________________
મતિજ્ઞાન
૪૭ न च सम्यक्त्वसाहित्येन ज्ञानस्य रुचिरूपत्वं संपद्यते, रुचिरूपं च ज्ञानं प्रमाणमिति सम्यक्त्वविशेषणोपादान फलवद् इत्यपि साम्प्रतम्, एतस्य व्यवहारोपयोगित्वेऽपि प्रवृत्त्यनुपयोगित्वात् । न च घटाद्यपायरूपा रुचिरपि सम्यक्त्वमिति व्यवहरन्ति सैद्धान्तिकाः, जीवाजीवादिपदार्थनवकविषयकसमूहालम्बनज्ञानविशेषस्यैव रुचिरूपतयाम्नातत्वात् । केवल सत्संख्यादिमार्गणास्थानः तन्निर्णयो भावसम्यक्त्वम्, सामान्यतस्तु द्रव्यसम्यक्त्वमिति विशेष इति । न च ‘घटाद्यभावेऽपि रुचिरूपत्वमिष्टमेव, सदसद्विशेषणाऽविशेषणादिना सर्वत्र झानाऽज्ञानव्यवस्थाकथनात् , तदेव च प्रामाण्यमप्रत्यूहम्' इति वाच्यम् , अनेकान्तव्यापकत्वादिप्रतिसन्धानाहितवासनावतामेव! तादृशबोधसम्भवात् , तदन्येषां तु द्रव्यसम्यक्त्वेनैव ज्ञानसद्भावव्यवस्थितेः । अत एव चरणकरणप्रधानानामपि स्वसमयपरसमयमुक्तव्यापाराणां द्रव्यसम्यक्त्वेन સમ્યકત્વમાં” તો એ પણ વિચારણીય છે કેમકે કે ઉપરોક્ત વ્યવસ્થા માત્ર અપાયમાં જ પ્રામાણ્ય હોવાની શાખ પુરતી નથી પરંતુ સમ્યગદષ્ટિ જીવના સંશય આદિના પણ પ્રામાણ્યમાં સાક્ષી પુરી રહી છે, કારણ કે મહાભાષ્યકારે સમ્યગદષ્ટિ જીવના સંશય આદિને પણ જ્ઞાન જ કહ્યું છે, અજ્ઞાન નહિ.
[ રુચિસ્વરૂપ જ્ઞાન પ્રમાણ ]. જે કોઈ એમ કહે કે “સમ્યક્ત્વની હાજરીથી જ્ઞાન (
જિક્ત તરવમાં) રુચિ રૂ૫ બને છે અને આવું રુચિરૂપ જ્ઞાન હોય તે જ પ્રમાણ છે. આ રીતે જ્ઞાનના વિશેષણ રૂપે સમ્યક્ત્વનું ગ્રહણ સાર્થક થાય છે. તેમજ વિશેષરૂપે જ્ઞાનમાં જ પ્રામાણ્ય નિયત થાય છે.”—તો આ પણ કહેવું બરાબર નથી કારણ કે “આવું જ્ઞાન પ્રમાણુ છે એ જાતના શાસ્ત્રીય વ્યવહારમાં ઉપર કહ્યા મુજબનું પ્રામાણ્ય ભલે ઉપયોગી હોય, પરન્તુ નિષ્કપ પ્રવૃત્તિ માટે તે ઉપયેગી થાય તેમ નથી. કારણ કે તમારા મતે સંશયમાં પણ એવું પ્રામાણ્ય હોઈ શકે; અને સંશય પ્રવૃત્તિમાં અનુપયોગી છે. વળી બીજી વાત એ છે કે ઘટાદિ વિષયના અપાયરૂ૫ રુચિનો સિદ્ધાંતવાદી સમ્યક્ત્વ રૂપે વ્યવહાર કરતા નથી. સમ્યક્ત્વરૂપ રુચિને વ્યવહાર તે જીવ-અજીવ વગેરે નવે પદાર્થોને સામૂહિક રૂપે વિષય કરનારું જે સમૂહઆલંબન નામનું જ્ઞાન, તેના માટે થાય છે. હા, અહીં એટલી વિશેષતા ખરી કે સત્ સંખ્યા-નિર્દેશ વગેરે (તત્વાર્થસૂત્રમાં દર્શાવેલા માર્ગણાસ્થાનમાં અન્વેષણ કરવા વડે નવે તવેનું રુચિ સ્વરૂપ નિર્ણયાત્મક જ્ઞાન સંપાદન કર્યું હોય તો તે ભાવસમ્યકત્વ કહેવાય. અને માર્ગણાસ્થાનમાં અનવેષણ વિના સામાન્યથી જ જે નવતત્ત્વવિષયક જ્ઞાનસંપાદન કર્યું હોય તે દ્રવ્ય સમ્યકત્વ કહેવાય.
[ અનેકાન્તવાદના સંસ્કાર વિના દ્રવ્યસમ્યકત્વ]. હવે જો એમ કહે કે-“તત્વાર્થસૂત્ર (૧–૩૩) આદિ શાસ્ત્રોમાં સત્ અને અસના વિવેકથી ગર્ભિત જે જ્ઞાન તે જ્ઞાનરૂપ અને અવિવેકથી ગર્ભિત જે જ્ઞાન તે અજ્ઞાનરૂપ. આ રીતે વ્યવસ્થા કહેલી હોવાથી જ્યારે ઘટાદિ અપાય ઉપરોક્ત વિવેકથી ગર્ભિત હોય ત્યારે ૬, તામેતાદ કુ. ૨. જ્ઞાનવતા
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
