Sugama Vaisheshika Sutra Vrutti

Author(s): Ranganathacharya
Publisher: Ganganath Jha Kendriya Sanskrit Vidyapitham Prayag

Page 15

अस्य तन्त्रस्य वैशेषिकमिति यत् प्रसिद्धममिधानं तत्र निमितभूतं, अत एव स्वस्य प्रतितन्त्रसिद्धान्त भूतमपि विशेषपदार्थं अन्योपसर्जनतया प्रतिपादयन् एकेनैव सूत्रेण समवायं निरूपयंश्च दृष्टिविशेषेण तयोरत्यन्ताप्राधान्यं मन्यत इव ।
"आपो द्रवाः स्निग्याश्च” इति द्रवत्वस्नेही, “शब्दः स्पर्शवतामगुणः" इति शब्द, "संस्कारादुत्तर" इति, “संयोगविभागवेगानां कर्म समानम्' इति च वेगसंस्कार, "संस्काराच्च स्मृतिः” इति भावनासंस्कारं, “संयोगाभावे गुरुत्वात् पतनम्" इति गुरुत्वं, "इच्छाद्वषपूर्विका धर्माधर्मयोः प्रवृत्तिः" इति धर्माधों चेति सप्त गुणान् अङ्गीकृतान् उपरि ज्ञापयन्नपि भादौ गुणोद्देशसूत्रे इमान् विहाय अन्यान् सप्तदशैव निर्दिशति । तत्र कारणं चिन्तनीयम् । तत्र तत्र, कीर्तनेनवालम् । न तत्र विशिष्य वक्तव्यं किञ्चिदस्तीत्यभिप्रायः स्यात् । उपरि निरूपणाय हि प्रथममुद्देशः । निरूपणस्याकर्तव्यत्वे किमर्थमुद्देशः।
पदार्थानां विभज्य निरूपणे प्रथमप्रवृत्तोऽयं सूत्रकारः स्वोपज्ञेन केनचिन्मार्गेण तत् करोति । धर्ममिविवेकः समीचीनव्यवहारनिदानम् । तत्सिद्धिः अस्य श स्त्रस्य परमं प्रयोजनम् । तत्साधनक्षममिदमित्यत्र नास्ति सन्देहः । द्रव्यस्य गुणकर्माश्रयत्वमुक्त्वा गुणेषु कर्मसु च गुणकर्माभावं पुनः पुनर्वदन् कणादः स्वकाले जनानां उक्तविषये वलवन्तं व्यामोहं स्थितं, तदपनोदनाय स्पस्य जातं महान्तं सम्भ्रमं च आवेदयति । परमाणनां जगत्कारणत्वं शब्दप्रमाणस्य अनुमानेऽन्तवं च वदन् अयं वेदान्तिनामनादरणीयोऽभवत् । तथापि पदार्थविवेचनव्युत्पत्तिकरत्वात् इदं शास्त्रं आस्तिकराहतमेवासीत् । अत एवास्य अध्ययनाध्यापनसम्प्रदायोऽनुवर्तते । प्रसिद्धा चेयं प्राचामुक्तिः "काणादं पाणिनीयं च सर्वशास्त्रोपकारक" मिति ।
श्रीवीरराघवार्येण धीमता यः परिष्कृतः । सूत्रपाठोऽस्मदीयेयं वृत्तिस्तदनुसारिणी ॥