Sahrdayaloka Part 03

Author(s): Tapasvi Nandi
Publisher: L D Indology Ahmedabad

Page 390

Rasa-niṣpatti-vicāra in Abhinavagupta
1565
atrócyate-rasa-svarupa eva tavad vipratipattayaḥ prativādinām. tathā hipūrvávasthāyām yaḥ sthāyī sa eva vyabhicāri-sampātā"dinā prāpta-pariposó nukāryagata eva rasaḥ. natye tu prayujuamānatvān natya-rasa iti kecit.
pravaha- dharmnyām citta-vṛttau, citta-vṛtteḥ citta-vṛttyantarena kaḥ pariposárthaḥ ? vismaya-śoka-krodhādeś ca krameņa tāvan na pariposa, iti nánukārye rasaḥ. anukartari ca tad-bhāve layā"dy ananusaranam syāt. sāmājikagate vā kaś camatkāraḥ ? praty uta karuṇā"dau duḥkha-prāptiḥ. tasmān nayam pakṣaḥ, kas tarhi ? ihā"nantyān niyatasya anukāro na śakyaḥ, nisprayojanaś ca, visiṣṭatā-pratītau tāṭasthyena vyutpatty abhāvāt.
tasmäd aniyatávastha"tmakam sthāyinam uddiśya vibhávánubhava-vyabhicaribhiḥ samyujyamānair ayam rāmaḥ sukhíti smṛti-vilakṣaṇā sthāyini pratigocara-tayā"svāda-rūpā pratipattir anukartrā”-lambā nātyaika-gāminī rasaḥ. sa ca na vyatiriktam-adhāram apekṣate. kintv anukaryábhinnábhimate nartake āsvādayitā sāmājika ity etāvanmātram adaḥ. tena natya eva rasaḥ, nánukāryā"diṣv iti kecit.
anye tu-anukartari yaḥ sthayyávabhāsóbhinaya"di-samagryā"di-kṛto, bhittāv iva haritālā❞dinā aśvávabhāsaḥ, sa eva lokátīta-tayā āsvādápara-samjñaya rasyamāno rasa iti natyād rasā nāṭya-rasāḥ.
apare punar vibhāvanubhavamātram eva visiṣta-samagryā samarpyamāṇam tad-vibhāvanīya-anubhāvanīya-sthāyi-rupa-citta-vṛtty-ucita-väsanánuṣaktam svanirvṛti-carvaṇā-visiṣṭam eva rasaḥ, tan natyam eva rasāḥ,
anye tu śuddham vibhāvam, apare śuddham anubhāvam, kecit tu sthāyimātram. itare vyabhicāriņam, anye tat-samyogam, ekénukāryam, kecana sakalam eva samudayam rasam ahur ity alam bahuna.
kāvyépi ca loka-natya-dharmi-sthānīyena svabhāvokti-vakróktiprakara-dvayena alaukika-prasanna-madhura-aujasvi-śabda-samarpyamāṇa-vibhāváviyogad iyam eva rasa-vārtā. astu vátra natyād vicitra-rupā rasa-pratītiḥ, upayavailakṣaṇyād iyam eva tavad atra saraniḥ. evam sthite prathama-pakṣa-evaitāni dūṣaṇāni, pratiteḥ sva-para-gatatvā"di vikalpanena. sarva-pakṣeṣu ca pratītir a-parihārya rasasya. apratītam hi piśācavad a-vyavahāryam syat. kim tu yatha pratiti-mātratvenáviśişatvépi prātyakṣikī, ānumānikī, āgamotthā, pratibhāna-kṛtā, yogi-pratyakṣajā ca pratitir upaya-vailakṣaṇyād anyaiva, tadvad iyam api pratītiś carvaṇā"svādanabhogápara-nāmā bhavatu tannidāna-bhūtāyā hṛdaya-samvadā"dy upakṛtāyā vibhāvā"di-samagryā lokóttara-rūpatvät. rasah pratīyanta iti ca odanam pacatītivad vyavahāraḥ, pratīyamāna eva hi rasaḥ. pratiter eva visiṣṭā rasanā. să ca nātye laukikánumāna-pratīter vilakṣaṇā; tam ca pramukhe upāyataya sandadhānā.