Book Title: Shaddarshan Part 01 Sankhya Yog
Author(s): Nagin J Shah
Publisher: University Granthnirman Board

View full book text
Previous | Next

Page 221
________________ યોગદર્શન ૨૧૧ એકાગ્ર-વિક્ષિપ્ત અવસ્થાવાળા ચિત્ત કરતાં આ અવસ્થાવાળા ચિત્તમાં સત્ત્વગુણની પ્રબળતા ઘણી હોય છે અને તમોગુણનું આવરણ ઘણું ઘટી ગયું હોય છે. આ અવસ્થાની ઉત્કૃષ્ટ દશામાં તો સત્ત્વગુણની પ્રબળતા ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિએ પહોંચે છે, તમોગુણનું આવરણ સંપૂર્ણ દૂર થઈ જાય છે અને ચિત્તમાં અનંત જ્ઞાન પ્રગટે છે. ઉપરાંત, વિક્ષિપ્ત અવસ્થા કરતાં આ અવસ્થામાં રજોગુણની માત્રા પણ ખૂબ ઓછી થઈ જાય છે એટલે ચિત્ત લાંબા કાળ સુધી એક વિષય ઉપર સ્થિર રહે છે, તેમ જ આ અવસ્થાની ઉત્કૃષ્ટ દશામાં આ સ્થિરતા પણ ઉત્કૃષ્ટ હોય છે. આ અવસ્થાવાળા ચિત્તને પ્રકૃતિ-પુરુષના સ્વરૂપભેદનું જ્ઞાન સતત રહ્યા કરે છે. ચિત્તને અન્ય વિષયોનું જ્ઞાન હોવા છતાં તે જ્ઞાનને ક્લેશનો પાશ મંદ હોય છે યા સમૂળગો હોતો નથી. આ અવસ્થાવાળું ચિત્ત લેશોને દૂર કરે છે, કર્મોનું ધર્માધર્મરૂપ અદૃષ્ટ ઉત્પન્ન કરવાનું સામર્થ્ય હણે છે. આ અવસ્થાવાળા ચિત્તનો યોગમાં સમાવેશ છે અને તેનો યોગ સંપ્રજ્ઞાત કહેવાય છે." નિરુદ્ધ-ચિત્તમાં વિવેકજ્ઞાનરૂપ જ્ઞાનાકારનો નિરોધ થઈ જાય ત્યારે ચિત્તની નિરુદ્ધ અવસ્થા થઈ કહેવાય. આ અવસ્થામાં ચિત્તની બધી જ વૃત્તિઓનો વિરોધ થઈ જાય છે પણ હજુ પહેલાંનાં જ્ઞાનોના સંસ્કારમાત્ર બાકી રહ્યા હોય છે. નિરૂદ્ધ અવસ્થાવાળા ચિત્તનો યોગ અપ્રજ્ઞાત કહેવાય છે.” પાદટીપ १ क्षिप्तम्, मूढम्, विक्षिप्तम्, एकाग्रम्, निरुद्धम् इति चित्तभूमयः । योगभाष्य १.१ । २ सदैव रजसा तेषु विषयेषु क्षिप्यमाणमत्यन्तमस्थिरम् । तत्त्ववैशारदी १.१ ।। 3 मूढं तु तमःसमुद्रेकाद् निद्रावृत्तिमत् । तत्त्ववैशारदी १.१ । यदा हि तमो रजो विजित्य प्रसृतं तदा चित्तसत्त्वावरकतमःसमुत्सारणेऽशक्तत्वाद् रजसस्तमःस्थगित चित्तमधर्माधुपगच्छति, अज्ञानं च विपर्ययज्ञानमभावप्रत्ययालम्बनं च निद्राज्ञानमुक्तम्, ततश्च मूढावस्थाऽपि सूचितेति । तत्त्ववैशारदी १.२ । ४ विक्षिप्तं क्षिप्ताद् विशिष्टम् । विशेषोऽस्थेमबहुलस्य कादाचित्कः स्थमा ।...विक्षिप्ते चेतसि समाधिः कादाचित्कः सद्भूतविषयस्य चित्तस्य स्थमा न योगपक्षे वर्तते । - कस्मात् ? यतस्तद्विपक्षविक्षेपोपर्सजनीभूतः, विपक्षवर्गान्तर्गतस्य स्वरूपमेव दुर्लभम् । तत्त्ववैशारदी १.१ । ५ यस्त्वेकाग्रे चेतसि सद्भूतम) प्रद्योतयति, क्षिणोति च क्लेशान्, कर्मबन्धनानि उलथयति, निरोधमभिमुखं करोति, स सम्प्रज्ञातो योग इत्याख्यांयते । योगभाष्य १.१ । तदेव रजोलेशमलापेतं स्वरूपप्रतिष्ठं सत्त्वपुरुषान्यताख्यातिमात्रं धर्ममेघध्यानोपगं भवति । योगभाष्य १.२ । निरुद्धसकलवृत्तिकं संस्कारमात्रशेष चित्तं निरुद्धम् । तत्त्ववैशारदी १.१ । ७ सर्ववृत्तिनिरोधे त्वसम्प्रज्ञातः समाधिः । योगभाष्य १.१ ।

Loading...

Page Navigation
1 ... 219 220 221 222 223 224 225 226 227 228 229 230 231 232 233 234 235 236 237 238 239 240 241 242 243 244 245 246 247 248 249 250 251 252 253 254 255 256 257 258 259 260 261 262 263 264 265 266 267 268 269 270 271 272 273 274 275 276 277 278 279 280 281 282 283 284 285 286 287 288 289 290 291 292 293 294 295 296 297 298 299 300 301 302 303 304 305 306 307 308 309 310 311 312 313 314 315 316 317 318 319 320 321 322 323 324