________________
૧૮૨
જ્ઞાનબિંદુ (१५८) मतिश्रुतज्ञाननिमित्तः छद्मस्थानामर्थोपलम्भ उक्त आगमे । तयोरेकतरस्मिन्नपि न दर्शन सम्भवति । न चाऽवग्रहो दर्शनम्, तस्य ज्ञानात्मकत्वात् । ततः कुतो दर्शनम् ? નારતીર્થઃ | श्रुतज्ञानस्य दर्शनत्वभावः
(१५९) ननु श्रुतमस्पृष्टेऽर्थे किमिति दर्शन न भवेत् ? तत्राह"जं पञ्चक्खाहण' ण इन्ति सुअनाणसम्मिया अत्था । તા સાસંદો જ હો સક્કે વિયુબનાળે” (સન્મતિ રા૨૮)
છદ્મસ્થ પુરુષને મતિ કે શ્રુત જ્ઞાનના નિમિત્તે વસ્તુનો ઉપલંભ થાય છે. જે એ બેમાંથી એક પણ જ્ઞાનમાં દર્શનનો અંત આંવ ન હોય તે દર્શન જેવું રહ્યું કયાં ?
કહેવાને ભાવ એમ છે કે દર્શનને અપલભકારક તે માનવું જ પડે, નહિ તે તેનું ઉપગાત્મક સ્વરૂ૫ ઘટી શકે નહી. હવે આગમમાં છદ્મસ્થના વિષયમાં કહ્યું છે કે દમસ્થને વસ્તુમાત્રને ઉપલંભ ક્યાં તે મતિજ્ઞાનના નિમિત્તે અથવા તે શ્રતજ્ઞાનના નિમિત્ત થાય છે. (અવધિજ્ઞાન અને મનઃ પર્યાયજ્ઞાન કદાચિત્ક હોવાથી તથા સર્વસાધારણ ન હોવાથી અહીં તેની વિવક્ષા કરી નથી) હવે આ બે જ્ઞાનમાંથી એકમાં પણ જે દર્શનનો સમાવેશ ન હોય તે (જેઓને અવધિજ્ઞાન નથી એવા) તમામ છદ્રમસ્થજી દર્શનપયાગશૂન્ય બની જશે. - શકા:- અમે અવગ્રહને દર્શનાત્મક કહ્યું જ છે. સંમતિની ૨-૨૧ ગાથામાં દર્શન અને જ્ઞાન કઈ રીતે પૃથક છે તે અમે જણાવ્યું જ છે.
ઉત્તર:- તમે તે જણાવ્યું હોવા છતાં બરાબર નથી જણાવ્યું. કારણ કે શાસ્ત્રકાર ભગવંતોએ અવગ્રહની ગણતરી જ્ઞાનના જ પ્રભેદોમાં કરેલી છે અને તમે તો અવગ્રહને જ્ઞાનરૂપ માનવા તૈયાર જ નથી. તે પછી શાસ્ત્રથી જે જ્ઞાનરૂપ સિદ્ધ હોય તે તમારા મતે દશરૂ૫ કઈ રીતે માની શકાય? પરિણામે તમારા મતમાં છદ્મસ્થાને દર્શન જેવું કાંઈ રહેતું જ નથી.
[શ્રુતજ્ઞાનમાં દર્શનનો અન્તર્ભાવ દુષ્કર] (૧૫૯ અને ૧૬૦) પ્રશ્ન :- મતિજ્ઞાનમાં ભલે દર્શનનો સમાવેશ ન થાય પરંતુ શ્રુતજ્ઞાન તો અસ્પૃષ્ટાર્થવિષયક હોવાથી તેમાં દર્શનનો સમાવેશ કરીએ તો શું વાંધો છે?
ઉત્તર – “શ્રુતજ્ઞાનથી ઉપલબ્ધ અર્થે પ્રત્યક્ષગ્રહણને યોગ્ય નથી. તેથી સઘળાયે શ્રુતજ્ઞાન માટે દર્શન શબ્દ પ્રયોગ થઈ શકતો નથી.” (૨–૨૮).
ઉત્તર ભાવ એ છે કે શ્રુતજ્ઞાનરૂપ પ્રમાણથી જાણેલા અર્થો સ્વવિષયક શ્રુતજ્ઞાનકાળે પ્રત્યક્ષગ્રહણને યોગ્ય હોતા નથી. એટલે કે શ્રુતજ્ઞાન પરોક્ષ છે, ઈન્દ્રિયજન્ય નથી ઈન્દ્રિયરૂપ કરણથી ઉત્પન્ન થતું જ્ઞાન તે જ વ્યવહારથી પ્રત્યક્ષ કહેવાય છે. શ્રુતજ્ઞાન એવું નથી, તેથી સઘળાયે શ્રુતજ્ઞાન માટે દર્શન શબ્દનો પ્રયોગ થતો નથી.
* શ્રુ જ્ઞાન સંકેત જ્ઞાનાત્મક કરણથી ઉત્પન્ન થાય છે. નહિ કે ઇન્દ્રિયરૂપ કરણથી. પરંપરાએ ઈન્દ્રિયથી ઉત્પન્ન થતું હોય તે ઇન્દ્રિય કરણથી જન્ય એવું કહેવાતું નથી.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
