________________
ષદર્શન
તેમાંના પ્રથમ બે ધ્યાનને વિષે બુદ્ધઘોષ તેમના વિશુદ્ધિમગ્ગમાં જણાવે છે કે પ્રથમ ધ્યાનમાં વિતર્ક અને વિચાર હોય છે જ્યારે બીજા ધ્યાનમાં વિતર્ક અને વિચાર ઉપશાંત થઈ જાય છે. બુદ્ધઘોષ વિચારનો અર્થ વિચરણ કરે છે. જૈનો પણ શુક્લ ધ્યાનના ચારમાંથી પ્રથમ બે પ્રકારોને અનુક્રમે પૃથવિતર્કસવિચાર અને એકત્વવિતર્કનિર્વિચાર એવાં નામ આપે છે. ઉમાસ્વાતિએ પણ વિચારનો અર્થ સંક્રાન્તિ કર્યો છે (તત્ત્વાર્થસૂત્ર ૯.૪૬). વિતર્કનો અર્થ બુદ્ધઘોષ ઊહાપોહ કરે છે જ્યારે ઉમાસ્વાતિ શ્રુત કરે છે. આ અર્થ યોગદર્શને આપેલ અર્થ ‘શબ્દાર્થજ્ઞાનવિકલ્પ’થી ભિન્ન નથી જ. યોગદર્શનવર્ણિત આ ચાર સમાપત્તિઓને શાન્તિપર્વમાં (અધ્યાય ૧૯૫) ઉલ્લિખિત ચાર ધ્યાનો સાથે સરખાવો. २६ ताश्चतस्रः समापत्तयः । योगभाष्य १. ४६ ।
२७ तेन ग्राह्ये चतस्रः समापत्तयो ग्रहीतृग्रहणयोश्च चतस्र इत्यष्टौ ते भवन्ति । तत्त्ववै०
१. ४६ ।
२८ ग्राह्यग्रहणयोः स्थूलसूक्ष्मभेदेन सवितर्काद्याश्चतस्रः पञ्चमी च ग्रहीतृष्वि । योगवार्तिक १. ४४ ।
૨૬૬
२७ यच्चान्यैरुक्तं ग्राह्यविषये स्थूलसूक्ष्मभेदेन सवितर्कादिरूपाश्र्चतस्रः समापत्तयः, ग्रहणाख्येषु चेन्द्रियेषु सानन्दनिरानन्दस्वरूपे द्वे समापत्ती गृहीतृषु च सास्मितनिरास्मितरूपे द्वे समापत्ती इत्यष्टौ समपत्तयो बोध्या युक्तिसामान्यादिति तदपि न प्रमाणादर्शनाद्, आनन्दानुगतास्मितानुगतयोर्निरानन्दनिरस्मितत्वरूपविशेषासंभवाच्च, आनन्दो हि हलादमात्रोऽस्मिता च चैतन्यमात्रसंविदिति भाष्यकृता प्रोक्तम्, न त्विन्द्रियं हलादशब्देन व्याख्येयम् लक्षणाप्रसङ्गात्, नाप्यहङ्कारोपरक्त- चैतन्यमस्मिताशब्देन व्याख्येयं लक्षणापत्तेः । योगवार्तिक १. ४६ ।
३० ता एव सबीजः समाधिः । योगसूत्र १. ४६ ।
ॐ चित्तबीजस्य संस्कारस्य । योगवार्तिक १.२ ।
३२ निर्विचारवैशारद्येऽध्यात्मप्रसादः । योगसूत्र १. ४७ ।
33 ... भूतार्थविषयः क्रमाननुरोधी स्फुटप्रज्ञालोकः । योगभाष्य १. ४७. ।
३४ ऋतम्भरा तत्र प्रज्ञा । योगसूत्र १. ४८ ।
34 सत्यमेव बिभर्ति, न तत्र विपर्यासगन्धोऽप्यस्तीति । योगभाष्य १. ४८ । 35 श्रुतानुमानप्रज्ञाभ्यामन्यविषया विशेषार्थत्वात् । योगसूत्र १. ४९ ।
39 दुखी योगभाष्य १. ४९ ।
३८ दुखो योगभाष्य ३. ५२ ।
३८ विवेकख्यातिरविप्लवा हानोपायः । योगसूत्र २. २६ । सत्त्वपुरुषान्यताप्रत्ययो विवेकख्यातिः, सा त्वनिवृत्तमिथ्याज्ञाना प्लवते । यदा मिथ्याज्ञानं दग्धबीजभावं वन्ध्यप्रसवं सम्पद्यते तदा विधूतक्लेशरजसः सत्त्वस्य परे वैशारधे परस्यां वशीकारसंज्ञायां वर्तमानस्य विवेकप्रत्ययप्रवाहो निर्मलो भवति । योगभाष्य २. २६ ।
