Jain Shwetambar Conference Herald 1917 Book 13

Author(s): Mohanlal Dalichand Desai
Publisher: Jain Shwetambar Conference

Page 12

૪
શ્રી જૈન કવે. કા. હેરલ્ડ. નિમણે બાંધ્યું હોય તેને તે નિયાણા પ્રમાણે કયારે ફલ પ્રાપ્ત થાય કે જ્યારે તે પ્રાપ્ત કરવા માટે તે અને તેટલા પ્રયાસ કરવામાં આવે. શેઠને નેકર બહુજ સારી નોકરીથી સંતોષ આપે અને તેથી એવું મન થાય કે નેકરને ૧૦૦૦ રૂ. ઇનામ આપ્યા. હવે તે શેઠ તે ઇનામ આપ્યા પહેલાં નોકરને પૂછે કે તારે શું જોઈએ? તારી સેવાની કેટલી કદર થવી જોઈએ ? ત્યારે નેકર બહુ બહુ કહે કે ૧૦૦ કે ૨૦૦ જે કહે તે પ્રમાણે શેઠ તેને આપે–પ્રમાણે ઘણી વખત નિયાણું” એ મર્યાદિત ફલ છે.
“શીલ” એ આત્મિક ગુણ છે, તેને ઘાત થતો હોય તે દેહને ઘાત કરે – દેહને અર્પણેપણ તે ગુણની રક્ષા કરવાથી અસદ્દગતિ થતી નથી, જ્યારે અમુક પીડા-દુઃખથી થવા મુક્ત માટે આત્મઘાત કરે તે આર્ત રૌદ્ર ધ્યાનનું ફલ છે. આર્ત એટલે આતિ-પીડામાંથી ઉદ્દભવેલ, રદ્ર એટલે ભયંકર. આ ધ્યાનથી અસદ્દગતિ જ થાય છે; જે પીડામાંથી મોકળા થવાને રસ્તા આત્મઘાતને ગણ્યો, તે પીડા તો મુક્ત થતી નથી, પણ ઉલટું વિશેષ દુઃખકારી એવી અસદ્ ગતિ પ્રાપ્ત થાય છે.
મનુષ્યનું મનુષ્યત્વ શામાં સમાયેલું છે? વિચારના ધંધથી-બુદ્ધિના કૌશલથી અને આમાના આવિભાવથી જે પિતાની ઉન્નતિ કરી શકે છે તેજ મનુષ્ય છે. જે જે દુઃખ આવે, જે જે સંજોગો પ્રાપ્ત થાય, તેમાંથી એકદમ ગતિ કરી લેવી, માર્ગ શોધી લે એ મનુષ્યનું કર્તવ્ય છે. આહાર નિદ્રા ભય મિથુન એ ચારે સંજ્ઞા મનુષ્ય અને પશુમાં સામાન્ય છે, પરંતુ એમાં સદસદ્ વિવેક શક્તિને ઉપયોગ મનુષ્યજ કરે છે. જો ન કરે તો પશુમાં અને તેમાં શું ફેર છે ? સંજોગોને તદ્દન પરવશ-પાંચ ઇન્દ્રિયના વિકારને આધીન થનાર ભ્રમર હાથી આદિ મનુષ્યથી ભિન્ન છે. માણસ સંજોગોને પરવશ થયેલ છે (Man is a creature of circumstances. ઍન ઈઝ એ ફીચર ઍફ સરકમસ્ટન્સીસ) એ કયારે કે સંજોગે એટલા બધા ઊદયમાં આવ્યા હોય કે મનુષ્યના અનેક પ્રયત્નો છતાં તે સંજોગાધીને વર્યા વગર છૂટકો જ રહેતું નથી. ભગવાન મહાવીરને મેગાવલી કર્મ બાકી હતું તેથી તેમના પર તેમના માતાપિતાને પરણવવા માટે આગ્રહ થયો અને પરણવું પડ્યું.
હવે દુઃખ શેમાં માનવું એ સવાલ આવે છે. નહિ જેવા દુ:ખોને ભારી અસહ્ય દુઃખ ગણવાં એ મનુષ્યની નિર્બળતા છે, અતિ તીવ્ર દુઃખને નહિવત ગણવામાં મનુષ્યની મનુષ્યતાકૃષ્ટ ધીરતા સૂચવે છે. એક મનુષ્ય જેને સેવાધર્મ લેખે તેને બીજે મનુષ્ય જબરી ઉપાધિ અને નહિ ઇચ્છવા ગ્ય પીડા ગણે છે, એક બંધન લેખે છે તેને બીજે મુકિતને ઉપાય લેખે છે.
(૨) દુઃખ ન હોતતે સુખની ગણના કણ કરત ? સુખ એવી વસ્તુની પિછાન કેમ થાત ? (૩) દુખ એ કર્મનું ફલ છે અને તે કર્મમાંથી દૂર થવા માટે તે ફલનું વેદન કર્યાવગર છૂટકે જ નથી. એનું નામ કર્મની નિર્જરા છે. નિર્જરા માટે તપ અને ભાવના કહેલ છે. દુઃખ સહન એ શું તપ નથી? કૌટુંબિક સાંસારિક પીડાથી માનસિક ક્ષોભ થાય છે, અને કેટલાક ભીરૂ બીકણ બાયેલા અને મનુષ્યત્વહીન પુરૂષોએ તેથી આર્તરોદ્ર ધ્યાન કરી તેના પરિપાકથી આત્મઘાત કર્યો છે.
અહામાનસિક ક્ષેભ માટે મને દયા આવે છે. જેને સંજ્ઞા છતાં–જેની સંજ્ઞા વિકાસ પામેલી હોવા છતાં એવા સંજોગો આવી પડે છે કે તેથી માનસિક વેદના તીવ્ર