________________
યોગદર્શન
૨૭૧ અવસ્થા જીવન્મુક્તિની અવસ્થા કહેવાય છે અને દેહપાત પછીની તેની અવસ્થા વિદેહમુક્તિની અવસ્થા કહેવાય છે. આ કારણે સાંખ્યદર્શનમાં વિવેકખ્યાતિથી કૈવલ્યલાભ થાય છે, એમ જણાવ્યું છે. આ પ્રારબ્ધ કર્મોનો બીજી રીતેય નાશ થઈ શકે છે. એ રીત છે અસંપ્રજ્ઞાત યોગની. અપ્રજ્ઞાત યોગ વિવેકજ્ઞાનજન્ય સંસ્કારો અને પ્રારબ્ધ કર્મોનો નાશ કરવા સમર્થ છે. એટલે તેનાથી શીઘે મોક્ષ પ્રાપ્તિ કરી શકાય છે. આમ ખરેખર તો વિવેકઞાતિ જ હાનોપાય અર્થાત્ મોક્ષોપાય છે કારણ કે તે પ્રાપ્ત કરનારને પુનર્જન્મ નથી જ નથી. બાકી અસમ્રજ્ઞાત યોગ તો પ્રારબ્ધકર્મોનો શીઘ નાશ કરવાની પ્રક્રિયામાત્ર છે. '
પાદટીપ
१ तत्परं पुरुषख्यातेर्गुणवैतृष्ण्यम् । योगसूत्र १. १६ । विरामप्रत्ययाभ्यासपूर्वः
संस्कारशेषोऽन्यः । योगसूत्र १. १८ । अतस्तस्यां विरक्तं चित्तं तामपि ख्याति निरुणद्धि, तदवस्थं चित्तं संस्कारोपगं भवति, स निर्बीजः समाधिः । योगभाष्य
१. १ । तस्यापि निरोधे सर्वनिरोधान्निर्बीजः समाधिः । योगसूत्र १. ५१ । २ भवप्रत्ययो विदेहप्रकृतिलयानाम् । श्रद्धावीर्यस्मृतिसमाधिप्रज्ञापूर्वक इतरेषाम् ।
योगसूत्र १. १९-२० । . 3 भवन्ति जायन्तेऽस्यां जन्तव इति भवोऽविद्या । तत्त्ववै० १. १९ । ४ भवो जन्म । योगवार्तिक १. १९ । ५ तत्त्ववै० १. १९ । । ६ तदस्य पुनर्भवहेतुतया हेयत्वं सिद्धम् । तत्त्वेवै० १. १९ । ७ उपायप्रत्ययो योगिनां भवति । योगभाष्य १.२० । ८ ते . हि दैनंदिनप्रलये कदाचिच्च सर्गकालेऽपि स्वसंस्कारमात्रोपगतेन चित्तेन संस्कारशेषेण निरोधावस्थेन चित्तेन कैवल्यपदमिव प्राप्नुवन्तो व्युत्थानकाले च स्वसंस्कारस्य देवभावप्रापकसंस्कारस्य विपाकं फलमैश्वर्यभोगं प्रारब्धकर्मयन्त्रिता
अतिवाहयन्ति अतिक्रामन्ति ततो मुच्यन्त इति... । योगवार्तिक १. १९ । ४ परवैराग्यस्यासंप्रज्ञातहेतुतया तस्याविदुष्यसंभवात् । योगवार्तिक १. १९ । १० इन्द्रयादिचिन्तामात्रेणासंप्रज्ञातानुपपत्तेः । योगवार्तिक १. १९ । ११ वृत्त्यभावस्य कादाचित्कस्य प्रलयमरणादितुल्यत्वेनापुरुषार्थत्वाच्च । योगवार्तिक १.१९। १२ इन्द्रियाद्युपासाकानामिन्द्रियाद्यमिमानिसूर्यादिपदप्राप्तेरेवान्यत्र फलवत्त्वश्रवणाच्चेति ।
योगवार्तिक १. १९ । १3 योगसूत्र १. २० । १४ श्रद्धा चेतसः संप्रसादः । स चागमानुमानाचार्योपदेशसमधिगततत्त्वविषयो भवति ।
तत्त्ववै० १. २० ।
