Karmprakruti

Author(s): Hiralal Shastri
Publisher: Bharatiya Gyanpith

Page 124

मत अनिःसृत
द्रियैः मनसा
प्रकृतिसमुत्कोत्तनम गा० ३२ -आयुःकर्म चतुःप्रकारम् । किं लक्षणं आयुःकर्म ? नारकश्च तिर्यक् मनुष्यश्च सुरश्च ये तेषां गतिर्गमन पर्यायदायकम् । गम्यते यया सा गतिः, तस्याः गम्यं रोचनं (?) नारक-तिर्यङ्-मनुष्यसुरगतिगं प्राप्तम् । कीदृशं आयुः ? हडिक्षिप्तपुरुषसदृशम् । पुनः कीदृशम् ? जीवानां भवधारणे समर्थ भवति ॥३२॥ - गा०३३-नाभकर्म गति-जाति-शरीरादिकं त्रिनवतिसंख्यागणितम् । पुनस्तत् किम्भूतं नाम ? चित्रावत् विचित्रं भवति । पुनः किम्भूतं नामकर्म ? नानानामनि-[वर्तकं ] उत्पादकं भवति ॥३३॥
___ गा० ३४-गोत्रकर्म कुलालसदृशं कुम्भकारतुल्यं वर्तते । कीदृशम् ? नीचोच्चकुलेषु उत्पादने दक्षं प्रवीणम् । घटरजनादिकरणे यथा कुम्भकारो निपुणः ॥३४॥
गा०३५-यथा भाण्डागारिकः पुरुषः राजदत्तं धनं निवारयति, तथा अन्तरायपञ्च लम्धीनां निवारकं भवति ॥३॥
गा० ३६-पञ्च नव द्वौ अष्टविंशतिः चत्वारि कर्माणि अनुक्रमेण विनवतिः व्युत्तरशतं वा द्वे पक उत्तरप्रकृतयो भवन्ति ॥३६॥ .
गा०३७-आभिमुख-नियमितबोधनं आमिनिबोधकं भवति तत् अनिन्द्रियजं इन्द्रियज बह्वादिअवग्रहादिककृतषट्त्रिंशद्-भेदम् । किंभूतं आमिनिबोधकमतिज्ञानम् ? अनिन्द्रियजं [ मनोनिष्पन्नं ] इन्द्रियजं पञ्चस्पर्शनादिकोत्पन्नम् । अवग्रहादिभेदाश्चत्वारः। अवग्रहः वस्तुदर्शनम् । ईहा तद्वस्तुज्ञातुमिच्छा। अवायः तद्वस्तुनिश्चयः । धारणा तद्वस्तुनः पुनरविस्मरणम् । एते भेदाः बहु १ अबहु २ बहुविध ३ अबहुविध ४ क्षिप्र ५ अभिप्र ६ निःसृत ७ अनिःसृत ८ उक्त ९ अनुक्त १० ध्रुव ११ अध्रुव १२ एतैः द्वादशमिः भेदः गुण्यन्ते, तदा ४८ भेदा भवन्ति । पुनरेते भेदा पञ्चेन्द्रियैः मनसा च गुण्यन्ते, तदा अर्थावग्रहस्य २८८ भेदा भवन्ति । व्यञ्जनावग्रहस्य भवन्ति चार्मनोभेदरहितचतुरिन्द्रियैर्गुणिताः ४८ भेदा भवन्ति । एवं (२८८+ ४८ = ) ३३६ भेदाः मतिज्ञानस्य भवन्ति । मतिज्ञानमावृणोतीति मतिज्ञानावरणीयम् ॥३७॥
गा० ३८-अर्थादर्थान्तरं येन उपलभ्यते तदाऽऽचार्याः श्रतज्ञानं कथयन्ति । कीदृशं श्रुतज्ञानम् ? आमिनिबोधकपूर्व श्रुतज्ञानं नियमेन शास्त्रप्रमुखं प्रधानम् । श्रुतज्ञानमावृणोतीति श्रुतज्ञानावरणीयम् ॥३०॥
''गा०३६-अवधीयते मर्यादोक्रियते इति अवधिः, सीमाज्ञानमिति वणितं समये सिद्धान्ते । एको भवप्रत्ययोऽवधिः, एकश्च गुणप्रत्ययः, इत्येतदिविधमवधिज्ञानं यदवधिज्ञा इदं ब्रुवन्ति कथयन्ति । । अवधिज्ञानमावृणोतीति अवधिज्ञानावरणीयम् ॥३९।। . गा० ४०-चिन्तितं अचिन्तितं वा अर्ध चिन्तितं वा अनेकभेदगतं [ परमनसि स्थितमर्थ ] यजानाति, तन्मनःपर्यय इति ज्ञानमुच्यते । तत्स्फुटं नरलोके मनुष्यक्षेत्रे सार्धद्वयद्वीपे एव [ भवति ] न तत्परमिति । मनःपर्यज्ञानमावृणोतीति मनःपर्यययज्ञानावरणीयम् ॥४०॥ ..गा०४१-पम्पूर्ण पुनः समग्रं केवलं असपत्नं शत्ररहितं सर्वभावगतं लोकालोके वितिमिरं प्रकाशकं केवलज्ञानं मुणेयध्वं ज्ञातव्यम् । केवलज्ञानमावृणोतीति केवलज्ञानावरणीयम् ॥४१॥
गा०४२-प्रति-श्रावधि-मनःपर्यय-केवलज्ञानानि, एतेषां आवरणं मतिज्ञानावरणीयं १ श्रुतज्ञानावरणीयं २ अवधिज्ञानावरणीयं ३ मनःपर्ययज्ञानावरणीयं ४ केवलज्ञानावरणीयं ५ इति पञ्चविकल्प पञ्चप्रकारं ज्ञानावरणीयं कर्म जिनभणितं हे शिष्य, त्वं जानीहि ॥४२॥
गा०४३-भावानामाकारं नैव कृत्वा अर्थान् पदार्थान् अविशेषयित्वा यत्सामान्यं ग्रहणं तत् समये सिद्धान्ते दर्शन मिति भण्यते ॥४३॥
गा०४४-चक्षुषा नेत्रेण यत् प्रकाश्यते दृश्यते, तच्चक्षुदर्शनं ब्रुवन्ति । शेषेन्द्रियाणां स्पर्शनादीनां प्रकाशः, स अवक्षुदर्शन मिति ज्ञातव्यः । चक्षुदर्शनमावृणोतीति चक्षुर्दर्शनावरणीयम् । अचक्षदर्शनमावृणोतीति अचक्षुर्दर्शनावरणीयम् ॥४४॥
१८ भेदा
१०