukhakI prApti karAnA hI isa graMthake banAnekA prayojana kahA hai / isase siddha hotA hai ki ise banAkara graMthakartAko apane lobha mAna AdikI puSTi karanA yA apanI vidyAkA ghamaMDa dikhAnA iSTa nahIM thA / jo lobhAdike vazIbhUta hokara * aisA kArya karate haiM, unase asatya ahitakArI upadeza bhI kadAcit ho jAtA hai| para isa graMthakA hetu aisA nahIM hai, kiMtu jIvoMke sacce sukhakA mArga isameM batAyA gayA hai| isIliye yaha jIvoMko parama hitakartA tathA grAya hai aisA siddha hotA hai| jisase sacce AtmasvarUpakA upadeza milasakatA ho vaha AtmAnuzAsana hosakatA hai / isa graMthakA nAma bhI AtmAnuzAsana hai isaliye isa nAmaparase saMbaMdha, abhidheya, zakyAnuSThAna ye tIno viSaya spaSTa mAlUma hosakate haiM / aura iSTa prayojanako graMthakArane 'vakSye mokSAya bhavyAnAm ' isa vAkyase alaga bhI dikhAdiyA hai| Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa lokameM jo maMgala kiyA hai, vaha iSTa devako namaskAra karanese to saSTa sUcita hotA hI hai kiMtu 'lakSmI' isa kalyANavAcI zabdake prathama uccAraNase bhI vaha maMgala siddha hotA hai / saMsArI jIva lakSmIse sarva sukhakI prApti honA sulabha samajhate haiN| isIliye bhagavAnko sabase prathama lakSmInivAsanilaya batAyA hai jisase ki zrotA jana maga. vAnako sukhotpatti karanekeliye samartha samajheM / ____ bhagavadguNabhadra svAmIne prathama maMgalameM mahAvIra svAmI aMtima tIrthakarako hRdayameM dhAraNa kiyA hai aura aMtima maMgalameM prathama tIrthakarakA smaraNa kiyA hai| isase yaha vyaGgaya artha nikala sakatA hai ki jaise hI koI isa graMthakA adhyayana samApta karegA vaise hI usakeliye utsarpiNIke prathama tIrthakarakI utpattikA samaya Akara prApta hogA / arthAt isa aM. thakA adhyayana karanevAlA puruSa zIghra hI sukha-zAMtike sarvotkRSTa samayameM nAkara praveza kregaa| athavA, isa graMthakA adhyayana karanese pahile jisakA AtmA atyaMta patita hogA vaha bhI adhyayana samApta karate hI paramAtmA banajAyagA / kyoMki samyag jJAna hI iSTaprAptikA mukhya upAya mAnAgayA hai| parIkSAmukhake prAraMbhameM 'pramANAdiSTasaMsidiH' aisA kahA hai| arthAt, pramANase hI iSTasiddhi hotI hai / yadyapi prayatna-vinA jJAnamAtrase kAryAsaddhi nahIM hotI to bhI samyagjJAna honepara prayatna hue vinA rahatA nahIM hai / isaliye graMthakA adhyayana yA jJAna bhI iSTakA sAdhaka kahA jA sakatA hai / athavA, jaba ki isa graMthakA upadeza sunaneko milegA to zrotA manuSya avazya hI hitAhitaprAptiparihArameM lagegA / isaliye manuSyako paramahita prApta honemeM yaha graMtha nidAnakAraNa avazya mAnanA caahiye| isa matameM prAya vidvAnoMkA vivAda na hogA ki Adi tIrthakara ke samayameM jaisA kucha kalyANakA sAdhana karanA sugama paDatA thA vaisA bhAja yA zrI. mahAvIra svAmIke samaya nahIM rhaa| isIliye jo dharmo Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 atike premI haiM ve mahAvIra svAmIke samayakI apekSA Adi tIrthakarake samayake prApta honekI abhilASA adhika kreNge| isIliye graMthakArane bhI isa graMthakA phala uparyukta mAnA ho to ucita hI hai| ina zlokoMmeM lala, nana, vava, kSakSa, Adi akSaroMkA aneka vAra AnA anuNasa guNako sUcita karatA hai| anuprAsa ke rahanese karNamadhuratA prApta hotI hai / isI prakAra isa sAre hI graMthameM karNamadhuratA hai| karNakaTutA kahIM bhI na milegii| aura artha to isakA atirocaka hai hii| sarva prakArake jainagraMtha milanekA patA:mainejara, jainagraMtharatnAkara kAryAlaya-hIrAbAga. poSTa giragAMva, caMbaI. Page #278 -------------------------------------------------------------------------- _