Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 1

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 383

लिङ्गानुशासने नपुंसकलिङ्गप्रकरणम् ।
40
गौडस्तु
| वक्ष्यते । दलनाम-किसलयम् , पर्णम् , पलाशम् । शव्यां स्वयं "धनरसोऽप्सु मोरटे।
बाहुलकात् पुंसि । यद् गौडः-- कपूरे सान्दनियासे सम्यक सिद्धरसे नरि" इत्याह ।
“पन्ने पलाश ना रक्षः शठीहरितकिंशुके"। वरुणस्य तु बाहुलकात् पुंस्त्वम् । यद् गौडः
छद-पत्र-पल्लव-दलानां पुं-नपुंसकत्वं वक्ष्यते । तालनाम5 "पानीये यादसा पत्यौ वरुणो वरुणद्रुमे"।
| तालु, काकुदमित्यादि । हन्नाम-हृत् , हृदयम् । उरः, वक्ष अप्-वारोः स्त्रीत्वमुक्तम् । अंशुकनाम अंशुकम् , चेलम्- | इत्यादि । वत्सस्तु पुं-नपुंसको वक्ष्यते । [ तोटकम् ] ॥२॥ नीच-गर्हितयोस्त्वयमाश्रयलिङ्गः । चीरम् , चीवरम् , अम्बरम् , हलदुःखसुखा वस्त्रम् । अयं विपणावपि.इत्यादि । क्षीम-वस्त्रोष्णीष-कर्पटानां त्वचभेषजतुत्थकुसुम्भहशाम् ।
तु पुं-नपुंसकत्वं वक्ष्यते । अंशुकभेदोऽप्यंशुकम् । पारशतम् , मरिचास्थिशिलाभवसृक्कयक10 अन्तरीयम्, उत्तरीयम्, पटवरम्-अयं मालायां पुंस्काण्डे
नलदान्तिकवल्कलसिध्मयुधाम् ॥३॥ पठितः । उत्तरमित्यादि । नक्तकरलकसिचयानां कौशेयवाचिनश्च । एतेषां नाम नपुंसकम् । हलनाम-गोदारम् , गोदारकम् , पट्टशब्दस्य पुंस्त्वमुक्तम् । वाल्क-फाल-कार्पास-बादर-कौशेय- | गोदारणम् , कृषम्-के कृषकमित्यादि। सीर-हलौ तु पुं-नपुंसको राङ्कव-अनाहत-निष्प्र-वाणितन्त्रकादयस्तु गुणवृत्तित्वादाश्रयलिङ्गाः। | वक्ष्येते । दुःखनाम-दुःखम् , कष्टम् , प्रगाढम् , कृच्छ्रम् , 50
दारुनाम-काष्ठम् । काष्टान्तत्वात् पूतिकाष्टम्-सरलो ! आभीलमित्यादि । गुणवृत्तित्वे त्वमीषामाश्रयलिङ्गतैव । सुख15 देवदारुश्च द्रुमौ । दलिकम् इत्यादि । कलिञ्च च यद् गौडः । · दुःखाविमौ ग्रामी। पीडा-बाधा-व्यथास्तु रुयुक्तान्तत्वेन स्त्रीलिङ्गाः। . "क्कीवं कलिञ्चं सूक्ष्म दारु यत्"।
सुखनाम-सुखम् , शर्म, शिवम्, जोषम्, उपजोषमित्यादि।
गुणवृत्तित्वे त्वाश्रयलिङ्गतैव । सुखः सुखा सुखमित्यादि । दारुशब्दस्य तु पुं-नपुंसकत्वं वक्ष्यते । एधस्तु घअन्तत्वात पुंस्येव । एधसस्तु सन्तत्वात् सिद्धम् । समिधस्तु रुयुक्तान्तत्वात्
अगुरुनाम-कृमिजम् , जोङ्गकम् , कृमिजग्धम् , अनार्यजम् , 55 स्त्रीत्वम् । मनोनाम--मनः-खान्तम् , मानसमित्यादि । विल
राजाहमित्यादि । अगुवंगहलोहाः पुं-नपुंसकाः, वंशिका तु स्त्री
नपुंसको वक्ष्यते । हिडनाम--सहस्रवेधि-अयमम्लवेतसे 20 नाम-विलम्-रन्ध्रम्, छिद्रम् , विवरम् , रोकम् । कुहरम्अयं नागराज-गह्वरन्योरपि, यद् गोड:--
पुंसि । जतुकम् , वाहिकम् , बाहीकम् , रामठम् । जरणम्
जीरणे तु णान्तत्वात् पुंसि । अत्युग्रम् , भूतनाशनम् , गूढग"कुहरं गहरे छिद्रनागराजविशेषयोः" ।
. न्धम् इत्यादि । हिडोस्तु पुं-नपुंसकत्वं वक्ष्यते । रुचम्-60 शुषिरम्-अयं वाद्यभेदेऽपि बाहुलकानपुंसकः । सरन्ध्र हीबेरम् । तन्नाम-रुवम् , केशम् , वालकम् , वज्रम्त्वाश्रयाला इत्यादि । विवरादित्रयं दूषणेऽपि यद् गोड:
। “वणं हीरक-दम्भोलि-वालकामलकेषु च । 25 "गर्त-दूषणयोः क्लीवं विवरं छिद्ररन्ध्रवत्"।
। वज्रा गुचिकायां स्यात् । सुरुङ्गायास्तु स्त्रीत्वमुक्तम् । पिच्छनाम-पिच्छम्-पिञ्छम् , ।
'! उदीच्यम् , पिङ्गम् , आचमनम् , बर्हिषम् , जलमित्यादि। पतत्रम् ,छदनम् , पत्रमित्यादि। तनुरुह-गरुद्-वास्तु पुं-नपुंसका।
। वालस्तु पुं-नपुंसको वक्ष्यते । त्वचं गन्धविशेषस्तनाम-63 वक्ष्यन्ते । धनुनाम-कालकम्-कामुकम्। वेणी तु कान्तत्वात् , खचम चोचम, उत्कटम. भृङ्गम् , शकटम, बराङ्गमित्यादि।
पंसि । सर्वकर्मक्षमे त्वाधयलिङ्गः । कालपृष्ठम् , धनुः, गुणम्, त्वचः स्त्रीत्वमुक्तम्भे षजनाम-भेषजम् , शमनम् , शस्तम्, 30 शरासनमित्यादि । धनुर्विशेषोऽपि धनुः । ऐरावतम्-शाकं
हितम् , पथ्यम् , प्रायश्चित्तम्, भिषमितम् , चिकित्सितमिधनुः । शक्रगजे तु पुं-नपुंसको वश्यते, विद्युति तु तन्नामत्वात् !
त्यादि । औषधस्तु पुं-नपुंसको वक्ष्यते । भेषजभेदोऽपि भेषस्त्रीत्वम् । अजकावम् , अजकवम् , अजगवम् च रुद्रधनुः ।
जम् । व्योषम्-त्रिकटुकम् । अरुष्करम्-भल्लातकम् , त्रिवर्ण- 70 "मण्यादिभ्यः"[ ७.२.४४.] इति वः । अजगवोऽस्थिविकार
कम्-त्रिफला, निकटुकं च भूतीकम् , भूनिम्बः, कतणम् , स्तस्मादणि आजगवमित्यन्ये । यत् कात्यः--
छन्त्रा, यवानी च, प्रन्थिकम् , पिप्पलीमूलम् । मुनिभेषजम्35 “धनुर्वदन्त्याजगवं पिनाकिकरगोचरम्”।
अगस्त्यहरीतकी। "अजगावं धनुः प्रोक्तम्" इत्यपि कश्चित् । आसेष्वास-| "लशुनेऽतिविषायां च शुण्यामपि महौषधम् । चाप-धनु:-पिनाक-कोदण्ड-गाण्डिव-गाण्डीवानां पुं-नपुंसकत्वं नागरम्-शुण्ठी, राजकशेरु च । कन्दः-मुस्तम् , वासकम् 78
६ श० परि०
सका।