Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 1

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 388

प्रथमपरिशिष्टे स्वोपज्ञवृत्ति संकलितं
।
धानम्, अपवारणम्, वस्त्रं च । अधिष्ठानम् - रथाङ्गम्, पुरम्, गायत्र्याद्यस्वार्थे - स्वार्थे योऽण् तदन्तानि गायभ्यादीनि 40 प्रभावः, अध्यासनं च । देवनम् - परिदेवनम्, द्यूतम्, विजि - छन्दोनामानि नपुंसकानि । गायत्र्येव गायत्रम् । एवमानुष्टुभम्, गीषादि चेत्यादि । अन- ईषत्स्थानं मैत्रेण । खल-दुर्भवं त्रैष्टुभम् जागतम् । अव्यक्तम् - अविशिष्टलिङ्गवाचि नाम देवदत्तेन । दुराढ्यम्भवं मैत्रेण । जिन्- समन्ताद्रावः, सांरा- । नपुंसकम् । किं तस्या गर्भे जातम् ? यत् तत्रोत्पद्यते ग्रामे तदा5 विणं वर्त्तते । एवं साङ्कोटिनं वर्त्तते । “नियं अजिनोऽण्" | नेयम् । इमानि गोरूपाणि- गावो बलीवर्दाश्च समेता उच्यन्ते । [ ७.३.५८. ] इत्यण् । भाव इत्येव कृते प्रश्नः, विश्नः, पाकः । इदं च शिष्टप्रयुक्तेष्वेव द्रष्टव्यम् । न पुनः सर्वत्र, इष्टानिष्टसा - 46 आदिः, वृद्धिरित्यादावपि भावे परत्वान्नपुंसकत्वं स्यात् । नन- | मान्यवाची नपुंसकः प्रयोक्तव्यः । तेन गो-शिशु-सिन्धुप्रभृतीनां वावित्यादि हि पुंस्त्वबिधायकं रुयुक्ता इति च स्त्रीत्वविधायकम- । यथाभिहितमेव लिङ्गम् । अथानञ्कर्मधारयस्तत्पुरुषः-कर्त्तरि सावकाशमिति लित्वात् स्त्रीत्वं मा भूदिति सल्ग्रहणम् अधिकारोऽयम् । 'गृहतः स्थूणा' [ लो० १२. ] इति यावत् । 10 भाव इति किम् ? कार्यः कटः, कार्या शाटी । कृतः कटः कृता यदित ऊर्द्धमनुक्रमिष्यामस्तत्र नसमासं कर्मधारयं च वर्ज • शाटी । पेचानो जनः, पेचाना सेना । पचमाना स्थाली, पक्ष्य- | यित्वा योऽन्यस्तत्पुरुषः स नपुंसकं भवतीत्यधिकृतं वेदितव्यम् | 50 भाणो जनः, पक्ष्यमाणा स्थाली । पलाशशातनो दण्डः । गोदो | अथेयधिकारार्थः । नन्मात्रस्य तत्पुरुषत्वाभावान्नमिति नञ्समाहनी पारी । दुष्पानो मण्डः । दुष्पाना यवागूः । दुष्करः कटः 1 | सोपलक्षणम् । तत्पुरुष इति सामान्यधर्मापेक्षया नञ्- कर्मधारयदुष्करा शादी । सुपटङ्करास्तन्तवः । सुघटङ्करा मृत् इति कर्मादौ | योस्तुल्याधिकरणत्वोपपत्तिः, कर्मधारयं कृत्वा नञ्समासः बहु15 यथायथं लिङ्गान्तरमपि प्रतिपद्यन्ते । आत्वात् त्वादि:- "भावे श्रीहिर्वा । बहुव्रीहौ च परमसभेत्यादौ व्यपदेशिवद्भावात् तत्पुरुत्वतल्” [७.१.५५.] इति त्वप्रलयादारभ्य " ब्रह्मणस्त्वः” [७. षस्य कर्मधारयवत्त्वम् । द्वन्द्वगर्भो वा नव्बहुव्रीहिः । बहूनां 55 १.७७.] इति त्वमभिव्याप्य ये प्रत्ययाः त्व-य-एयण्-अञ्-अण्- । चेच्छाया - छायान्तस्तत्पुरुषो नपुंसकः । सा चेच्छाया येषां अकञ्-ईयत्वरूपास्तदन्तं नाम नपुंसकलिङ्गम् । त्व- तदात्वम्- । बहूनां समुदितानां छाया सम्भवति तेषां सम्बन्धिनी भवति । तत्कालः । शुक्लत्वम् - शौक्लयम् । तलः स्त्रीत्वम्, इमनश्च पुं- ! शलभानां छाया शलभच्छायम् धनुश्छायम् गृध्रच्छायम्, 20 स्वमुक्तम् ; यण तु बहुलं स्त्री-नपुंसको वक्ष्यते । य-सख्यम् - शरच्छायम् । बहूनामिति किम् ? कुड्यस्य छाया कुड्यच्छायम्, मैत्री । स्तेयम् - चौर्यम् । वाणिज्यं तु स्त्री-नपुंसकं वक्ष्यते । । कुज्यच्छाया । तत्पुरुष इत्येव - बहुछायो दिवसः । सेना-शाला - 60 एयण - कापेयम् - कपेः क्रीडादिकम् । अञ्- द्वैपम्-द्वीपिनो | सुरा छाया-निशं वा [ श्र० १२. ] इति विकल्पे प्राप्ते नित्यार्थं जातिः, कर्म च । अणू-चापलम् - चपलता | द्वैहायनम् द्विहा | वचनम् | परवल्लिङ्गापवादः प्रकरणम् । शालां विना सभा यनता । वैमतम्-विवादः । लाघवम् - लघुता । पौरुषम् पुरुष- शालां मुक्त्वाऽन्यत्रार्थे यो वर्त्तते, सभाशब्दस्तदन्तस्तत्पुरुषो 25 कारः । हार्दम् - हृदयत्वम् । श्रौत्रम् श्रोत्रियता । अकञ्-आ- नपुंसकः - स्त्री-सभम्, दासीसभम् मनुष्यसभम् । स्त्री-दासीचार्यकम्-आचार्यता; वोरादिभ्योऽकञः स्त्री-नपुंसकत्वं वक्ष्यते, नृसमूह इत्यर्थः । शालां विनेति किम् ? अनाथसभा - अनाथ- 86 लितस्तु स्त्रीत्वमुक्तमेव । ईय-होत्रीयं मैत्रावरुणीयम् । त्व- शालेत्यर्थः । तत्पुरुष इत्येव ? परमसभो राजा । सभा । अनम्ब्रह्मत्वमित्यादि । समूहज :-समूहे जाता ये प्रत्ययाः [६.२.९ - कर्मधारय इत्येव ? असभा, परमसभा । सभाया उत्तरपदत्ववि - २९]अण्-अकञ्-ण्य-इङ्कण्य- ईय- द्वण्-ईन-अन्-एयरूपास्तदन्तं ज्ञानादिह न भवति । स्त्रीणां परमसभा स्त्रीपरमसभा । एवमुत्तर30 नाम नपुंसकलिङ्गम् । अण- वाचम्, भैक्षम् । अकञ्-औप- त्रापि । चौराणां परमनिशा चौरपरमनिशा । [मविपुला ] ॥१०॥ गवकम् । ण्य- कैदार्यम् गाणिक्यम् । इकण - कावचिकम् ।
|
t
४६
- ब्राह्मण्यम् । ईय- अश्वीयम्, अश्वहिते त्वाश्रयलिङ्गः । डुण-पार्श्वम् । अञ्-शौवम् । एयञ् - पौरुषेयम् । गौडस्तु
"पुंसो बधे समूहे च पौरुषेयः पदान्तरे । 35 वाच्यवत् पुरुषकृते विकारे पुरुषस्य च " ॥
इत्याह इत्यादि । पृछ्या - हीनयोस्तु मखनामत्वात् पुंस्त्वमेव । पृष्ठानामह्नां च समूहः पृष्ठ्यः, अहीनश्च ऋतुः । [ मविपुला ] ॥९॥ गायत्र्या स्वार्थेऽव्यक्तमधानकर्मधारयः । तत्पुरुषो बहूनां चेच्छाया शालां विना सभा ॥ १०॥
70
राजवर्जितराजार्थराक्षसादेः पराऽपि च । आदावुपक्रमोपज्ञे कन्थोशीनरनामनि ॥ ११ ॥ राज वर्जितराजार्थ राक्षसादेः पराऽपि च-सभेति वर्त्तते । राजार्था ऐश्वर्यवचना ईश्वरादयः राक्षसादयो रक्षःपिशाचादयः । प्राणिनो मनुष्याः । राजशब्दवर्जितेभ्यो राजार्थेभ्यो राक्षसादिभ्यश्च परा या सभा तदन्तस्तत्पुरुषो नपुंसकः । शालार्थं 75 आरम्भः । इनसभम्, ईश्वरसभम्, स्वामिसभम् नृपतिसभम्, राक्षससभम्, रक्षः सभम्, पिशाचसभम्, तद्गृहं तत्संघो वा इत्यर्थः । नृपतिसभामगमदिति तु बाहुलकात । राजचर्जितेति