________________
પ્રથમ અધ્યાય
સર્વસ્વનો ત્યાગ કરે છે, તો કોઈ સ્વાર્થમાં ભાન ભૂલીને પોતાના દેશનો જ સર્વનાશ કરે છે. આ માટે જ મકદનનું મેદાન રશિયા અને જાપાની વીરોના રુધિરથી રંગાઈને લાલ થયું. આ માટે જ બેલ્જિયમના સુપુત્રો રાખમાં મળી ગયા. વિભિન્ન ભાવનાઓ સાથે, વિભિન્ન માર્ગે બધા એ જ સુખ રૂપી પ્રિયતમને મળવા જઈ રહ્યા છે.
હવે મીમાંસા એ વાતની છે કે સુખ શું છે? આ બાબતમાં અનેક મતાંતરો છે. પણ એ બધામાં માત્ર આપણા આચાર્યોનો મત જ વિચારણીય છે. એમના મત અનુસાર સુખ બે પ્રકારનું હોય છે. એક પાશવ, બીજું માનવ.
આહાર, નિદ્રા, મૈથુનથી તત્કાળ જે અનુકૂળ સંવેદના અનુભવાય છે તેને પાશવ સુખ કહે છે. આવા સુખમાં પશુઓ અને પશુઓની વિશેષતાવાળા મનુષ્યો રમમાણ થાય છે. આ સુખ ક્ષણિક હોય છે. અને એમાં રત રહેવાથી મનુષ્યનું અધઃપતન
થાય છે.
સ્વલક્ષ્યસિદ્ધિથી જે અનુકૂળ સંવેદના થાય છે તેને માનવ સુખ કહે છે. આ સુખમાં મનુષ્ય અને મનુષ્યની વિશેષતા ધરાવતાં પ્રાણીઓ રમમાણ થાય છે. આ સુખ ચિરસ્થાયી હોય છે અને એમાં રત રહેવાથી મનુષ્યની ઉન્નતિ થતી હોય છે.
મનુષ્ય અને પશુમાં ફરક એટલો જ છે કે મનુષ્યનું કોઈ ને કોઈ લક્ષ્ય હોય છે. જ્યારે પશુઓનું કોઈ લક્ષ્ય હોતું નથી. લક્ષ્ય એ જ મનુષ્યનું મનુષ્યત્વ મનાય છે. લક્ષ્ય જ મનુષ્યને પશુઓથી ભિન્ન બનાવે છે. લક્ષ્યહીન માનવ પશુસમાન ગણાય છે. લક્ષ્યહીન હોવું તે માનવીના અધ:પતનની પરાકાષ્ઠા ગણાય છે. લક્ષ્યહીન માનવમાં સુધારણા થવાની કોઈ આશા રહેતી નથી. તે એક પ્રકારે મનુષ્યત્વથી જ ભ્રષ્ટ થાય છે. મનુષ્યનું જેવું લક્ષ્ય હોય છે તેવો જ તે પોતે બની જાય છે. ઉત્તમ લક્ષ્યથી મનુષ્ય ઉત્તમ, મધ્યમ લક્ષ્યથી મધ્યમ, અધમ લક્ષ્યથી અધમ અને લક્ષ્યહીન થવાથી તે પશુવત થઈને પાશવી સુખમાં રમમાણ રહે છે. આહાર, નિદ્રા, મૈથુન માટે જ તે પ્રાણ ધારણ કરે છે. એને માટે જ એની બધી ચેષ્ટાઓ થાય છે.
પરંતુ મનુષ્ય પ્રાણ ધારણ કરે છે પોતાના લક્ષ્યના સાધન તરીકે. પ્રાણ ધારણ કરવા માટે જ તે આહાર કરે છે. જો નિરાહાર રહેવાથી તેનું લક્ષ્ય સિદ્ધ થતું હોય તો તે આહારનો ત્યાગ પણ કરે છે. લક્ષ્યસિદ્ધિ માટે આહાર તો શું પ્રાણત્યાગ માટે પણ તે તત્પર હોય છે. અઘરામાં અઘરું અને આકરામાં આકરું કાર્ય પણ મનુષ્ય લક્ષ્યસિદ્ધિ માટે કરતો હોય છે. તે માટે જ તેની બધી ગતિવિધિ હોય છે. જેમ જેમ લક્ષ્યસિદ્ધિ નજીક દેખાય છે તેમ તેમ તેના સુખમાં ઉત્તરોત્તર વૃદ્ધિ થતી જાય છે. જ્યાં સુધી તેનું લક્ષ્ય સિદ્ધ થતું નથી ત્યાં સુધી તેને પૂર્ણ સુખ પ્રાપ્ત થતું નથી. લક્ષ્ય સિદ્ધ થઈ જતાં જ તે કૃતાર્થ થઈ જાય છે અને તેના આનંદની કોઈ સીમા રહેતી નથી.
