________________
બ્રહ્મજ્ઞાનસમીક્ષા
૧૨૧
“ામ સંપ વિચિવિસા શ્રદ્ધાશ્રદ્ધા ધૃતિરસ્કૃતિમરિતત્સર્વ મન અવ” (લૂ. ૨/૩) इति श्रुतो मृद् घट इतिवदुपादानकारणत्वेन मनःसामानाधिकरण्यप्रतिपादनात् तस्य निमित्तकारणत्वविरोधाच्चेति चेत् ? न, कामादिनां मनोधर्मत्वप्रतिपादिकायाः श्रुतेः मनःपरिणतात्मलक्षणभावमनोविषयताया एव न्याययत्वात् । “मनसा ह्येव पश्यति मनसा श्रुणोति" (बृहदा. १५/३) इत्यादौ मनःकरण' त्वस्यापि श्रुतेदर्दीर्घकालिकसंज्ञानरूपदर्शनग्रहणेन चक्षुरादिकरणसत्त्वेऽपि
બધા વેદો જેમાં એકમત છે “આત્મા માનસીન (માનસબેધ્ય) છે, મનથી જ એનું દર્શન થાય છેઈત્યાદિ-અર્થક “સર્વે વેરા ચરું મવતિ..ઈત્યાદિ ત્રણ શ્રુતિ વાક્યો કઈ રીતે સંગત થશે ?”—તે એનો જવાબ એ છે કે માનસીન શબ્દનો અર્થ માનસ બેધ્ય એવો નથી. પરંતુ “મન (=અંતઃકરણ) રૂમ ઉપાધિમાં જેની ઉપલબ્ધિ (સાક્ષાત્કાર) થાય છે તે એ છે તથા “મનમૈ” એ શબ્દમાં તૃતીયા વિભક્તિ કરણ અર્થમાં નહિ પરંતુ કર્તા અર્થમાં છે. તેનાથી ફલિત એ થાય છે કે દર્શન કર્તા આત્મા નહિ, કિન્તુ મન છે. મને એ દર્શનનું કારણ નથી. જે કરણ માનીએ તો ૌનિg.. ઇત્યાદિ શ્રુતિમાં બ્રહ્મની જે “ઔપનિષદ એવી સમrદશા યાને સંજ્ઞા સૂચવી છે કે જે એકમાત્ર ઉપનિષદ્દગમ્યતાનું પ્રતિપાદન કરે છે એ સમાખ્યા પ્રમાણે સાથે વિરોધ આવીને ઊભો રહેશે.
વીમઈત્યાદિ શ્રુતિથી પણ જ્ઞાનાદિકર્તા રૂપે મન જ સિદ્ધ થાય છે, નહિ કે મનભિન્ન આત્મા. કારણ કે આ કૃતિમાં કામ, સંકલ્પ, જ્ઞાન વગેરેના મન સાથેના સામાનાધિકરણ્યનું અર્થાત્ અભેદસૂચક સમાનવિભક્તિનું પ્રતિપાદન કરાયેલું છે. જ્ઞાનાદિ ધર્મનું ઉપાદાનકારણ મનને માનીએ તો જ આ સામાનાધિકરણ્ય ઘટી શકે. દા. ત. -દલ્ડ ઘટનું નિમિત્ત કારણ છે એટલે “ઘરઃ' એવો સામાનાધિકરણ્ય ગર્ભિત નિર્દેશ કરાત નથી પરંતુ મૃદુ ઘર” આ સામાનાધિકરણ્યગર્ભિત નિર્દેશ થઈ શકે છે, કારણ કે માટી એ ઘટનું ઉપાદાનકારણ છે. જ્ઞાનનું જે ઉપાદાનકારણ હોય તે જ ત્યાં કર્તા પણ છે. જે મનમાં જ્ઞાનતૃત્વને બદલે જ્ઞાનનિમિત્તકારણુતા માનીએ તે સામાનાધિકરણ્યપ્રતિપાદક “ામ:...” ઈત્યાદિ કૃતિ સાથે વિરોધ પણ આવશે.
બ્રહ્મજ્ઞાનમાં મન:કરણની સિદ્ધિ] ઉત્તરપક્ષ-કામ, સંક૯૫ વગેરે મનના ધર્મ હોવાનું પ્રતિપાદન કરનારી કૃતિમાં મન પદથી બનારૂપે પરિણત થયેલો આત્મા કે જેને જનમતમાં ભાવમન કહેવામાં આવે છે, તેનું જ પ્રહણ કરવું ન્યાયોચિત છે. કારણ કે જનમતમાં દ્રવ્યમનથી જ્યારે કામાદિ ઉત્પન્ન થાય છે ત્યારે આત્મા કામાદિ સ્વરૂપ ભાવમનરૂપે પરિણત થઈ જાય છે. તેનું જ સૂચન “ામ...” ઈત્યાદિ શ્રુતિથી થઈ રહ્યું છે. એટલે હવે “મનલૈવાનુદ્રષ્ટા એ શ્રુતિમાં તૃતીયાવિભક્તિથી કરણત્વ અર્થ લેવામાં કોઈ વિરોધને અવકાશ નથી. વળી, “મના ...રૂતિ, મનસી છૂળોતિ” ઈત્યાદિ કૃતિમાં ક-વાચક “તિ” પ્રત્યયથી કર્તાનું પ્રતિપાદન થયેલું હોવાથી, તૃતીયા વિભક્તિનો કરણ અર્થ કર્યા વિના ચાલશે નહિ, તેથી જ્ઞાન પ્રત્યે મનની કરણતા સિદ્ધ થાય છે. ૧. વાલ્સા | I
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
