Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 1

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 185

श्रीसिद्धद्देमचन्द्रशब्दानुशासने प्रथमोऽध्यायः ।
[पा० २. सू० ९.]
१२७
व्यापकतावन्तं धातुमेव धात्वधातूभयव्यक्तौ परस्यां निमित्तत्वेनोपस्थितायामप्याक्षिपेत् । व्यापकतावच्छेदकः सम्बन्धः प्रकृते खाऽव्यवहितपूर्वत्वरूपो न तु 'हरिभ्यां याह्योक आ' इत्यादे वेदोत्वेन तन्मर्यादाया यथावदक्षणपराणां परेषामिवाऽस्माकं 5 स्वपूर्वत्व-खोत्तरत्वान्यतरः सम्बन्धो ग्राह्यः ।
|
च्छिन्नपरत्वमेव 'पुष्पवत् शब्दस्य सशिरते, एवमिहोपसर्गत्व - निर्वचनेऽव्याप्त्यतिव्याया दिदोषापहारिविशेषणं निवेशयमानेन त्वया कोषाद्यभावेन व्याकरणमुखनिरीक्षणमवश्यं करणीयमिति विभाव्य सूत्रे 'धातु' शब्द भगवान् निवेशयतीति सूक्ष्मं विमृश्यताम् । यद्यपि उपसर्ग उपद्रवे । प्रादा रोगप्रभेदे .. 45
सति प्राद्यन्यतमत्वमुपसर्गत्वम् । यथा - अनुभवतीत्यादौ अनुसमभिव्याहृतस्य भवतेरनुभवार्थविषयको बोधो जन्यः, तद्विषयीभूताऽनुभवात्मकक्रियाविशेषविषयकतात्पर्यम् -'भवतिरय 10 मनु भवार्थबोध कतयोचारितः' इत्याकारकम्, तद्माहकत्वम् ‘अनु' शब्दे । तात्पर्यग्राहकत्वं चोपसर्गे तात्पर्यविषयकाऽनुमितिप्रयोजकपरामर्शात्मकज्ञानीयप्रकृतहेतुतावच्छेदकावच्छिन्नविषय- तत्कथं सूत्रादपाकरणीयं तद्रहणम् ? |
यद्वा-जन्यबोधविषयीभूतक्रियाविशेषविषयकतात्पर्यग्राहकत्वे [ अनेकार्थसं० का ० ४ ० ४९. ] इति स्वकृतकोषोऽपि प्राधान्यतमार्थपरत्वे उपसर्गशब्दस्योपलभ्यते, तथाऽपि प्रच्छेकप्रर्षभादावुपसर्गत्वातिव्याप्तिर्न तावता वारयितुं शक्येति तदर्थमुपसर्गत्वं कोषोक्तं परिष्कारपथेऽवतार्य धात्वर्थसम्बन्धित्वादिविशेषणैर्विशेषणीयमिति तद्विशेषणनिवेशाऽनुग्राहकान्वेषणेs- 50 न्ततः पुनरपि सूत्रनिबद्धं धातुग्रहणमेवाऽनुग्राहकं लप्स्यते,
तावत्त्वम्, प्रकृते 'अनुसमभिव्याहारापन्नो भूधातुरनुभवार्थबोधकतयोच्चारितः' इत्यनुमितिः, तस्याः प्रयोजकः 'अनुभवार्थ15 बोधकतयोच्चारितत्वव्याप्यानुशब्दवान् भूधातुः' इत्याकारकः
न च कोषो वा व्याकरणादिर्वा खातच्येण [ प्रत्येकम् ] शक्तिग्राहणे सामर्थ्यमञ्चति, ततश्चात्पशन्द: सूत्रसत्तां पश्यन् अव्याघ्यतिव्याप्यादिदोषकण्ट कोच्छित्तये विशेषणान्तरं तत्सूत्रज 55 परामर्शः, सदीयप्रकृतहेतुतावच्छेदकीभूताऽनुत्वावच्छिन्नविषय- बोधोपयोगित्वेन प्रक्षिप्य यथा सूत्रव्याख्याता कृती भवति, तावत्त्वम् 'अनु’शब्देऽस्तीत्यायातं तात्पर्यग्राहकत्वम्, तत- तथैव शक्तिग्रहणे प्रतिद्वन्द्विभावापन्नः कोषोऽपि दोषाभावाय श्वोपसर्गत्वं प्राद्यन्यतमत्वात् सुतरामायातमेव । समभिव्याहृत - व्याकरणमुखाऽनिरीक्षणेनैव व्याख्यास्यत इति काऽऽपेक्षा सूत्रात्वात्मकः सम्बन्धः प्रकृते हेतुतावच्छेदकोऽवसेयः । ईदृशोप- र्थपर्यालोचनस्य ? नहि समसामर्थ्यवतामेकोऽपरस्य कृपानिर्भरो 20 सर्गत्वे घटकतया प्रविष्टा जन्यता जनकांशे नित्यसाकाङ्क्षा 'पुत्रः' दृश्यत इति वाच्यम्; यच्छब्दे यदर्थनिरूपिता शक्तिः कोषा- 60 'शिष्यः' इत्याद्युक्तौ पुत्रशिष्यादयो नित्यसाकाङ्क्षत्वेन पितृ-गुर्वा दितो न गृह्यते तदर्थबोधनाय सूत्राणि रचयन् पाणिन्यादिस्तदीनिव क्रियाविशेषविषयकबोधस्य धातुजन्यतया धातुरूपं जन- च्छन्दे स्वशास्त्रोपयुक्तं सङ्केतं करोति, यथा-सर्वनामस्थानादिपदे कमाक्षिपेदिति निर्णयन्तां तत्त्वग्रहणपक्षपातिनो विबुधाः । स्वौजसमौट्निरूपिता शक्तिः कोषादितो न गृह्यत इति तद्बोधनाय पाणिनिः सङ्केतं करोति, यथा वा घुट्-शिट-घुट्प्रभृतिषु वर्ग
ननु धात्वाक्षेपे ईदृशी रीतिर्यदि स्वीकृता, तदा 'धात्वर्थद्यो25 तकञ्चाद्यन्तर्गतः प्रादिगण उपसर्गसंज्ञो भवति' इत्येवमर्थबोधपश्चमान्तस्थाभिन्नकादिवर्णरूपार्थादिनिरूपिता शक्तिः कोषादितो 66 नाय कृते " धातोः पूजार्थ स्वतिगतार्थ ०” [ ३. १. १.] इत्यु पसर्गसंज्ञासूत्रे धातुग्रहणं बिफलम् उपसर्गत्वस्य जनकांशे । यच्छब्दे यदर्थनिरूपिता शक्तिः कोषादित एव गृह्यते तच्छब्द न गृह्यत इति तदर्थबोधनाय सङ्केतविशेषमाचार्यः कुरुते, नित्यसाकाङ्क्ष भूतजन्यताघटितत्वेनाऽऽक्षेपत एव 'परिणयति' ‘अभिषिञ्चति’ इत्यादौ सर्वत्र सम्बन्धितया धातोर्लोभादिति | स्वशास्त्रे व्यवहरन् सूत्रकारस्तु तदर्थबोधनाय सङ्केतं नार्पयति, यथा- पश्वपत्यादिशब्देषु, एवमुपसर्गशब्दे रोगविशेषमहाभूत30 चेद्, न-सह धातुना तदर्थक्रिया विशेषद्योतकतारूपसम्बन्धस्य बिकाररूपोत्पाताद्यर्थनिरूपिता शक्तिः कोषादितः प्रतीयते, 70 सत्तायामेवोपसर्गसंज्ञा भवतीत्यर्थस्य निष्पत्तये सूत्रे धातुग्रहणे | क्रियाविशेषद्योतकत्वविशिष्टप्राधान्यतमत्वावच्छिन्नार्थबोधनाय तु कृते एवोपसर्गत्वनिर्वचनं कुर्वतस्तव तत्कुक्षौ 'जन्यबोधविषयक्रियाविशेषविषयक तात्पर्यग्राहकत्व' रूपोंऽशो निवेश्यः, इतरथा [ यथेच्छमर्थकल्पने ] 'पुष्पवन्तौ' इत्यादेरर्थनिर्वचनावसरे दिवा95 कर- निशाकरो भयार्थ बोधककोशायनुरोधं तिरस्कृत्य दिवाकर - निशाकर-घट-पटाद्यर्थपरत्वं तस्य वर्णयतस्तव मुखरोधं कः करि ध्यति ? व्याकरण-कोशाधनुरोधेनार्थं निर्बुवाणस्य तु तन्निरुक्तौ व्याकरणं कोशादिर्वाऽनुकूलं भवतीति तदनुरूपां निरुकिं कुर्वन् "पुष्पदन्तौ पुष्पवन्तावेको क्या शशि- भास्करौ” [ अभिधानचि ० 40२. ३८. ] इत्यादिकोषं पश्यतीति दिवाकर - निशाकरोभयत्वाव
सूत्रकार एव सङ्केतविशेषं कृतवान्, तमर्थं स्त्र- परसङ्केतविशेषबललब्धमेवाऽनेकार्थकशब्दान् सङ्गृह्णन् भगवान् हेमचन्द्राचार्योऽनेकार्थसङ्ग्रहे 'उपसर्ग' पदप्रतिपाद्यत्वेन दर्शितवान्, रोगोत्पाताद्यर्थस्येव सूत्रकृतसङ्केतविशेषलभ्यार्थस्यापि कोषादितः पूर्व- 75 कालादेव बुद्ध्यमानत्वे त्वपत्यादिसंज्ञामिवोपसर्गसंज्ञामपि नैव कुर्यादित्यास्तां विस्तरः ।
|
'ऋति' इति सप्तम्यन्तविशेषणानुसारं सप्तम्यन्तमेव तद्धातुपदमाक्षिप्यते, तथा च "सप्तम्या आदिः" [ ४, ११४.]
V.