Karmprakruti

Author(s): Hiralal Shastri
Publisher: Bharatiya Gyanpith

Page 121

कर्मप्रकृति
गा०४-सिद्धानां अनन्तिमभाग 1समयप्रबद्धगणनां बध्नाति, अभव्यसिद्धेभ्यः अनन्तगुणं समयप्रबद्धं बध्नाति । योगवशात् मनोवचनकायात् विसदृशं बध्नाति ।
वर्गः शक्तिसमूहोऽणोरणूनां वर्गणोदिता !
वर्गणानां समूहस्तु स्पर्धकः स्पर्धकापहैः ॥ जीवो योगवशात् मनोवचनकाययोगात् समयप्रबद्धं समयं समयं प्रति बध्यते इति समयप्रबद्धः । [ एवंभूतं ] समयप्रबद्धं गृह्णातीति विशेषः। बंधदि बध्नाति । कीदृशम् ? सिद्धेभ्योऽनन्तिममागं सिद्धराश्यनन्तैकभागम् । पुनः कीदृशम् ? अभव्यसिद्धादनन्तगुणं कर्म नोकर्म बनाति । कीदृशं समयप्रबद्धम् ? विसदृशं नानाप्रकारं अनेकरूपं वा विसदृशं आयुर्वर्जितसप्तानां कर्मणां बन्धम् ॥४॥
गा०५-अस्य जीवस्य समयप्रबद्धः जीर्णाति । [ उ- ] पयोगतः ज्ञानोपयोगतः दर्शनोपयोगतः [प्रयोगतः2.......... .... ......"अनेकसमयप्रबर्द्ध जीर्णाति ] होनो भवति द्वयर्धगुणहानिमात्रसमयप्रबद्धः प्रतिसमयं सत्त्वं भवेत् । एकपल्यस्यासंख्या भागाः क्रियन्ते, तेषां मध्ये एकार्धभागस्य गुणहानिसंज्ञा ज्ञेया (?) ॥४॥
गा०६.-एकसामान्यापेक्षया कर्मत्वेन एक कर्म । तु पुनः तत्कर्म द्विविधम् । पुद्गलानां ज्ञानावरणादीनां पिण्डसमूह;, तत् द्रव्यकर्म । तच्छक्तिः रागादिपरिणामः, तत् भावकर्म ॥६॥
गा०७-तत्कर्म पुनः अष्टविधं वा ८, अष्टचत्वारिंशच्छतं १४८ वा, असंख्यातलोक मात्रं वा । तेषां कर्मणां पुनः घाति इति संज्ञा, अघाति इति संज्ञा भवति । तत्कर्म ज्ञानावरणादिभेदेन अष्टविधं भवति । वा तत्कर्म प्रकृतिभावभेदेन अष्टचत्वारिंशच्छतं भवति । वा तत्कर्म असंख्यातलोकप्रमाणमिति समुच्चयार्थः । तेषां चाष्टविधानां पृथक पृथक घातिरिति, अधातिरिति च द्वे संज्ञे भवतः ॥७॥
गा०८-ज्ञानावरणीयं दर्शनावरणीयं वेदनीयं मोहनीयं [ आयुष्कं नाम गोत्रं ] अन्तरायः [इति] अष्टौ मूलप्रकृतयः ज्ञातव्याः ॥८॥
गा०९-ज्ञानावरणीयं दर्शनावरणीयं मोहनीयं अन्तराय एतानि चत्वारि घातिकर्माणि ज्ञातव्यानि । कस्मात् ? जीवगुणघातनात् । तथा आयुर्नाम गोत्रं वेदनीयमिति अघातिकर्माणि ज्ञातव्यानि ॥६॥
गा०१०-घाति-घातनात् दूरीकरणात् केवलज्ञानं केवलदर्शनं अनन्तवीर्य क्षायिकसम्यक्त्वं चकारात् क्षायिकचारित्रं क्षायिकदान-लाभ-भोगोपभोगाः नव क्षायिकगुणा भवन्ति । मति-श्रुतावधि-मन:पर्ययादय एते क्षायोपशमिकगुणाः। [क्षयात् ] नाशनात् घातिघातनात् [ क्षायिकगुणाः भवन्ति ] । सर्वघातिस्पर्धकानां उदयाभावः क्षयः, तेषां सदवस्था उपशमः, देशवाति स्पर्धकानां उदये सति क्षयोपशमः कथ्यते । [क्षयोपशमेन भवाः क्षायोपशमिकाः । मत्यादयः क्षायोपशमिकगुणाः कथ्यन्ते । ] ॥१०॥
गा०११-आयुःकर्मोदयः कर्मकृते मोहवर्धिते अनादियुक्त एवंभूते संसारे चतुर्गतिपु जीवस्य अवस्थान स्थितिं करोति । किंवत् ? वर-हडिवत् । यथा हलिः छिद्रितकाष्टविशेषः, हलिर्वा निगडः नरं पुरुष अवस्थानं करोति; तथा प्रायुःकर्म जीवस्य संसारे स्थितिकारकं भवतीत्यर्थः । छिद्रवहारुविशेषः हलिरित्युच्यते ॥११॥
गा० १२-एतस्य नामकर्मणः त्रिनवतिप्रकृतयो भवन्ति । इदं तात्पर्यम्-तासु विषयेषु काश्चन प्रकृतयो जीवविपाकिन्यो भवन्ति, काश्चन प्रकृतयः पुद्गलविपाकिन्यः क्षेत्रविपाकिन्यो भवन्ति । चशब्दात् भवविपाकिन्यो भवन्ति । याः जीवविपाकिन्यः प्रकृतयः सन्ति, ताः अनेकप्रकारगत्यादिजीवभेदान् कुर्वन्ति । [याः पुद्गलविपाकिन्यः ] प्रकृतयः सन्ति, ता औदारिकादिशरीर-संस्थान-संहननादिकानेकभेदान् कुर्वन्ति ।
1. समये समय प्रबध्यते इति समयप्रबद्धः । ( गो० क० टी०)। 2. सातिशयक्रियोपेतस्य आत्मनः सम्यक्त्वादिप्रवृत्तिलक्षणप्रयोगेन हेतुना एकादश [स्थानीय-] निर्जराविवक्षया अनेकसमयप्रबद्धो जीर्यते । ( गो० क० टो० ) ३. तथा जीवगुणवातकप्रकारेण न इत्यवातिसंज्ञानि । ( गो० क. टी.)