Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 1

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 189

[पा० २. सू० ९.]
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने प्रथमोऽध्यायः।
.
१३१
त्वात् , क्रियायाश्च धात्वर्थत्वादु नासिकार्थ प्रति नोपपद्यत | पसर्गत्वे* इति । यत्रोपसर्गत्वम्-यद्विधिसूत्रीयोपसर्गात परत्वे-40 उपसर्गत्वमिति "प्रणसं मुखम्' इत्यायनुपपत्तिरिति चेद्, | नोद्देश्यताश्रयीभूतयनिरूपितोपसर्गत्वम्, न सम्भवति-तदुद्दे उच्यते-पत्र परतया धातुयोगे किमपि कार्य विधीयते तत्रैव श्यार्थस्य क्रियात्वाभावाद् वा क्रियात्वेऽपि तया सह योगाभावाद
येन धातुना०* इति न्यायादरेणेतरस्याः क्रियाया योगे जाय- ' वा न सम्भवति, तत्रोपसर्गशब्देन-तद्विधिसूत्रीयोपसर्गशब्देन, 5 मानमुपसर्गत्वमितरां क्रियां प्रति नोपसर्गत्वं भवति. यथा-अभि- प्रादयः-तदुद्देश्यताश्रयेतरव्यक्तिनिरूपितोपसर्गत्वभाजः प्रादयः, विचल्यादिलक्ष्ये षत्वविधायके "उपसर्गात सुगमु०॥ २.३. लक्ष्यन्ते-तत्सूत्रीयोद्देश्यतया जायन्ते, न तु सम्भवत्युपसर्गत्वे-45 ३९.] इत्यादी, रात्र तु परतया धानुयोगमनपेक्ष्य कार्य विधी- तत्सूत्रीयोपसर्गात् परतयोद्देश्यताश्रयव्यचिनिरूपितोपसर्गत्वे यते तत्र कामपि किया प्रति प्रादेरुपसर्गत्वमादाय तत्तत् कार्य : सम्भवति न तादृशा लक्ष्यन्त इति न्यायार्थः। प्रकृते प्रणसं विधीयते सूत्रारम्भसामर्थ्यान, यथा--"उपसर्गाद वनः" ! भुखं प्राध्वो रथ इत्यादौ “उपसर्गात" [७.३. १६२. ] 10[७. ३. ७९. ] इत्यादौ, अनेन हि उपसर्गात् परस्याऽध्वन्- “उपसर्गादध्वनः" [७. ३. ७९.] इत्यादिसूत्रीयोपसर्गात् परत
शब्दस्य 'अ' समासान्तो भवति, यद्यत्राऽध्वन् शब्दार्थमपेक्ष्यो- योद्देश्यतयाऽऽश्रितस्य नासिकाध्वन्शब्देरर्थानां क्रियात्वविरहेण 50 पसर्गत्वं गृह्येत, तदा तद् वन्ध्यापुत्रत्वमिवाऽलीकतामुपयन् | तन्निरूपितमुपसर्गत्वं प्रादेर्न सम्भवतीति तत्रोपसर्गशब्देन कार्याय न कल्येत, तदेवं सूत्रमेव वैयर्थ्यमुपेयात् , या कामपि । नासिकादीतरार्थ गतार्थ कियारूपमादाय तद्योगेनोपसर्गत्वं क्रियामादायोपमर्गत्वभाजः शब्दात् परस्याऽवनः समासान्ते । प्राप्तस्य प्रादेग्रहणं भवतीति भवति तोटो नसाधादेशः । यत्र 15 विधिसिते तु 'प्रगतोऽध्यानम्' इत्यर्थ के 'प्राध्वो रथः' इत्यत्र | तु सूत्रीयोपसर्गात् परतयोद्देश्यताश्रयव्यक्तिनिरूपितमप्युपसर्गत्वं
न्यर्थक्रियामादाय जातमेबोपसर्गत्वमिति भवति तत्र समा- सम्भवति, यथा-"ऋत्यारुपसर्गस्य" [१. २.९.] इत्यादि-55 सान्तः । 'प्रणसं मुखम्' इत्यत्रापि 'उपसर्गात् परस्य नासिका- | सूत्रीयोपसर्गात् परतयोद्देश्यताश्रयम् 'प्रऋच्छति' इत्यादिघटकम् शब्दस्य नसादेशो भवति' इत्यर्थकेन "उपसर्गात" [७.७.१६२.] | ऋकारादिधातुमपेक्ष्योपसर्गत्वं प्रादीनां सुकरम्, तत्र नाऽन्य
इत्यनेन नसादेशे विधास्यमाने नासिकार्थमपेक्ष्योपसर्गत्वग्रहणे निरूपितोपसर्गत्वमादाय कार्य भवतीति प्रर्छकादौ न दोषः। 20 तदसंभवितया सूत्रमेव व्यर्थ स्यादितीहापि लुप्यमानगतादि- केचित्त-'यस्सूत्रीयोद्देश्यताश्रयीभूतमुपसर्गत्वं न सम्भवति
घटकगम्याद्यर्थक्रियामादाय जायमानमेवोपसर्गत्वं समाश्रीयत | तत्रोपसर्गशब्देनोपसर्गसंज्ञारहिता एव प्रादयो गृह्यन्ते, सम्भव-80 इति भवेदेव नसादेशः।
त्युपसर्गत्वे तु न तथा' इति न्यायार्थमाचक्षते, परं तन्मते गतामच यत्र परतया धातुयोगः किमपि कार्य प्रयोजयति, द्यर्थयोगाऽननुभवेन हेतुनोपसर्गसंज्ञामनापन्नस्य प्रादेर्नासिकाऽ. यथा-अभिषेकशब्दादौ "स्थासेनिसे" [२.३.४०.] इत्यनेन ध्वन्प्रभृतिना समं समासे नसादेशादिः कथं न बारणीय इति 25 विधीयमानं षत्वम् , प्रकृतमिदम् [ऋत्यारुपसर्गस्य ] सूत्रं च, त एव तामाशकां प्रष्टव्याः। वयं तु नोपसर्गसंज्ञाविरहिणमुप
तत्राऽपरस्याः क्रियाया योगे उपसर्गत्वमनुभवन् प्रादिरुद्देश्यतया सर्गपदेन लक्षयामः, किन्तु सूत्रीयोपसर्गात् परतयोद्देश्यताश्रय-85 न गृह्यतेत्येतदर्थ साफल्यमन्चतु नाम गुरुभूतमप्युपसर्गग्रहणम्, निरूपितोपसर्गत्वविरहे व्यक्त्यन्तरनिरूपितोपसर्गत्वसत्त्वेऽपि यत्र तु परतया धातु श्रीयते कार्याय तत्र 'प्रादि'शब्द एवो- प्रादि कार्यविधावाश्रयाम इति गतादिघटकगम्याद्यर्थयोगमननु- .
पसर्गशब्दस्थाने लघुतया कथं नाद्रियते? यथेहैव नसादेश- भक्तः प्रादेरुपसर्गत्वविरहानास्माकं तत्र नसाद्यनिष्टादेशादिः 30 विधायके "उपसर्गात्" [७.३.१६२.] “उपसर्गादध्वनः" सम्भवतीति सूक्ष्मशेमुषीजुषां ध्येयम् । [७. ३. ७९.] इत्यादाविति चेद् , मैवम्-गताद्यर्थानन्तर्भावेण एवं 'पर्छकशब्दघटकप्रशब्दे सूत्रीयोद्देश्यभूतऋकारादि-70 प्रादीनां नासिकाध्वन्शब्दादिना सह समासे नसादेशादिवार- | धातुनिरूपितोपसर्गत्वविरहेण यथाऽयमादेशो न प्रवर्तते तथैव. णार्थमुपसर्गग्रहणस्य सार्थक्यात् ।
प्रर्षभं प्रय वनम्-इत्यपि विज्ञेयम्' इति वाक्यशेषाध्यानन्वेवमुपसर्गग्रहणस्य "उपसर्गादध्वनः" [७.३.७९.] हारोऽत्र करणीयः, तथा च प्रगता निर्गता ऋषभा ऋश्याश्च 35 इत्यादिस्थलीयस्य चारितयें यत्रोपसर्गत्वं न सम्भवति इत्ये- यस्माद् बनात्, यद्वा-प्रगता प्रकर्षण गताः प्राप्ता ऋषभा
तन्यायज्ञापकत्वं सर्वसम्मतं विलुप्येतेति चेद, न-तन्यायज्ञा- श्याश्च यद्, यस्मिन् वा तद् इत्यर्थके प्रर्षभ-प्रश्यादौ76 पनद्वारैव चारितार्थ्यस्य वक्तव्यात् , तथाहि-प्रादिग्रहणेन लघुना। प्रयोगेऽपि गतादिघटकगम्याद्यर्थनिरूपितोपसर्गसत्त्वेऽपि ऋकासिद्धे यदुपसर्गग्रहणं गुरुभूतमुपास्यते तज्ज्ञापयतिझ्यत्रोपसर्गत्वं | रादिधातुनिरूपितोपसर्गत्वं नास्तीति न भवत्यारादेश इति तात्यन सम्भवति तन्नोपसर्गशब्देन प्रादयो लक्ष्यन्ते, न तु सम्भवत्यु- यम् । ऋषभो वृषभः । ऋश्यो मृगः ।