Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 1

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 384

४२
प्रथमपरिशिष्टे स्वोपज्ञवृत्ति संकलित
सौवीरस्थानकद्वारक्लोम धौतेयका सृजाम् । लवणव्यञ्जनफलप्रसूनद्रवतां समित् ॥ ४ ॥ सौवीरादीनां लवणादीनां तु सभिरसभेदमपि नाम नपुंसकम् 140 वाच्यस्य सभेदत्वान्नामापि सभेदमुक्तम् । सौवीरम् - सौवीराञ्जनम् - तन्नाम- सौवीरम् । बदरे तु फलनामत्वादेव सिद्धम् । मेचकम्, कृष्णम्, सुवीरजम्, कापोतम्, यामुनम्, , स्त्रीताञ्जनमित्यादि । स्थानकम् - योधानां संस्थानविशेषस्तन्नाम-आलीढम्, प्रत्यालीढम्, समपादम्, वैशाखम्, मण्डलमित्यादि 145 द्वारनाम-द्वारम् । उपायेऽपि बाहुलकान्नपुंसकत्वम् । वलजम्केदारे त्वस्य त्रिलिङ्गं वक्ष्यते । गोपुरम् अयं पुरद्वारेऽपि ! निःसरणमित्यादि । द्वारस्तु स्त्रीत्वमुक्तम् । प्रतीहारस्तु घञन्तस्वात् पुंसि । क्लोमम् उदय जलाधारः, हृदयस्य दक्षिणे यकृत् क्लोमं च । वामे प्लीहा, पुप्फुसश्चेति हि वैद्याः । तन्नाम - 50 क्लोमम् । नन्तोऽयमित्येके । क्लोम, क्लोमनी, तिलकमित्यादि । धौतेयकम् ग्रन्थिपर्णम्- तन्नाम-धौतेयकम्, बर्हम्, शुकबर्हम्, ग्रन्थिपर्णम्, पुष्पम्, शुकम्, स्थौणेयम्, कुकुरम्, वह्निचूडम्, शुक्रगुच्छम्, शुकच्छदम्, विकचमू, हरितम्, शीर्णरोमकम्, इत्यादि । जीवदस्तु बाहुलकात् पुंसि । यद् गौड:- 55
ww
दविशेषे तु त्रिलिङ्गो वक्ष्यते इत्यादि । हरीतक्यादयस्तु यथायोगमपवादविषयाः । गो-बलीवर्दन्यायेनोक्तातिरिक्तभेषजसङ्ग्रहार्थमिदम् । तुत्थम् - चक्षुष्यो द्रव्यविशेषस्तन्नाम - तुत्थम्कर्परीतुत्थम्, क्वाथोद्भवम्, अमृतासङ्गम् शिखिप्रीवम्, वितु 5 नकम्, मयूरकमित्यादि । कर्पूरी तु स्त्रियामुक्ता नीली सूक्ष्मैलयोस्तु तुत्था शिंशपादित्वात् । कुसुम्भनाम - वह्निशिखम्, महारजनम्, कमलोत्तरमित्यादि । कुसुम्भस्य तु पुं- नपुंसकत्वं वक्ष्यते । दृग्नाम-अक्षि, ईक्षणम्, तारकम्, अम्बकमित्यादि । -दृष्टी स्त्रीलिङ्गे उसे नेत्रस्य तु पुं- नपुंसकत्वं वक्ष्यते । 10 मरिचनाम
!
"मरिचं वलितं श्यामं वेल्लजं कृष्णमूषणम् । यवनेष्टं द्वावृत्तं कोलकं धार्मपत्तनम्" ।
मरीचं च। अस्थिनाम-अस्थि, कीकसमित्यादि । कुल्यस्तु पुं-नपुंसकः । शिलाभवम्-शैलेयम्, तन्नाम-शिलाभवम्, 15 शैलेयम्, शैवलम्, पलितम्, बुद्धम्, कालानुसार्यम् । स्थवि - रम्, शिलापुष्पमित्यादि । शीतशिवं च । यद् गौडः - "मधुर्यां च शीतशिवः क्लीवः शैलेय-सैन्धवे" ।
|
सृक्कम् ओष्ठपर्यन्तस्तन्नाम सकम्, सकणी, सृक्किणीत्यादि । यकृत् - दक्षिणपार्श्वे कृष्ण मांसांशस्तन्नाम-यकृत् काल20 खण्डम्, कालखञ्जमित्यादि । नलदनाम- नलदम्, सेव्यम्, लाभज्जकम् सुरालम्, अमृणालम्, लयम्, लघु, इष्टकापथम्, शीघ्रम्, दीर्घमूलम्, जलाशय मित्यादि । अन्तिकम् - समीपम् - : तन्नाम-अन्तिकम्, समीपम्, उपकण्ठम्, निकटम्, समर्या - दम्, समासन्नम्, नेदिष्ठम्, पार्श्वम्, उपान्तम्, सर्वेशम् 25 सविधम् अभ्यग्रम्, सनीडम्, सदेशम्, अभ्यर्णमित्यादि । अभ्याशं च - तालव्योपान्त्योऽयम्, दन्त्योपान्त्यस्य तु बाहुलकात् पुंस्त्वम् । यद् गौडः --
|
“ग्रन्थिपर्णे च पुंसि स्याद् वैद्ये शत्रौ च जीवदः” । असृनाम - असृग्, कीलालम्, तिग्मम्, आत्मजम्, अङ्गजम्, क्षतजम्, रुधिरम्, रक्तमित्यादि । लवणभेदनामअक्षीवम्-सिन्धूत्थमाणिबन्धे रौमकवस्तके, अक्षरुव; सौव - चल-सैन्धवयोस्तु पुं-नपुंसकत्वं वक्ष्यते । बिडम्, पाक्यम्, 60 औद्भिदमित्यादि । व्यञ्जनभेदनाम-दधि, दुग्धम्, आज्यम्, उदश्वित्, अरिष्टम्, घोलम्, कालशेयमित्यादि । गोरसस्य तु सान्तत्वात् पुंस्त्वम् । फलनाम- प्रसूनम्, बीजालयम् वृक्षो द्रवमित्यादि । तद्भेदनाम-नालिकेरम्, वेतकम्, मातुलिङ्गम्,
सम्, वार्ताकम् वृन्ताकम्, नारङ्गकम्, जम्बीरम्, बद- 65 रम्, पूगम्, कदलम्, आम्रमित्यादि । फलस्य तु पुं-नपुंसकत्वम् । शला-वानौ तु गुणवृत्तित्वादाश्रयलिङ्गौ । प्रसूननाम- प्रसूनम् प्रसूनकम् सृनम्, प्रसूतम्, फुलम्, प्रफुपुष्पम् । कुसुमं पुं- नपुंसकं वक्ष्यते । नेत्ररोगे त्वस्य बाहुलकान्नपुंसकत्वम् । यद् गौडः
70
www.
"होगे कुसुमं पुष्पे फले च स्त्रीरजस्यपि " । सुमम् - मणीवकम् । तद्भेदनाम - चम्पकम्, करवीरम्, अशोकम् विचकिलम् रोध्रम्, कुरुबकम्, शिरीषम्, नीपमित्यादि । अग्निसम्पर्के द्रवन्ति बिलीयन्ते ये ते द्रवन्तो लोहादयः । तद्भेदनाम- गिरिसारम्, अश्मसारम् । एतौ पुंस्यपीष्य- 75
"अभ्यासस्तु समीपे स्यात् पुमानभ्यसनेऽपि च" ।
उपह्वरस्य तु पुं- नपुंसकत्वं वक्ष्यते । वल्कलनाम-वल्क30 म् - कषायादौ तु पुं-नपुंसको वक्ष्यते । चीरमित्यादि, वस्त्रे त्वस्य तन्नामत्वादेव नपुंसकत्वम् । स्वचः स्त्रीत्वमुक्तम्, वल्क-वल्कल-हम् योस्तु पुं-नपुंसकत्वं वक्ष्यते । सिध्मनाम -सिध्मम्, किलास ! मित्यादि । युन्नाम-युद्धम्, द्वन्द्वम् जन्यम्, भृथम्, समीकम् प्रविदारणम्, साम्परायिकम् आयोधनम्, आक्रन्दन35 मित्यादि । युधस्तु युक्ता इति स्त्रीत्वम् । संयतो नपुंसकत्वम् । रण-सङ्ख्य-सम्परायशब्दानां तु पुं-नपुंसकत्वं वक्ष्यते । [ तोटकम् ] ॥ ३ ॥
i