Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 1

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 429

लिङ्गानुशासने परलिङ्गप्रकरणम् ।
कर्तरि कृदन्तः-पाचकः ना, पाचिका स्त्री, पाचकं कुलम् । कृत्तिकाभिचन्दयुक्ताभिर्युक्तः कार्तिकः दिवसः, कार्तिकी पौर्ण-40 क्षीरपाः ना, क्षीरपा स्त्री, क्षीरपं कुलम् । एवं ग्रामणीः, यवलः, मासी, कार्तिकमहः । एवं राधानुराधीयः, राधानुराधीया, घातप्रमीरित्यादि । कर्तृकर्मादौ कृत्यान्तश्च-रुच्यः,रुच्या,रुच्यम् । | राधानुराधीयम् । इन्द्रो देवताऽस्य, ऐन्द्रो देवताऽस्य ऐन्द्रो मन्त्रः,
अव्यथ्यः, अव्यथ्या, अव्यथ्यम् । वास्तव्यः, वास्तव्या, वास्त- ऐन्द्री ऋक्, ऐन्द्र हविः । शरावेषूद्धृतः शारावः, शारावी, 5 व्यमित्यादि । कार्यः, कार्या, कार्यम् । एवं कर्तव्यः, करणीयः, शारावम् । एवमपवादवर्ज सर्वतद्धितेषूदाहार्यम् । आरोपाभाव देयः, कृत्यः, इत्यादि । स्नात्यनेन नानीयः. नानीया. स्नानीय-| इति किम् ? चञ्चेव चचापुरुषः । खरकुटीव खरकुटी ब्राह्मणः 145 मित्यादि । दीयतेऽस्मै दानीयः, दानीया. दानीयमित्यादि।। “शय्यानवानि हरिचन्दनपल्लवानि तिरस्करिण्यो जलदा भवन्ति" एवं ननङ्-घघन्-कि-भावाकर्तृकक-अल-भावख-रुयुक्तभावकृत्य- एयु समतया आरोपः । पञ्चालानां निवासः पञ्चाला जनपदः।
क-आन-अनट्-अन-खल-निन्वर्जेषु शेषकृत्स्वप्युदाहार्यम् ।। एवमङ्गाः, वडाः, कलिङ्गाः, सुझाः, सुराष्ट्राः, कुरवः, मत्स्याः, 10 राजभोजनः शालिः, रानभोजनी द्राक्षा, राजभोजनमनम् । पुण्ड्राः, मगधाः । वरणानामदूरभवं वरणानगरम् ।
एवं सुप्रापः, सुप्रापा, सुप्रापम् । सुपानः, सुपाना, सुपानम् । शृङ्गिशाल्मलीनां शनिशाल्मलयो ग्रामः । गोदयोह्रदयोः गोदौ 50 सर्वादिः केवलस्तदन्तश्च गुणवृत्तिः, एवं सङ्ख्या- | ग्रामः । आलन्द्यायनपर्णानां आलन्द्यायनपणो ग्रामः । गयाना ऽपि-सर्वः सूपः, सर्वा यवागूः, सर्वमन्नम् । एवं सः, गयाः, इत्यादिषु निवसनादिनिमित्त आरोपः। अन्नं प्राणा इति
सा, तत् । अन्यः, अन्या, अन्यत् । द्वाभ्यामन्यः धन्यः, | साधननिमित्तः । तुला चन्दनमिति धरणनिमित्तः । नगरमय15 धन्या, धन्यत्। एकः पटः, एका पटी; एकं वस्त्रम् । एवं द्वा,द्वे. मित्याधिपत्यनिमित्तः, आढकं सत्र इति माननिमित्त इति
द्वे। त्रयः, तिस्रः, त्रीणि । चत्वारः, चतस्रः, चत्वारि । बहु-| आश्रयवल्लिङ्गवचने न भवत इति । अस्त्रीति किम् ? धवनाम्रो 65 बीहिरदिग्वृत्तिर्गुणवृत्तिः-चित्रा गावोऽस्य चित्रगुर्ना, योगात् तद्भार्यायामध्यारोपे आश्रयलिङ्गतैव । प्रष्ठस्य भार्या स चित्रगुः स्त्री, चित्रगु कुलम् । ऊनास्वयस्तिस्तस्त्रीणि वा येषां ते एवेयमित्यभेदोपचारेश प्रष्ठी । एवं वरुणानी, इन्द्राणी इत्यादि।
ऊनत्रयः, ऊनतिस्रः, ऊनत्रयो या पुरुषाः । ऊनास्त्रयस्तिस्ास्त्रीणि | [गीत्यार्या ] ॥१॥ 20 वा यासां ता ऊनत्रयः, ऊनतिस्रः, ऊनत्रयो वा स्त्रियः ! ऊना- | प्रकृतलिङ्गवचने वाधन्ते स्वार्थकाः कचित् ।। स्त्रयस्तिसस्त्रीणि वा येषां तानि ऊनत्रीणि, ऊनतिसृणि, ऊनत्रीणि | प्रकृतिहरीतक्यादिर्न लिङ्गमतिवर्तते ॥२॥ 60 वा कुलानि । दिग्याची तु दिग्नामत्यात् स्त्रीलिङ्ग उक्त एव ।। प्रकृतेर्लिङ्गवचने बाधन्ते खार्थिकाः कचित्-स्वार्थे दक्षिणस्याश्च पूर्वस्याश्च दिशोयदन्तराल सा दक्षिणपूर्वा । एवं प्रकृत्यपात्त एवाऽभिधेये ये प्रत्यया भवन्ति ते स्वार्थिकाः । ते दक्षिणपश्चिमा दिक् ! तत्पुरुषः पूर्वपदप्रधानस्तद्धितार्थ- च क्वचिल्लक्ष्यानुसारेण प्रकृतेः सम्बन्धि लिङ्गं वचनं च बाधन्ते25 द्विगुश्च गुणवृत्तिः-अतिक्रान्तः खवं अतिखदः,अतिखट्दा, अतिवर्तन्ते । बाधिते च लिङ्गे बहल लिजव्यवस्था । होत्रैव
अतिखद्धम् । अवकुष्टः कोकिलया अवकोकिलः, अवकोकिला, होत्रीयम । सन्दिष्टा वाक वाचिकम। विनय एव वैनयिकम् 168 अवकोकिलम् । परिग्लानोऽध्ययनाय पर्यध्ययनः, पयेध्ययना, | उपाय एव औपयिकम् । योग्यवाचिनस्वीपयिकस्याश्रयलिा पर्यध्ययनम। अलं जीविकायै अलमीविकः, अलजीविका, अल-| तैव । यद् गौड:जीविकम् । निष्कान्तः कौशाम्ब्याः, निष्कौशाम्बिः निष्कौशाम्बी.. ।
| "न्याय्यमौपयिकं त्रिषु"। 30 निष्कौशाम्बि । प्राप्तो जीविकां प्राप्तजीविकः । प्राप्ता जीविका
वृत्तिरेव वार्तिकम् । प्रकृता अपूपाः आपूपिकम् । ईषदप्राप्तजीविका । प्राप्तं जीविकां प्राप्तजीविकम् । शतात् परे इमे
समाप्ता वाक् वाकल्पोऽयम् । गुडकल्पा द्राक्षा । ह्रखा शुण्डा 70 परःशताः । एवं इमाः परःशताः । इमानि परःशतानि । एवं शुण्डारः। शमीरः । शमीरुः। कुतुपः । क्वचिद् ग्रहणादनु. परःसहस्राः । परोलक्षाः । उत्तरपदप्रधानस्य तु यथाखं लिङ्गम् । | वर्तन्तेऽपि-राज्ञो धः राजधरा । मृदेव मृत्तिका. मृत्सा. द्विगुः खल्वपि-पञ्चसु कपालेषु संस्कृतः पञ्चकपालः, पञ्चकपाला, | मृत्ना। बहुतैलं प्रसन्ना । बहुपेया यवागूः। बहुवर्षी अयं 36 पञ्चकपालम् । समाहारद्विगोस्तु यथायोग स्त्रीत्व-नपुंसकत्वे उक्ते। | कालः । कचिद् विकल्पः। प्रकृता यवागू: यवागूमयी, यवागू
उत्तरपदद्विगोस्तूत्तरपदलिङ्गत्वे आश्रयलिङ्गत्वे वा न विशेषः ।। मयम् । ईषदसमाप्तो गुडो बहुगुडो बहुगुडा वा द्राक्षा। प्रकृ-76 समासान्तरे तूक्तमेव लिङ्गम् । रक्ताद्यर्थेऽणाद्यन्ताश्च गुणवृत्तयः । त्यर्थेऽभिधानात् तलिङ्गवचना एवामी भवन्तीति प्रतिपत्तिव्युदाहरिद्रया रक्तः हारिद्रः पटः, हारिद्री शाटी, हारिद्रं वस्त्रम् । एवं सार्थ वचनम् । प्रकृतिहरीतक्यादिर्न लिङ्गमति । लाक्षिकः, लाक्षिकी, लाक्षिकम् । पीतकः, पीतिका, पीतकम् । तते-हरीतक्यादिका प्रकृतिः प्रत्ययार्थे वर्तमानाऽपि प्रकृत्य