Gyanbindu

Author(s): Yashovijay Upadhyay, Bhuvanbhanusuri
Publisher: Andheri Jain Sangh

Page 291

६.
Aw
maram
ज्ञानबिन्दुप्रकरणस्य [०१६०३भगषो मनविदेवास्मि नात्मवित्" इति श्रुतेः । न चात्मनोऽज्ञानस्वरूपता तस्य चैतन्यमात्र. स्वाभाव्यादतिशयश्च संभवति ज्ञानविपरिलोपो ज्ञानप्राप्तेश्च संभवस्तस्य शानकारित्वात् । न चाज्ञानकार्यत्वं कूटस्थात्मस्वाभाव्याद् , अज्ञानानपेक्षस्य चात्मनः स्वत एव स्वरूपसिद्धेयुक्तमात्मन एवाज्ञत्वम् । किं विषयं पुनस्तदात्मनोऽज्ञानम् । आत्मविषयमिति घूमः । नन्वात्म। नोऽपि ज्ञानस्वरूपत्वादनन्यत्वाच ज्ञानप्रकृतित्वादिभ्यश्च हेतुभ्यो नैवाशानं घटते । घटत एव । कथम् । अज्ञानमात्रनिमित्तत्वात् तद्विभागस्य सर्पात्मतेव रज्वाः । तस्मात्तदपनुत्तो तानर्थाभावः । तदपनोदश्च वाक्यादेव तत्पदपदार्थाभिज्ञस्य ।' नैष्क० ३.१ । [ पृ०१० पं० ३] 'तत्रैव प्रपश्चोत्पत्ति'-जगदुपादानत्वविषये मतद्वयं वाचस्पतिमिश्राभ्युपगतत्वेन व्यावर्ण्यमानं भिन्नभिन्नग्रन्थेषु दृश्यते - सिद्धान्तबिन्दौ जीवस्य प्रपञ्चोपा॥ दानत्वं वाचस्पतिमिश्रमतत्वेन व्यावर्णितम् । सिद्धान्तलेशे तु ईश्वरस्य प्रपञ्चोपादानत्वं वाच
सतिमिश्रेष्टत्वेन निरूपितम् । ___ अज्ञानस्य जीवाश्रयत्वविषयं वाचस्पतिमिश्राभ्युपगमं निरस्यता प्रन्थकारेण क्रमप्राप्तायां कोटौ वाचस्पतिमिश्रपक्षे जीवे प्रपश्चोत्पत्तिप्रसङ्गरूपं दूषणं दत्तम् । इदं च प्रन्थकारदत्तं खूषणं वाचस्पतिमिश्राभ्युपगतत्वेन सिद्धान्तलेशवर्णितं प्रपञ्चस्य ईश्वरोपादानत्वपक्षमवलम्ब्यैव ॥ संगच्छते । न तु सिद्धान्तबिन्दुवर्णितं प्रपश्वस्य जीवोपादानत्वपक्षमवलम्ब्य । सिद्धान्तबिन्दुवर्णितपक्षाश्रयेण हि वाचस्पतिमतावलम्बिना जीवे प्रपश्चोत्पत्तेरिष्टत्वेनानिष्टापादनरूपस्य प्रन्थकारदत्तप्रसङ्गस्य अशक्यावकाशत्वात् । सिद्धान्तबिन्दुसिद्धान्तलेशयोः प्रस्तुतोपयोगिनी पाठी इत्थम् -
"अज्ञानविषयीकृतं चैतन्यमीश्वरः । अज्ञानाश्रयीभूतं च जीव इति वाचस्पतिमिश्रा । . अस्मिंश्च पक्षे अज्ञाननानात्वात् जीवनानात्वम् । प्रतिजीवश्च प्रपञ्चभेदः । जीवस्यैव स्वाज्ञानोपहिततया जगदुपादानत्वात् । प्रत्यभिक्षा चापि सादृश्यात् । ईश्वरस्य च सप्रपत्रजीवाविद्याधिष्ठानत्वेन कारणत्वोपचाराविति । अयमेव धावच्छेदवादः।" सिद्धान्त० २२०-२१२ ।
"वाचस्पतिमिश्रास्तु-जीवाभितमायाविषयीकृतं ब्रह्म स्वत एव जाज्याभयप्रपनाकारेण विवर्तमानतयोपादानमिति मायासहकारिमात्रम् न कार्यानुगतं द्वारकारणमित्याहुः ।" सिद्धान्त.लेश १.२६ पृ. ७०।
"तस्मात्सिद्धं जीवाश्रितमायाविषयीकृतं ब्रह्म प्रपश्चाकारेण विवर्तमानतया उपादानमिति । एक्तं पारम्भणाधिकरणभाष्ये - मूलकारणमेव भान्त्यात् कार्यात् तेन वेन कार्याकारेण मटवत् सर्वव्यवहारास्पदत्वं प्रतिपद्यते इति ।
भान्त्यात् कार्यादिति अन्त्यकार्यपर्यन्तमित्यर्थः । नटो हि द्रष्टुभिरविज्ञातनिजरूप एव वदमिनेयासत्यल्पता प्रतिपद्यते, एवं जीवैरविज्ञाततस्वं सद्प्रयासत्यवियदाविप्रपन्नाकारता वहारा व्यवहारविषयता ध प्रतिपद्यते इति भाज्यार्थः । अत्र नटदृष्टान्तोक्त्या पाचस्पतिम भाज्याभिमतं निश्चीयते । तदुक्तं कल्पतरौ