Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 1

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 213

.
[पा० २. सू. १६. ] श्रीसिद्धहेमचन्द्रशम्दानुशासने प्रथमोऽध्यायः । Prernamamarrianmomemarri orroom
तत्राभेदविशेषणसमभिव्याहृतविशेष्यसङ्गतैवकारस्थले [ 'पार्थ | च्छेदं चैवकारस्यार्थमाचक्षते । तत्र 'पार्थ एव धनुर्द्धरः' इत्यादौ 40 एव धनुर्धर' इत्यादौ ] विशेष्यातिरिक्ताऽवृत्तिन्वेन विशेषणता- विशेष्यसङ्गतैवकारस्थलेऽन्ययोगव्यवच्छेदोऽर्थः, एवकारसमभिऽवच्छेदकमवधारणे भासते, भेदविशेषणसमभिव्याहृतविशेष्य- व्याहृतविशेष्यपदार्थप्रतियोगिताकभेदवत्प्रतियोगिकयोग सम्बसङ्गतैवकारस्थले [ 'शङ्ख पाण्डुरत्वमेवे त्यादा ] तु विशेष्याति-न्ध व्यवच्छेद [अभावः] इति तदर्थः, 'पार्थान्यतादात्म्याभावरिक्तस्य विशेष्यतावच्छेदकव्यापकधर्मावच्छिन्नस्याभाव इति वद्धनुर्द्धराभिन्नः पार्थः' इति बोधः । 'पृथिव्यामेव गन्धः' इति तयोरपि द्वयोः परस्परं भेदः । भेदविशेषणसमभिव्याहृत-विशेषणसातवकारस्थलेऽप्यन्ययोगव्यवच्छेद एवार्थः, अत्र सप्त-45 विशेष्यसातैवकारस्थलेऽपि विशेष्यातिरिक्ताऽवृत्तित्वेन विशेषण- म्यन्तविशेषणपदार्थप्रतियोगिकभेदवत्प्रतियोगिकसम्बन्धव्यवतावच्छेदकस्य भासनाङ्गीकारस्तु न सम्भवति, तथात्ये प्रकृते ' च्छेद इत्यन्ययोगव्यवच्छेदशब्दस्यार्थः, 'पृथिव्यन्यसमवेतत्वा.
पाण्डुरत्वातिरिक्ताऽवृत्तित्वेन भासमानस्य शकुस्त्वस्य शऽनेक- भाववान् पृथिवीसमवेतत्ववान् गन्धः' इति बोधः, एवं चैव10 रूपवत्त्वज्ञानवन्तं प्रत्यनुपयुक्तत्वात् , सिद्धान्ते तु तादृश- कारेणान्ययोगव्यवच्छेदबोधे विशेष्यवाचकपद-सप्तम्यन्तविशे
ज्ञानवन्तं प्रति पाण्डुरत्वातिरिक्तरूपाऽभावस्य शोऽभासनेन षणवाचकपदाऽन्यतरसमभिव्याहारो नियामकः । 'शङ्खः पाण्डुर 60 प्रयोक्तुरुद्देश्यं सफलीभवति । अभेदविशेषणसमभिव्याहृत एवं' इति विशेषणसातवकारस्थलेऽन्ययोगव्यवच्छेदोऽर्थः, एवविशेष्यसङ्गतैवकारस्थले विशेष्यातिरिक्तस्य विशेष्यतावच्छेदक-कारसमभिव्याहृतविशेषणपदार्थप्रतियोगिकसम्वन्धाभावाऽभाव
व्यापकधर्मावच्छिन्नस्याभावभासनाझीकारोऽपि न सम्भवति, इति तदर्थः. स चायमयोगव्यवच्छेदो विशेष्यतावच्छेदकावच्छे15 तथात्वे पार्थातिरिक्तस्य पार्थत्वव्यापकमनुष्यत्वादिधर्मावच्छिन्न-देन गृह्यते, पाण्डुरतादात्म्याऽभावाभाववान् शङ्कः' इति बोधः। स्याऽभावभासनस्य साधारण्येन धनुर्द्धरत्वज्ञानवन्तं प्रत्यनुपयु- 'शके पाण्डरत्वमेव' इति विशेष्यसातैवकारस्थलेऽप्ययोगव्यव-55 रुत्वात् , सिद्धान्ते तु पाातिरिक्ताऽत्तित्वेन धनुद्धरत्वस्य च्छेद एवार्थः. अत्रैवकारसमभिव्याहृतविशेष्यपदार्थप्रतियोगिभासनेन तादृशज्ञानवन्तं प्रति प्रयोक्तुरुद्देश्य सफलीभवति। कसम्बन्धाभावाभावोऽयोगव्यवच्छेदशब्दार्थः. 'शङ्काधिकरण
'सङ्खः पाण्डुर एव' इत्यादौ विशेषणसङ्गतैवकारस्थले | कपाण्डुरत्वसम्बन्धाभावाभावः' इति बोधः, एवं चायोग20 विशेषणतिरिक्तविशेषणतावच्छेदकव्यापकधमावच्छिन्नानाश्रय- व्यवच्छेदबोधे विशेषणवाचकपद-सप्तम्यन्तविशेष्यपदसमभिस्वेन विशेष्यमवधारणे भासते, 'घटत्वं पृथिवीवृत्त्येव' इत्यादी
व्याहृतविशेष्यपदाऽन्यतरसमभिव्याहारो नियामकः । 'नील 60 विशेषणतावच्छेदकातिरिक्ताऽवृत्तित्वविशिष्टविशेषणतावच्छेदक- सरोजं भवत्येव इति क्रियासक्वकारस्थलेऽत्यन्तायोगव्यवच्छेवृत्तित्वादिना विशेष्यं भासते, 'शीत एव स्पर्टी जले' इत्यादी
दोऽर्थः, अयोगः क्रियाप्रतियोगिकसम्बन्धाभावस्तनिष्ठाऽत्यन्तविशेषणे [ जलादौ ] विशेषणाऽ[विशेष्यविशेषणाऽन्यविशेष्यं त्वस्यान्वयितावच्छेदकसरोजत्वादिनिरूपितव्यापकत्वरूपस्याभाव 25 भासते, इति विशेषणसङ्कतैवकारस्थलेऽपि परस्पर भेदः, व्यत्या- | इत्यन्तायोगव्यवच्छेद इत्यस्यार्थः । नन्वयोगनिष्टब्यापकत्वस्य सेन भानखीकारे प्रयोक्तुरुद्देश्यासिद्धिश्च ऊहनीयौ। व्यवच्छेदस्तदैव सम्भवति, यदि 'नीलं सरोजं भवत्येव 65
क्रियासनवकारस्थले 'चैत्रो हसत्येव' इत्यत्र तत्तत्क्रियाति- | इत्यादौ सरोजनिष्ठभेदप्रतियोगितानवच्छेदकीभूतस्य नीलभवनरिक्तबुद्धिस्थक्रियाऽनाश्रयत्वेन, 'नीलं सरोजं भवत्येव' 'ज्ञानमर्थ सम्बन्धाभावस्य प्रसिद्धिः स्यात्, सैव तु नास्ति, सरोज[ रक
गृह्णात्येव' 'ऋती भार्यामुपेयादेव' इत्यादौ तु क्रियाविशेषाभावा- शुक्लादिसरोज ]निष्टभेदप्रतियोगिताऽवच्छेदकत्वस्यैव नीलभवन30नाश्रयत्वेन कारकविशेषोऽवधारणे भासते। क्रियाविशेषाभावा- सम्बन्धाभावे सत्त्वात् , अलीकस्य शशशृङ्गादेरभावस्य प्रामानाश्रयत्वेन कारकविशेषभानस्थलेऽपि 'नीलं सरोजं भवत्येव' : णिकैरनभ्युपगमादिति चेत् ? सत्यम्-सरोजनिष्ठभेदप्रतियोगिता-70 इत्यादौ क्वचित् सामानाधिकरण्येन, 'ज्ञानमर्थ गृह्णात्येव' | ऽनवच्छेदकत्वस्यैव प्रसिद्धस्यायोगे नीलभवनसम्बन्धाऽभावे] इत्यादौ क्वचिद् अवच्छेदकावच्छेदेन क्रियाविशेषाभावानाश्रय- व्यवच्छेद[ अभाव स्वीकारात् , तस्यैव [ अयोगानुयोगिकस्य त्वमवधार्यते।'ऋतौ भार्यामुपेयादेव' इत्यत्राप्यवच्छेदकावच्छेदे- सरोजनिष्ठभेदप्रतियोगितानवच्छेदकत्वव्यवच्छेदस्य ] अत्यन्ता 35 नव तदनाश्रयत्वं यद्यपि गृह्यते, तथाऽप्युपगमनस्य प्रेरणा-योगव्यच्छेदपदार्थत्वात् , 'सरोजनिष्ठभेदप्रतियोगिताऽनवच्छेदविषयत्वेनेह ज्ञानम् , 'ज्ञानमर्थ गृहात्येव' इत्यादौ तु न | कत्वाभाववान् नीलभवनसम्बन्धाभावः' इति बोधः । त्रि.75 तद्विषयत्वेन ज्ञानमित्यनयोरपि भेदः । एतेषु क्रियासावकार- | विधोऽप्ययमेवकारसमभिव्याहारमुखापेक्षिबोधोऽनधारणात्मको स्थलेष्वपि व्यत्यासेन भानस्वीकारे प्रयोक्तुरुद्देश्यासिद्धिरूहनीया। | गीयते ।
अपरे त्वन्ययोगव्यवच्छेदमयोगव्यवच्छेदमत्यन्तायोगव्यव- केचित् तु-“अन्ययोगव्यवच्छेदा-ऽयोगव्यवच्छेदी द्वावेवानि