________________
- ૧૦૮
જ્ઞાનંન્દુ
ब्रह्माकाशया ब्रह्मविषयायाश्च वृत्तेर्निस्सारत्वोक्तिः
(८४) एतेन 'चैतन्यविषयतैव जडत्वापादिका न तु वृत्तिविषयतापि, 'यतो वाचो निवर्तन्ते' (તૈત્તિરી॰ ૨.૪.) ત્ત ચક્ષુષા ગૃહને નાપિ વાવ' (મુ૪૦રૂ.૬.૮.), ‘તે સ્થૌનિવત્ પુરુષં ઇચ્છામિ” (ધ્રુવા૦ રૂ.૧.૨૬) । નવેવિન્મનુતે તે વૃન્ત' (તે ત્રા૦ રૂારાયા) વેલેનૈવ यद्वेदितव्यम्” (बृह० ५ | १ ) इत्याद्युभयविधश्रुत्यनुसारेण इत्थं कल्पनात् ।
"फलव्याप्यत्वमेवास्य शास्त्रकृद्भिर्निवारितम् । ” ( पंचदशी ७/९० )
સ્વભાવ તેની પ્રાપ્તિ તે જ માક્ષ છે) તે લેાકમાં આ રીતે કહ્યું છે કે “તમે અનન્ત ભવખીજોના ત્યાગ કર્યા છે, અને અનંત વમળજ્ઞાનનુ. ઉપાર્જન કર્યું' છે. એટલે તમારામાં કાઈ પણ કળા વધારે કે એછી નથી. એ રીતે સમભાવને છેડયા વિના તમે વતી રહ્યા છે..”
[ વિષયતાની બાબતમાં મધુસૂદનની વિચારણા ]
(૮૪) બ્રહ્મમાં વિષયતારૂપ ધર્મ, વેદાંતીમતે કાઇ પણ રીતે ઘટી શકે તેમ ન હેાવાથી મધુસૂદન નામના વિદ્વાને આ વિષયમાં જે કાંઇ કહ્યુ છે તે પણ પરાસ્ત થઈ જાય છે. મધુસુદનનું થન આ પ્રમાણે છે—
ચૈતન્યવિષયતા એ જ જડત્વ પ્રયાજક છે, નહિ કે વૃત્તિવિષયતા. અર્થાત્ બ્રહ્મમાં બ્રહ્મસાક્ષાત્કારજનક વૃત્તિવિષયતા માનવામાં કાઈ વાંધા નથી.
આ કલ્પના બે પ્રકારના શ્રૃતિવાકયાથી પુષ્ટ થાય છે. પહેલા પ્રકારના શ્રૃતિવાકયેા (૧) “યતા વાચા નિવર્તતે=જે બ્રહ્મથી વાણી (તથા મન પણ) પાછા ફરે છે.” (૨) “ન અશ્રુષા શુદ્ઘતે, વિ વાચા=બ્રહ્મ પદાથ ચક્ષુ કે વાચાથી ગૃહીત થતા નથી.” આ શ્રુતિ વાકયાથી બ્રહ્મમાં ઇન્દ્રિય, મન કે વાકયજન્ય જ્ઞાન અર્થાત્ વૃત્તિપ્રતિબિચ્છિત ચૈતન્યની વિષયતાનો નિષેધ અન્વયસુખે ફલિત થાય છે. તથા બીજા પ્રકારના શ્રુતિવાકયા (૧) “તું સ્વૌનિષનું પુરૂં નૃચ્છામિ”=તે ઉપનિષદ્માત્રથી ગમ્ય પુરુષને પુછુ છું (૨) “નાવૈવિન્મનુતે ત વૃન્ત'=વેકને ન જાણનાર તે વિશાળ તત્ત્વનું મનન કરતા નથી. (૩) વેલેનૈવ ચત્ વૃત્તિચમ્’=એક માત્ર વેદથી જ જે જાણી શકાય છે” આ બધા શ્રુતિવાકયેાથી વ્યતિરેકમુખે એ ફલિત થાય છે કે બ્રહ્મમાં એકમાત્ર “તત્ત્વમસિ’’ ઈત્યાદિ શ્રુતિજન્ય વૃત્તિવિષયતા જ હાય છે.
[વિદ્યારણ્યની ફળવ્યાપ્યત્વનિષેધ ઉક્તિની મીમાંસા]
શકા ઃ- વિદ્યારણ્યમુનિએ પ`ચદશીમાં કહ્યુ છે કે બ્રહ્મમાં શાસ્ત્રકારાએ ફળવ્યાપ્યત્વના નિષેધ કર્યો છે. અને બ્રહ્મમાં (અર્થાત્ બ્રહ્મવિષયક) અજ્ઞાનના નાશ થાય તે માટે વૃત્તિવ્યાપ્યત્વ અપેક્ષિત છે” એ કથનથી તેા એ ફલિત થાય છે કે મૂળવ્યાપ્યત્વ એ જ જડત્વ આપાદક છે. બ્રહ્મમાં એ પ્રસક્ત ન થઈ જાય માટે એના નિષેધ કરેલા છે’ –તા પછી રૌતન્યવિષયતાને જડત્વઆપાદક શી રીતે કહેવાય ?
સમાધાન :- પંચદશીમાં મૂળ શબ્દ માત્ર ચૈતન્યના અર્થમાં જ પ્રયેાજેલેા છે. જો એને બદલે શાસ્ત્રમાં જેના ફળ તરીકે વ્યવહાર થાય છે તે પ્રમાણુજન્ય અંતઃકરણ
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
