________________
૪૦
જ્ઞાનબિંદુ अवग्रहं वेधा विभज्य तयोः परस्पर संबन्धविचारः
(३५) तत्र अवग्रहो द्विविधो व्यञ्जनावग्रहार्थावग्रहभेदात् । तत्र व्यञ्जनेन-शब्दादिपरिणतद्रव्यनिकुरम्बेण व्यञ्जनस्य श्रोत्रेन्द्रियादेरवग्रहः सम्बन्धो व्यञ्जनावग्रहः । स च मल्लकप्रतिबोधकदृष्टान्ताभ्यां सूत्रोक्ताभ्यामसंख्येयसमयभावी । तस्यामप्यवस्थायां अव्यक्ता ज्ञानमात्रा प्रथमसमयेऽशेन अभवतश्चरमसमये भवनान्यथानुपपत्त्या भाष्यकृता प्रतिपादिता । युक्त चैतत् , निश्चयतोऽविकलकारणस्यैव कार्योत्पत्तिव्याप्यत्वात् । अविकल च कारणं ज्ञाने उपयोगेन्द्रियमेव । तच्च व्यञ्जनावग्रहकाले लब्धसत्ताक कथन स्वकार्य ज्ञान जनये दिति अयमुपयोगस्य
કલશ પ્રકારરૂપે તુલ્ય ન હોવા છતાં વિષયરૂપે સમાન જ છે.
" [વ્યંજનાવગ્રહ, મલ્લક–પ્રતિબોધક દષ્ટાનત] (૩૫) વ્યંજનાવગ્રહ અને અર્થાવગ્રહ એવા ભેદથી અવગ્રહ બે પ્રકાર છે. વ્યંજનાવગ્રહની શાબ્દિક વ્યુત્પત્તિ વ્યંજન સાથે વ્યંજનને અવગ્રહ એટલે કે સંબંધ આ પ્રમાણે થાય છે. એમાં પહેલા વ્યંજન શબ્દથી શબ્દાદિ વિષયરૂપે પરિણત થયેલ દ્રવ્ય સમૂહ સમજ, અને બીજા વ્યંજનપદથી શ્રોત્ર આદિ ઈન્દ્રિયો સમજવી. આ વ્યંજનાવગ્રહ થતા થતા અસંખ્ય સમ સમય વીતી જાય છે. આ વાતને શાસ્ત્રકારોએ બે દષ્ટાંતથી સમજાવેલ છે. (૧) મલ્લક દષ્ટાંત, માટીના કેડિયામાં કમશઃ એક એક જળબિંદુ ટપકતું હોય ત્યારે શરૂઆતના ત્રણ ચાર જળબિંદુ શોષાઈ જશે, પછીના એક એક બિંદુથી કેડિયું ભરાતું જશે, એમ કરતાં કરતાં કેટલાયે ટીપા એમાં પડશે ને પછી કેડિયું છલોછલ ભરાઈ જશે. (એવી રીતે દૂર રહેલા માણસને બુમ પાડીને બેલાવીએ તે પહેલી બુમે એની કણેન્દ્રિય અનંત શબ્દ પુદગલોથી ઘેડીક ભરાશે પછી બીજીવાર બુમ મારીએ ત્રીજીવાર બુમ મારીએ એમ કરતા કરતા પાંચમી છઠ્ઠીવાર બુમ મારીએ ત્યારે તેની કણેન્દ્રિય ખીચખીચ ભરાઈ જશે. ત્યારે તેને વ્યંજનાવગ્રહ પૂરો થવાથી તેનું ધ્યાન ખેંચાશે.)
દષ્ટાન્ત ૨ - કઈ એક ઉંઘતા માણસને બુમ પાડીને જગાડીએ ત્યારે પહેલા સમયે તેના કાનમાં પડેલા પગલેથી ખાસ કંઈ અસર થતી નથી. બીજા, ત્રીજા યાવત્ સંખ્યાત સમય સુધી કાનમાં પડેલા પુદગલની બહુ અસર થતી નથી, પણ અસંખ્ય સમય સુધી શબ્દના પુદ્ગલે કાનમાં પડે ત્યારે એ ઊંઘતા માણસ ઉપર કંઈક અસર થાય છે. જિનદર્શન મુજબ આંખના એક પલકારામાં પણ અસંખ્ય સમય વીતી જાય છે તે વાત ધ્યાનમાં રાખવી.
[ પ્રતિસમય ક્રિયમાણ કાર્યની ઉત્પત્તિ ] આ રીતે અસંખ્ય સમયમાં થતા વ્યંજનાવગ્રહ કાળમાં જે કાંઈ અવ્યક્ત જ્ઞાન ઉતપન્ન થાય છે તે પણ વ્યંજનાવગ્રહ નામથી જ ઓળખાય છે. આ અવ્યક્ત જ્ઞાન છેક છેલ્લા સમયે જ ઉત્પન્ન થાય છે એવું નથી, કિંતુ ભૌતિક વ્યંજનાવગ્રહના પ્રથમ સમયથી જ અ૫ અ૮૫ માત્રામાં ઉત્પન્ન થતું થતું છેલા સમયે પરિપૂર્ણ જ્ઞાન
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
