Tattvartha Sutrana Agam Adhar Sthano

Author(s): Dipratnasagar, Deepratnasagar
Publisher: Shrutnidhi Ahmedabad
Catalog link: https://jainqq.org/explore/005041/1

Page #1

-: બાલ બ્રહ્મચારી શ્રી નેમિનાથાય નમઃ :
-: પ્રેરક :નિપુણ નિર્યામક પૂજ્ય મુનિરાજ શ્રી સુધમસાગરજી મહારાજ સાહેબ
તાવાર્થ સત્રના
| અભિનવ શ્રુત પ્રકાશન – ૨૬
IPBalbilt ltlcllt
-: આગમ પાઠ સંશોધક :
મુનિ શ્રી દીપરત્ન સાગર M.Com., M.Ed., Ph.D. [ Equivalent ]

Page #2

બાલ બ્રહ્મચારી શ્રી નેમિનાથાય નમ: પૂ.શ્રી આનંદ-ક્ષમાલલીત-સુશીલ-સુધસાગર ગુરુભ્યા નમ
તત્ત્વાર્થ સૂત્રના આગમ આધારસ્થાનો
~~~~~~~~~~~ ~~~~~~~
પ્રેરક :
નિપુણ નિર્યામક [૨૬ અભિનવ પ્રકાશનેના પ્રેરણાદાતા ] પૂ. મુનરાજશ્રી સુધ સાગરજી મ. સા.
~: આગમ પાઠ સ શાક :મુની દ્વીપરત્નસાગર i.com, M.Ed., Ph.D. [Equivalent]
૨૦૪૭ વૈશાખ વદ ૬

અભિનવ
222
શ્વેત પ્રકાશન
રવિવાર

તા. ૫-૫-૯૧

Page #3

અનુક્રમણિકા
કમ
ઉષ્ણાંક
૦ |
અધ્યાય પહેલે બીજે ત્રીજો
સૂત્રસંખ્યા 38 ૩ પ. ૫
૦
છ
ચેાથે
=
૨૫
૮
પાંચમે
૩૮
+
છઠ્ઠ
४७
૫૪
૧
સાતમે આઠમાં નવમો દશમે
| ૮
૮૫
ક પરિશિષ્ટ . ૧ શ્વેતામ્બર દિગંબર સૂવા આમ્નાય સંખ્યા ભેદ ૨ દિગંબર આમ્નાય સૂત્ર–આગમપાઠ ૩ શ્વેતામ્બર દિગમ્બર પાઠભેદ દર્શક કેષ્ટક
ક મુદ્રક - દશના પ્રિન્ટર્સ, ઘી કાંટા રેડ, અમદાવાદ–૧
I પ્રકાશક : * અભિનવ શ્રુત પ્રકાશન છે
C/o. પ્ર. જે. મહેતા પ્રધાન ડાકઘર પાછળ જામનગર-૩૬૧૦૦૧
Sત્રી000000000

Page #4

શ્રી નેમિનાથાય નમઃ
-: કિચીત :ઔદંયુગીન દેવદ્ધિગણિ ક્ષમાશ્રમણની ઉપમાને ચગ્ય એવા પૂ. આગમે દ્ધારક આ. દેવ શ્રી આનંદસાગર સૂરીશ્વરજી મ. સા. અપ્રતિમ
પ્રતિભા વડે ૪૫ આગમ સંશોધિત કરી મુદ્રિત બનાવ્યા. - તેઓશ્રીની આ અણમોલ ભેટ ઉપરથી વર્તમાનકાળે જેનાં જુદાં જુદાં ફિરકાઓમાં અનેક સંશોધન થઈ રહ્યા છે.
પૂજ્ય દાદા ગુરુદેવશ્રી સાગરજી મહારાજની ચિરવિદાય બાદ આજે લગભગ ૪૦ વષે આવું જ એક નાનું પણ મહત્વનું સંશેધન જેને જગતને અર્પણ કરતાં આનંદ અનુભવાય તે સહજ છે.
જેના વિવિધ ફિરકાઓમાં માન્ય એવું એક તત્વાર્થ સૂત્ર છે. જેના કર્તા પૂર્વધર મહર્ષિ છે. તેમણે બનાવેલા સૂત્રના દરેકના આગમ આધાર સ્થાને અહિં રજૂ કરેલા છે.
યતત્ત્વને જાણીને, ઉપાદેયને આદરીને, હેયને છોડીને જીવમાંથી શીવ થવા જન્મ-મરણથી મુક્ત થવા, સિદ્ધિ સુખને પ્રાપ્ત કરવામાં આ પ્રકાશન ઉપયોગી બને તે ભાવના.
મુનિ સુધમસાગર
– સંશોધન કાર્ય સમયે કંઈક આરંભની વાતો –
તત્ત્વાર્થસૂત્ર પ્રધટીકાને પ્રથમ અધ્યાય પૂર્ણ થયે ત્યારે દ્વિતીય અધ્યાયના મુદ્રણ માટેની ગડમથલ ચાલતી હતી. પૂ. ગુરુમહારાજ શ્રી સુધમસાગરજીએ પૂછયું કે “તારા પુસ્તકમાં આગમના પાઠ શેલત હતું તે શું છે ?” મેં કહ્યું “આપણે તવાર્થસૂત્ર પ્રબોધ ટીકા પુસ્તકમાં દશ અંગ નક્કી કર્યા છે. તેમાં આઠમું અંગ સંદભ છે. આ સંદર્ભમાં જે ત્રણ પ્રકારના સંદર્ભ સ્થાને દર્શાવ્યા છે. તેમાંનું એક સંદર્ભ સ્થાન આગમ વિષયક છે.”....આવી આવી વાતેના અંતે નિર્ણય થયે કે સૌ પ્રથમ કાર્ય તો તત્ત્વાર્થ સૂત્ર દશે અધ્યાયના બધાં સૂત્રોના સંગત આગમપાઠે શોધવાનું કરવું. જેથી ૪૫ આગમ પુસ્તકે બે વર્ષ સુધી સાથે ફેરવવા નહીં.

Page #5

એપેરા સેસાયટીમાં આયંબિલની ઓળી દરમ્યાન પાઠ સંશેધન કાર્ય શરૂ થયું. ક્યારેક કયારેક પાઠ મેળવવા માટે અતિ મુંઝવણે પણ થતી હતી. પૂ. ગુરુદેવશ્રી સુધમસાગરજી મ. સા.ના અનુભવ જ્ઞાનને ઉપયોગ કરીને, કયારેક તેમના જ હાથમાં બધું કામ ભળાવી દઈને...એમ કરતા પડત-આખડતે બાળક જેમ ચાલતે થાય તેમ આ સંશોધન કાર્ય પૂર્ણ થયું.
સંશોધન સમયે ક્યારેક વધારે પડતી ગુંચવણો પણ અનુભવી. ત્યારે સાક્ષર જેનપંડિત અને ધર્મ શ્રદ્ધાળુ શ્રાવક શ્રી દલસુખભાઈ માલવણીયા તરફથી સચોટ માર્ગદર્શન અને જરૂરી સંદર્ભ પુસ્તકે મળ્યા અને અમારું કાર્ય અતિ સરળ બની ગયું.
ઓપેરા સોસાયટી શ્રી મહાવીર સ્વામી . મૂર્તિ. સંઘે સંપૂર્ણ સ્વેચ્છાથી રૂા. ૭૫૦૦ની દ્રવ્ય સહાય કરી. (અલબત સા. પૂર્ણ પ્રજ્ઞાશ્રીજી તથા સા. પૂર્ણ દર્શિતાશ્રીજીએ આ માટે કરેલ શુભ પ્રયાસની નેધ લેવી અસ્થાને નહીં ગણાય) પરિણામે તત્વાર્થ સૂત્ર પ્રધટીકામાં આઠમાં અંગ તરીકે જે સ્થાન પામનાર હતા તે આગમ સંદર્ભે એક સ્વતંત્ર પુસ્તક રૂપે આકાર પામ્યા. સંઘના વહીવટમાં અગ્રગણ્ય એવા રસિકભાઈ–અનુભાઈ અને વિદભાઈને પણ તેમના સંઘની રકમ આવા સુંદર સંશાધન કાર્યમાં જ પૂર્ણપણે ઉપગમાં લેવાય તેવી ઈચ્છા હતી. તેથી તત્ત્વાર્થ સૂત્રના આગમ આધાર સ્થાનેને એક સંશોધન કૃતિ રૂપે જ સ્વતંત્ર પણે પ્રકાશીત કરી.
પૂજ્ય ગુરુવર્યશ્રી સુધર્મસાગરજીની સુચનાનુસાર આ પુસ્તકમાં વેતામ્બર આમ્નાય સાથે દિગંબર આમ્નાય માન્ય તત્ત્વાર્થ સૂત્રોના પાઠ પણ આપી દીધા છે. તેમજ બંને પરંપરાના પાઠ ભેદોને દર્શાવતુ પરિશિષ્ટ પણ મુકેલ છે. વળી આ પુસ્તક કેવળ આગમપાઠ સંશાધનનો જ લાભ આપનાર બની રહે તે હેતુથી તાવાર્થ સૂત્ર શ્વેતામ્બરીય કે દિગમ્બરીય એવી કઈ જ ચર્ચાને અસ્થાને ગણેલ છે.
પ્રસ્તુત પ્રકાશન વખતે પૂ. પં. જીતેદ્રસાગરજી મ. સા. તથા પૂ. મુનિશ્રી પુન્યપાલ સાગરજીએ દાખવેલ ધર્મસ્નેહ યાદ કર જ રહ્યો.
તત્ત્વાર્થસૂત્ર સંદર્ભમાં વિશેષકાર્ય કરવા ઈચ્છનારને અમારો આ પ્રયાસ સહાયક બને તે અભ્યર્થના | સુનિ દીપરત્નસાગર

Page #6

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa
ગ્રન્થ પ્રેરકના પરમ ઉપાસ્ય બાલભ્રહ્મચારી, વિષય વિકાર ભજકે યદુકુલ મ‘ડન
Ø નોમનાથ ભગવાન
haaaaaaaaaaaaaaa
nalalalalalalalalala lalalalalala
આ પ્રતિમાજી જામનગર માં શેઠજીના દહેરાસરજીની જગ્યામાં નાનુ દહેરાસરજી હતું તેમાં મુળનાયકજી હતા, હાલ બનેલા વિશાળ મણીય કીચના સુંદર કામ કરાવાયેલ દહેરાસરજીમાં ઉપર અરિહત રૂપે બિરાજમાન છે.
Saaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa

Page #7

પ્રાચીન શ્રૃત સાહિત્ય-અધ્યયન પ્રેમી, ક્રિયા રૂચીવત
અનેક જીવાને શ્રી નવકારમંત્ર તથા ૧ કેડ ચારિત્રપદ જાપના પ્રેરક
નિપુણ નિર્યામક પૂજય મુનિરાજ શ્રી સુધ સાગરજી મ.સા.

66666
: દીક્ષા : જેઠ સુદ-૫ ૨૦૨૫ જામનગર : વડી દીક્ષા : અષાઢ સુદ-૧૧ ૨૦૨૫ પારબદર

மிசசமமில்

Page #8

raaaaaaaaaaaaaaaaaaario,ovanos
વયેવૃદ્ધ પ્રશાંતમૂતિ પૂ. ગુરુદેવ
શ્રી ચંપકશ્રીજી મ.સા.
recavacaceaeacaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaan
પૂ. સાદવીશ્રી ચારિત્રશ્રીજી તથા ૫. સા. હેમલતાશ્રીજીના
સદુપદેશથી એક સુશ્રાવિકા તરફથી
Jaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa

Page #9

naaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa
સક્ષેપ સૂચિ
आचा० आचाराङ्ग मूत्र० सूत्रकृताङ्ग स्था० स्थानाङ्ग-स्थान सम समवायाङ्ग-समवाय भग. भगवतीसूत्र व्याख्या प्रज्ञप्तिसूत्र ज्ञाता ज्ञाताधर्मकथाङ्ग उपा० उपासक दशाङ्ग प्रश्न प्रश्न व्याकरणम्
जम्बू जम्बू द्विप प्रज्ञप्ति जीवा जीवाभिगम सूत्र प्रज्ञा प्रज्ञापना सूत्र राजा राजप्रश्नीय सूत्र औप० औपपातिक सूत्र उत्त० उत्तराध्ययन सूत्र अनु० अनुयोग द्वार नंदि० नंदिसूत्र दश० दशवकालिक सूत्र
श. शतक उ. उद्देश सू. सूत्र अ. अध्ययन गा. गाथा
प्र. प्रतिपत्ति प. पद श्रु. श्रुतस्कन्ध वक्ष. वक्षस्कार द्वा.द्वार
navalaceraceaeaceaeacaaaaaaa

Page #10

बाल ब्रह्मचारी श्री नेमिनाथाय नमः
नमो नमो निम्मल दंसणस्स श्रुतधर महर्षि उमास्वाति वाचकेभ्यो नमः
प्रथमोऽध्यायः [१] सम्यग्दर्शन ज्ञान चारित्राणि मोक्षमार्गः
સમ્મદર્શન સમ્યજ્ઞાન સમ્યફચારિત્ર એ મોક્ષમાર્ગ છે. ना दंसणिस्स नाणं नाणेण विणा न हुन्ति चरणगुणा अगुणिस्स नस्थि मोक्खो, नत्थि अमुक्खरस निव्वाणं - उत्त० अ.२८गा.३०
(2) तिविधे सम्मे पण्णत्ते तं जहा नाण सम्मे दंसण सम्मे चरित्त सम्मे ... स्था० ३उ.४सू.१९४/२ [२] तत्वार्थ श्रद्धानं सम्यग्दर्शनम्
તત્વરૂપી પદાર્થોની શ્રદ્ધા તે સમ્યગ્દર્શન. तहियाणं तु भावाणं सब्भावे उबएसेणं
भावेण सद्वन्तस्स सम्मतं तं वियाहियं । उत्त अ.२८गा.१५ [३] तनिसर्गादधिगमाद्वा
સમ્યગ્દર્શન નિસર્ગ અથવા અધિગમથી થાય છે.
समसणे दुविहे पण्णत्ते, तं जहा णिसग्ग सम्मइंसणे चेव अभिगमण सम्मइंसणे चेव । स्था०२उ.१सू.७०/२ [४] जीवाजीवासव बंध संवर निर्जरा मोक्षास्तत्वम्
७१, 494, सासव, मध, स५२ नि। भाक्ष मे तत्व। छे.
नव सब्भाव पयत्था पण्णते, तं जहा-जीवा अजीवा पुण्णं पावो आसवो संवरो निजरा बंधो मोक्खो । स्था०९उ.३सू.६६५ . [५] नाम स्थापना द्रव्य भावतस्तन्यासः
નામ–સ્થાપના દ્રવ્ય અને ભાવથી જીવાદિ તને નિક્ષેપ થાય છે. (1) जत्थ य जं जाणेज्जा निक्खेवं निक्खिवे निरवसेंस जत्थवि अ न जाणेज्जा चउक्कगं निक्खिवे तत्थ - अनुयोग सू.७/१

Page #11

તત્વાર્થ સૂત્ર ના આગમ આધાર સ્થાને (2) आवरसयं चउन्विहं पण्णत्तं, तं जहा नामावस्सयं ठवणावस्सयं दव्यावस्सयं भावावस्सयं । अनुयोग सू.८ (६) प्रमाणनयैरधिगमः
જીવાદિ તતનું પ્રમાણ અને નય વડે જ્ઞાન થાય છે. दव्याणा सव्वभावा सव्वपमाणेहिं जस्स उवलद्धा सव्वाहिं नयविहीहिं वित्थाररुइ त्ति नायव्यो । उत्त अ.२८गा.२४ (७) निर्देश स्वामित्व साधनाधिकरण स्थिति विधानतः
નિર્દેશ સ્વામિત્વ સાધન અધિકરણ સ્થિતિ અને વિધાનથી જીવાદિ તત્વેનું જ્ઞાન થાય છે. निद्देसे पुरिसे कारण कहिं केसु कालं कइविहं
0 अनुयोगसू.१५१/२,६,७,१५,१६,१८,१३ (८) सत्सङ्ख्या क्षेत्रस्पर्शन कालान्तर भावाऽल्प बहुत्वैश्च
सत्-सज्या -क्षेत्र-२५शन- - २-भाव भने २०६५ महत्व વડે તોનું જ્ઞાન થઈ શકે છે.
से किं तं अणुगमे । नवविहे पण्णत्ते. तं जहा संतपयपरुवयणा १ दव्वपमाणं च २ खित्त ३ फुसगा य ४ कालो य ५ अंतर ६ भाग ७ भाव ८ अप्पाबहुं चेव ९ अनुयोग.सू.८० (९) मति श्रुतावधि मनःपर्याय केवलानि ज्ञानम्
भति, श्रुत, अवधि, मन:पर्याय भने ३१७-ज्ञाना छे.
(1) पंचविहे गाणे पण्णत्ते. तं जहा आभिणिबोहियणाणे सुयनाणे ओहिणाणे मणपज्जवणाणे केवलणाणे - स्था०५उ.३सू.४६३
(2) नाणं पंचविहं पण्णत्तं, तं जहा आभिणिबोहियनाणं, सुयनाणं, आहिनाणं, मणपज्जवनाणं केवलनाणं.
0 अनुयोगसू.१ 0 नंदिसू.१ । भग०श.८३.३सू.३१८ (१०) तत्प्रमाणे
તે જ્ઞાને બે પ્રમાણમાં વહેંચાયેલ છે. (1) दुविहे नाणे पण्णत्ते, तं जहा पञ्चरखे चेव परोक्खे चेघ
। स्था०२उ.१सू.७१/१

Page #12

પ્રથમાડધ્યાયઃ
(2) तं समासओ दुविहं पण्णत्तं तं जहा पञ्चक्खं च परोक्खं च
D नंदि० सू. २
[११] आद्ये परोक्षम्
મતિ અને શ્રુત પરાક્ષ પ્રમાણ છે.
(1) परोक्खे णाणे दुबिहे पण्णत्ते तं जहा आभिणिबोहिणाणे चेव सुना चैव स्था० २७.१सू.७१/१७
( 2 ) परोक्ख नाणं दुविहं पन्नत्तं तं जहा आभिणिवोहिय नाण परोक्खं च, सुयनाणं परोक्खं च नंदि० सू.२२
[१२] प्रत्यक्षमन्यद्
અવધિ, મન:પર્યાય અને કેવળજ્ઞાન પ્રત્યક્ષ પ્રમાણ છે.
(1) पञ्चक्रखे नाणे दुविहे पन्नत्ते - तं जहा केवलणाणे चेव णोकेवलणाणे चे. गोवा दुवि पण्णत्ते-तं जहा ओहिणाणे चेव मणपज्जवणाणे चेव. स्था०२उ. १ सू.७१/२-१२ (2) नोइंदिय पञ्चक्खं तिविहं पण्णत्तं तं जहा ओहिनाण पञ्चक्खं, मणपज्जवनाण पञ्चचखं, केवलनाण पञ्चक्खं नंदि०सू. ५ [१३] मतिः स्मृति: संज्ञा चिन्ताऽभिनिबोध इत्यनर्थान्तरम् भति, स्मृति, संज्ञा, यिता, अलिनिमोध से अधा येष्ठार्थ४ छे. ईहा अपोह वीमंसा मग्गणा य गवेसणा
सन्ना सई मई पन्ना सव्वं आभिणिबोहियं नंदि०सू. ३७/८० [१४] तदिन्द्रियानिन्द्रिय निमित्तम्
મતિજ્ઞાન ઇંદ્રિય અને મન નિમિત્ત થાય છે.
3
(1) से किं तं पञ्चकख पचख दुविहं पण्णत्तं तं जहा इन्दिय पथक्खं नोइन्दिय पञ्चवखं च
नंदि० सू. ३
(2) से किं तं पश्चक्खे - पश्चक्खे दुविहे पण्णत्ते तं जहा इंदिय पश्चक्खे अ नोइंदिय पञ्चक्खे अ अनुयोग ० सू. १४४
[१५] अवग्रहेहापाय धारणा :
अवअडे, धडा, अपाय, धारणा, भतिज्ञानना लेहे। छे.

Page #13

તત્વાર્થ સૂત્ર ના આગમ આધાર સ્થાના
(1) से किं तं सुअनिस्सिअं । चविहं पण्णत्तं तं जहा उगह १ इहा २ अवाओ ३ धारणा ४ नंदि०सू. २७
४
(2) आभिणिबोहे चविहे पण्णत्ते तं जहा उग्गहो इहा अवाओ धारणा भग० श. ८३.२सू. ३१७ नंदि० सू. २७... ४७पर्यन्ताः
(3) मईनाण (आभिणियोहियनाण) [१६] बहु बहुविध क्षिप्रानिश्रिताऽसंदिग्ध ध्रुवाणां सेतराणाम् अडु, महुविध, क्षित्र, अनिश्रित, अस द्विध, ध्रुव भा छ भने છ ના પ્રતિપક્ષી. એ ખાર ભેદે અવગ્રહાર્દિક જાણવા.
छव्हिा उग्गहमती पण्णत्ता, तं जहा खिप्पमोगिण्हति बहुमोगिण्हति बहुविधमोगण्हति धुवमोगिण्हति अजिस्सिय मोगिण्हड असंदिद्ध मोगिन्छइ । छवा ईहामति पण्णत्ता, तं जहा खिप्पमीहति... जात्र असंदिद्धमीहति । छव्विधा धारणा पण्णत्ता । तं जहा बहुं धारेई ... D स्था० ६उ. ३ सू. ५६०
[१७] अर्थस्य
અર્થના અવગ્રાહાર્દિક ભેદો થાય છે.
(1) से किं तं उग्गहे । उग्गहे दुबिहे पण्णत्ते तं जहा अभ्युग्गहे य वंजणुग्गहे नंदि० सू. २९
(2) से किं तं अध्थुग्गहे । अध्युग्गहे छबिहे पन्नते, तं जहा सोइन्दिय अत्युग्गहे चक्खिदिय अत्युग्गहे घाणिदिय अत्युग्गहे जिब्भिंदिय अत्युग्गहे फासिंदिय अत्युग्गहे नोइंदिय अत्युग्गहे
नंदि०सू. ३०.
[१८] व्यञ्जनस्यावग्रहः
વ્યંજનના અવગ્રહ જ થાય છે. ઇહાર્દિ થતા નથી.
(1) सुय निस्सिए दुविहे पन्नत्ते तं जहा वंजणोग्गहे चेव स्था०२उ. १.७१/१९
( 2 ) उग्गहे दुविहे पण्णत्ते तं जहा अत्थोग्गहे य वंजणोग्गहे य.
भग०श. ८उ. २सू. ३१७
[१९] न चक्षुरनिन्द्रियाभ्याम्
ચક્ષુ અને મન વડે વ્ય ંજનાવગ્રહ થતા નથી.

अत्थोग्गहे व

Page #14

પ્રથમોધ્યાયઃ
से किं तं वंजणुग्गहे । वंजणुग्गहे चउविहे पण्णत्ते. तं जहा सोईन्दिय बंजणुग्गहे, घाणिदिय वंजणुनगहे, जिभिंदिय बंजणुग्गहे, फासिंदिय बंजणुग्गहे । नंदि०सू.२९ [२०] श्रुतमतिपूर्व व्यनेक द्वादश भेदम् ।
શ્રુતજ્ઞાન મતિપૂર્વક થાય. તે બે પ્રકારે છે. પહેલા અંગ બાધના અનેક ભેદ છે બીજા અંગપ્રવિષ્ટના બાર ભેદ છે.
(1) मई पुव्वं जेण सुअं न मई सुअपुब्बिआ 0 नंदिसू.२४
(2) सुयनाणे दुविहे पण्णत्ते तं जहा अंग पनिटे चेव अंग बाहिरे चेव - स्था०२उ.१सू.७१/२१
* (3) नंदिसूत्रागने सूत्र ४४-अंगपविठं अंगबाह्यं भेद वर्णनं पठितव्यं, [२१] द्विविधोऽवधिः
અવધિજ્ઞાનના બે ભેદ-ભવપ્રત્યય, ક્ષયપસમજ.
(1) से किं तं ओहिनाणं पञ्चपखं । ओहिनाण पञ्चक्खं दुविहं तं जहा भवपञ्चइयं च खाओवसमियं च- 1 नंदिसू.६ . (2) ओहिणाणे दुविहे पण्णत्ते- तं जहा भव पञ्चइए चेव खओवसमिए चेव । स्था०२३.१सू.७१/१३ [२२] भवप्रत्ययो नारक देवानाम्
નારક અને દેવેને ભવપ્રત્યય અવધિ હોય છે. (1) दोण्हं भव पञ्चइए पण्णत्ते तं जहा देवाणं चेव नेरझ्याणं चेव
- स्था०२उ.१सू.७१/१४ (२) से किं तं भवपञ्चइअं । दुण्हं तं जहा देवाण य नेरइयाणय
0नंदि०सू.७ [२३] यथोक्त निमितः पविकल्पः शेषाणाम्
તિર્યંચ અને મનુષ્યને પશમ નિમિત્ત છ પ્રકારનું અવધિज्ञान थाय छे.
(1) से किं तं खाओवसमिअं । खाओवसमिअं दुण्हं तं जहा मणसाय पंचिंदिय तिरिक्ख जोणियाण य ।

Page #15

Page #16

પ્રથsધ્યાયઃ
* नंदिसूत्रागमे सूत्र-३७ द्रव्यादि चतुर्भेदे मतिज्ञान विषयस्य वर्णने एवं सूत्र : ५८-द्रव्यादि चतुर्भेदे श्रुतज्ञानस्य वर्णने संगत सूत्र पाठस्य भाव प्रतिपादितः । किन्तु सर्वथा संगत पाठ नोपलब्धः [२८] रूपिष्ववधेः
અવધિજ્ઞાનને વિષય રૂપી દ્રવ્યમાં હેય છે.
ओहिनाणी जहन्नेणं अणंताई रूवि दव्वाइं जाणइ पासई उक्कोसेण' सव्वाइं रूविदब्वाई जाणइ पासइ नदि सू.१६ [२९] तदनन्त मागे मनःपर्यायस्य
તે રૂપી દ્રવ્યના અનંતમાં ભાગે મન પર્યાય જ્ઞાનને વિધ્ય છે.
सव्वत्थोवा मणपज्जवणाण पज्जवा ।...ओहिणाणपज्जवा अणंतगुणा इत्यादि. 0 भगश.८उ.२सू.३२२ [३०] सर्वद्रव्य पर्यायेषु केवलस्य
કેવળજ્ઞાનને વિષય સવદ્રવ્ય અને પર્યામાં છે.
तं समासओ चउव्विहं...अह सव्वदव्व परिणाम-भावविएणत्ति कारणमंतं सासयमप्पडिवाई एगविहं केवलंणाणं । नंदिसू.२२ [३१] एकादिनी भाज्यानि युगपदेकरिमन्नाचतुर्थ्यः
એક જીવમાં એક સાથે અત્યાદિ એક થી ચાર જ્ઞાને હોઈ શકે.
जे णाणी ते अत्थेगतिया दुणाणी अत्थेगतिया तिणाणी अत्थेगतिया चउणाणी अत्थेगतिया एगणाणी. जे दुणाणी ते नियमा आभिणिबोहियणाणी सुयणाणी य, जे तिणाणी ते आभिणीबोहियणाणी सुयणाणी ओहिणाणि य अहवा आभिणीबोहियणाणि सुयणाणी मणपज्जवणाणी य, जे चउणाणी ते नियमा आभिगीबोहियणाणी सुयणाणी ओहिणाणी मणपञ्जवणाणी य, जे एगणाणी ते नियमा केवलणाणी- 0 जीवा०प्र.१सू.४१ [३२] मति श्रुतावधयो विपर्ययश्च
મતિજ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન, અવધિજ્ઞાન વિરુદ્ધ રૂપે પણ હેય.
(1) अणाण परिणामेणं भंते कतिविधे पण्णत्ते गोयमा । तिविहे पण्णत्ते तं जहा मइअणाण परिणामे सुयअणाण परिणामे विभंगणाण परिणामे
प्रज्ञा०प.१३/७

Page #17

તરવાર્થસૂત્ર ના આગમ આધાર સ્થાનો
(2) अविसेसिआ मई मइनाणं च...अविसेसियं सुयं सुयनाणं च सुयअन्नाणं च... - नंदिसू.२५
(3) अन्नाण किरिता तिविधा पन्नत्ते. तं जहा मति अन्नाण किरिया सुत्त अन्नाण किरिया विमंगनाण किरिया 1 स्था०३उ.३सू.१८७
(4) अन्नाणे...तिविहे पण्णत्ते तं जहा मइ अन्नाणे सुयअन्नाणे विभंग अन्नाणे । - भगश.८उ.२सू.२१७ [३३] सदसतोरविशेषाद्यदृच्छोपलब्धेरुन्मत्तवत् - મિથ્યાદષ્ટિને ઉન્મત્તની પેઠે સ-અસની વિશેષતા રહિત વિપરિત અર્થગ્રહણથી પૂર્વોક્ત ત્રણે અજ્ઞાન હોય છે.
से किं तं मिच्छासुयं । जं इमं अण्णाणिएहिं मिच्छादिट्टिएहिं सच्छंद. बुद्धिमइ विगप्पिअं... नंदि०सू.४२ [३४] नैगम संग्रह व्यवहार सूत्र शब्दा नयाः [३५] आद्य शब्द द्वित्रि भेदी
નગમ સંગ્રહ વ્યવહાર ઋજુસુત્ર અને શબ્દ એ પાંચ નો છે. [૩૪] નૈગમના બે ભેદ છે અને શબ્દ નયના સાંપ્રત સમભિરૂઢ અને मेव भूत मेम जय हे छ. [34]
सत्तमूलणया पण्णत्ता-तं जहा णेगमे; संगहे ववहारे, उज्जुसूए, सद्दे समभिरुढे एवंभूए (1) अनुयोगसू.१३६ ।। (2) स्था०७३.३सू.५५२
MA इति प्रथमोऽध्यायः
न

Page #18

દ્વિતીચોદયાય
द्वितीयोऽध्यायः [१] औपशमिक क्षायिकौ भावौ मिश्रश्च जीवस्य स्वतत्त्वमौदयिक
पारिणामिको च
પશમિક, ક્ષાયિક, લાપશમિક, દયિક અને પરિણામિક એ પાંચ ભાવો જીવના સ્વતત્વ છે.
(1)...भावे पण्णत्ते. तं जहा-ओजतिते उवसमि ते खत्तिते खत्तोव. सभित्ते पारिणामित्ते (सन्निवाइए) । स्था०६सू.५३७.
(2) छविहे (भावे) पण्णत्ते, तं जहा उदइए उवसमिए खइए खओ. वसमिए पारिणामिए (संनिवाइए) 0 अनुयोग सृ.१२६/१ [२] द्विनवाष्टादशैकविंशतित्रिभेदा यथाक्रमम्
પશામકાદિ ભાવના અનુક્રમે બે–નવ-અઢાર–એકવીશ અને लेह छे.
अस्य द्वितीय सूत्रस्य आगम पाठ अग्रीम-सूत्रेषु वर्तते [३] सम्यक्त्व चारितो
ઔપશમિકના સમકિત અને ચારિત્ર બે ભેદ છે.
से किं तं उवसमिए । दुविहे पण्णत्ते, तं जहा उनसमे अ उवसम निप्फणे अ । ...उवसम निप्फणे अणेगविहे पण्णत्ते, तं जहा....उवसमिआ सम्मत्त लद्धी उवसमिआ चरित्तलगी । अनुयोग० सू.१२६/८....११पर्यन्ताः [४] ज्ञान दर्शन दान लाभ भोगोपभोग वीर्याणि च
કેવળજ્ઞાન કેવળદર્શન દાન લાભ ભેગ ઉપગ વીર્ય તથા સમ્યકત્વ અને ચારિત્ર એ નવ ભેદ ક્ષાયિક ભાવના છે.
से किं तं खइए । दुविहे पण्णत्ते, तं जहा खइए अ खयनिप्फणे अ । से किं तं खइए । अट्ठण्हं कम्मपयडीणं खण से तं खइए।
से किं तं खयनिष्फण्णे ? अणेगविहे पण्णत्ते, तं जहा-खीण...णाणा. वरणे....खीण....दसणावरणे... खीण दाणंतराए खीणलाभंतराए खीण भोग. तराए खीण उवभोगंतराए खीण विरियंतराए...खीग दसण मोहणिज्जे ‘खीगचरित्त मोहणिज्जे... अनुयोग० सू.१२६/१२....१५पर्यन्ताः

Page #19

૧૦
તત્ત્વાર્થસૂત્ર ના આગમ આધાર સ્થાને
[५] ज्ञानाज्ञान दर्शन लब्धयश्चतुस्त्रित्रिपञ्च मेदाः सम्यक्त्व चारित्र
संयमासंयमाश्च
મતિ આદિ ચાર જ્ઞાન-ત્રણ અજ્ઞાન, ચક્ષુ આદિ ત્રણ દર્શન, દાનાદિ પાંચ લબ્ધિ, સમકિત, ચારિત્ર અને દેશવિરતિ એ અઢાર ભેદ ક્ષાપશમિક ભાવના છે.
से किं तं खओवसमिए । दुविहे पण्णत्ते त' जहा खओवसमिए य खओवसमनिटफण्णे य ।
खओवसमनिप्फण्णे अणेगविहे पण्णत्ते....खओवसमिया आभिणिबोहिय णाणलद्धी...जाव...खओवसभिया मणपज्जवणाणलद्धी, खओवसमिया मइअणाणलद्वी-सुअ अण्णाणलद्धी-विभंगणाणलद्धी, खओवसमिया चक्खु दंसणलद्धी अचक्खु दंसणलद्धी ओहिदंसणलद्धी...खओवसमिया दाणलद्धी एवं लाभलद्धी भोगलद्धी उपभोगलद्धी वीरिअलद्धी...सम्मदसणलद्धी....खओवसमिआ सामाइअ चरित्तलद्धी... चरित्ताचरित्तलद्वी... अनुयोग०सू.१२६/१६...१३पर्यन्ताः [६] गति कषाय लिङ्ग मिथ्यादर्शनाज्ञाना संयता सिद्धत्व लेश्या
श्चतुश्चतुस्त्यैकैकैकैकषट् भेदाः ।
४ गति, ४ ४पाय, 3 विभ, मिथ्याशन, महान, मसयत, અસિદ્ધવ, ૬ લે એમ ૨૧ ભેદ ઔદયિક ભાવના છે.
से किं तं उदइए । दुविहे पण्णते, तं जहा-उदइए अ उदयनिप्फण्णे अ।...से किं तं उदय निष्फणे, उदय निप्फणे दुविहे-जीवोदय...अजीवोदय । से किं तं जीवोदय निष्फन्ने-अणेगविहे पन्नत्ते, तं जहा णेरइए तिरिक्ख जोणिए मणुस्से देवे,...कोह कसाई जाव-लोह कसाई, इत्थीवेदए पुरिसवेदए णपुंसग वेदए, कण्हलेसे जाव सुकलेसे, मिच्छादिट्ठो, अविरए, असण्णी, अण्णाणी, छउमत्थे, सजोगी संसारत्थे, असिंद्धे । .... अनुयोग० सू.१२६/२...७ पर्यन्ताः [७] जीवभव्याभव्यत्वादिनी च
છેવત્વ, ભવ્યત્વ, અભવ્યત્વ આદિ ભેદે પરિણામિક ભાવના છે.
से किं तं पारिणामिए । दुविहे पण्णत्ते, तं जहा साइपारिणामिए अ अगाइ पारिणामिए अ।
से किं तं अणाइ पारिणामिए । ....जीवस्थिकाए....भव सिद्धिआ अभवः
AAA

Page #20

-
દ્વિતીયાય सिद्विआ, से त अणाइपारिणामिए । अनुयोग०सू.१२६/२०...२३पर्यन्ताः। [८] उपयोगो लक्षणम्
ઉપગ એ જીવનું લક્ષણ છે. (1) उवओग लक्खणे जीवे . भग०श.२उ.१० सू.१२०/२
(2) जीवो उवओग लक्खणो - उत्त०अ.२८गा.१० [९] स द्विविधोऽष्टचतुर्भेदः
તે ઉપગ સાકારનિરાકાર બે ભેદે છે. સાકાર ઉપગ (જ્ઞાન) मामे छ, निर उपयो। (शन) यारले छे.
कतिविहे ण' भंते उवओगे पण्णत्ते । गोयमा दुविहे उवओगे पण्णत्ते त' जहा सागरोवओगे अणागारोवओगे । सागारोवओगे...अट्ठविहे पण्णत्ते । अणागारोवओगे....चउब्विहे पण्णत्ते । प्रज्ञा०प.२९/१-२-३. [१०] संसारिणो मुक्ताश्च
જીવના બે ભેદ–સંસારી અને મુક્ત. (1) दुविहा सव्वजीवा पण्णत्ता, त' जहा सिद्धा चेव असिद्धा चेव
0 स्था०२उ.४सू.१०१/२ (2) संसारसमावन्नगा चेय असंसार समावन्नगा चेव । स्था०२उ.१सू.५७/८ [११] समनस्काऽमनस्का :
ससारी वन मे ले भनसडित (सी) भन२डित (असशी)
दुविहा नेरइया पण्णत्ता, त जहा सन्नी चेव असन्नी चेव । एवं पंचेदिया सव्वे विगलिंदिय वजा जाव वाणमंतरा वेमाणिया - स्था०२ उ.२सू.७९/९ [१२] संसारिणस्वसस्थावरा :
સંસારી જીવના ત્રસ અને સ્થાવર બે ભેદ છે. (1) तसे चेव थावरा चेव । स्था०२उ.१सू.५७/१
(2) दुविहा संसार समावएणगा जीवा पन्नत्ता... त' जहा तसा चेव थावरा चेव - जीवा०प्र.१सू.९ [१३] पृथिव्यब्बनस्पतयः स्थावराः
પૃથ્વીકાય, અષ્કાય, વનસ્પતિકાય ત્રણે સ્થાવર છે.

Page #21

૧૨
તવાર્થ સૂત્ર ના આગમ આધાર સ્થાને से किं त' थावरा । थावरा तिविहा पन्नत्ता, त' जहा पुढविकाइया आउक्काइया वणस्सइकाइया 0 जीवा०प्र.१सू.१० [१४] तेजोवायु द्वीन्द्रियादश्च त्रसाः
तय, वायु४ाय, द्रिय, तथ्य, यशन्द्रिय भने पायનિદ્રય એ ત્રસ જીવે છે.
से किं त' तसा । तिविहा पण्णत्ता, त जहा तेउक्काइया वाउक्काइया ओराला ।...से किं ओराला तसा पाणा । चउव्विहा पन्नत्ता, त' जहा बेइंदिया तेइंदिया चउरिदिया पंचेदिया 0 जीवा प्र.१सू.२२एवं२७ [१५] पञ्चेन्द्रियाणि
ઇંદ્રિ પાંચ છે.
कति ण भंते इंदिया पण्णत्ता । गोयमा ! पंचेदिया पण्णत्ता । प्रज्ञा० २५उ.१सू.१९१/३ [१६] द्विविधानि
ઇન્દ્રિયો બે પ્રકારે છે. દ્રવ્યેન્દ્રિય અને ભાવેદ્રિય
कइविहा ण भंते इंदिया पण्णत्ता । गोयमा दुविहा पण्णत्ता त जहा दव्विंदिया य भावि दिया य - प्रज्ञा०प.१५७.२सू.२०१/१ [१७] निवृत्त्युपकरणे द्रव्येन्द्रियम्
"निवृत्ति'-मा४।२ द्रिय (अने) "B५४२५" द्वारनी भा३४ સાધનપણું ઇંદ્રિય આ બંને ભેદે દ્રવ્યેદ્રિય છે. ___ कइविहे ण भंते इन्दिय णिवत्तणा पण्णत्ता । गोयमा पंचविहा इन्दिय णिवत्तणा पण्णत्ता । __कइविहे ण' भंते इंदिय उवचए पण्णत्ते । गोयमा पंचविहे इंदिय उवचए पण्णत्ते । प्रज्ञा.प.१५उ.२सू.१९९/३
* सूत्र पाठ संबंधः...उवचय अर्थात् उपकरण [१८] लब्ध्युपयोगी भावेन्द्रियम्
"alve"-क्षयोपशम (अ) "७५यो"-सावधानता मे मे लेहे ભાવેન્દ્રિય છે.
कतिविहाग भो इन्दियलटी । गोयमा पंचविहा इन्दियलद्धीपण्णत्ता ।

Page #22

દ્વિતીયેાધ્યાયઃ
१३
कतिविहा ण' भंते इन्दिय उवओगद्धा पण्णत्ता गोयमा । पंचविहा इन्दिय उवओगद्धा पण्णत्ता - प्रज्ञा०प.१५उ.२सृ.१९९/४ [१९] उपयोगः पशादिषु
સ્પર્શ વગેરે પાંચને વિષે ઉપયોગ થાય છે. [२०] स्पर्शन रसनघ्राण चक्षुः श्रोत्राणि
२५शन, २सना, प्राणु, यक्षु, श्रोत्र मे पाय [[-द्रयो oneyal]
सोइन्दिए चक्खिदिए घाणिदिए जिभिदिए फासिदिए प्रज्ञा०१५ उ.१सू.२/१ * 0 तस्य उपयोग विषये प्रज्ञापना सूत्रे इन्द्रिय पद द्वारे द्वितीय उद्देशे अपि साक्षि पाठ वर्णनमस्ति [२१] स्पर्श रस गन्ध वर्ण शब्दास्तदर्थाः
२५श', २स, गध, १, शह तना मर्थ (विषयो) छे.
पंच इन्दियत्था पण्णत्ता, त' जहा सोइन्दियत्थे जाव फासिदियत्थे । स्था०५७.३सू.४४३/१ [२२] श्रुतमनिन्द्रियस्य
શ્રુતજ્ઞાન અનિદ્રિય અર્થાત્ મનને વિષય છે.
सुणेइत्ति सुअं - नदि० सू.१५/३ [२३] वाय्वन्तामेकम्
पृथ्वी-२५५-वनस्पति-त-पायु मेन्द्रिय छे.
एगिदिय संसारसमावण्ण जीव पण्णवणा पंचविहा पण्णत्ता, त जहा पुढवी काइया आउकाइया तेउकाइया वाउकाइया वणस्सइकाइया 0 प्रज्ञा०प.१सू.१० [२४] कृमि पिपीलिका भ्रमर मनुप्यादीनामेकैक वृद्धानि
કૃમિ વગેરે બે ઇન્દ્રિય, કીડી વગેરે ત્રણ ઈદ્રિય, ભ્રમર વગેરે ચાર ઈન્દ્રિય અને મનુષ્ય વગેરે પાંચ ઈન્દ્રિયવાળા છે.
किमिया....पिपीलिया....भमरा....मणुस्स... इत्यादि 0 प्रज्ञा०प.१सू. २७/१... सू.२८/१....सू.२९/१...सू.३० [२५] संज्ञिनः समनस्काः
સંજ્ઞી જે મનવાળા છે.

Page #23

તત્ત્વાર્થ સૂત્ર ના આગમ આધારકથાના
जस्स ण' अत्थि ईहा अोहो मरगणा गवेसगा चिंता वीमंसा से ण सणीत्ति लब्भइ नंदि० सू.२५/२
૧૪
* सूत्रपाठ संबंध ः डा - भोड - भार्गा वगेरेनी योग्यता मेरो ४ भन, भावा भनवाणी ते सज्ञी.
[२६] विग्रह गतौ कर्मयोगः
વિગ્રહગતિમાં કાણુ કાય ચેાગ હેાય છે.
कम्मा सरीर कायप्पओगे
प्रज्ञा०प. १६सू.२०३/१
सूत्रपाठसंबंध : विग्रहगति भेटखे मे गतिभांथी श्रीगतिमां જીવ જાય ત્યારે થતી ગતિ. આ ગતિમાં કામ ણુ શરીરની જ કાયા અને, તેના ચેાગે જ જીવની ગતિ થાય.
[२७] अनुश्रेणि गतिः
જીવ-પુદગલાની ગતિ આકાશપ્રદેશની શ્રેણી મુજબ થાય
परमाणु पोग्गलाण.... गोयमा । अणुसेढीं गती [पवन्तती नो विसेढीं गती पतत्ती... नेरइयाण... गोयमा ! अणुसेढीं गती पवत्तती... एवं... जाव वेमाणियाग' अणुसेढीं गती पवत्तती नो विसेढीं गती पवत्तती भग० श.२५उ. ३सू.७३०/४
[२८] अविग्रहा जीवस्य
જીવને સિદ્ધિ ગતિમાં જતા (અવિગ્રહ) ઋજુતિ હાય છે.
उज्जु सेढीपडिवन्ने अफुसमाणगई उड्ढं एक्कंसमरण' अविगहेण गंता सागरोवउत्ते सिज्झिहिइ औप० सिद्धाधिकारे सू. ४३/१
[२९] विग्रहवती च संसारिणः प्राक् चतुर्भ्यः
સંસારી જીવાને ચાર સમય (પૂર્વ) સુધીની વિગ્રહ (વક્ર) ગતિ હાય છે. અર્થાત્ ઋજુ અને વક્ર એ ગતિ હાય છે.
(1) रइयाण' उक्कोसेण तिसमइएण विग्गहेण उववज्जंति एगिंदियवज्जं जाव वेमाणियाण स्था० ३ड.४सू. २२५
( 2 ) कइसमएण्ण विग्गहेण उववज्र्ज्जति । गोयमा एगसमइएण वा दिसमइएण बा तिसमइएण वा चउसमएण वा विग्गहेण उववज्जन्ति भग०
श. ३४उ. १ सू. ८५१

Page #24

દ્વિતીયેાધ્યાય
[३०] एकसमयोऽविग्रहः
અવિગ્રહગતિ એક સમયની હેાય છે,
एसइयो विगो नत्थि [३१] एक द्वौ वाsनाहारकः
વિગ્રહગતિમાં એક અથવા બે–ત્રણ સમય અણુાહારી હાય છે.
केवली अणा
प्रज्ञा०प१८
भग० श. ३४सू.८५१/२२
हारए...
अणाहारए दुविहे पण्णत्ते, त जहा छरमत्थ अणाहारए, ...गोयमा । अजहण्णमनुकोसेण तिणि समया द्वा. १४ सू. २४५ / ४ एवं ९
[३२] सम्मूर्छन गमेपपाता जन्म
સમૂઈન ગભ અને ઉપપાત ત્રણ પ્રકારે જન્મ છે.
• गव्भवक्कन्तिया उत्त० अ. ३६ग्रा. १७१ एवं अज्ञा०प. ९सू. १५१/६ • अंडया पोतया जराउया... समुच्छिया.... उववाइया दश० अ. ४सू. १ [३३] सचीतशीत संवृत्ताः सेतरा मिश्राचैकशस्तद्योनयः
ते लवोनी सभीत-मभित्त-मिश्र, संवृत्त-विवृत्त - मिश्र, शीत ઉષ્ણ શીતેાધ્યુ એ નવપ્રકારે ચેાની છે.
ashaहाण भंते । जोणी पण्णत्ता । गोयमा तिविहा जोणी पण्णत्ता, त जहा -सीया जोणी, उसिणा जोणी, सीओसिणा जोणी । तिविहा जोणी पण्णत्ता त जहा सचित्ता जोणी, अचिता जोणी, मीसिया जोणी तिविहा जोणी पण्णत्ता, त जहा संवुडा जोणी वियडा जोणी संयुडवियडा जोणी । प्रज्ञा०प. ९सू. १४९एवं १५१/१ एवं १५१/२ स्था. ३ सू. १४० / १ एवं ३ एवं ५ [३४] जराखण्ड पोतजानां गर्भः
જરાયુજ અંડજ પાતજ ત્રણેને ગથી જન્મ માય
अंडया पोतया जराउया दश०अ०४/१
प्रज्ञा०प. १ सू० ३७/१
भवतियाय [३५] नारकदेवानामुपपातः
૧૫

નારક અને દેવાને ઉપપાત જન્મ છે.
दोह उववार पण्णत्ते देवाण' चेव नेरइयाण' चेव स्था० २३.३सू. ८५ / १

Page #25

१६
તસ્વાર્થ સૂત્રના આગમ આધારસ્થાને [३६] शेषाणां सम्मूर्छनम्
બાકીના અને સંસૂઈન જન્મ છે.
संमूच्छिमाय इत्यादि । प्रज्ञा०प.१सू.३३/६ एवं ३६/६ [३७] औदारिक वैक्रियाहारक तेजस कार्मणानि शरीराणि
मोहा२ि४, वैश्यि, मा२४, तेस, ४म ए मे पाय शरी। छ.
कति ण भंते । सरीरया पण्णत्ता । गोयमा पंच सरीरा पण्णत्ता, त जहा औरालिए वेउव्विए आहारए तेयए कम्मए - प्रज्ञा०प.२१सू.२ [३८] परं परं सूक्ष्मम्
તે શરીરમાં એક એકથી આગળ આગળનું સૂક્ષમ છે. [३९] प्रदेशतोऽसङ्ख्येयगुणं प्राक् तैजसात्
તેજસ શરીરની પૂર્વના ત્રણ શરીર પ્રદેશ વડે એક એકથી અસંખ્યાત ગુણ છે. [४०] अनन्त गुणे परे
તૈજસ અને કામણ પૂર્વ પૂર્વથી અનંત ગુણ છે. - ३८-३९-४० सुत्रत्रय-संयुक्त पाठः लिख्यते .....
गोयमा सव्वत्थो वा आहारगसरीरा दवट्ठयाए वेउव्वियसरीरा दवट्ठयाए असंखेज्जगुणा ओरालिय सरीरा दव्वट्ठयाए असंखेज्जगुणा तेयाकम्मग सरीरा दोवि तुल्ला दव्वट्ठयाए अणतगुणा पदेसट्ठाए सव्वत्थोवा आहारग सरीरा पदेसठ्ठाए वेउव्वियसरीरा पदेसहाए असंखेज्जगुणा ओरालिय सरीरा, पदेसट्टाए असंखेज्जगुणा तेयग सरीरा पदेसट्टाए अणतगुणा कम्मगसरीरा पदेसट्ठाए' अणतगुणा...] प्रज्ञा०प.२१सू.२७७ [४१] अप्रतीपाते તિજસ અને કામણ શરીર પ્રતિઘાત રહિત છે. अप्पडिहय गई । प्रश्न०अ.१०सू.१०
सूत्रपाठसंबंधः मा ५।४ मात्र शाvि४ छे. अथ साथे सुसवाही જોડાણ ધરાવતા નથી. વિશેષ સાક્ષી અથે શ્રી ભગવતી સૂત્ર શતક ૮ ઉદેશ ૯ માં અપાયેલી પાંચ પ્રકારના શરીરની વિશદ્ ચર્ચા જેવી.

Page #26

१७
દ્વિતીયડયાય: [१२] अनादि संबंधे च
તૈજસ કાર્મણ શરીર જીવને અનાદિથી સંબધમાં છે. [४३] सर्वस्य
એ બે શરીરો સવ સંસારી જીવોને હોય છે.
तेयासरीरप्पयोगबंधे ण भंते । कालओ कालचिरं होइ ? गोयमा ! दुविहे पण्णत्ते, त' जहा अगाइए वा अपज्जवसिए. अणाइए वा सपज्जवसिए । भगश.८उ.९सू.३५०/५
कम्मासरीरप्पयोगबंधे---- अगाइए अपज्जवसिए, अणाइए सपज्जचसिए । भगश,८उ.९सू.३५१/१८ [४४] तदादीनि भाज्यानि युगपदेकस्याऽऽचतुर्व्यः
એક જીવને તૈજસ કાર્મણથી આરંભી એક સાથે ચાર શરીર સુધીના શરીર હોઈ શકે [પાંચ ન હોય]
जस्स ओरालिय सरीरं तस्त वेउव्विय सरीरं सिय अस्थि सिय णस्थि, जस्सवेउव्वियसरीर तस्स ओरालिय सरीरं सिय अस्थि सियणस्थि - - - - जस्स ओरालिय सरीरं तस्स आहारग सरीरं सिय अस्थि सिय णस्थि, जस्स आहारग सरीरं तस्स ओरालिय सरीरं णियमा अस्थि । ----- जस्स ओरालिय सरीरं तस्स तेयग सरीरं णियमा अस्थि, जस्स पुण तेयग सरीरं तस्स ओरालिय सरीरं सिय अस्थि सिय णस्थि । एवं कम्मसरीरे वि । ---- जस्स ओरालिय सरीरं तस्स तेयग सरीरं णियमा अस्थि जस्स पुण तेयग सरीरं तस्स ओरालीय सरीरं सिय अस्थि सिय णस्थि । एवं कम्मं सरीरे वि। ---- जस्स वेउव्विय सरीरं तस्स आहारग सरीरं णस्थि, जस्स पुण आहारग सरीरं तस्स वेउव्विय सरीरं पत्थि । तेयाकम्माइं जहा ओरालिएण सम्मं तहेव. आहारग सरीरेण वि सम्मं तेयाकम्माई तहेव उच्चारियव्वा । ----- जस्स तेयग सरीरं तस्स कम्मग सरीरं णियमा अस्थि, जस्स वि कम्मग सरीरं तस्स वि तेयगसरीरं णियमा अस्थि । प्रज्ञा०५.२१सू.२७६/४ ---- ८ पर्यन्ताः [४५] निरुपभोगमन्त्यम्
અંતનું જે કામણ શરીર તે ઉપગ રહિત છે.

Page #27

૧૮
તત્વાર્થસૂત્ર ના આગમ આધાર સ્થાને
-
विग्गहगइ समावन्नगाण नेरझ्याण दो सरीरा पण्णत्ता, त जहा तेयए चेव कम्मए चेव । निरंतर जाव वेमाणियाण । स्था०२३.१सू.७५
जीवे ण भंते गभं वक्कममाणे किं ससरीरी वकमइ असरीरी वक्कमइ ? गोयमा ! सिय ससरीरी वक्रमइ सिय असरीरी वक्कमइ । से केणढेण', गोयमा ! ओरालिय वेउब्धिय आहारयाई पडुच्च असरीरी वक्कमइ । तेयाकम्माइ' पडुच्च ससरीरी वक्कमइ भगश.१उ.७सू.६१/२
* सूत्रपाठसंबंधः ही मापेर म ने 48 अर्थ प्रधान छ. शमश: સૂત્ર સાથે સંકડાયેલ નથી. અર્થની સંકલનાથી કાર્પણ શરીર ઉપભોગ રહિત છે તેમ નિર્ણય થઈ શકે. પણ સર્વથા સંગત પાઠ ન ગણાય. [४६] गर्भसम्मूर्छनजमाद्यम्
પહેલું ઔદારિક શરીર ગર્ભજ અને સંપૂર્ણ નથી થાય છે.
उरालिअ सरीरे ण भंते कतिविहे पण्णत्ते ? गोयमा ! दुविहे पण्णत्ते, तं जहा समुच्छिम ----- गभ वकंतिय । प्रज्ञा प.२१सू.२६७/२१ [४७] वैक्रियमोपपातिकम्
વૈક્રિય શરીર ઉ૫પાત જન્મવાળા દેવ–નારકને હોય છે.
णेरइयाण दो सरीरगा पण्णत्ता, त जहा अभंतरगे चेव बाहिरगे चेव, अब्भंतरए कम्मए बाहिरए देउब्जिए एवं देवाण । स्था०२उ.१सू.७५ [४८] लब्धि प्रत्ययश्च
તિર્યંચ અને મનુષ્યને લબ્ધિ પ્રત્યચિક ક્રિય શરીર હોય છે.
वेउब्वियलद्धिए । औप० सू.४०/३ [४९] शुभं विशुद्धमव्याघाति चाहारकं चर्तुदश पूर्वधरस्यैव
શુભ, વિશુદ્ધ, અવ્યાઘાતિ અને લબ્ધિ પ્રત્યયિક એવું આહારક શરીર છે જે ચૌદ પૂર્વધરને જ હોય છે.
__ आहारक सरीरे ण भंते कतिविहे पण्णत्त ? गोयमा ! एगागारे पण्णत्ते ... प्रमत्त संजय सम्मदिठ्ठि -..- समचरंस संठाण संठिए एण्णत्ते । सम० प्रकिर्णक समवाय १६४-१६५-१६६ शरीरपद 0 एवं - प्रज्ञा प.२१ सू.२७३/१ एवं०९ एवं०११
* सूत्रपाठ संबंधः मही सभ्यष्टिप्रभत्तसयत ४थु तना आधारे ઝાદ પૂર્વધર સમજી લેવા. સમવાયાંગ-વૃત્તિમાં વિશેષ ખુલાસે મળે છે.

Page #28

દ્વિતીયેધ્યાયઃ
૧૯
[५०] नारकसम्मछिनो नपुंसकानि
નારક અને સંમૂછન છે નપુંસક વેદવાળા હોય છે.
तिविहा नपुंसगा पण्णत्ता, त' जहा रतिय नपुंसगा तिरिक्खजोणिय नपुंसगा मणुस्स जोणिय नपुंसगा - स्था०३उ.१सू.१३०/७ [५१] न देवाः
દેવતાઓ નપુંસક હેતા નથી.
असुरकुमारा-... इत्थीवेया पुरिसवेया णोनपुंसगवेया-...जहा असुरकुमारा तहा वाणमंतरा जोइसिय वेमाणियावि । सम० वेदाधिकारे सू.१५६/३ एवं ४ [५२] औपपातिक चरम देहोत्तम पुरुषासङ्खयेयवर्षा युषोऽनपवायुषः
उपपात माणा (हेव-ना२३) यम शरीरी, उत्तम पुरुष, અસંખ્યાત વર્ષના આયુષવાળા મનુષ્ય અને તિર્યંચ એ સવે અનપવર્તન આયુવાળા છે.
(1) दो अहाज्यं पालेंति देवाण चेव णेरइयाण चेव । स्था०२ उ.३सू.८५/२३ (2) देवा नेरइयाविय असंखवासाउया य तिरमणआ
उत्तमपुरिसा य तहा चरम सरीरा य निरुवकमा - स्था०२उ.३सू.८५/२३-अभयदेवसूरि कृत स्थानांग वृत्ति आगमोदय समिति संपादिताः
- इति द्वितीयोऽध्यायः AM

Page #29

२०
તત્વાર્થ સૂત્ર ના આગમ આધાર સ્થાને
तृतीयोऽध्यायः
म [१] रत्नशर्करा वालुका पङ्क धूम तमो महातमः प्रभा भूमयो
घनाम्बुवाताकाश प्रतिष्ठाः सप्ताधोऽधः पृथुतराः ।। रत्नप्रमा, २४शमला,
वाला , ५४ला, धूमप्रमा, तम:प्रमा, મહાતમપ્રભા એ સાત પૃથ્વીઓ એકમેકની નીચે નીચે અધિક વિસ્તારવાળી છે અને ઘનેદધી–ઘનવાત–તનુવાત અને આકાશ ઉપર પ્રતિષ્ઠિત છે. ___(1) कहि ण भंते नेरइया परिवसति ? गोयमा ! सट्ठाणे णं सत्तसु. पुढवीसु, तजहारयणप्पभाए, सक्करप्पभाए, बालुयप्पभाए, पंकप्पभाए, धूमप्पभाए, तमप्पभाए, तमतमप्पभाए 1 प्रज्ञा०प.२सू.४२
(2) रयण सक्कर वालुय पंका धूमा तमाय तमतमाय सतह पुढवीण जीवा०प्र.२उ.१सू.६७/२
अस्थि ण भंते इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए, अहे घणोदधीति वा घणवातेति वा तणुवातेति वा ओवासंतरेति वा हंता अस्थि एव जाव अहे सत्तमाए जीवा० प्र.२उ.१सू.७१ [२] तासु नरकाः
તે સાત પૃથ્વીને વિશે નરક છે.
एत्थण नेरइयाण'...निरयावास भवंति । प्रज्ञा प.२सू.४२ [मासु सूत्र नेवारे छ.] [३] नित्या शुभतर लेश्या परिणाम देह वेदना विक्रियाः
સાતે પૃથ્વીમાં નીચે નીચે અધિકાધિક અશુભતર લેશ્યા-પરિણામ-- શરીર–વેદના અને વૈક્રિયપણું નિરંતર હોય છે. [४] परस्परोदीरितदुःखाः
નરકમાં અને પરસ્પર ઉદીરણ કરેલ દુઃખે છે. (1) अण्णमण्णस्य काय' अभिहणमाणा वेयण उदीरेंति इत्यादि
- जीवा०प्र.३उ.२सू.८९/३ (2) इमेहिं विवहेहिं आउहेहिं कि त मोग्गर भूसंढिकरकय सत्ति

Page #30

તૃતીયાધ્યાય
हलगय मुसल चक्क कुन्त तोमर सूल लउड भिडिमालि सव्वल पट्टिस चम्मिट्ठ दुहण मुट्ठिय असिखेडग खग्ग चाव नाराय कणग कप्पिणि वासि परसु टंकतिक्ख निम्मल अण्णेहिं एवमादिहिं असुभेहिं वेउव्विएहिं पहरणसत्तेहिं अणुबन्धतिव्ववेरा परोप्परं वेयण उदीरन्ति ।। प्रश्न अ.१सू.१३
(3) ते ण णरगा अंत्तोवट्टा बाहिं चउरंसा अहे खुरप्पसंठाणा संठिया णिच्चंधयारतमसा ववगयगह चंदसूरणक्खत्त जोइसप्पहा, मेदवसा पूयपडलरुहिरमंसचिखललित्ताणुलेवणतला असुईवीसा परमदुभिगंधा काऊगगणिवण्णामा कक्खडफासा दुरहियासा असुभा णरगा असुभाओ णरगेसु वेअणाओ इत्यादि । प्रज्ञा०प.२.सू. ४२
(4) निच्चंमिता निच्च तत्था निच्च तसिया निच्च उव्विगा निच्चंपरममसुह संबंद्ध णरगभय पञ्चणुभवमण्णा बिरोति । प्रज्ञा प.२सू.४२
(5) नेरइयाण' तओ लेसाओ पण्णत्ता, त' जहा कण्हलेस्सा नीललेस्सा काऊलेस्सा । स्था०३उ.१सू.१३२१ __(6) अति सीत', अति उण्ह', अति तण्हा, अति खुहा, अति भय वा णिरए णेरइयाग दुक्खसयाई अविस्साम 0 जीवा०प्र.३सू.९५/१० [५] संक्लिष्टा सुरोदीरित दुःखाश्च प्राक् चतुर्थ्याः
સંકિલષ્ટ પરિણામી અસુરોએ ઉત્પન્ન કરેલ દુઃખ ત્રીજી નારકી सुधीलेय छे.
किं पत्तिय ण भंते असुरकुमारा देवा तच्च पुढविं गया य गमिस्संति य ? गोयमा पुव्ववेरियस्स वा वेदणउदिरणयाए पुब्यसंगइस्स वा वेदणउवसामणयाए. एव खलु असुरकुमारा देवा तच्च पुढवि गया य गमिस्संति य - भग०श.३७.२सू.१४२/६ [६] तेष्वेक त्रि सप्त दश सप्तदश द्वाविंशति त्रयस्त्रिंशत्
सागरोपमा सवानां परा स्थितिः
તે નરકમાં જેની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ અનુક્રમે એક ત્રણ સાત દશ સત્તર બાવીશ અને તેત્રીશ સાગરેપમની હેય છે.
सागरोवममेग' तु उक्कोसेण वियाहिया, पढमाए तिण्णेव सागराउ उक्कोसेग वियाहिया, दोच्चाए सत्तेव सागरा उ, उक्कोसेग वियाहिया, तइयाए

Page #31

૨૨
તત્ત્વાર્થસૂત્ર ના આગમ આધાર સ્થાને
दससागरोपमा ऊ उक्कोसेण वियाहिया, चउत्थीए सत्तरस सागरा ऊ उक्कोसेण वियाहिया, पंचमाए बावीससागरा ऊ उक्कोसेण वियाहिया, छठ्ठीए तेत्तीससागराऊ उक्कोसेण वियाहिया, सत्तमाए
उत्त० अ.३६गा.१६१...१६७ पर्यन्ता; [७] जम्बूद्वीपलवगादयः शुभनामानो द्वीपसमुद्राः
જબૂદીપ આદિ શુભ નામવાળા દ્વીપ અને લવણાદિ સમુદ્ર છે.
असंखेज्जा जंबूद्दीवा नामधेज्जेहिं पण्णत्ता, केवतियाणं भंते लवण समुदा पण्णत्ता? गोयमा ! असंखेजा लवणसमुद्दा नाम धेज्जेहिं पण्णत्ता, एवं धायति संडावि, एवं जाव असंखेज्जा सूर दीवा नामधेज्जेहिं य जावतिया लोगे सुभा णामा सुभा वण्णा जाव सुभा फासा एवतियादीव समुद्दा नामधेज्जेहि पण्णत्ता। जीवा प्र.३उ.२सू.१८९ ज्योतिष अंतर्गतद्विप समुद्राधिकारः [८] द्विविविष्कम्भाः पूर्वपूर्वपरिक्षेपिणो वलयाकृतयः
તે દ્વિપ સમુદ્રો અનુક્રમે બમણા બમણું વિસ્તારવાળા અને પૂર્વ પૂર્વના દ્વિીપસમુદ્રને ઘેરીને રહેલા વલયાકાર છે. ___ (1) जंबूद्वीपं णाम दीवं लवणे णामं समुद्दे वट्टे वलयागार संठाण संठिते सव्यतो समंता संपरिक्खत्ता गं चिटुंति जीवा०प्र.३उ.२८.१५४/१
(2) जंबूहीवाइया दीवा लवणादीया समुद्दा संठाणतो. - दुगुणादुगुणे पडुप्पाएमाणा पविरत्थमाणा 0 जीवा प्र.३उ.२सू.१२३ ज्योतिषदेवांतर्गतः द्विप समुद्राधिकार [९] तन्मध्ये मेरुनाभिवृत्तो योजन शत सहस्र विष्कम्भो जम्बूद्वीपः
તે દ્વીપ સમુદ્રો મધ્યે મેરુ પર્વત, જેની નાભી સમાન છે તે એક લાખ જન વિસ્તારને જંબુદ્વિપ છે.
(1) जंबूहीवे सव्वद्दीव समुद्दाणं सव्वन्भंत्तराए सव्वखुड्डाए वट्टे.एगं जोयण सहस्सं आयाम विक्खंभेणं... - जम्बू०वक्ष.१सू.३ • (2) जंबूद्दीवस्य बहुमज्झदेसभाए एत्थ णं जम्बूद्दीवे मन्दरे णाम्म पव्वए पण्णत्ते - जम्बू०वक्ष.४सू.१०४

Page #32

તૃતીડધ્યાયઃ
૨૩ [१०] भरतहैमवतहरिविदेहरम्यक्हैरण्यवतैरावत वर्षाः क्षेत्राणि
તે જંબુદ્વિપને વિશે ભરત હમવત હરિવર્ષ મહાવિદેહ રમ્યફ હૈરણ્યવત ઐરાવત એ સાત વાસક્ષેત્રો છે. ___ जम्बूद्दीवे सत्त वासा पण्णत्ता तं जहा भरहे ऐवते हेमवते हेरन्नवते हरिवासे रम्यवासे महाविदेहे । स्था०७सू.५५५ [१] तद्विभाजनः पूर्वापरायता हिमवन्महाहिमवनिषधनील
रुक्मि शिखरिणोः वर्षधर पर्वताः તે ક્ષેત્રોને વિભાગ કરનાર પૂર્વ પશ્ચિમ લાંબા એવા હિમવાનું મહાહિમવાનું નિષધ નીલવંત રૂકિમ શિખરી છ વર્ષધર પર્વતે છે.
विभयमाणे - जम्बू०वक्ष.१सू.१५
जम्बूद्दीवे छ वासहरपव्वता पण्णत्ता, तं जहा चुल्लहिमवंते, महाहिमवंते, निसढे, नीलवंते, रुप्पि, सिहरी स्था०६सू.५२२/३ [१२] द्विर्धातकीखण्डे
તે ક્ષેત્ર તથા પર્વત ઘાતકી ખંડમાં બમણા છે.
धायइखंडे दीवे पुरच्छिमद्धे णं मंदरस्स पव्वयस्स उत्तरदाहिणणं दो वासा पन्नत्ता ---- धायइखंडेदीवे पञ्चच्छिमद्धे णं मंदरस्स पव्वयस्स उत्तरदाहिणे णं दो वासा पण्णत्ता 1 स्था०२ उ.३सू.९२
* सूत्रपाठ संबंध : स्थानांगनुमा सूत्र:८२ पास न्यु: तमा नही-५त-क्षेत्र मधानी - सध्याना ५४ छे. [१३] पुष्कराधैं च
અર્ધપુષ્ક૨વર દ્વિપમાં પણ ક્ષેત્રો–પર્વતે ઘાતકીખંડ જેટલા જ છે.
पुक्खरवरदीवड्ढे पुरच्छिमद्धे ण मंदरस्स पव्वयस्स उत्तर दाहिणे णं दो वासा पण्णत्ता. -- - -- जाव भरहे चेव एखए... । स्था०२उ.३सू.९३
* सूत्रपाठ संबंध : श्री स्थानीय सूत्रमा मा साक्षीपा8 पास જે. પર્વત-નદી-ક્ષેત્ર વગેરેની બમણું સંખ્યાનું પ્રમાણ આપેલું છે. [१४] प्राग्मानुषोत्तरान्मनुष्याः
માનુષોત્તર પવતની પૂર્વે જ મનુષ્ય ઉત્પન્ન થાય.

Page #33

२४
તત્વાર્થસૂત્ર ના આગમ આધાર સ્થાને
-
माणुसुत्तरस्स णं पव्वयस्स अंतो मणुआ - जीवा प्र.३उ२सू.१७८/३ [१५] आर्याम्लिशश्च
મનુષ્ય બે પ્રકારના છે આર્ય અને મલેરછ.
ते समासओ दुविहा पण्णत्ता, त' जहा आरिआ य मिलक्खू य । प्रज्ञा०प.१सू.३७ मनुष्याधिकारे कम्मभूमि वर्णने द्वितीय पद' । [१६] भरतैरावत विदेहाः कर्मभूमयोऽन्यत्र देवकुरुत्तरकुरुभ्यः
દેવકુરુ-ઉત્તરકુરુ વજીને વિદેહ-ભરત-ઐરાવત કર્મભૂમિ છે.
कम्मभूमगा पन्नरसविहा पण्गत्ता. त जहा पंचहिं भरहेहिं पंचहिं एवएहिं, पंचहिं महाविदेहिं । अकम्मभूमगा तीसइ विहा पण्णता, त जहा ...पंचहि देवकुरुहिं पंचहिं उत्तरकुरुहिं । प्रज्ञाप.१सू.३७ कम्मभूमि अधिकार । [१७] नृस्थिति परापरे त्रिपल्योपमान्तर्मुहूर्ते
મનુષ્યોની સ્થિતિ ઉત્કૃષ્ટ ત્રણ પાપમની જઘન્ય અંતમુહૂર્તની છે. (1) पलिओवमाउ तिन्नि य उक्कोसेग वियाहिया
आउढिई मणुयाण', अंतोमुहुत्त' जहन्नये उत्त अ.३६गा.१९९ (2) मणुस्साण मांते ! केवइय कालट्ठिई पण्णता ? गोयमा ! जहन्नेण
अंतोमुहुत्त' उक्कोसेग तिन्निपलिओवमा प्रज्ञा०५.४सू.९९/१ [१८] तिर्यग्योनीनां च
તિર્યંચોની સ્થિતિ પણ ઉત્કૃષ્ટ ત્રણ પલ્યોપમ અને જઘન્ય અંતમુહૂર્તની છે. पलिओवमाई तिन्निउ उक्कोसेग वियाहिया आउठिई थलयराग' अन्तोमुहुत जहन्निया - उत्त० अ.३६गा.१८४
(१) गम्भवतिय च उप्पय जलयर थलयर पंचिंदिय तिरिक्ख जोणियाणं. ---- जहण्णेणं अनोमुहुत्तं उक्कोसेण तिण्णि पलिओवमाइ प्रज्ञा० प.४ तिर्यगाधिकारे सू.९८/२५
___ * सूत्रपाठ संबंध : २३॥ सूत्र : ८८ प्रज्ञापन। सूत्रमा मास ने તેના પેટા ૧થી ૫૩ સૂત્રમાં તિર્યંચ મેનિના આયુનું સુંદર વર્ણન છે.
A इति तृतीयोऽध्यायः RA
-
--
-
-
---
O

Page #34

ચતુર્થોડથાય:
૨૫
च
चतुर्थोऽध्यायः [१] देवाश्चतुनिकायाः
દેવતાઓ ચાર નિકાયવાળા છે.
(1) गोयमा ! चउव्विहा देवा पण्णत्ता, तं जहा भवणवइ वाणमंतर जोइस वेमाणिया - भग०श.२उ.७सू.१
(2) देवा चउन्विहा पन्नत्ता, तं जहा भवणवासी, वाणमंतरा, जोइसिया, वेमाणिया । प्रज्ञा०प.१ देवाधिकारे सू.३८/१ 0 एवं जीवा०प्र.३ देवाधिकारे उ.१सू.११४ [२] तृतीयः पीतलेश्यः
ज्योतिष् हेव। (पात) तने वेश्यावा य छे.
----- जोतिसियाणं एगा तेउलेसा ----0 स्था०१३.१ लेश्याधिकारे [३] दशाष्टपञ्चद्वादश विकल्पाः कल्पोपपन्न पर्यन्ताः - ભવનપતિના દશ, વ્યંતરના આઠ, તિષ્ઠના પાંચ અને વૈમાનિકના બાર ભેદ છે.
भवणवई दसविहा पण्णत्ता---- वाणमन्तरा अट्ठविहा पण्णत्ता ----- जोइसियापंचविहा पण्णत्ता ---- माणिया दुविहा पण्णत्ता कप्पोपवण्णगा यकप्पाइया य । कप्पोवण्णगा यारसविहा पण्णत्ता ।। प्रज्ञा० प.१ देवाधिकारे सू.३८/२-३-४-६ [४] इन्द्र सामानिक त्रायस्त्रिंश पारिषद्यात्मरक्ष लोकपालानीक
प्रकीर्णकाभियोग्य किल्लिषिकाश्चैकशः દેવ-નિકોયમાં ઇંદ્ર, સામાનિક, ત્રાયન્નિશ, પારિષદ્ય, આત્મરક્ષક, ४५७१, मनी४, प्रशी ४, मालियोग्य मे. ६श-दृश ले छे.
(1) देविंदा---- एव समाणिया ---- तायतीसगा, लोग. पाला, परिसोववन्नगा ---- अणियाहिबई आयरक्खा - स्था०३उ.१सू. १३४८-९-१०-११-१३- १४-१५ . (2) देवकिव्विसिए...आभिजोगिए औप.सू.४१/१(१५), ४(१८)
(3) चउव्विहा देवाण ठिती पण्णत्ता, त -देवे णाममेगे, देवासिणाते नाममेगे, देवपुरोहिते नाममेगे, देवपज्जलणे नाममेंगे 1 स्था०४उ.१सू.२४८

Page #35

તસ્વાર્થ સૂત્ર ના આગમ આધાર સ્થાને
[५] त्रायस्त्रिंश लोकपाल वा व्यन्तर ज्योतिष्काः
વ્યંતર અને તિષ નિકાયમાં ત્રાયશ્ચિંશ અને લોકપાળ દેતા નથી.
वाणमंतर जोइसियाण तायतीस लोगपाला नत्थि - प्रज्ञा०प.२सू.४७/ ३ एव ५०/३ वर्णने लोगपाल एवं त्रायस्त्रिंशतस्य उल्लेखो न विद्यते
-ननु प्रज्ञा०५.२सू.४६/३ एव' ५१/४ द्वयोवर्णने त्रायविंशत एव लोगपाल-उल्लेख विद्यमानः [६] पूर्वयो-न्द्राः
मनपति भने व्यतरभा मे-मे -द्रो छ. दो असुरकुमारिंदा पण्णत्ता त जहा चमरे चेव बली चेव दो णागकुमारिंदा पण्णत्ता, त जहा धरणे चेव भूयाणंदे चेव दो सुवन्नकुमारिंदा पण्णत्ता, त जहा वेणुदेवे चेव वेणुदाली चेव दो विज्जुकुमारिंदा पण्णत्ता त जहा हरिच्चेव हरिसहे चेव दो अग्गिकुमारिंदा पण्णत्ता त जहा अग्गिसहे चेव अगिमाणे चेव दो दीवकुमारिंदा पण्णत्ता त' जहा पुन्ने चेव विसिढे चेव दो उदहिकुमारिंदा पण्णत्ता त जहा जलकंते चेव जलप्पभे चेव दो दिसाकुमारिंदा पण्णत्ता, त जहाअमियगती चेव अमितावहणे चेव दो वातकुमारिंदा पण्णत्ता, त जहा वेलंबेचेव पभजाण चेव दो थर्णियकुमारिंदा पण्णत्ता त जहा घोसे चेव महाघोसे चेव दो पिसाइंदा पण्णत्ता त जहा काले चेव महाकाले चेव दो भूइंदा पण्णत्ता त जहा सुरूवे चेव पडिरूवे चेव दो जक्खिंदा पण्णत्ता, त जहा पुन्नभद्दे चेव माणिभद्दे चेव दो रक्खसिदा पण्णत्ता, तजहा भीमे चेव महाभीमे चेव दो किन्नरिंदा पण्णत्ता, त' जहा किन्नरे चेव किंपुरिषे चेव दो किंपुरिसिदा पण्णत्ता, तं जहा सप्पुरिसे चेव महापुरिसे चेव दो महोरगिंदा पण्णत्ता, त' जहा अतिकाए चेव महाकाए चेव दो गंधविदा पण्णत्ता, त जहा गीतरती चेव गीयजसे चेव
स्था १उ.३सू.९४/१....१८ पर्यन्ताः [७] पीतान्तलेश्याः
सपनपति भने व्यत२wi ge-la-पोत भने पात (तने) લેશ્યા હોય છે.

Page #36

२७
ચતુર્થોડધ્યાયઃ
भवनवइ वाणमंतर ---- चत्तारि लेरसाओ D ग्था० १३.१सू.५१ [८] कायप्रवीचारा आऐशानात्
ઈશાન દેવલોક સુધીના દેવ કાયસેવી છે. [९] शेषाः स्पर्शरुप शब्द मनःप्रवीचारा द्वयोद्वयोः - ઈશાન પછીના બે-બે દેવલેના દેવે અનુક્રમે સ્પર્શ સેવી–રૂપસેવી– शम्सेवी [८, १०-११, १२ हेक्क्षमi] भनसेवी छ. [१०] परेऽप्रवीचाराः વેચક–અનુત્તરવાસી વિષય સેવન રહિત છે.
[सूत्र ८-९-१० संयुक्त पाठः] (1) कतिविहाण भंते परियारणा १ ---- पञ्चविहा पण्णत्ता, त जहा काय -- कास - - रूव -- सह -- मन परियाराण ------ भवणवासि-वाणमंतर - जोतिसि सोहम्म-इसाणेषु कप्पेसु देवाकाय परियारणा.
सणकुमार माहिदेसु कप्पेसु देवा फास परियारणा बंभलोय लंतगेसु कप्पेसु देवा रुवपरियारणा महासुक्क सहस्सारेसु कप्पेसु देवा सहपरियारणा आणय पाणय आरण अच्चुएसु देवा मणपरियारणा गवेज्जग अणुत्तरोववाइया देवा अपरियारगा
प्रज्ञा० प.३४सू.३२३/१-२ __ (2) दोसु कप्पेसु देवा कायपरियारगा पन्नत्ता त जहा सोहम्मे चेव ईसाणे चेव । दोसु कप्पेसु देवा फास परियारगा पन्नत्ता त' जहा सणंकुमारे चेव माहिदे चेव । दोसु कप्पेसु देवा रुव परियारगा पन्नत्ता त जहा बंभलोगे चेव लंतगे चेव । दोसु कप्पेसु सद्दपरियारगा पन्नत्ता तं जहा महासुक्के चेव सहस्सारे चेव । दोसु इदा मणपरियारगा पन्नत्ता तं जहा पाणाए चेव अच्चुए चेव । - स्था० २उ.४सू.११६ [११] भवन वासिनोऽसुरनाग विद्युत्सुपर्णाग्निवात स्तनितोदधि
द्वीपदिक्कुमाराः मनवासी हवाना असुर नाम, विधुत, सु५षु, मनि, वायु, સ્વનિત, ઉધ, દ્વીપ અને દિ એ દશ કુમારો છે.

Page #37

२८
તત્ત્વાર્થસૂત્ર ના આગમ આધાર સ્થાને
भवणवई दसविहा पन्नत्ता, तं जहा असुर कुमारा, नागकुमारा, सुवण्ण कुमारा, विज्जुकुमारा, अग्गीकुमारा, दीवकुमारा, उदहिकुमारा, दिसाकुमारा वाउकुमारा थणियकुमारा 0 प्रज्ञा प.१सू.३८/२ देवाधिकार [१२] व्यन्तराःकिन्नरकिंपुरूषम होरगगन्धर्वयक्षराक्षसभूतपिशाचा:
व्यत। ति२, २५, भो।२१, म , यक्ष, राक्षस, भूत અને પિશાચ એમ દેશ ભેદે છે.
वाणमंतरा अट्ठविहा पन्नत्ता, तं जहा किण्णरा किंपुरुषा, महोरगा, गंधव्या, जक्खा, रक्खसा, भूया पिसाया - प्रज्ञा०प.१सू.३८/३ [१३] ज्योतिष्काः सूर्याश्चन्द्रमसो ग्रह नक्षत्र प्रकीर्ण तारकाच
ज्योतिष् हेव!-सूर्य, यद्र, ग्रह, नक्षत्र भने प्रश्री तारा को પાંચ ભેદે છે.
जोइसिया पंचविहा पण्णत्ता, त जहा चंदा, सूरा, गहा, णक्खत्ता, तारा । प्रज्ञा०प.१सू.३८/४ [१४] मेरू प्रदक्षिणा नित्य गतयो नृलोके
મેરુ પર્વતને પ્રદક્ષિણા કરતા નિરંતર ગતિ કરનારા જ્યોતિષ્ઠ દે મનુષ્ય લેકમાં છે.
ते मेरु परियडता पयाहिणावत्तमंडलेसवे अगवट्टियजोगेहिं चंदा सूरा गहगणाय नक्खत्त तारगाण अवट्ठिया मंडला मुणेयव्वा तेऽवि य पयाहिणा वत्तमेव मेरु अणुचरंति
जीवा प्र.३ देवाधिकारे उ.२सू.१७७/१०-११ [१५] तत्कृतः काल विभागः
તે જ્યોતિષ દેવે વડે કાળ વિભાગ કરેલ છે.
(1) से केणटेण भने एवं वुच्चइ "सूरे आइच्चे सूरे” गोयमा ! सूरादिया सूण समयाइ वा आवलयाइ वा जाव उस्सप्पिणीइ वा अवसप्पिणीइ वा से तेणढेण जाव आइच्चे। भगश.१२ उ.६सू.४५५
(2) से किं त प्रमाणकाले ? दुविहे पण्णत्ते, त जहा दिवप्पमाणकाले राइप्यमागकाले इचाइ - भा० श.११ उ.१ १.४२४/४

Page #38

रट
ચતુર્થોધ્યાયઃ
(3) जंबूद्विपप्रज्ञप्तौ षष्ठवक्षस्कारे १३५ सूत्रे १... १४ पर्यन्ताःगाथाषु. एतद् सूत्रस्य पाठः वर्तते । [१६] बहिरवस्थिताः મનુષ્યલેટની બહારના તિષ્ક દેવ સ્થિર હોય છે.
अंतो मणुस्सखेत्ते हवंति चारोवगा य उववण्णा पञ्चविहा जोइसिया चंदा सूरा गहगणा य तेण पर जे सेसा चंदाइञ्च गह तार नखता नस्थि गई नवि चारो अवट्ठिया ते मुणेयव्वा
जीवा प्र.३उ.२ सू.१७७/२१-२२ देवाधिकारे [१७] वैमानिकाः વિમાનેને વિશે ઉત્પન્ન થાય તે વૈમાનિક.
चउव्विहा ---- वेमाणिया 0 भग० श.२०उ.८सू.६८२/३ [१८] कल्पोपपन्नाः कल्पातीताश्च કોપન અને કપાતીત બે ભેદે વૈમાનિક દે છે.
वेमाणिया दुविहा पण्णत्ता, त जहा कप्पोपवण्णगा य कप्पाईया य 1 प्रज्ञा०प.१सू.३८/५ [१९] उपयुपरि
વૈમાનિક દેવ એક એકની ઉપર ઉપર રહેલા છે.
सोहम्मस्स कप्पस्स उप्पि सपक्खिं ---- ईसाणस्स कप्पस्स उप्पि सपक्खिं -- -- -- सणंकुमार माहिौंदाण उप्पि सपक्खि ------ बंभलोग देवा लंतगदेवा-बंभलोगस्स कप्पस्स उप्पिसपक्खिं - ----- इत्यादि इत्यादि ----- प्रज्ञा प.१ वैमानिकाधिकारे सू.५३/२-९ पर्यन्ताः [२०] सौधर्मशान सानत्कुमारमाहेन्द्र ब्रह्मलोक लान्तक महाशुक्र
सहस्रारेष्वानतप्राणतयोरारणाच्युतयोनवसु वेयकेष विजय वैजयन्त जयन्तापराजितेषु सर्वार्थसिद्धे च ।
सौरभ, JAIन, सानमार, भालेन्द्र, ब्रह्म, al-d, माशु, ससार, मानत, प्रात, मारण, २२युत, नववेय४, वियવૈજ્યન્ત-જયન્ત-અપરાજીત-સર્વાર્થસિદ્ધને વિશે વૈમાનિક દે હોય છે..

Page #39

30
તાવાર્થ સૂત્રના આગમ આધારસ્થાન
__ (1) सोहम्म ईसाण सणकुमार माहिंद बंभलोय लंतग महासुक्क सहस्सार आणय पाणय आरण अच्चुय हेट्ठिमगेवेज्जग मज्झिमगेवेज्जग उपरिमगेवे. ज्जा विजय वेजयंत जयंत अपराजिय सव्वटूठ सिद्धि देवा च । प्रज्ञा प.६सू.१२५/११ 0 एवं । औप० सू.४३/११ ।।
(2) सोहम्मे ईसाणे सण कुमारे माहिदे बंभलोए लंतए महासुक सहस्सारे आणए पागए आरणे अच्चुए गेवेज्ज विमाणे अणुत्तरविमाणे ईसिपब्भारा अनुयोगसू.१०३/१४ [२१] स्थितिप्रभावसुखयुतिलेश्याविशुद्धीन्द्रियोवधिविषयतोऽधिका:
વૈમાનિકમાં પૂર્વના દેવ કરતા પછીના દેવો સ્થિતિ, પ્રભાવ, સુખ, કાન્તિ, વેશ્યા, વિશુદ્ધિ, ઈદ્રિયપટુતા, અવધિજ્ઞાનના વિષયમાં અધિકાધિક હોય છે.
(1) सोहम्मीसाणेसु देवा केरिसए कामभोगे पच्चणुब्भवमाणा विहरंति ? गोयमा ! इट्ठा सदा इट्ठा रुवा . जाव फासा एवं जाव गेवेज्जा अणुत्तरोववात्तिया ण अणुत्तरा सद्दा एवं जाव अणुत्तरा फासा । जीवा० प्र.३उ.२सू.२१९ वैमानिकाधिकारे.
(2) ---- महिड्ढीया महज्जुइया जाव महाणुभागा इडूढीए पण्णत्ते जाव अच्चुओ गेवेज्जणुत्तरा य सव्वे महिड्ढीया ------ जीवा० प्र.३ सू.२१७/६ वैमानिकाधिकार
(3) वे पछीना सूत्र : २२नी सूयन मास वायवी. [२२] गति शरीर परिग्रहाभिमानतो हीनाः
ગતિ, શરીરપ્રમાણ, પરિગ્રહ, અભિમાનમાં પહેલાના કરતા પછીના દેવલોકના દેવામાં ઓછું એછું હોય છે. પૂર્વ સૂત્ર: ૨૧ અને આ સુત્ર રર બનેની સંયુકત સૂચના
(1) - भिगममा सूत्र २१५/७थी २१.६, सूत्र २१७/५-६ સૂત્ર ૨૧૯, સૂત્રર૧૩/૧૨માં આ બંને સૂત્રને પાઠ વિસ્તારથી આપેલ છે.
(2) 0 ज्ञापन सूत्र-५६:२ सुवाधिारमा सूत्र ५१/3थी સૂત્રઃ ૫૩ આખું આ અધિકાર ખૂબ જ લંબાણથી છે. તેમાં દેવેની સ્થિતિ–પ્રભાવ વગેરેની અધિક્તા સુંદર રીતે દર્શાવી છે.

Page #40

____ ३१
ચતુર્થોડધ્યાયઃ
બંને પાઠ ખૂબ લાંબા હેવાથી અહીં મૂકેલ નથી. [२३] पीतपद्म शुक्ल लेश्या द्वित्रिशेषेषु
તેજો–પદમ-શુકલેશ્યા અનુક્રમે પહેલા બે કલ્પના, પછીના ત્રણ કપ ના, પછી બાકીના દેવોને હોય છે. ___सोहम्मीसाणदेवाण ------- एगा तेऊलेस्सा पण्णत्ता । सणंकुमार माहि देसुएगा पम्हलेस्सा एव बंभलोगे वि पम्हा । सेसेसु एक्का सुक्कलेस्सा अणुत्तरोववातियाण एक्का परमसुक्कलेस्सा। जीवा०प्र.३उ.१सू.११५/ ७-८ वैमानिकाधिकारे [२४] प्राग्गैवेयकेभ्यः कल्याः
યકની પૂર્વે બાર દેવલોક છે. सोहम्मीसाण सणंकुमार जाव आरण अच्चुयकप्पा तिन्नि अट्ठारसुत्तरे गेविज्जग विमाणा वाससए वीइवइता - प्रज्ञा०प.२सू.५३/१४
__ आरणाच्चुयाणं कप्पाणं उप्पि' जावउटुं दूर उप्पइत्ता एत्थणं हिटिम गेविडजाणं देवाण----परिवसति । हेद्विमगेविज्जगाण उपि सपक्खि सपडिदिसि मज्झिम गेविज्जा देवा परिवसति । मज्झिम गेविज्जगाण उप्पि ---- उवरिमगेविज्ज देवा परिवसति । प्रज्ञा०प.२सू.५३/११ [२५] ब्रह्मलोकालया लोकान्तिकाः
કાન્તિક દેવો બ્રહ્મલકમાં રહે છે. बंभलोए कप्पे...लोगंतिगा देवा पण्णत्ता । स्था०८सू.६२३/५ [२६] सारस्वतादित्य वन्यरूणगर्द तोय तुषिताव्याबाध मरुतः
[अरिष्टाश्च]
સારસ્વત આદિત્ય વહ્નિ અરુણ ગર્દોંય તુષિત અવ્યાબાધ મરુત [તથા અરિષ્ટ] નવભેદે કાંતિક દે છે.
सारस्स य माइच्चा वण्हीवरुणा य गद्दतोया य तुसिया अव्वाबाहा अग्गिच्चा चेव रिठ्ठा च । स्था.९सू.६८४/१ * सूत्रपाठ संबंध : S५२as न न्ति४ ! भाटे छे.

Page #41

૩૨
તત્વાર્થ સૂત્ર ના આગમ આધારસ્થાના
જો Æાસ્ત્ર પાઠ ન સ્વીકારા તા લેાકાન્તિક દેવા આઠ થશે. તેને સૂત્રપાઠ સ્થા. ૮ સૂ. ૬૨૬માં છે. ત્યાં કૃિત અને અદલે શ્લેાકમાં વોધવા મૂકેલ છે. [૨૭] વિનય વિષુ વિષમા
વિજયાદિ અનુત્તર વિમાનવાસી ધ્રુવા દ્વિ ચરમ ભવવાળા છે. તેમાં (સર્વા‘સિદ્ધવાળા એકાવતારી જાણવા)
विजय वेजयंत जयंत अपराजिये देवत्ते केवइया दव्वि दिया पण्णत्ता ? गोमा ! कस्लाइ अत्थि, कस्सइ णत्थि, जस्सत्थि अट्ठ वा सोलसवा [] જ્ઞા॰૧.૧ર.રજૂ.૨૦૪/૨૪
ઃ
* સૂત્રપાત સંબંધ : એક જન્મમાં આઠ દ્રવ્યેન્દ્રિય ગણી છે. (સ્પ -રસ–એ ધ્રાણ–એ ચક્ષુ-એ શ્રોત્ર) તેથી એ જન્મામાં ૧૬ દ્રવ્યેન્દ્રિય થશે. જેએ ૮ દ્રવ્યઇન્દ્રિયવાળા છે. તે તે એકાવતારી જ થશે. જેએ ૧૬ દ્રવ્યેન્દ્રિયવાળા છે. તેઓ બે વખત અનુત્તરે જઈને તે અવશ્ય મેક્ષે જવાના જ.માટે તેને દ્વિચરમ કહ્યા.
[૨૮] બૌપત્તિષ્ઠ મનુપ્ટેમ્બ: સેવાન્તિર્થન્થોનય:
ઉપપાત જન્મવાળા [દેવ-નારકી] અને મનુષ્ય સિવાયના બાકીના તિય ચ જાણવા.
• पंचेदि या मस्सा देवा [] जीवा० प्र. १सू. ३१
૦ [નમય:]—મતિયા....] ઉત્ત.૨૬.I[. ??
.
व्हिा पन्नत्ता, तं जहा णेरतिया तिरिक्ख जोणिया
समुच्छिया
• વવાયા તા.જસૂ
दो उवाए देवाण -
111
- નેયાળ' સ્થા૦૨૩.૨સૂ.૮૧/૨ * સૂત્રપાઠ સંબંધ : પચેન્દ્રિય જીવ : ૪, તેમાં દેવ-નારક ઉપપાદ જન્મવાળા ત્રીજા મનુષ્ય માટે માકીના આપે!આપ તિય ચ જ રહેશે. [૨૦] સ્થિતિ:

-
————
હવે સ્થિતિ (આયુષ્ય) જણાવે છે. काल ठिई प्रज्ञा.प. ४सू. ९५/७

Page #42

ચતુર્થાંડયાયઃ
[३०] भवनेषु दक्षिणार्धाधिपतीनां पल्योपममध्यर्धम्
ભવનાને વિશે દક્ષિણાના અધિપતિની દાઢ પડ્યેાપમની સ્થિતિ છે.
[३१] शेषाणां पादोने
ઉત્તરાધના અધિપતિની સ્થિતિ પાણા એ પલ્યાપમની છે. સૂત્ર-૩૦ સૂત્ર: ૩૧ના સયુક્ત આગમ પાઠ માટે સૂચના
(1) પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના પદ : ૪ના સૂત્ર ૯૫૭થી ૩૧માં ભવનપતી દેવાની સ્થિતિ (આયુષ્ય)નું વર્ણન ખૂબ વિસ્તારથી છે.
(2) જીવાભિગમ સૂત્રમાં પણ પ્રતિપત્તિ : ૩ દેવાધિકાર ઉદ્દેશ : ૧ના સૂત્ર ૧૧૮થી ૧૨૦માં ભવનપતી દેવાની સ્થિતિનુ વર્ણન છે.
આ બંને આગમ પાઠ સાથે પ્રસ્તુત સૂત્રની તુલના કરતા ભવનપતીદેવાની આયુસ્થિતિમાં ભેદ આવેછે. માટે આગમપાઠ નોંધેલ નથી. [૩૨] અમરેન્દ્રયો સાળોપમમષિ વ
અસુરકુમારના દક્ષિણાર્ધાધિપતિની સાગરાપમ અને ઉત્તરાધિપતિની સાગરોપમથી કંઈક અધિક એવી ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ જાણવી. असुरकुमाराणां भते देवाण केवइयं कालट्ठिइ पण्णत्ता ? गोयमा उक्कोसेण' साइरेगं सागरोवमं प्रज्ञा०प. ४सू.९५/१३
[૨૩] સૌધર્માટિયુ થયા મમ્
સૌધર્માદિક દેવાની સ્થિતિને હવે કહે છે. વેમાળિયાનાજ કિરે ] પ્રજ્ઞા॰૧.૪સૂ.૨૦૨/
[૨૪] સાગરોલમે
સૌધર્મી કલ્પના દેવાની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ એ સાગરાપમ છે. [રૂપ] અધિષે ૨
3
૩૩
ઇશાન કલ્પના દેવાની એ સાગરોપમથી અધિક ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ છે. [૨૬] સસ સાન મારે
સનત્કુમાર કલ્પને વિશે સાત સાગરાપમની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ છે,

-

Page #43

३४
તત્વાર્થસૂત્રના આગમ આધાર સ્થાને
[३७] विशेष त्रि सप्त दशैकादश त्रयोदश पञ्चदशभिरधिकानि च
માહે સાત સાગરોપમથી વિશેષ, બ્રહ્મલ કે દશ, લાન્તકે ચીર, મહાશુકે સત્તર, સહસ્ત્રારે અઢાર, આનત પ્રાણતે વીશ અને આરણ અચ્યતે બાવીશ સાગરેપમની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ છે. [३८] आरणाच्युतादृर्ध्वमेकैकेन नवसु अवेयकेषु विजयादिषु
सर्वार्थ सिद्धे च
આરણ અશ્રુતથી ઉપર નવરૈવેયક અને વિજયાદિ ચાર અનુત્તર તથા સર્વાર્થસિદ્ધને વિશે એક એક સાગરોપમ વધારે સ્થિતિ જાણવી. [३९] अपरा पल्योपममधिकं च
સૌધર્મની જઘન્ય સ્થિતિ પલ્યોપમ અને ઈશાનની જઘન્ય સ્થિતિ સાધિક પલ્યોપમની છે. * सत्र ४:३४ सन ४:36 18:- उत्त०.३६गा.२२१
दो चेव सागराई उक्कोसेण वियाहिआ
सोहम्मम्मि जहन्नेणं एग च पलिओवम * सूत्र४:३५मन ४:३८५18- उत्त अ.३६गा२२२
सागरा साहिया दुन्नि उक्कोसेण वियाहिआ
ईसाणम्मि जहन्नेणं साहिय पलिओवम' [४०] सागरोपमे
સાનકુમારની જઘન્ય સ્થિતિ બે સાગરેપની છે. * सत्र ४:३१ अने ४:४०ने 18 उत्त अ.३६गा.२२३
सागराणि य सत्तेव उक्कोसेणं ठिई भवे
सणंकुमारे जहन्नेण दुन्नि ऊ सागरोवमा [४१] अधिके च
મહેન્દ્ર-દેવની જઘન્ય સ્થિતિ સાધિક બે સાગરેપમ છે. * सत्र ४:३७ भने ४:४१न। 18 उत्त अ.३६गा.२२४
साहिया सागरा सत्त उक्कोसेणं ठिई भवे माहिन्दम्मि जहन्नेणं साहिया दुन्नि सागरा

Page #44

ચતુર્થોડધ્યાયઃ
૩૫
[४२] परतः परत: पूर्वा पूर्वानन्तरा
પૂર્વ પૂર્વના કલ્પની જે ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ છે તે પછી–પછીના કલ્પની જઘન્ય સ્થિતિ જાણવી. ___(1) सूत्र ४:३७ मने ४:४२न। ५।। उत्त अध्ययन-३६नी गाथा નીચે જણાવેલ છે.
दस चेव सागराई उक्कोसेण ठिइ भवे बम्भलोए जहन्नेण सत्तउ सागरोवमा २२५ चउदस सागराइ उक्कोसेण ठिई भवे लन्तगम्मि जहन्नण दस उ सागरोवमा २२६ सत्तरस सागराइ उक्कोसेण ठिई भवे । महासुक्के जहन्नेण चोद्दस सागरोवमा २२७ अट्ठारस सागराइ उक्कोसेण ठिईभवे आणयम्मि जहन्नेण, अट्ठारस सागरोवमा २२८ सागरा अउणवीसं तु उक्कोसेण ठिईभवे आणयम्मि जहन्नेणं अट्ठारस सागरोवमा २२९ वीसं तु सागराइं उक्कोसेण ठिई भवे पाणयम्मि जहन्नेण सागरा अउण वीसई २३० सागरा इक्वीसं तु उक्कोसेण ठिई भवे आरणम्मि जहन्नेण वीसई सागरोवमा २३१ बावीसं सागराई उक्कोसेण ठिई भवे अच्चुयभ्भि जहन्नेण वीसई सागरोवमा २३२
[ अतः ग्रैवेयक-स्थिति वर्णनम् :-]. तेवीस सागराइं उक्कोसेण ठिई भवे “पढमम्मि जहन्नेणं बावीस सागरोवमा २३३
यावत् सागरा इकतीस तु उक्कोसेण ठिई भवे नवमम्मि जहन्नेणं यावत् तीसई सागरोपमा २४१ अजहन्नमणुक्कोसा तेत्तीस सागरोवमा महाविमाणे सव्वठे ठिई एसा वियाहिया २४३

Page #45

38
તત્વાર્થસૂત્રના આગમ આધાર સ્થાને
(2) मा ०४ रीते प्रज्ञापना सूत्रमा पद ४ना सूत्र १०२/७ थी ९३मां ઉપર મુજબને જ દેવલોકસ્થિતિને પાઠ છે. માત્ર શાબ્દિક ફેરફાર છે. [४३] नारकाणां च द्वितीयादिषु - નરકમાં બીજી વગેરેને વિશે પહેલા–પહેલાની નરકની ઉત્કૃષ્ટ. સ્થિતિ તે પછી–પછીની નરકની જઘન્ય સ્થિતિ છે. [४४] दशवर्षसहखाणि प्रथमायां પ્રથમ નરક ભૂમિમાં દશ હજાર વર્ષની જઘન્ય સ્થિતિ છે.
सागरोवममेगंतु उक्कोसेण वियाहिया पढमाए जहन्नेणं दसवास सहस्सिया.. उत्त अ.३६गा.१६१ तिण्णेव सागरा ऊ उक्कोसेण वियाहिया दोच्चाए जहन्नेणं एग तु सागरोवम 0 उत्त०अ.३६गा.१६२
। सत्तेवसागराउ तईयाणं --- दस सागरोवमाउ चउत्थीइ- - - सत्तरसागराउ पंचमाए --- बावीस सागराउ छठ्ठीए ---तित्तीस सागराउ सत्तमाए --- उक्कोसेण' । उत्त अ.३६गा.१६३-१६७ पर्यन्ताः
- माप्रा२ने पा8 प्रज्ञापना सूत्रमा चतुर्थ पदना सूत्र ९४ना
पेटा सूत्र ४, ७, १०, १३, १९ १६मा मापे छे. [४५] भवनेषु च
ભવનપતિની જઘન્યસ્થિતિ દશ હજાર વર્ષ છે. (1) भोमेज्जाण जहण्णेण दसवाससहस्सिया । उत्त अ.३६गा.२१८
(2) भवणवासिण देवाण --- कालठिई --- जहन्नेण दसवास. वसहस्साई । प्रज्ञा०प.४सू.९५/७ [४६] व्यन्तराणां च
વ્યંતર દેવોની જઘન્યસ્થિતિ દશ હજાર વર્ષ છે. (1) वन्तराणं जहन्नेणं दसवास सहस्सिया । उत्त अ.३६गा.२१९
(2) द्वितीय पाठ अग्रीमसूत्रे वर्तते [४७] परा पल्योपमम्
વ્યંતરોની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ પાપમની છે,

Page #46

३७
ચતુર્થોધ્યાયઃ
(1) पलियोवममेग' तु उक्कोसेण वियाहिय । उत्त अ.३६गा.२१९
(2) वाणमंतराण भंते केवइय काल ठिई पण्णत्ता ? गोयमा जहन्नेण दसवास सहस्साई उक्कोसेण पलिओवम 0 प्रज्ञा०प.४सू.१००/१ [४८] ज्योतिष्काणामधिकम् ।
તિષ્ક દેને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ સાધિક પલ્યોપમ છે. जोईसियाण - - - कालं ठिई --- उक्कोसेण पलिओवमं वाससयसहस्समब्भहियं । प्रज्ञा० प.४सू.१०१/१ [४९] ग्रहाणामेकम्
ગ્રહની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ એક પલ્યોપમની છે.
गहविमाणे उक्कोसेण पलिओवमं । प्रज्ञा० प.४सू.१०१/१९ [५०] नक्षत्राणामर्धम्
નક્ષત્રોની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ અધ પલ્યોપમની છે. नक्खत्त विमाणे ---- उक्कोसेण अद्ध पलिओवमं ।। प्रज्ञा०प.४सू. १०१/२७ [५१] तारकाणां चतुर्भागः
તારાઓની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ પલ્યોપમને ચોથો ભાગ છે. तारा विमाणे - - - उक्कोसेणं चउभाग पलिओवमं । प्रज्ञा.प.४सू. १०१/३३ [५२] जघन्या त्वष्टभागः
તારાઓની જઘન્ય સ્થિતિ પલ્યોપમને આઠમો ભાગ છે.
जोईसियाण -- - कालं ठिइ - - - जहन्नेण पलिओवमट्ठभागे - प्रज्ञाप.४सू.१०१/१ [५३] चतुभार्गः शेषाणाम्
તારા સિવાયના તિષ્કની જધન્યસ્થિતિ પલ્યોપમનો ભાગ છે.
नक्खत्त विमाणे -- जहन्नेण चउभागं पलिओवमं प्रज्ञा०प.४सू.१०१/१९ गह विमाणे -- जहन्नेण-- चउभाग पलिओवमं ।। प्रज्ञा०५.४सू१०१/१९
इति चतुर्थोऽध्यायः -

Page #47

3८
તત્વાર્થ સૂત્રના આગમ આધાર સ્થાને
पञ्चमोऽध्यायः [१] अजीवकाया धर्माधर्माकाश पुद्गलाः
ધર્મ–અધર્મ–આકાશ-પુદ્ગલ એ ચાર અસ્તિકા અજીવ છે.
चत्तारि अस्थिकाया अजीवकाया पण्णत्ता, तजहा धम्मत्थिकाए अधम्मस्थिकाए आगासत्थिकाए पोग्गलत्थिकाए । 0 स्था० ४उ.१सू.२५२ 0 एव । भगश.७उ.१सू.३०५/३ [२] द्रव्याणि जीवाश्च
ધર્માદિ ચાર અજીવ અને જીવ એ પાંચ દ્રવ્ય છે.
कतिविहाण भंते ! दव्वा पण्णत्ता ? गोयमा दुविहा पण्णत्ता, तंजहा जीवदव्वा य अजीवदव्वा य । अनुयोग० सू.१४१/१ [३] नित्यावस्थितान्यरूपाणि
એ દ્રવ્યો નિત્ય અવસ્થિત અને અરૂપી છે.
पंचत्थिकाए न कयाइ नासी, न कयाइ नस्थि, न कयाइ न भविस्सइ. भुवि च भवइ अ भविस्सइ अ, धुवे नियए सासए अक्खए, अव्वए अवट्ठिए निच्चे अरूवी - नंदि०सू.५०/९ [४] रूपिणः पुद्गलाः
પુદગલ રૂપી છે.
पोग्गलस्थिकाय रूविकाय' भग० श.७उ.१०सू.३०५/३ [५] आऽऽकाशादेकद्रव्याणि
ધર્માસ્તિકાયથી આકાશ સુધીના દ્રવ્યો એક એક છે.
धम्मो अधम्मो आगास दव्व इक्किक्कमाहिय । उत्त०अ.२८गा.८ [६] निष्क्रियाणि च
ધર્મ-અધર્મ–આકાશ ત્રણ દ્રવ્ય ક્રિયારહિત છે. अवट्ठिए निच्चे - नंदि०सू.५०/९ द्वादशांगी अधिकार

Page #48

પષ્યમોધ્યાયઃ
38
[७] असंख्येयाः प्रदेशा धर्माधर्मयोः
स्तिहाय-मास्तियना प्रश। असभ्य छे. [८] जीवस्य च
એક જીવના પ્રદેશ પણ અસંખ્યાતા છે.
चत्तारि पएसग्गेण तुल्ला असंखेज्जा पण्णत्ता, त' जहा धम्मस्थिकाए, अधम्मत्थिकाए' लोगागासे, एगजीवे 0 स्था०४उ.३सू.३३४ [९] आकाशस्यानन्ताः
કલેકના આકાશના પ્રદેશ અનંતા છે.
आगासस्थिकाए पएसट्टयाए अणंतगुणे - प्रज्ञा०प.३सू.४१ [१०] संख्येयासंख्येयाश्च पुद्गलानाम्
પુદ્ગલેના પ્રદેશ સંખ્યય અસંખ્યય અને અનંત હોય છે. ___ (1) एएसि ण भंते परमाणु पोग्गलाण संखेज्जपएसियाण, असंखेज्ज पएसियाण, अणंतपएसियाण य - प्रज्ञा०प.३ सू.९२/१
(2) प्रज्ञापनासूत्रे तृतीयपदे पुद्गलद्वारे सूत्र ११९/१ अपि एतद् सूत्रस्य संगत पाठः वर्तते [११] नाणोः
પરમાણુના પ્રદેશ હોતા નથી. सव्वत्थोवा एगपएसोगाढा पोग्गला 0 प्रज्ञा०प.८[पुद्गलद्वार]सू.९२/२
* सूत्रपाठ संबंध : मागममा मे प्रदेश वानुसम्यु. तथा માત્ર એક પ્રદેશની વિવક્ષા ન કરતા અહીં સૂત્રકારે પ્રદેશ નથી તેમ કહ્યું. [१२] लोकाकाशेवगाहः - કાકાશને આશ્રીને દ્રવ્યો રહે છે. धम्मो अधम्मो आगासं कालो पुग्गजंतवो एस लोगुत्ति पण्णत्तो जिणेहि वरदंसिहि उत्त० अ.२८गा.७

Page #49

४०
તવાર્થ સૂત્રના આગમ આધાર સ્થાને
[१३] धर्माधर्मयोः कृत्स्ने
ધમ-અધર્મ અને દ્રવ્ય સમસ્ત લોકાકાશમાં રહે છે.
धम्माधम्मे य दो चेव, लोगमित्ता वियाहिया - उत्त० अ.३६गा.७ [१४] एक प्रदेशादिषु भाज्यः पुद्गलानाम्
પુદ્ગલેને અવગાહ લેકના એક પ્રદેશ આદિમાં છે.
एगपएसोगाढा --- संखिज्ज पएसोगाढा - - - असंखिज्ज पएसोगाढा । 0 प्रज्ञा० प.५सू.१२०/११-१३-१५ [१५] असंख्येय भागादिषु जीवानाम्
જેને અવગાહ લેાકાકાશના અસંખ્યાતમાં ભાગ વગેરેમાં છે.
[समुग्घाएण सबलोए - -- -- ] लोअस्स असंखेज्जइभागे । । प्रज्ञा० प.२ जीवस्थानाधिकारे । __* सूत्रपाठ संबंध : पृथ्वीयथी मारलीन मनुष्याहि सुधीना અધિકારમાં અનેક સ્થાને આ પાઠ આવે છે. [તેમાં કેવળી સમુદ્દઘાતને આશ્રીને આ વિધાન સમજવાનું વિદ્ધાને જણાવે છે. [१६] प्रदेश संहार विसर्गाभ्यां प्रदीपवत्
દીપકના પ્રકાશની જેમ જીવોના પ્રદેશને સંકોચ અને વિસ્તાર થતા નાના મોટા બધા શરીરમાં વ્યાપ્ત રહે છે.
एवमेव परसी जीवे वि जं जारिसयं पुवकम्म निबद्धं बोंदि णिवत्तेइ त' असंखेज्जेहि जीवपदेसेहि सचित्तं करेइ खुड्डियौं वा महालियं वा Dराज० सू.१८७/५ [२०प्रशीना हाथी-सुथुना पनी समानता અંગેના પ્રશ્નમાં આ પાઠ છે.] [१७] गतिस्थित्युपग्रहो धर्माधर्मयोरुपकारः
ધર્માસ્તિકાય જીવ અને પુદ્ગલને ગતિ કરવામાં અને અધર્માસ્તિકાય બનેને સ્થિતિમાં સહાયક છે.
धम्मस्थिकाए ण जीवाण आगमणगमण भासुम्मे समणजोगा वइजोगा कायजोगा जे यावन्ने तहप्पगारा चला भावा सव्वे ते धम्मत्थिकाए पवत्तंत्ति गइ लक्खणेण धम्मस्थिकाए

Page #50

પન્ચમાડધ્યાયઃ
अधम्मथिका
जीवाण ठाणनिसीयणतुयट्टणमणस्स य एगतीभाव करणता जे यावन्ने तहप्पगारा थिरा भावा सव्वे ते अधम्मत्थिकाये पवतंति । ठाणलक्खणे ण' अधम्मत्थिकाए भग० श. १३उ. ४सू. ४८१ / २एवं ३
૪૧
[१८] आकाशस्यावगाहः
आट्ठाश सर्व द्रव्याने अवार्ड [रडेवा] आये छे. आगासत्थिकारण जीवदव्वाण य अजीव दव्वाण य भायणभूए एगेण वि से पुन्ने दोहिवि पुन्ने सयपि माएज्जाआगासत्थिकाए भग० श. १३ उ. ४सू. ४८१/४ [१९] शरीर वाङ्मन: प्राणपाना: पुद्गलानाम्
| अवगाहुणा लक्खणेण
शरीर, वयन, भन, प्राणु (श्वास) भने निःश्वासभां मे पुछ्ङ्गसेोनो उपहार छे.
पोग्गलस्थिकाए ण जीवाण' ओरालियवेउव्वय आहारए तेयाकम्मए सोइ दिय चक्खिदिय घाणिदिय जिब्भिंदिय फासि दिय मणजोग वयजोग - कायजोग आणापाणूण च गहण पवत्तति । 'पोग्गलत्थकाए भग० श. १३उ. ४सू. ४८१/६
गहणलक्खणे ण
[२०] सुखदुःखजीवितमरणोपग्रहाश्च
સુખ દુઃખ જીવિત અને મરણના ઉપકાર પણ પુદ્ગલા જ છે. जीवो उवओग लक्खणे । नाणेण दंसणेण च सुहेण य दुहेण य । [] उत्त० अ. २८गा. १० पर्याप्त नथी छतां માત્ર
* सूत्रपाठ संबंध : लेखा या સંગતપાઠ દર્શાવવા પૂરતી નોંધ કરી છે.
[२१] परस्परोपग्रहो जीवानाम्
જીવાના પરસ્પર ઉપકાર છે.
(1) जीवत्थिकाएण जीवे अण'ताण' आभिणिबोहियनाणपज्जवाण', अण'ताण' सुयनाणपज्जवाण एवं जहा बितियसए अस्थिकाय उद्देसए जाव उवओगं गच्छति । भग०श. १३७.४सू. ४८१/५

Page #51

તત્ત્વાર્થ સૂત્રના આગમ આધાર સ્થાના
(2) जीवे ण' अण'ताण' आभिणिबोहिय० सुय० ओहि ० मण पज्जव० केवल - नाण पज्जवाण, मइअण्णाण प० सुयअण्णाण प० विभंगणाण प०, चक्खु० अचक्खु० ओहि० केवल - दंसण पज्जवाण' उवओगं गच्छइ०.... भग० श. २७. १० सू. १२०/२
* सूत्रपाठ संबंध : पाठ विभिन्न रीते भवास्तिष्ठायनेो भवे। પહ્ત્વના ઉપકાર દર્શાવે છે. સૂત્ર સાથે જ પૂર્ણ સંગતતા પ્રાપ્ત નથી. क्रिया परत्वापरत्वे च कालस्य
[२२] वर्तना परिणामः
वर्तना, परिलाभ, डिया, परत्व, अपरत्व से अजनु अर्थ छे. वत्तना लक्खणो कालो उत्त० अ.२८गा. १०
* सूत्रपाठ संबंध : भा पाठ पोते पर्याप्त नथी पशु प्रायः उत्तराध्ययनं टीअमां भेवो जुझासो छे हे वर्तना भी परिणाम - क्रिया વગેરેના સમાવેશ થઈ જાય છે.
૪૨
[२३] स्पर्श रस गन्ध वर्णवन्तः पुद्गलाः
સ્પર્શ રસ ગંધ વર્ણવાળા પુદ્દગલા છે.
पोग्गलत्थिकाए पंचवणे पंचरसे दुगंधे अठ्ठफासे पण्णत्ते भग० श. १२ उ. ५सू. ४५०/९
[२४] शब्दबन्ध सौक्ष्म्यस्थौल्यसंस्थान भेदतमश्छायातपोद्योतवन्तश्च
शम्ह, अरौंध, सूक्ष्मता, स्थूलता, संस्थान, लेह, अधार, छाया, આતપ અને ઉદ્યોતવાળા પણ પુદ્ગલેા છે.
सदन्धयार उज्जोओ पमा छाया तवो इ वा
वण्णरसगन्धफासा पुग्गलाण तु लक्खण एगत्तं च पुहत्त च संखा संठाणमेव च
संजोगा य विभागा य पज्जवाण तु लक्खण उत्त०अ.२८गा. १२-१३
[२५] अणवः स्कन्धाव
અણુએ અને સ્કન્ધા એ પ્રકારે પુદ્દગલા છે.
दुविहा पोरगला पण्णत्ता, त जहा परमाणु पोग्गला नो परमाणु पोरगला चेव
स्था० २३.३सू.८२/३

Page #52

પરચમેધ્યાય
૪૩.
# સૂત્રપટ સંગંધ : અહીં પરમાણુ અને નેપરમાણુ એ બંને અનુક્રમે અણુ અને સ્કલ્પના પર્યાય શબ્દ જ છે. [૨૬] સંઘાતમે ઉત્પન્ન
સંધાત, ભેદ અને સંધાતભેદ ત્રણ કારણે સ્કંધ ઉત્પન્ન થાય છે. [૨૭] મેવાણુક
ભેદ વડે અણુ ઉત્પન્ન થાય છે.
दोहि' ठाणेहि पोग्गला साहण्ण ति, त जहा सइ वा पोग्गला साहन्नति परेण वा पोग्गला साहन्नति... सइ वा पोग्गला भिज्जंति परेण वा पोग्गला भिज्जति - स्था० २उ.३सू.८२/१ एवं २
સૂત્રપદ સંવંધ: અહીં અણુ અને સ્કંધ એવા શબ્દને બદલે માત્ર પુગલ શબ્દ લખે છે. વળી પુગલ કઈ રીતે એકઠા થાય અને કઈ રીતે છૂટા પડે તે વાત જણાવી છે. કેમકે સંત એટલે એકઠા થવું અને મેં એટલે છૂટા પડવું. તેથી શબ્દ થકી પાઠની સંગતિ ન જણાય તે પણ અથથી તે પાઠ સંગત છે જ. [૨૮] મે સંથાતામ્યાં જાઉં?
ચક્ષુ વડે દેખી શકાય એવા બે ભેદ અને સંઘાત કરીને થાય છે. चक्खुदंसण' चक्खुदंसणिस्स घड पड कड रहाइएसु दव्वेसु
0 अनुयोग.सू.१४४/४६ दर्शनगुण આ સૂત્રપટ સંબંધ : આ પાઠ પર્યાપ્ત અર્થને પ્રગટ કરતો નથી. પરંતુ ભાવાર્થને આશ્રીને ઉપરછલ્લી સંગતતા દર્શાવી શકાય. ચક્ષુ દશનવાળાને ઘર પર વગેરેમાં ચક્ષુદર્શન થતું હોઈ રાક્ષ: કહ્યું. વાક્ષુષ દ્રવ્ય ભેદ અને સંઘાત થકી જ બનતા હોય છે. તેથી પરોક્ષ રીતે આ પાઠ ઉપયોગી બને. પ્રત્યક્ષ સંગત પાઠ મેળવી શકાયે નથી. [२९] उत्पाद व्यय ध्रौव्य युक्तं सत् ।
ઉત્પાદ-વ્યય અને થ્રવ્ય ગુણે યુક્ત 7 (વર્તમાન) છે. માયાળુણો L] સ્થાનૂ.૭૨૭

Page #53

४४
તત્ત્વાર્થસૂત્રના આગમ આધાર સ્થાને
० मातृका - --प्रवचन पुरुषस्य उत्पाद व्यय ध्रौव्य लक्षणा पदत्रयी - -- -- -- तस्य अनुयोगो इति मातृकानुयोग स्था० १० सू.७२७ अभय देवसूरिजी कृत वृत्ति, आगमोदय समिति प्रकाशित प्रते पृ. ४८१ [३०] तदभावाव्ययंनित्यम्
જે તે સ્વરૂપથી નાશ ન પામે તે નિત્ય છે.
परमाणुपोग्गलेण' भंते कि' सासए असासए ? गोयमा! दबयाए सासए - भगश.१४उ.४सू.५१२ [३१] अर्पितानर्पिता सिद्धेः
मपित (य१९८२) मनति (निश्चय)थी द्रव्यनी सिद्धि थाय छे.
अप्पितणप्पिते । स्था०१०सू.७२७ [३२] स्निग्धरूक्षत्वाद्बन्धः
સ્નિગ્ધત્વ અને રૂક્ષત્વથી બંધ થાય છે. [३३] न जघन्य गुणानाम्
જઘન્ય (એક) ગુણવાળા સ્નિગ્ધ-રૂક્ષ પુદગલેને બંધ થતું નથી. [३४] गुण साम्ये सदृशानाम्
ગુણની સમાનતા હોય તે પણ એકસરખા પુગલેને બંધ ન થાય. [३५] द्वयधिकादि गुणानां तु
બે વગેરે અધિક ગુણવાળા એક સમાન પુલેગને બંધ થાય છે. [३६] बन्धे समाधिको पारिणामिको
બંધ થવાથી સમાન ગુણવાળાને સમાન ગુણ પરિણામ અને અહ૫ ગુણને અધિક ગુણ પરિણામ થાય છે.
ॐ सूत्र ३२-३३-३४-३५-३६ संयुक्त पाठः लिख्यते
बंध परिणामे ण भंते ! कतिविधे पण्णत्ते ? गोयमा ! दुविहे पण्णत्ते, त जहा णिबंधण परिणामे लुक्खबंधण परिणामे य.

Page #54

પડધ્યાયઃ
૪૫
समणिद्धयाए बंधो न होति, समलुक्खयाए वि ण होति । वेमाय णिद्धलुक्खतणेण बंधो उ खंधाण णिद्धस्स णिद्वेण दुयाहिएण णिद्धस्स लुक्खेण उवेइबंधो, जहण्ण वज्जो विसमो समो वा 0 प्रज्ञा ० प.१३सू.१८५ [३५] गुण पर्यायवद् द्रव्यम्
ગુણ અને પર્યાયવાળું દ્રવ્ય છે. गुणाणमासओ दव्व एगदव्वस्सिया गुणा
लक्खण पज्जवाण तु उभओअस्सिया भवे । उत्त अ.२८गा.६ [३८] कालश्चत्येके
કેટલાક આચાર્ય કાળને પણ દ્રવ્ય કહે છે.
छविहे दव्वे पण्णत्ते त जहा धम्मस्थिकाए अधग्मस्थिकाए आगासथिकाए जीवस्थिकाए, पुग्गलत्थिकाए अद्धासमये अ, से त दव्य णामे 0 अनुयोगसू.१२३/२ [* सूत्रपाठ संबंधः अद्धासमय =काल]. [३९] सोऽनन्तसमयः
તે કાળ અનંત સમયવાળો છે.
अणंता समया । भगश.२५उ.५सू.७४७/४-६-९ [४०] द्रव्याश्रया निर्गुणा गुणाः ।
જે દ્રવ્યને આશ્રીને રહે અને પોતે નિર્ગુણ હોય તેને ગુણ કહે છે..
दव्वस्सिया गुणा । उत्त अ.२८गा.६ [४१] तद्भावः परिणामः
વસ્તુનો સ્વભાવ તે પરિણામ
दुविहे परिणामे पण्णत्ते, त जहा जीव परिणामे य अजीव परिणामे य।। प्रज्ञा०प.१३सू.१८१/१ ।
* सूत्रपाठ सधध : यदि द्रव्योनार स्वभाव तेने परिणाम કહ્યા. અહીં આગમ પાઠમાં તેવા બે પરિણામને ઉલ્લેખ કર્યો છે. જેમાં શરીર માં બાકીના ધર્માદિ ભેદ સમાવિષ્ટ થઈ જાય છે.

Page #55

તત્ત્વાર્થસૂત્રના આગમ આધાર સ્થાનો
[४२] अनादिरादिमांश्च
પરિણામ બે પ્રકારે છે. અનાદિ અને આદિ
वीससाबंधे ण' भंते --- सादीय अणादीय. अणादीय तिविहे ---- धम्मस्थिकाय अण्णमण्ण अणादीय - - - अधम्मस्थिकाय अण्णमण्ण अणादीय - - - आगासस्थिकाय अण्णमण्ण अणादि । सादीय वीससा बंधे तिविहे - - - बंधण पच्चइए भायण पच्चइए परिणाम पच्चइए ।
पयोगबंधे तिविहे अणादि अपज्जवसिए सादि अपज्जवसिए सादि सपज्जवसिए। भगश.८उ.९बंध पद सू.३४५-३४६-३४७/१ [४३] रूपिष्वादिमान्
રૂપિને વિશે આદિ પરિણામ છે. [પુદગલ રૂપી છે] ० पोग्गलस्थिकाय रूविकाय - भगश.७३.१०सू.३०५/३
० पंचविहे पोग्गले परिणामें त जहा वन्न...गंध...रस...फास... संठाणे परिणामे - भगश.८उ.१०सू.३५६/१ • सादीय विससा बंधे तिविहे --- परिणाम। भग० श.८उ.९सू.३४६
* सूत्रपाठ सबध : पुस ३पी छ. ते पुस यहि पांय हे छे. પુદ્ગલ માત્ર સાદિ સપર્યવસિત હોય. વળી અનાદિને પાઠ ધર્માદિ ત્રણ અજીવ માટે પૂર્વસૂત્રમાં નેધેલ છે. પણ પુદ્ગલ માટે અનાદિને પાઠ भणेसा नथी. म. मा पाइने माघारे ३५० (५३) मा छे. [४४] योगोपयोगी जीवेषु
જીવન વિશે ચોગ અને ઉપગના પરિણામ આદિવાળા છે. जीव परिणाम दसविहे --- जोग परिणामे --- उवओग परिणामे
जोग परिणामे तिविहे - - - - मण - वइ - काय । उवओग परिणामे 'दुविहे ----- सागार-अणागार - प्रज्ञा० प.१३सू.१८२१,८३/५-६
* सूत्रपाठ सबध : नाश परिणाममा यो भने उपयोग એ પરિણામ કહ્યા. મન વચન કાયા ત્રણે ગ જન્મ સાથે સંકડાચેલા છે તેથી સરિ કહ્યા. ઉપગમાં પણ સાકાર-નિરાકાર પણું અર્થાત્ ज्ञानशन जपन्न यता ले सादि हा छे.
इति पंचमोऽध्यायः

Page #56

છોડધ્યાયઃ
[१] काय वाङ् मनः कर्मयोगः
શરીર-વચન-મન સમધિ જે કમ તેને ચાગ કહે છે.
तिविहे जोए पण्णत्ते । त जहा मणजोए वइजोए कायजोए ० स्था० ३उ. १ सू. १२४/१
[२] स आखवः
ते (योग) आश्रव छे.
षष्ठोऽध्यायः
(1) एगे आसवे
सम ० १ सू. १/१ एवं स्था० १उ. १सू. १३ (2) पच आसव दारा पण्णत्ता, त जहा मिच्छत्त, अविरई, पमाया, कसाया, जोगा सम०५ सू. ५/४ एवं स्था०५ उ. २ सू. ४१८/१
[३] शुभः पुण्यस्य
શુભ યાગ તે પુણ્યના આસ્રવ છે.
(1) एगे पुण्णे स्था० १.१ सू. ११ एव सम० (2) द्वितीय पाठः अग्रीम सूत्रे वर्तते.
[४] अशुभ पापस्य
અશુભ ચેાગ એ પાપના આસવ છે. (1) एगे पावे * सूत्र तृतीयचतुर्थयोः संयुक्त पाठः
(2) पुण्ण पावासवो तहा उत्त०अ २८गा. १४

१ सू. १/१८
स्था० १७.१सू. १२ एव ० सम. १ सू. १/१८
[५] सकषायाकषाययोः साम्परायिकेयपथयोः
કષાયવાળાને સામ્પરાચિક અને કષાય રહિતને ઇર્યાપકિ આશ્રવ છે.
जस्स ण' कोहमाण माया लोभा वोच्छिन्ना भवन्ति तस्स ण संपराय ईरियावहिया किरिया कज्जइ जस्स ण कोहमाण माया लोभा अवोच्छिन्ना भवन्ति तस्स णं संपराय किरिया कज्जइ
O
भग०.७.१सू.२६७

Page #57

તત્ત્વાર્થ સૂત્રના આગમ આધાર સ્થાના
[६] अव्रत कषायेन्द्रिक्रियाः पञ्च चतुःपञ्चपञ्च विंशति सङ्ख्याः पूर्वस्य भेदाः
४८
સાંપ્રાયિક આશ્રયના ભેદે અવ્રત-કષાય ઇન્દ્રિય અને ક્રિયા છે. તેના અનુક્રમે પાંચ–ચાર-પાંચ અને પચીશ પેટા ભેદો છે.
एगे आसवे स्था० १. १. १३ अभयदेव सूरिजी कृत वृत्ति. आगमोदय समिति प्रकाशत प्रते पृष्ठ अष्टादशे अस्य सूत्रस्य आगम पाठोपलब्धः इदिय-५ कसाय - ४ अव्वय - ५ किरिया - २५ [ योग-३] -
[७] तीव्रमन्दज्ञाताज्ञातभाववीर्य्याधिकरणविशेषेभ्यस्तद्विशेषः તીવ્ર, મદ, જ્ઞાત, અજ્ઞાતભાવા તથા અધિકરણ અને વીર્ય ની વિશેષતા વડે તે [સામ્પરાયિક] આસવમાં વિશેષતા છે.
जे केइ खुद्दका पाणा. अदुवा संति महालया सरसि तेहि वेरंति असरिसं ती व णेवदे एएहि दोहि ठाणति ववहारो ण बिजाई एहि दोहि ठाणेहि अणायारं तु जागए
सूयश्रु.२अ. ५गा. ६-७ આ ગાથાની શ્રી શીલાંકાચા કૃત લાંબી વૃત્તિમાંના એક નાના પરિચ્છેદ અહી મુકેલ છે. જે પ્રસ્તુત સૂત્ર પાઠના સુયેાગ્ય સંબધ કહે છે. कर्मबन्धस्य कारण अपि तु वधकस्य तीव्र भावो मन्दभावो ज्ञातभावो अज्ञातभावो महावीर्यत्व' चेत्येदपि । तदेव वध्य वध्यकयोः विशेषात्कर्मबन्ध विशेष' इत्येव' व्यवस्थिते ।
[C] अधिकरणं जीवाजीवाः
लब-अलत्र में अहारे (आस्रवना) अधिर छे.
जीवे अधिकरण भग०श. १६.उ. १ सू.५६४/१ एव अजीवमवि स्था०२७.१सू. ६०/८
[९] आद्यं संरम्भ समारम्भारम्भ योग कृतकारितानुमितं कषाय विशेष: त्रित्रित्रि श्रुतुवेकशः
જીવાધિકરણ—સ‘રભ સમારંભ આરંભ ત્રણ ભેદે છે. તે ત્રણેના

Page #58

પછોડધ્યાયઃ
४८
-
भन-वयन-४ाया ३५ योग [43 3x3 नव लेह] तेने ४२७ ४१ અનુમોદવા [વડે ૯૪૩= ૨૭ ભેદ અને ધાદિ ૪ કષાય ભેદે ર૭૪૪ = १०८ से थाय].
० संरम्म समारम्म आरम्भे य तहेव य - उत्त० अ.२८गा.२२
• तिविह तिविहेणं मणेण वायाए काएण' न करेमि न कारवेमि कांति पि अन्न न समणुजाणामि 1 दशअ.४सू.२
० जस्स ण कोहमाणमायालोभा अवोच्छिन्ना भवंति तस्स ण संपराइया किरिया 1 भगश.७३.१सू.२६७
* सूत्रपाठ सबध : मी सूत्रमा स२ सभामा मने मार म ક્રિયા જ મુખ્ય છે. પછી માત્ર તેના ભાંગા (ભેદ) દર્શાવ્યા છે. તેથી મુખ્ય પાઠ ઉત્તરાધ્યયનસૂત્રને મૂકી અન્ય પાઠ સમજવા પૂરતા જ મૂકેલા છે. [१०] निर्वर्तनानिक्षेपसंयोगनिसर्गाद्विचतुर्द्वित्रिभेदाः परम्
અજીવ-અધિકરણના નિવનાના બે, નિક્ષેપાના ચાર, સંગના मे मने निसमाधि४२७ ना [मन-वयन-या] ५ ले छ.
संजोयणाधिकरणा चेव णिवत्तणाधिकरणिया चेव । स्था०२सू.६०/६ आइयेनिक्खिवेज्जा उत्त० अ.२८गा.१४ पवत्तमाण (मनो वचःकाये) उत्त०अ.२८गा.२१-२३
* सूत्रपाठ सबध : प्रवतत्तमाण मने निसर्गा धिकरणमा मात्र श६ ભેદ છે. પ્રવૃત્તિ ભેદ નથી. [११] तत्प्रदोष निह्नवमात्सर्यान्तरायासादनोपघाताज्ञानदर्शनावरणयोः
જ્ઞાન દર્શનના વિષયમાં છેષ નિદ્ભવ પણું માત્સર્ય, અંતરાય, આશાતના ઉપઘાત કરવા વડે જ્ઞાનવિરણ-દર્શનાવરણ કર્માસ્ત્રાવ થાય.
णाणावरणिज्ज कम्मासरीरप्पओग बंधेण भंते कस्स कम्मस्स उदएण! गोयमा! नाण पडिणीययाए णाणनिण्हवणयाए णाणंतराए णाणप्पदोसेण णाणच्चासायणाए णाणविसंवादणा जोगेण ---- एव जहा णा णावरणिस्जं नवर दंसणनाम घेतव्व भग०श.८उ.९सू.३५०/२-३

Page #59

૫૦
તત્વાર્થ સૂત્ર ના આગમ આધારસ્થાન
[१२] दुःखशोकतापाक्रन्दनवधपरिदेवनान्यात्मपरोभयस्थान्यसवेद्यस्य
५, ४, ५श्चाता५, ३४न, १५, परिवन [डेयाट ३४न] से પિત કરવા, પરને ઉત્પન્ન કરવા એ અશાતા વેદનીય કર્માસ્ત્રવના કારણ છે.
परदुक्खणयाए, परसोयणयाए, परजूरणयाए परतिप्पणयाए परपिट्टणयाए परपरियावणयाए बहूण पावाण जाव सत्ताण दुक्खणयाए सोयण याए जाव परियावणयाए - - - -- असायावेयणिज्जा कम्मा किजन्ते । भग० श.७उ.६सू.२८६/२ [१३] भूतव्रत्यनुकम्पादानं सरागसंयमादियोगः क्षान्तिः शौचम्
इति सद्वेद्यस्य
પ્રાણી અને વ્રતધારીની વિશેષ અનુકંપા, દાન, સરાગસંયમ વગેરે ગ, ક્ષમા અને શૌચ એ શાતા વેદનીય કર્માસ્ત્રાવના કારણે છે.
पाणाणुकंपाए भूयाणुकंपाए जीवाणुकंपाए सत्ताणुकंपाए बहूण जाव सत्ताण अदुक्खणयाए असोयणयाए अजूरणयाए ---- सायावेयणिज्जा कम्मा किज्जंति । भग० श.७३.६सू.२८६/१ [१४] केवलि श्रुतसङ्घ धर्म देवावर्णवादी दर्शन मोहस्य
કેવળી, શ્રુત સંઘ, ધર્મ અને દેવને અવર્ણવાદ એ દર્શન મેહનીય કર્માસ્રાવના હેતુઓ છે. . पंचहि ठाणेहि जीवा दुल्लभ बोधियत्ताए कम्मं पकरेंति, त जहा अरहंताण अवन्नं वदमाणे अरहंतपन्नस्स धम्मस अवन्नं वदमाणे आयरिय उवज्झायाण' अवन्नं वदमाणे (एव) विवक्कतवबंभचेराण देवाण अवन्नं वदमाणे । स्था० ५उ.२सू.४२६/५ [१५] कषायोदयात्तीवात्मपरिणामश्चारित्र मोहस्य - કેધાદિ કષાયના ઉદયથી થયેલ તત્ર આત્મ પરિણામ તે ચારિત્ર મેહનીય કસવનું કારણ છે. ... तिव्व कोहयाए तिठक्माणयाए तिव्व मायाए तिव्व लोमाए तिव्व दंसण मोहणिज्जयाए तिव्व चारित्त मोहणिज्जाए-मोहणिज्ज कम्मासरीर पयोग बंधे । भगश.८उ.९सू.३५१/६

Page #60

ષષ્ઠાડધ્યાયઃ
આયુના આશ્રવ છે.
[१६] बहुवारम्भ परिग्रहत्वं च नारकस्यायुषः બહુ આરંભ અને પરિગ્રહપણુ એ નારક उहि ठाणेहि जीवा रतियत्ताए कम्म पकरेंति, त' महारम्भयाते महापरिग्गहयाते पंचिदियत्रहेण कुणिमाहारेण स्था०४ उ. ४सू. ३७३/१ [१७] माया तैर्यग्योनस्य
માયા તિય ચ ચેાનિના આશ્રવ કરે છે.
चऊहि ठाणेहि जीवा तिरिक्खजोणियत्ताए कम्म पगरेंति, माइल्लताते यिडिल्लाते अलिय वयणेण कुडतुल कूडमाणेण स्था०४उ. ४सू. ३७३/२ [१८] अल्पारम्भ परिग्रहत्वं स्वभावमादेवार्जवं च मानुषस्य
અલ્પ આરંભ પરિગ્રહપણું, સ્વાભાવિક નમ્રતા અને સરળતા એ મનુષ્યાયુને આશ્રવ કરે છે.
૫૧
(1) चउहि ठाणेहि जीवा मणुस्सत्ताते कम्भं पगरेंति त जहा पगतिभद्दताते पगतिविणीययाए, साणुक्कोसयाते अमच्छरिता स्था०४ उ. ४सू. ३७३/३
(2) मायाहि सिक्खाहि जे नरा गिहिसुब्वया उवे 'ति माणुस जोणि कम्म सच्चाहु पाणिणो उत्त ०.७गा. २०
[१९] निःशील व्रतत्वं च सर्वेषाम्
શીલ અને તરહિતપણુ· બધાં આયુના આશ્રવ છે.
एतबाले ण मणुस्से नेरइयाउयंपि पकरेइ तिरयाउयंपि पकरेइ मणुसाउयंपि पकरेइ देवाउयंपि पकरेइ भग०श. १७.८सू. ६३
*सूत्रपाठ सवाध : एग'तबाल = શીલ અને વ્રત રહિત એવા [२०] सरागसंयम संयमासंयम अकामनिर्जरा बालतपांसि देवस्य સરાગસ ચમ, દેશિવરતપણું, અકામ નિર્જરા અને એ દેવાયુના આશ્રવ છે.
ખાલ તપ
चउहि ठाणेहि जीवा देवाउयत्ताए कम्मं पगरेंति, त संजमेण संजमासंजमेण बालतवोकम्मेण अकामणिज्जराए --सू.३७३/४

जहा - सराग स्था०४उ. ४

Page #61

પર
[२१] योगवक्रता विसंवादनं चाशुभस्य नाम्नः
મન-વચ–કાય ચૈાગવક્રતા તથા વિસ વાદન અશુભનામ કર્માવ છે.
તત્ત્વા સૂત્ર ના આગમ આધાર સ્થાન
गोयमा ! काय अणुज्जुययाए, भाव अणुज्जयाए भास अणुवज्जुयया .. विसंवायणा जोगेण असुभनामकम्मा जाव पयोगबन्धे भग०श. ८उ. ९. सू. ३५१/१२
[२२] विपरीतं शुभस्य
યેાગસરળતા, ચેાગ્યપ્રરૂપણા શુભ નામાકમ ના આસ્રવ છે.
गोयमा ! कायउज्जुययाए भावुज्जुययाए भासज्जुययाए अविसंवादण जोगेण सुभनाम कम्मासरीर जावप्पयोगबन्धे भग०.८उ.९सू.३५२/११ [२३] दर्शन विशुद्धिर्विनयसंपन्नताशीलन्नतेष्वनति चारोऽभीक्ष्णज्ञानोंपयोग संवेगौ शक्तितस्त्याग तपसी सङ्घ साधु समाधि वैयावृत्यकरणमर्हदा चार्य बहुश्रुत प्रवचन भक्तिरावश्यका परिहाणिर्मा प्रभावना प्रवचन वत्सलत्वमिति तीर्थकृत्वस्य (१) दर्शन विशुद्धि, (२) विनय सौंपन्नता, (3) शीक्षत्रतामां मनतियार पशु, (४) निरंतर ज्ञानोपयोग, (५) सवेग, (६) यथा शक्तिहान, मने, (७) तप, सौंध अने साधुमोने (८) समाधि तथा (६) वैयावस्य४२५, (१०) अडत, (११) माया ( १२ ) - डु श्रुत भने ( 13 ) प्रवयननी अस्ति, (१४) आवश्यम्नो अपरिहार, (१५) शासन प्रभावना, (११) प्रवयन वत्सलता से तीर्थ अर નામકમના આસ્રવા છે.
(१) अरहंत ( २ ) सिद्ध ( ३ ) पवयण गुरु (४) र (५) बहुरस्सुए (६) तवस्सीसुं, वच्लया य तेसि (७) अभिक्ख णाणोवओगे य (८) दंसण (९) विणए (१०) आवस्सए य (११) सीलव्वए निरइयारं, (१२) खणलव (१३) (१४) तव चियाए (१५) वेयावच्चें (१६) समाही य (१७) अप्पुव्वणाण गहणे (१८) सुयभत्ती (१९) पवयणे (२०) पभावयणा ए ए हि कारणेहि तित्थियरन्त' लहइ जीवो ज्ञाता० अ.८सू.७०/८
* सूत्रपाठ सब'धः तत्त्वार्थ सूत्र १६ अ२ नोधेछे आगम पाहे ૨૦ કારણ જણાવે છે. તે બંનેમાં ક્રમ ઉપર આપેલા છે તે ક્રમ મુજબનું

Page #62

ષષ્ઠાધ્યાયઃ
૫૩
કેષ્ટક અહીં રજૂ કરેલ છે.
તત્ત્વાર્થ કમ ૧ ૨ ૩ ૪ ૫ ૬ ૭ ૮ આગમક્કમ | ૮ ૯ ૧૧ ૭ ૧૨ ૧૪ ૧૩ ૧૬. તાવાર્થ કેમ | ૯ ૧૦ ૧૧ ૧૨ ૧૩ ૧૪ ૧૫ ૧૬ આગમકમ | ૧૫ ૧ ૪ ૫ ૬ ૧૦ ૨૦ ૧૯
આ સિવાય આગમમાં બીજા ચાર કારણ છે. (૨) સિદ્ધભક્તિ (૬) તપસ્વવત્સલતા (૧૭) અપૂર્વજ્ઞાનગ્રહણ (૧૮) શ્રુતભક્તિ, [२४] परात्मनिन्दाप्रशंसेसदसद्गुणाच्छादनोदभावनेच नीचैर्गोत्रस्य
પરનિંદા, આમપ્રશંસા બીજાના છતા ગુણનું આચ્છાદન, પોતાના અછતા ગુણના પ્રાગટયથી નીચ ગેત્રને કર્માસ્ત્રવ થાય છે.
जातिमदेण', कुलमदेण', बलमदेण जाव इस्सरियमदेण' णीयागोय कम्मासरीरजाव पयोग बन्धे - भग०श.८उ.९सू.३५१/१४
* સૂત્રપટ સંવંધઃ જો કે આગમ વાક્ય અને સૂત્રપાઠ ભિન્ન છે. છતાં મદવાળે (અભિમાની માણસ) પરનિંદા આત્મપ્રશંસાદિની નિરંતર પ્રવૃત્તિવાળો હોય છે. જ. [२५] तद्विपर्ययो नीचैवृत्युनुन्सेकौं चोत्तरस्य
ઉપરોક્ત વિપરીત અર્થાત્ આત્મનિદા, પરપ્રશંસા સ્વગુણ અપ્રગદ્ય, પરગુણપ્રાગટય નમ્રવૃત્તિ, ગર્વને અભાવ ઉચ્ચ ગોત્રના કારણે છે.
जातिअमदेण', कुलअमदेण', बलअमदेण रूव अमदेण, तव्वअमदेण ----- उच्चागोयकम्मासरीर जावपयोगबन्धे भगश.८३.९सू.३५१/१३
સૂત્રપટ સંબંધ સૂત્ર : ૨૪ની જેમ સમજ. [૨૬] વિદત્તાતરા
વિદન કરવું એ અંતરાય કર્મને આસ્રવ છે.
दाणंतराएण' लामंतराएण भोगंतराएण उवभोगंतराएणवीरियंतराएण ---- દંત રૂવામાં સારોપવળે મારૂા.૮૩.૬રૂ.૨૨/૨
આ ફરિ ઘોડાય છે
T
--
-
-
-
-
-
લha

Page #63

૫૪
सप्तमोऽध्यायः
૫૪
તવાર્થ સૂત્ર ના આગમ આધાર સ્થાને - [१] हिंसाऽनृतस्तेयाब्रह्म परिग्रहेभ्यो विरतिव्रतम्
डिसा, असत्य, यारी, मब्रह्म, परियडथा विभत्ते प्रत.
पंच महव्वया पण्णत्ता त' जहा सव्वातो पाणातिवायाओ वेरमण' जाव सव्वातो परिग्गहातो वेरमण' स्था०५उ.१सू.३८९/१।। [२] देश सर्वतोऽणु महती
દેશ થકી વિરમવું તે અણુવ્રત-સર્વથા વિરમવું તે મહાવ્રત છે.
पंचाणुव्वता पण्णत्ता त जहा थूलातो पाणाइवायातो वेरमण थूलातो. मुसावायातो वेरमण', थूलातो अदिन्नादाणातो वेरमण' सदारासंतोषे इच्छा परिमाणे - स्था०५उ.१सू.३८९/२ [एव' सूत्र ३८९/१ पूर्व सूत्रे लिखित महाव्रतस्य पाठ अपि ईक्ष्य] [३] तत्स्थैर्यार्थ भावनाः पञ्च पञ्च
તે તેની સ્થિરતા માટે દરેકની પાંચ પાંચ ભાવના છે.
पंचजामस्य पणवीस भावणाओ पण्णत्ता - सम०२५/१ [४] हिंसादि विहामुत्र चापायावद्य दर्शनम्
હિંસાદિને વિશે આ લોક – પરલોકના અપાય – દર્શન અને અવદ્ય દર્શનની વિચારણા કરવી. [५] दुःखमेव वा
અથવા હિંસાદિને વિશે દુઃખ જ છે. એમ ભાવવું.
संवेगिणी कहा चउविवहा पण्णत्ता त' जहा इहलोग संवेगणी परलोग संवेगणी आत्त सरीर संवेगणी परसरीर संवेगणी । णिवेगणी कहा चउव्विहा पण्णत्ता त जहा इहलोगे दुचिन्ना कम्मा इहलोगे दुहफल विवाग संजुत्ता भवंति इहलोगे दुचिन्ना कम्मा परलोगे दुहफल विवाग संजुत्ता भवंति परलोगे दुचिन्ना कम्मा इहलोगे दुहफलविवाग संजुत्ता भवति परलोगे दुचिन्ना कम्मा इहलोगे दुहफलविवाग संजुत्ता भवंति - सूस्था०४उ.२.२८२/९-१०

Page #64

સપ્તમેધ્યાય:
૫૫
[६] मैत्री प्रमोद कारूण्य माध्यस्थ्यानि सत्त्व गुणाधिक
क्लिश्यमाना विनेयेषु
સર્વ જીવો સાથે મૈત્રી, ગુણાધિક પરત્વે પ્રમેહ, દુખી જી પ્રત્યે કરુણા અને મૂઢ જીવો પ્રત્યે મધ્યસ્થતા રાખવી. मित्ति भूएहि कप्पए । सूय श्रु.१अ.१५गा.३ सुप्पडियाणंदा औपसू.३८/२०-१ साणुकोस्सयाए । औप० सू.३४/५ मज्झत्थो निज्जरापेही समाहिमणुपालए 1 आचा श्रु.१अ.८गा.५ [७] जगत्काय स्वभावौ च संवेग वैराग्याथम् | સંવેગ અને વૈરાગ્યને માટે જગત સ્વભાવ અને કાય સ્વભાવની ભાવના ભાવવી.
भावणाहि य सुद्धाहि सम्म' भावेत्तु अप्पय उत्त० अ.१९गा.९४
जम्मदुक्ख जरादुक्ख अहो दुःखो हु संसारो इम्म सरीर अणिच्च असुइ असुइ संभव - उत्त अ.१९गा.१५ असासए सरिरंमी-गा.१२
एव लोए अप्पाण' -- -- -- -- तारइस्स अणुमन्नि - उत्त.अ.१९गा३३ अणिच्चे जीव लोगम्मि - उत्त०अ.१८गा.११/१२ जीवियं चेव रूव च विज्जुसंपाय चंचलम् - उत्त.अ.१८गा.१३ पूर्वार्ध
* सुत्रपाठ संबध : 24 मा पाध्ये। प्रस्तुत सूत्रनी साक्षी पुरे छे. [८] प्रमतयोगात् प्राणव्यपरोपणं हिंसा
પ્રમત્ત યોગ વડે પ્રાણનો નાશ તે હિંસા.
(1) तत्थ ण' जं ते पमत्त स'जया ते असहं जोगं पडुच्च आयारंभा परारंभा जाव णो अणारंभा - भगश.१उ.१सू.१६/२
(2) आरंभ सरंभ समारंभ - - - - आरंभ मेट उपद्रव, समारंभ मेटो परिता५ . संरंभ मेट हिसान। स ४६५. दुम्मा स्था०७. सू.५७१ अभयदेव सुरि कृत वृत्ति-आगमोदय समिति प्रकाशीत प्रत पृ.४०४
* सुत्रपाठ संबंधः प्रमत्त संयत गुलाए। पो भुनि ५ પ્રમાદયેગથી હિંસામાં પડી શકે તે પછી સામાન્ય માનવીનું શું ગજું?

Page #65

તત્ત્વાર્થ સૂત્ર ના આગમ આધાર રથાનો
[९] असदभिधानमनृतम्
असई (भिथ्या) ४थन ते असत्य छे.
अलियं ---- असञ्च सत्तण' ----- असब्भाव -- -- -- -अलियं 0 प्रश्न (आस्रवद्वार)२सू.६ [१०] अदत्तादान स्तेयं
અદત્ત ગ્રહણ તે ચેરી છે.
अदत्त' - - - - तेणिक्को 0 प्रश्न (आस्रवद्वार) ३सू.१० [११] मैथुनमब्रह्म
મૈથુન સેવન તે અબ્રહ્મ છે
अबभ्भ मेहुण' । प्रश्न [आस्रवद्वार ४सू.१४ [१२] मूर्छा परिग्रहः
મૂછ પરિગ્રહ છે.
मुच्छा परिग्गहो वृत्तो । दश अ.६गा.२१ [१३] निःशल्यो व्रती
માયા-નિયાણ-મિથ્યાત્વ શલ્ય રહિત હોય તે વતિ છે.
पडिक्कमामि तिहि सल्लेहि-माया सल्लेण नियाणसल्लेण' मिच्छादसण सल्लेण
* सूत्रपाठ संबध : २! प्रारे प्रतिभा के प्रतीनु सक्ष छे. માટે પાઠ મૂકેલ છે. [१४] अगार्यनगारश्च
प्रताना गारी (8) भगारी (साधु) मे लेहे डेय छे.
चरित्तधम्मे दुविहे पन्नत्ते त जहा-आगार चरित्त धम्मे चेब अणागारचस्ति धम्मे चेव - स्था०२उ१सू.७२ प्रारंभे [१५] अणुव्रतोऽगारी
અણુવ્રતવાળો અગારીત્રતિ છે. आगरधम्म - - - - अणुव्वयाई -- -- औपरसू.३४/७

Page #66

સતાધ્યાય
પ૭
[१६] दिग्देशानर्थदण्डविरति सामायिक पौषधोपवासेन भोग
परिभोगा तिथिसंविभाग व्रत संपन्नश्च - દિફ પરિમાણ, દેશાવકાસિક, અનર્થદંડવિરમણ, સામાયિક, પૌષધાપવાસ, ભેગપગ પરિમાણ, અને અતિથિસંવિભાગ એ વ્રતથી યુક્ત આગારી વ્રતિ હોય.
आगार घम्म दुवालसविहं आइक्खइ त जहा पंच अणुव्वयाइ तिण्णि गुणवयाई चत्तारि सिक्खावयाई
तिण्णि गुणवयाई-अणत्थदंड वेरमण दिसिव्वय, उपभोग परिभोग परिमाण । चत्तारि सिक्खा वयाइ-सामाइय देसावगासिय पोसहोववासे अतिहि संविभागे । औप० सू.३४/७श्रीवीरदेशना. [१७] मारणान्तिकी सल्लेखना जोषिता
તે વતી અતિમ સમયે સંલેખનને સેવનારે હોય.
अपच्छिमा मारण तिआ सलेहणा जूसणाराहणा । औप० सू.३४/७ [१८] शङ्का काङ्ग्रा विचिकित्साऽन्यदृष्टि प्रशंसा संस्तवाः ___सम्यग्दृष्टेरतिचाराः
શંકા-કાંક્ષા–વિચિકિત્સા અન્યદષ્ટિ પ્રશંસા અન્યદૃષ્ટિ પરિચય એ સમ્યગ્દષ્ટિના અતિચારો છે.
सम्मन्तस्स पंच अइयारा पेयाला जाणियव्वा न समायरियव्वा. त जहा संका, कंखा वितिगिच्छा, परपासंडपसंसा परपासंडसंथयो। उपा० अ१.सू.७/१ [१९] व्रत शीलेषु पञ्च पञ्च यथामक्रम्
અણુવ્રત અને શીલવ્રતના પાંચ-પાંચ અતિચારોને ક્રમશઃ કહે છે. ___ * उपादसदसांग सूत्रस्य प्रथमाध्ययने सूत्र (५) सप्तमध्ये १...१३ पर्यन्ताः व्रतातिचार वर्तन्ते [२०] बन्ध वधच्छविच्छेदाति भारारोपणान पान
બંધ, વધ, છવિ છેદ, અતિભારાપણ, અન્નપાન નિરાધાએ પાંચ હિંસાવિરમણવ્રતના અતિચારો છે.

Page #67

૫૮
તવાર્થ સૂત્ર ના આગમ આધાર સ્થાને
थूलस्स पाणाइवायवेरमणस्स समणेवासएण पंचअइयारा ----- वह बंधच्छविछेए अइभारे भत्त पाणवोच्छेए - उपा अ.१सू.७/१ [२१] मिथ्योपदेश रहस्याभ्याख्यान कूटलेख क्रियान्यासापहार
साकार मन्त्र भेदाः મિથ્યાઉપદેશ, રહસ્ય પ્રગટ કરવું, ખાટાલેખકરવા, થાપણ એળવવી, સાકારમંત્રભેદ (ચાડી) એ મૃષાવાદ વિરમણવ્રતના અતિચારે છે.
थूलग मुसावायस्स पंच अइयारा - - - - सहसा भक्खणे रहसाभक्खणे सदारमंतभेए मोसोवएसे कूडलेहकरणे य । उपा अ.१सू.७/२ [२२] स्तेनप्रयोग तदाहृतादान विरुद्ध राज्यातिकम हीनाधिक
मानोन्मान प्रतिरूपक व्यवहाराः
ચારને સહાય, તેના માલની ખરીદી, રાજ્યવિરુદ્ધ કાર્ય, તેલમાપમાં ઓછા-વત્તાપણું, વસ્તુ ભેળસેળ એ પાંચ અદત્તાદાન વિરમણવ્રતના અતિચાર છે.
थूलग अदिण्णादाणस्स पंच अइयारा ---- तेनाहड़े तक्करप्पउगे विरुद्धरज्जाइकम्मे कूडतुल्लकूऽमाणे तप्पडिरूवगववहारे । उपा०अ.१सू.७/३ [२३] परविवाह करणेत्वरपरिगृहीतापरिगृहितागमनानङ्ग क्रीडा
तीव्र कामाभिनिवेशाः પરવિવાહકરણ, ઈત્તર પરિગ્રહીતાગમન, અપરિગ્રહીતાગમન, અનંગકીડા, તીવ્રકામાભિનિવેશ એ મૈથુનવિરમણવ્રતના અતિચાર છે.
सदारसंतोषिए पंच अइयारा - - - इत्तरिय परिग्गहिया गंमणे अपरिग्गहियागमणे अणंगकीडा परविवाहकरणे कामभोएसु तिव्वाभिलासो । उपा अ.१सू.७४ [२४] क्षेत्रवास्तुहिरण्यसुवर्णधनधान्यदासीदासकुप्यप्रमाणातिक्रमाः
क्षेत्र-वास्तु, &ि२९य-सुवण, धन-धान्य, हास-हासी, प्यना પરિમાણનું અતિક્રમણ એ પાંચ પરિગ્રહ પરિમાણ વ્રતના અતિચાર છે.

Page #68

અષ્ટમેશધ્યાયઃ
५८.
इच्छा परिमाणस्स --- पञ्चअइयारा---धण धन्नपमाणाइकम्मे खेत्तवत्थुप्पमाणाइकम्मे हिरण सुवण्ण परिमाणाइक्कमे दुपयचउप्पय परिमाणाइक्कमे कुवियपमाणाइकम्मे - उपा०अ.१सू.७/५ [२५] उधिस्तियंग्व्यतिक्रम क्षेत्रवृद्धि स्मृत्यन्तर्धानानि
Sq-मधे तिथु-हिशामा नियम ७५२iत , क्षेत्रवृद्धि, વિસ્મરણ, એ પાંચ દિગૂ વિરમણ વ્રતના અતિચાર છે.
दिसिव्वयस्स पञ्च अइयारा--- उड्ढदिसि परिमाणाइक्कमे अहोदिसि परिमाणाइक्कमे तिरियदिसि परिमाणाइक्कमे खेत्तुबुढिस्स सअंतरडूढा । उत्त० अ.१सू.७/६ [२६] आनयन प्रेष्य प्रयोग शब्द रूपानुपात पुद्गल क्षेपाः
ક્ષેત્ર બહારથી વસ્તુ મંગાવવી, મેકલવી શબ્દથી બોલાવે રૂપ દેખાડી બેલાવ, પુદ્દગલ ફેકંવા એ પાંચ દેશાવકાસિક વ્રતના मतियार छ.
देशावगासियस्स - - - पञ्च अइयारा--- आणवणपयोगे पेसवणपओगे सदाणुवाए रूवाणुवाए बहियापोग्गलपक्खवे । उपा०अ.१.सू७/१० [२७] कन्दपकौकुच्यमौखर्यासमीक्ष्याधिकरणोपभोगाधि कत्वानि
કંદર્પ, કૌમુત્ર્ય, મૌખર્ય, અસમીક્ષયાધિકરણ, ઉપભેગાધિકત્વ એ પાંચ અનર્થદંડ વિરમણવ્રતાતિચાર છે.
अणट्ठाद डवेरमणस्स - - -- पंचअइयारा --- कन्दप्पे कुक्कुइए मोहरिए संजुत्ताहिगरणे उपभोग परिभोगाइरित्ते - ऊपा अ.१सू.७/८ [२८] योगदुष्प्रणिधानानादर स्मृत्यनुपस्थापनानि
કાયા–વચન કે મનનું દુપ્રણિધાન, અનાદર, વિસ્મરપણું એ પાંચ સામાયિક વ્રતાતિચાર છે.
सामाइयस्स पंचअइयारा - - - - मण्णदुप्पणिहाणे वएदुप्पणिहाणे कायदुप्पणिहाणे सामाइयरस सति अकरणयाए सामाइयरस अणवइिढयस्स करणया 1 उपा०अ.१सु.७/९

Page #69

તત્ત્વાર્થસૂત્ર ના આગમ આધારસ્થાને
[२९] अप्रत्यवेक्षिता प्रमाणितोत्सर्गादाननिक्षेप संस्तारोपक्रमणा
नादर स्मृत्यनुप स्थानानि
બરાબર ન જોયેલ પ્રમાજેલ ભૂમિએ ઉત્સ–વસ્તુ લેવી મૂકવીસંથાર કરે વ્રતને અનાદર, વિમરણ એ પૌષધપવાસ વ્રતના પાંચ અતિચાર છે.
पोसहोववासस्स- ---- पच अइयारा ---- अप्पडिलेहिय दुप्पडिलेहिय सिज्जासंथारे, अप्पमजिय दुप्पमज्जिय सिज्जासंथारे. अप्पडिलेहिय दुप्पडिलेहिय ऊचार पासवणभूमी, अप्पमन्जिय दुप्पमज्जिय ऊचार पासवणभूमी, पोसहोववासस्स सम्म अणणुपालणया ] ऊपा अ.१सू.७/११ [३०] सचित संबंद्ध संमिश्राभिषव दुष्पक्वाहाराः
સચિત્ત, સચિત્ત સંબદ્ધ, સચિત્ત સંમિશ્ર, તુછાહાર, કાચાપાકે આહાર એ પાંચ ભેગો પગ વિરમણ વ્રતાતિચાર છે.
भोणणओ पञ्च अइयारा - - - - सचित्ताहारे सचित्त पडिबद्बाहारे, उप्पउलिओसहिभक्खणया दुप्पोलिनोसहिभक्खगया तुच्छोसहिभक्षणया 1 उपा०अ.१सू.७/७ [३१] सचित निक्षेप पिधान परव्यपदेशमात्सायं कालातिक्रमाः
સચિત્ત નિક્ષેપ, સચિત્તપિધાન, પોતાની વસ્તુ પારકી કહેવી, અભિમાનથી દેવું કાલાતિક્રમ એ અતિથિસંવિભાગ વ્રતના અતિચાર છે.
अहासंविभागस्स पंच अइयारा-सचित्त निक्खेवणया सचितपेहणया कालाइक्कमदाणे परोवएसे मच्छरिया 0 उपा० अ.१सू.७/१२ [३२] जीवितमरणाशंसामित्रानुरागसुखानुबन्धनिदान करणानि
नछ!, भ२२७1, भित्रमनु२॥१, सुभानुम, निया એ પાંચ સંખનાના અતિચાર છે.
अपच्छिम मारणंतियसलेहणा झूसणाराहणाए पंच अइयारा --- इहलोगासंसप्पओगे परलोगासंसप्पओगे जीवियासंसप्पओगे मरणासंसप्पओगे कामभोगासंसप्पओगे - उपा.अ.१सू.७/१३

Page #70

અષ્ટમેશધ્યાયઃ
[] નુષાર્થે સ્થાતિ નમ્
અનુગ્રહ બુદ્ધિએ પિતાની વસ્તુને ત્યાગ તે દાન.
समणोवासए णं तहारूव समणं वा जाव पडिलाभेमाणे तहारूवस्स समणस्स वा माहणस्सवा समाहि उप्पाएति समाहिकारएणं तमेव समाहि પરિઝમ | મારુ.કા.સુ.૨૬૪૪
સંવધ શ્રી ભગવતી સૂત્રમાં જણાવ્યાનુસાર જે શ્રમણપાસક શ્રમણ કે શ્રાવકને આહારાદિથી પડિલાલે છે તે તેવા શ્રમણ કે શ્રાવકને સમાધિ ઉત્પન્ન કરાવે છે. આ સમાધિ શ્રમણોપાસકને પિતાને પણ સમાધિ પ્રાપ્ત કરાવે છે. જે સ્ત્રનો ચસ્ય શબ્દ આગળ જોડી દઈએ તે આવો જ સુંદર અર્થે મેળ થઈ જશે. પોતાના ઉપકારને માટેનો ત્યાગ તે દાન.
આગમમાં તે દાન અને તેનું ફળ બંને કહી દીધા. [38] વિધિથવા પાત્ર વિશે પ્રારંદિરો:
વિધિ, દ્રવ્ય, દાતાર, અને પાત્રની વિશેષતાએ તે દાનની વિશેષતા હોય છે.
दब सुद्धेग दायगसुद्धेण तवस्सि विसुद्धेण तिकरण सुद्धेण पडिगाह મુળ તિવિ તિવાળ સુદ્ધાં કાળા --- [સંસારે પરિણ ---- પંર તિરૂં પદમૂયારૂ] | મારઝૂ.૧૪૨/૭
MOM इति सप्तमोऽध्याय TTA

Page #71

તત્વાર્થસૂત્ર ના આગમ આધાર સ્થાને
म अष्टमोऽध्यायः [१] मिथ्यादर्शनाविरति प्रमाद कषाय योगा बन्ध हेतवः
मिथ्याशन, २५१२ति, प्रमाद, ४ाय, यो॥ मयना हेतु। छे.
पंच आसवदारा पण्णत्ता. त' जहा मिच्छत्तौं अविरई पमाया कसाया जोगा - सम०५/४ [२] सकषायवाजीवः कर्मणो योग्यान्पुद्गलानादने
કષાયવાળે જીવ કમને ચગ્ય પુદગલે ગ્રહણ કરે છે. [३] स बन्धः
જીવ વડે પુદ્ગલનું જે ગ્રહણ તે બંધ.
(1) दोहि ठाणेहि पावकम्मा बंधति त जहा रागेण य दोसेण य - स्था०२उ.४सू.९६/२
(2) दोहि ठाणेहि पावकम्मा बंधति. रागेण य दोसेण य । रागे दुविहे ---- माया य लोभेय । दोसे दुविहे पण्णत्ते, कोहे य माणेय - प्रज्ञा०प.२३उ.१सू.२९०/१ [४] प्रकृति स्थित्यनुभाव प्रदेशास्तद्विधयः
પ્રકૃતિ સ્થિત રસ અને પ્રદેશ ચાર ભેદે બંધ છે.
चउब्बिहे बन्धे पण्णत्ते, त' जहा पगइबन्वे ठिइबन्धे अणुभावबन्धे पएसबन्धे - सम०४/५ [५] आयो ज्ञानदर्शनावरण वेदनीय मोहनीयायु नाम गोत्रान्तरायाः
પહેલે પ્રકૃતિ બંધ જ્ઞાનાવરણ, દશનાવરણ, વેદનીય, મેહનીય, मायु, नाम गोत्र, मा8 ले छे.
अदु कम्मपगडीओ पण्णत्ताओ, त' जहा णाणावरणिज्ज' वेदणिज्जं मोहणिज्ज आउय नाम गोय' अंतराइयं । प्रज्ञा०५.२३३.१सू.२८८ [६] पञ्चनवद्व्यष्टाविंशति चतुद्धिचात्वारिंशद्विपञ्चमेदा यथाक्रमम्
ते 18 प्रति म भनु में पाय, न१, मे, महावीस, यार,

Page #72

અષ્ટમેશ ધ્યાયઃ
में तालीश, मे अने आई लेहे छे.
5 आगम सूत्र पाठ अग्रीम अष्टसूत्रेषु वर्तते
[७] मत्यादीनाम्
મતી વગેરે પાંચ જ્ઞાનને આવરક મતીજ્ઞાનાવરણીય આદિ પાંચ ભેદ જ્ઞાનાવરણીય છે.
पञ्चविणाणावरणिज्जे कम्मे पण्णत्ते, त जहा आभिणिबोहियणाणावरणिज्जे सुयणाणावरणिज्जे ओहिणाणावर णिज्जे मणपज्जवणाणावरणिज्जे केवलणाणावरणिज्जे स्था०५उ. ३सू. ४६४
૬૩
[८] चक्षुरचक्षुरधि केवलानां निद्रा निद्रानिद्रा प्रचला प्रचला प्रचला स्त्यानगृद्धिवेदनीयानि च
ચક્ષુદ'નાવરણ, અચક્ષુદશનાવરણુ, અવધિ દર્શનાવરણુ, કેવળ દેશ નાવરણ, નિદ્રાનિદ્રા, પ્રચલા, પ્રચાપ્રચલા, થિણુદ્ધિએ નવ દ નાવણના ભેદો છે.
णवविधे दर्शनावरणिज्जे कम्मे पण्णत्ते, त जहा निद्दा निद्दानिद्दा पयला पयलापयला थीणगिद्धी चक्खुदंसणावर अचक्खुदंसणावरणे अवधिसणावरणें केवलदंसणावरणे स्था० ९सू. ६६८
[९] सदसद्वेद्ये
શાતા—અશાતા એમ બે ભેદ્દે વેદનીય ક્રમ છે. साया वेदणिज्जे असायावेदणिज्जे प्रज्ञा०प. २३. उ२सू.२९३/६ [१०] दर्शन चारित्र मोहनीय कपाय नोकषाय वेदनीयाख्यास्त्रि द्वि षोडश नव भेदाः सम्यक्त्व मिथ्यात्व तदुभयानि कषायनो कषाया वनन्तानुबन्ध्य प्रत्याख्यान प्रत्याख्याना वरण संज्वलन विकल्पाश्वकेशः क्रोधमानमाया लोभाः हास्यरत्यरति शोक भय जुयुप्सा स्त्रीपुंनपुंसक वेदाः દશ નમેાહનીય, ચારિમાત્રહનીય, તેમાં દર્શન માહનીયના ત્રણભેદ સમ્યકત્વ મેાહનીય, મિથ્યાત્વ માહનીય, મિશ્રમેાહનીય, ચારિત્ર હનીચના બે ભેદ કષાય નાકષાય, કષાયના ચારભેદ–અન તાનુ ધી—

Page #73

તત્વાર્થસૂત્ર ના આગમ આધાર સ્થાને
અપ્રત્યાખ્યાની–પ્રત્યાખ્યાની–સંજવલન. તે ચારેના પણ ચાર-ચારભેદકેધ માન માયા લેભ, નેકષાયના નવભેદ હાસ્ય રતિ અરતિ શેક ભય દુર્ગછા સ્ત્રીવેદ પુરુષવેદ નપુંસકવેદ.
गोयमा ! दुविहे (मोहणिज्जे) पण्णत्ते त' जहा सण मोहणिजे य चरित्त मोहणिज्जे य दसणमोहणिज्जेण' - - -तिविहे पण्णत्ते त जहा सम्मत्त वेदणिज्जे. मिच्छत्तवेदणिज्जे सम्मामिच्छ तवेयणिज्जे---- चरित्त मोहणिज्जे---- दुविहे पण्णत्ते त जहा कसाय वेदणिज्जे नोकसाय वेदणिज्जे. कसाय वेदणिज्जे सोलसविधे पण्णत्ते. त* जहा अणताणुबंधी कोहे अणं माणे अणं माया अणं लोभे, अपञ्चक्खाणे कोहे एव' माणे माया लोभे, पञ्चकखागावरणे कोहे एवं माणे माया लोभे, संजलण कोहे एवं माणे माया लोभे. नोकसाय वेयणिज्जे ----णव विधे पण्णत्ते त जहा इत्थीवेयणिज्जे पुरिसवे० नपु'सग वे० हासे रती अरती भए सोगे दुगु छा ।। प्रज्ञा प.२३ऊ.२.सू.२९३/९ ---- १३ पर्यन्ताः [११] नारक तैयग्योन मानुष दैवानि
આયુકર્મચાર ભેદે નારક-તિર્યંચ મનુષ્ય-દેવ
आउएणं भंते ! कम्मे कइविहे ? गोयमा ! चउविहे पण्णत्ते, त' जहा णेरइयाउए तिरियआउए मनुस्साऊए देवाउए प्रज्ञा प.२३ऊ.२सू.२९३/१४ [१२] गतिजातिशरीराङ्गोपाङ्गनिर्माणबन्धनसङ्घात संस्थान
संहनन स्पर्श रस गन्ध वर्णानुपूर्व्य गुरुलघूपधातपराघातातपो द्योतोच्छ्वास विहायोगतयः प्रत्येकशरीर त्रस सुभग सुस्वर
शुभ सूक्ष्म पर्याप्त स्थिरादेय यशांसि सेतराणि तीर्थ कृत्वं च
गति, जति, शरीर, Allin, निर्मा, मधन, सघात, सस्थान, सधया, २५श, २स, ध, वर्ष, मानुषी', गुरुधु, ઉપઘાત, પરાઘાત, આતપ, ઉદ્યોત, ઉરછુવાસ, વિહાગતિ, પ્રત્યેક शरी२, ३स, सोलाग्य, सुस्वर, शुभ, सूक्ष्म, पर्यास्त, स्थिर, माय, यश (प्रतिपक्षी मात्) साधारण, स्था१२, हुलग, दु:स्व२, शुभ, બાદર, અપર્યાપ્ત, અસિથર, અનાદેય, અપશય અને તીર્થકરત્વ એ ૪૨ ભેદ નામ કર્મના છે.

Page #74

मटीऽध्यायः
૬૫
-
णामेणंभंते कम्मे कतिविहे पण्णत्ते ? गोयमा बायालीसतिविहे पण्णत्ते, त' जहा गतिनामे , जाति नामे, सरीरणामे, सरीरोवंगणामे सरीर बंधणणामे, सरीरसंघयणनाने, संघायणणामे, संठाणणामे, वण्णणामे, गंधणामे, रसणामे, फासणामे, अगुरुलघुगामे, ऊपघायणामे, पराघायणामे, आणुपुव्वीणामे, ऊस्सासणामे, आयवणामे, ऊज्जोयणामे, विहाय गतिणाने, तसणामे थावरणामे, सुहुमनामे बादरणामे, पज्जत्तणामे, अपज्जत्तणामे, साहारणसरीरणामे पत्तेयसरीरणामे, थिरणामे अथिरणामे, सुभगामे, असुभणामे, सुभगणामे, दुभगणामे, सूसरनामे, दूसरनामे, आदेज्जनामे अणादेज्जनामे जसेोकित्तिणामे अजसोकित्तिगामे, णिम्माणणामे तित्थगरणामे प्रज्ञा०प.२३ऊ.२सू.२९३/ १५ एव सम०४२/५ [१३] उच्चैनीचश्च
ગેત્રમના બે ભેદ ઉચગોત્ર નીચગેત્ર __ गोए ण' भंते ! कम्मे कइविहे पण्णत्ते ? गोयमा दुविहे पण्णते, त' जहा ऊञ्चागोए य नीयागोए य । प्रज्ञा०प.२३ऊ.२सू.२९३/३० [१४] दानादिनाम्
हना-तराय, सामा-तराय, नागा-तराय, उपा -तराय भने વીર્યાન્તરાય એ પાંચ ભેદે અંતરાય કર્મ છે.
अंतराए ण' भते कम्मे कतिविधे पण्णत्ते ? गोयमा ! पंचविधे पण्णत्ते त' जहा दाणंतराइए. लाभंतराइए भोगंतराइए ऊवभोगंतराइए वीरियंतराइए - प्रज्ञा०प.२३ऊ.२सू.२९३/३२ १५] आदितस्तिसृणामन्तरायस्य च त्रिंशत्सागरोपम कोटी
कोट्यः परा स्थितिः જ્ઞાનાવરણ, દર્શનાવરણ, વેદનીય અને અંતરાય કમની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ૩૦ કડાકોડી સાગરેપમની છે.
ऊदही सरिस नामाण तीसई कोडाकोडीओ ऊक्कोसिया ठिई होइ --- आवरणिज्जाण दुण्हंपि वेयाणिज्जे तहेव य अन्तराए य कम्मम्मि ---ऊत्त अ.३३गा.१९,२०

Page #75

६६
તત્વાર્થસૂત્રના આગમ આધાર સ્થાને
[१६] सप्तति मेहिनीयस्य
મેહનીયમની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ૭૦ કેડીકેડી સાગરોપમ છે. उदही सरिसनामाण, सत्तरि' कोडाकोडीओ
मोहणिजस्स उक्कोसा - उत्त अ.३३.गा.२१. [१७] नाम गोत्रयोविंशतिः
નામ કર્મ અને ગેત્રમની વિશ કેડાછેડી સાગરોપમ સ્થિતિ છે. ऊदही सरिसनामाणा वीसई कोडाकोडीओ
नाम गोत्ताण उक्कोसा ऊत्त अ.३३गा.२३ [१८] त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाएयोयुष्कस्य
આયુષ્કર્મની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ૩૩ સાગરોપમ છે. तेत्तीस सागरोवमा उक्कोसेण वियाहिया
ठिइ उ आऊकम्मस्स - उत्त अ.३३गा.२२ [१९] अपरा द्वादश मुहूर्ता वेदनीयस्य
વેદનીય કર્મની જધન્ય સ્થિતિ બાર મુહૂર્ત છે.
सात्ता वेदणिज्जस्य ----- जहन्नेण बारसमुहूत्ता " प्रज्ञा० प.२३ उ.२सू.२९४/३ [२०] नाम गोत्रयोरष्टौ
નામ કમ—ગેત્રમની જઘન્ય સ્થિતિ આઠ મુહૂર્ત છે.
जसकित्ति नामाएणं पुच्छा--- जहण्णेण अठ्ठमुहुत्ता । प्रज्ञा प.२३उ.२सू.२९४/४७
उच्चगोयस्सपुच्छा-- - - जहण्णण अठुमुहुत्ता 0 प्रज्ञाप.२३ उ.२सू.२९४/५० [२१] शेषाणामन्तर्मुहूर्तम्
બાકીના-જ્ઞાનાવરણ, દર્શનાવરણ, મેહનીય, આયુ અને અંતરાય કર્મની સ્થિતિ અતિમુહૂર્ત છે.
अन्तोमुहुत्त जहन्निया उत्त अ.२३गा.१९-२१-२२.

Page #76

અષ્ટાધ્યાયઃ
44
[२२] विपाकोऽनुभावः
भना वि५४नु ३१, तो २४५ सागव से छे. [२३] स यथानाम
તે (રસબંધ) ગતિ જાતિ વગેરે નામ પ્રમાણે ભગવાય. * सूत्र २१-२२ --- संयुक्त पाठः
सुक्कड दुक्कडाणं कम्माण' फल विवागे - सम० विपाक श्रुत वर्णने सू.१४६/१ एव सव्वेसि चैव कम्माण 0 उत्त अ.३३गा.१७
* सूत्र पाठ सबध : मया भनि। अनुमा ते ते ना ३६ विधा छ. [२४] ततश्च निर्जरा
તે અનુભાવથી નિર્જરા થાય છે.
उदीरिताः वेदिताश्च निजीर्णाः भगश.१२.१सू.११ [२५] नाम प्रत्ययाः सर्वतो योग विशेषात् सूक्ष्मैक क्षेत्रावगाढ
स्थिताः सर्वात्म प्रदेशेष्वनन्तानन्त प्रदेशाः । નામકર્મને લીધે સર્વ આત્મ પ્રદેશે કરીને મન વગેરેના વ્યાપારથી સૂકમ, તેમજ એક પ્રદેશને અવગ્રાહીને રહેલા, સ્થિર રહેલા, અનંતાનંત પ્રદેશવાળા કર્મ પુદગલે સર્વ બાજુથી બંધાય છે.
सव्वेसि' चेव कम्माण' पएसगमणन्तर्ग गण्ठिय सत्ताईय' अन्तो सिद्धाण आऊय सव्य जीवाण कम्मं तु संगहे छदिसागय' सव्वेसु वि पएसेसु सव्व सव्वेण बद्धग उत्त०अ.३३गा.१७-१८
* सूत्रपाठ संवध : ५।8ने अाधारे ४ी शाय: मथा भनी પ્રકૃતિના અનંતાનંત કર્મ પુદગલોના પ્રદેશ છે. જે આત્માનાં સમસ્ત પ્રદેશમાં સૂમ તથા એક ક્ષેત્રને આશ્રીને સ્થિર છે. [२६] सवेद्यसम्यक्त्वहास्यरतिपुरुषवेदशुभायुर्नामगोत्राणि पुण्यम् ___सातावहनीय, सत्व, ७।२५, २ति, ५२५३४, शुभमायु, शुभनाम भ शुभगात्र ते पुष्य छे.

Page #77

તત્વાર્થસૂત્રના આગમ આધાર સ્થાને
० एगे पुण्णे | स्था०१सू.१६ अभयदेवसूरिजी कृत वृत्तौ [आगमोदय समिति प्रकाशीत प्रते १६ पृष्ठे] निम्नोक्त पाठः वर्तते
एगेपुण्णे, पुण शुभे, पुणति शुभी करोति - - - - पुण्ण शुभकम" ---- साय उच्चागोयनर तिरि देवाउ ---मणुयदुग' देवदुग पंचेदिय जाति तणुपणग---- तसाइ दसग ---- यावत् तित्थयरेण सहिया बायाल' पुण्णपगईओ ----
- इति अष्टमोऽध्यायः -

Page #78

નવમેદવ્યાયઃ
व नवमोऽध्यायः [१] आस्रव निरोधः संवरः
આઅવને નિરોધ કરવો તે સંવર છે. (1) निरुद्धासवे संवरो । उत्त अ.२९सू.११
(2) संवरः आस्लव निरोध इति अर्थः । स्था०१ऊ.१सू.१४ श्री अभयदेव सूरिकृत वृत्तौ, आगमोदय समिति प्रकाशीत प्रते पृष्ठ१८. [२] स गुप्ति समिति धर्मानुप्रेक्षा परीषहजय चारित्रः
તે સંવર ગુપ્તિ, સમિતિ, યતિધર્મ, અનુપ્રેક્ષા, પરિષહ જ્ય અને यारित्र १ थाय छे. ___ एगे संवरे । स्था० १उ.१सू.१४-तस्य श्री अभयदेवसूरि कृत वृत्तौ पाठः
" स च समिति गुप्ति धर्मानुप्रेक्षा परिषह चारित्र रुप क्रमेण पञ्च त्रि दश द्वादश द्वाविशति पश्चभेदः" [३] तपसा निर्जरा च તપ વડે નિર્જરા અને સર્વર થાય છે. एव तु संजयस्सावि पावकम्म निरासवे
भवकोडि संचियं कम्मा तवसा निजरिज्जइ। उत्त अ.३०गा.६ [४] सम्यग्योग निग्रहो गुप्तिः
સમ્યગ્ન પ્રકારે ગને નિગ્રહ કરે તે ગુપ્તિ છે. गुत्ती नियत्तणे वुत्ता असुभत्थेसु सव्वसो । उत्त०अ.२४गा.२६
* सूत्रपाठ स'बध : "सभ्य प्र४२" ने. २४ मही' 48म ""शुस પ્રયોજનોથી” કહ્યું તે માત્ર એક જ વાતને રજૂ કરવાની જુદી પદ્ધતિ છે. [५] ईर्याभाषेषणाऽऽदान निक्षेपोत्सर्गाः समितयः
ध्या, भाषा, मेपणा, माहाननि५, Sरस मे पाय समिति छ.
(1) पञ्च समिईओ पण्णत्ता, त' जहा ईरियासमिई भासासमिई एसणासमिई आयाणभंडमत्तनिक्खेवणा समिई उच्चारपासवगखेल सिघाणजल्ल पारिठ्ठावणिया समिई । उम०५

Page #79

તત્વાર્થ સૂત્રના આગમ આધાર સ્થાને
__ (2) ईयाभासेसणादाणे उच्चारे समिई इय - उत्त अ.२४गा.२ [६] उत्तमः क्षमा मार्दवाव शौच सत्य संयम तपस्त्यागाकिंचन्य
ब्रह्मचर्याणि धर्मः
क्षमा, नम्रता, स२ता, शौय, सत्य, सयम, त५, निलता, નિષ્પરિગ્રહતા અને બ્રહ્મચર્ય એ દશ પ્રકારે યતિધર્મ છે.
दसविहे समणधम्मे पण्णत्ते त जहा-खंती मुत्ती अज्जवे मद्दवे लाधवे सच्चे संजमे तवे चियाए बंभचेरवासे - सम०१० [७] अनित्या शरण संसारकत्वान्यत्वाशुचित्वानव संवर निर्जरा
लोक बोधिदुर्लभ धर्मस्वाख्यात तत्वानुचिन्तमनुप्रेक्षाः
भनित्य, २२, ससा२, ४१, सन्याय, अशुयित्व, આશ્રવ, સંવર, નિર્જરા, લેકસ્વરૂપ, બાધિ દુર્લભ અને ધર્મસ્વાખ્યાત. એમ બાર પ્રકારે અનુપ્રેક્ષા છે.
यारमान - सत्व, मनित्य, अश, ससार
० चतारि अणुप्पेहाओ पन्नत्ता त जहा एगाणुप्पेहा अणिच्चाणुप्पेहा असरणाणुप्पेहा संसाराणुप्पेहा । स्था०४उ.१सू.२४५/११
मन्यत्व- अन्ने खलु णाति संजोगा अन्ना अहमसि ।। सूत्र० श्रु.२अ.१सू.१३/९-१०
० शुयित्व इम' सरीर अणिच्च असुइ असुइ संभव असासयवासमिण दुक्खकेसाण मायण 0 उत्त० अ.१९गा.१२
० मासव अवायाणुप्पेहा - स्था०४उ.१सू.२४७/१३
० स१२ जा उ अस्साविणी नावा न सा पारस्स गामिणि जा निस्सावाणी नावा सा उ पारस्स गाममिणि उत्त० अ.२३गा.७१ [આ શ્લોકનો અર્થ છે જે હોડીમાં છિદ્ર હોય તે નદી પાર કરી, શકતા નથી જે હેડીમાં છિદ્ર ન હોય તે નદી પાર કરી શકે છે. તે રીતે છિદ્ર રૂપ નવા કર્મોને આવતું રોકવા (સંવર) થી આત્મા રૂપી હડી સંસાર સમુદ્ર પાર કરી શકે છે].
निश णिज्जरे ।। स्था.१सू०१६ वृत्ति वी. al लोगे - स्था. १ सू. ५ वृत्ति नेवी.

Page #80

નવમેધ્યાયઃ
-
माधि gele - संबुज्झह कि न बुझह, संबोही खलु पेज्ज दुल्लहा. णो हूवणमंतिराइओ, नो सुलभ पुणरावि जीविय सूत्र श्रु.१ अ.२ उ.१गा.१
यमस्वायत- उत्तमधम्मसुई हु दुल्लहा उत्त० अ.१०गा.१८ [८] मोर्गाच्यवन निर्जराथें परिषोढव्याः परीषहाः ।
મોક્ષમાર્ગમાં સ્થિત રહેવા અને નિર્જરાને માટે પરિષહ સહન કરવા. .. • नो विनिहन्नेज्जा - ऊत्त अ.२गा.१ प्रारंभे
० परिस्सहोवसग्गे सम्म सहिज्जा ---- सम्म सहमाणस्स ---- णिज्जरा कज्जति D स्था०५उ.१सू.४०९/१-४-५
___* सूत्रपाठ संबध : न विनिहनेज्जा अर्थात् पा७ टनडी મતલબ માર્ગમાં સ્થિર રહેવું. [९] क्षुत्पिपासा शीतोष्ण देश मशक नोग्न्यारति स्त्री चर्या
निषद्या शय्याऽऽक्रोश वध याचनाऽलाभ रोग तृणस्पर्श मल सत्कार पुरस्कार प्रज्ञाऽज्ञान दर्शनानि
क्षुधा, पिपासा, शीत, Sue, ४२ मश, नान्य, मति, बीयर्या, निषधा, शय्या, माश, १५, यायना मसाल, ग, तृष३५श, मत. સત્કાર, પ્રજ્ઞા, અજ્ઞાન સમ્યવ એ બાવીસ પરિસહ છે.
बावीस परिसहा पण्णत्ता, त जहा दिगि'छा परीसहे गिवासापरीसहे सीतपरीसहे उसिणपरीसहे दंसमसगपरीसहे अचलपरीसहे अरइपरीसहे इत्थीपरीसहे चरीआपरीसहे निसीहियापरीसहे सिज्जापरीसहे अक्कोसपरीसहे वहपरीसहे जायणापरीसहे अलाभपरीसहे रोगपरीसहे तणफासपरीसहे जल्लपरीसहे सक्कार परीसहे पण्णापरीसहे अण्णण परीसहे दंसणपरीसहे । सम० २२ एव' 0 उत्त अ.२गा.१ [१०] सूक्ष्म संपराय छद्मस्थ वीतरागयोश्चतुर्दश
સૂમસં૫રાય અને છદ્મસ્થ વીતરાગને–ચૌદ પરીસહ હેાય છે. सराग छउमत्थरस कति परिसहा पण्णत्ता ? गोयमा ! चोद्दस परीसहा पण्णत्ता - भगश. ८उ.८सू.३४३/११

Page #81

७२
[११] एकादश जिने
(તેરમે ગુઠાણું) કેવળી જિનને અગ્યાર પસિહ હાય.
सजोगि भवत्थ केवलस्स कति परिसहा पण्णत्ता गोयमा ! एक्कारस परिसहा पण्णत्ता भग०श. ८उ. ८सू. ३४३/१३
[१२] बादर साम्पराय सर्वे
તત્ત્વાર્થ સૂત્રના આગમ આધાર સ્થાના
બાદર સ‘પરાય ચારિત્રે ખાવીસે પરિસહી હોય છે.
सत्तविह बंधगस्स ण भंते कति परिसहा पण्णत्ता गोयमा ! बावीस परिसहा पण्णत्ता अविह बंधगस्स अपि बावीसं परिसहा भग०श. ८उ. ८सू. ३४३/९-१०
[१३] ज्ञानावरणे प्रज्ञाऽज्ञाने
-
જ્ઞાનાવરણના ઉદયે પ્રજ્ઞા અને
અજ્ઞાન બે પિરસહા હાય.
नाणा वरणिज्जे ण भरते ! कम्मे कति परिसहा समोयरंति । गोयमा ! दो परिसहा समोरंति त जहा पन्ना परिसहे अनाण परिसहे य भग० श.८उ.८सू.३४३/४
[१४] दर्शन मोहान्तराययोर दर्शनाला भौ
દન મેાહાવરણ અને અંતરાય કના ઉદયે અદન અને અલાભ પરીસહ હાય છે.
दस मोहणिज्जेण भरते कन्मे कति परीसहा समोयरंति ? गोयमा ! एगे दस परीस समोयरइ । भग०श. ८उ. ८सू. ३४३/६
अंतराइए णं भते कम्मे कति परीसहा समोयर ति ? गोयमा एगे अलाभपरीस हे समोर भग०श. ८उ. ८सू. ३४३/८
[१५] चारित्रमोहेनाग्न्यारतित्री निषद्याऽऽक्रोशय । चना सत्कारपुरस्काराः चारित्र भोडना उध्ये नान्य, अरति, स्त्री, निषद्या, आडोश, ચાચના અને સત્કાર પુરસ્કાર એ સાત પરીસહે। હાય.

चास्ति मोहणिज्जे णं भंते! कम्मे कति परीसहा पण्णत्ता ? गोयमा ! सत्त परीसहा समोयरति

Page #82

નવમેધ્યાયઃ
७3
-
-
-
अरति अचेल इत्थी निसीहिया जायणा य अक्कोसे
सकारपुरकारे चरित मोहंमि सते ते . भग०श.८३.८सू.३४३/७ [१६] वेदनीये शेषाः
વેદનીયના ઉદયે બાકીના [અગીયાર) પરીસો હોય.
वेयणिज्जे णं भंते ! कम्मे कति परीसहा समोयरंति ? गोयमा ! एक्कारस परीसहा समोयरइ
पंचेव आणुपुव्वी चरिया सेज्जा वहे य रोगे य
तणाफास जल्लमेव य एक्कारस वेदणिज्जंमि । भग०श.८उ.८सू.३४३/५ [१७] एकादयो भाज्या युगपदेकोनविंशतेः
એક વ્યક્તિને આશ્રીને એકી સાથે એકથી ઓગણસ પરીસહ હેય.
वीस पुण वेदेइ, जंसमय' सीय परिसह वेदेइ णो त समय उसिण परिसह वेदेइ. ज' समय' उसिण परिसह वंदेइ णो त समय सीय परीसह वेदेइ ज समय चरिया परीसह वेदेइ णो त समय निसिहिया परीसह वेदेइ, जौं समय निसीहिया परीसह वेदेइ णो त समय चरिया परीसह वेदेइ ------ ज' समय' चरिया परीसह वेदेइ णो त समय सेज्जा परिसह वेदेइ, ज' समय सेज्जा परीसह वेदेइ णो त समय चरिया परीसह वेदेइ । भगश.८३.८सू.३४३/९-११
* सूत्रपाठ सबध : भागममा ४ साथे वीस परीसह गए। छे. પ્રસ્તુત સૂત્ર ૧૯ પરીસ ગણાવે છે. તે ચર્યા નિષદ્યા શય્યાને આશ્રીને છે. કેમકે તે ત્રણમાંથી એકને સંભવ જ એક સમયે ગણાય. [१८] सामायिक छेदोपस्थाप्य परिहारविशुद्धि सूक्ष्मसंपराय ___ यथाख्यातानि चारित्रम्
સામાયિક, છેદે સ્થાપ્ય, પરિહારવિશુદ્ધિ, સૂમ સંપાય, યથાવાત એ પાંચ ભેદે સંયમ છે.
सामाइयत्थ पढम' छेदोवट्ठावण भवे बीय'
परिहार विसुद्धीय' सुहुम तह संपराय च अकसायमहक्खाय' छउमत्थस्स जिणस्स वा एव चयरित्तकरं चारित्त होई आहिय उत्त० अ.२८गा.३२-३३

Page #83

७४
તત્ત્વાર્થસૂત્રના આગમ આધાર સ્થાને
-
-
[१९] अनशनावमौदर्य वृत्ति परिसंख्यान रसपरित्याग विविक्त
शय्यासन कायक्लेशा बाह्यंतपः અનશન, અવમૌદર્ય, વૃત્તિ પસિંખ્યાન, રસત્યાગ, વિવિક્ત શચ્યા અને આસન, કાયલેશ એ છ બાહ્ય તપ છે. ____ बाहिरए तवे छबिहे पण्णत्ते-त' जहा अणसण उणोदरिया भिक्खायरिया य रसपरिचाओ, कायकिलेसो पउिसलीणया बज्झो (तवो होइ) - भगश.१५उ.७सू.८०२/१ [२०] प्रायश्चित विनय वैयावृत्य स्वाध्याय व्युत्सर्ग ध्यानान्युत्तरम्
પ્રાયશ્ચિત, વિનય, વૈયાવચ્ચ, સ્વાધ્યાય, વ્યુત્સર્ગ ધ્યાન એ અભ્યતર તપના છ ભેદ છે.
अमितरए तवे छब्धिहे पण्णत्ते, तं जहा पायच्छित' विणओ वेयावच्च तहेव सज्झाओ झाण विउसग्गो । भग०श.२५उ.सू.८०२/२ [२१] नव चतुर्दश पञ्च द्वि मेदं यथाक्रम प्रारध्यानात् ।
અત્યંત૨ તપના પ્રાયશ્ચિત વગેરે પ્રથમ પાંચના પેટભેદ અનુકમે નવ ચાર દશ પાંચ અને બે છે.
5 आगम पाठः अग्रीम सूत्रेषु वर्तते [२२] आलोचन प्रतिक्रमण तदुभय विवेक व्युत्सर्ग तपस्छेद ___ परिहारोपस्थापनानि
सालोयना, प्रतिमा, ते मने, विवे४, व्युत्स तप, पर्यायછેદ, પરિહાર, ઉપસ્થાપના એ નવ પ્રાયશ્ચિત તપના ભેદ છે. __णवविधे पायच्छिते पण्णत्ते, त' जहा आलोयणारिहे पडिक्कमणारिहे तदुभयारिहे विवेगारिहे विउस्सगारिहे तवारिहे छेदारिहे मूलारिहे अणवट्ठप्पारिहे - स्था०९सू.६८८ [२३] ज्ञानदर्शनचारित्रोपचाराः
જ્ઞાનવિનય દર્શનવિનય ચારિત્રવિનય ઉપચારવિનય એમ ચાર, ભેદ વિનય છે.

Page #84

નવમેધ્યાયઃ
૭૫
__विणए सत्तविहे पण्णत्ते, णाणविणए, दसणविणए चरित्तविणए मणविणए वइविणए कायविणए लोगोवयारविणए । भग०श.२५उ.७सू.८०२/२३ [२४] आचार्योपाध्यायतपस्विशैक्षग्लानगणकुलसङ्घसाधुसमनोज्ञानाम् ___मायाय, उपाध्याय, तपस्वी, शक्ष, शान, , , संध साधु, અને સમને એ દશની વૈયાવચ્ચ કરવી.
वेयावच्चे दसविहे पण्णत्ते-आयरियवेआवच्चे उवज्झायवेआवच्चे सेहवेआवच्चे गिलाणवेआवच्चे तवस्सिवेआवच्चे थेरवेआवच्चे साहम्मिवेआवच्चे कुलवेआवच्चे गणवेआवच्चे संघ वेआवच्चे - भग०श.२५ उ.७सू.८०२/३९ [२५] वाचना पृच्छनानुप्रेक्षाम्नाय धर्मोपदेशाः
वायना, २७ना, अनुप्रेक्षा, मानाय (५२।पतन) धर्भापदेशः એ પાંચ પ્રકારે સ્વાધ્યાય જાણુ.
सज्झाए पंचविहे पण्णत्ते, त जहा वायणा. पडिपुच्छणा परिअट्टणा अणुप्पेहा धम्मकहा - भग०श.२५उ.५सू.८०२/४० [२६] बाह्याभ्यन्तरोपध्योः
વ્યુત્સર્ગના બે ભેદ બાહ્ય ઉપધિ અને અભ્યતર ઉપધિને ત્યાગ.
विउस्सग्गे दुविहे पण्णत्ते त' जहा दव्य विउस्सग्गे य भाव विउस्सग्गे य - भग०श.२५उ.सू.८०४ [२७] उत्तम संहननस्यैकाग्नचिन्ता निरोधो ध्यानम्
ઉત્તમ સંહનનવાળા અને એકાગ્રપણે ચિંતાને રાધ તે ધ્યાન. [२८] आमुहूर्तात
તે ધ્યાન એક મુહૂર્ત પર્યત રહે છે.
(1) केवतियं काल अवट्ठिय पारिणामे होज्जा ? गोयमा जहन्नेणं एकं समय उक्कोसेणं अन्तमुहुत्त भगश.२५उ.६सू.७७०/८ एव २० ___ (2) अंतोमुहुत्तमित्त चित्तावत्थाणमेग वत्थुम्मि
छउमस्थाणंझाण जोग निरोहो जिणाणंतु स्था०४उ.१सू.२४७/१ तस्य अभयदेवसूरिजी कृत वृतौ पृ. १८७ लोक ? आगमोदय समिति प्रकाशीत प्रते.

Page #85

તત્વાર્થસૂત્રના આગમ આધાર સ્થાને,
[२९] आर्त रौद्र धर्मशुक्लानि
ધ્યાનના ચારભેદ આ રોદ્ર ધર્મ અને શુકલ
चत्तारिझाणा पण्णत्ता त जहा अट्टेझाणे. रोद्देझाणे. धम्मेझाणे सुक्केझाणे । भग०श.२५उ.७सू.८०३/१ [३०] परे मोक्ष हेतुः
છેવટના બે ધ્યાન મેક્ષના હેતુ છે. झाएज्जा सुसमाहिए धम्मसुकाई झाणाहिं । उत्त०अ.३०गा.३५
* सूत्रपाठसबध : सुसमाधिने माटे यम भने शु४८१ ध्यान ध्यावा ચિગ્ય છે. અર્થાત્ મેક્ષનું કારણ હોવાથી આ બે ધ્યાન જ ધ્યાન છે. [३१] आर्तममनोज्ञानां सम्प्रयोगे तद्विप्रयोगाय स्मृति समन्वाहारः - અનિષ્ટ વસ્તુને યોગ થતાં તેના વિયેગની ચિંતા કરવી તે मात ध्यान छे..
अट्टे झाणे चउविहे पण्णत्ते, तं जहा अमणुन्न संपयोग संपउत्ते तस्स 'विप्पयोग सति समन्नागए यावि भवइ । भगश.२५उ.७सू.८०३/१-१ [३२] वेदनायाश्च
વેદના પ્રાપ્ત થયે તે નિવારવાની ચિંતા આતધ્યાન છે.
आयंक सपओग संपउत्ते तस्स विप्पओग सति समण्णागए यावि भवति । भग०श.२५उ.७सू.८०३/१-३
* सूत्रपाठ सबध : आय क स पओग-मर्थात् "g: ४४ ५७." [३३] विपरीतं मनोज्ञानाम्
મનોજ્ઞ વિષયનો વિયોગ થયે છતે તેની પ્રાપ્તિને માટે ચિંતા કરવી તે આર્તધ્યાન છે.
___ मणुन संपओग संपउत्ते तस्स अविप्पओग सति समण्णागते याती भवति । भग०श.२५उ.७सू.८०३/१-२ . [३४] निदान च
નિયાણ કરવું તે પણ આર્તધ્યાન છે.

Page #86

તવમેાધ્યાયઃ
परिजुसित कामभोग संपओग संपत्ते तस्स अविप्पओग सति समण्णा-गते यावि भवइ [ भग०श. २५७.७सू. ८०
૮૦૨૧-૪
* સૂત્રપાન સ ંવધ : અનુભવેલા કે ભાગવેલા કામલે ગાના અવિયાગ માટે ચિંતા [ તે પુન: જન્મમાં પ્રાપ્ત થવાની વિચારણા તે નિદાન છે.]
99
[३५] तदविरत देशविरत प्रमत्त संयतानाम्
'
તે આત ધ્યાન અવિરત, દેર્શાવતા અને પ્રમત્ત સયતાને હાય છે.. अरुण वज्जिता झापज्जा सुसमाहिये उत्त० अ. ३०गा. ३५
* સૂત્રપાઠ સવ...ધ: આ પાઠ સ્પષ્ટપણે સૂત્ર સાથે સુસ'ગત નથી. પણ અથથી બેસે છે. કેમકે પાઢના અથ છે—આત્ત રૌદ્ર છેડીને ઉત્તમ સમાધિને માટે ધ્યાન કરે.” ઉત્તમ સમાધિની પ્રાપ્તિ સાતમા ગુઠાણાથી છે. માટે તે પૂર્વે જ આર્ત્ત-રૌદ્રધ્યાન હાય.
[૨૬] હિંમાઽસ્તૃત તૈય વિષય સંરક્ષમ્યો રૌદ્રવિત દેવિતો:
હિંસા, અસત્ય, ચારી, વિષય સંરક્ષણને માટે સ’કલ્પ=વિકલ્પ તે રૌદ્રધ્યાન છે, જે અવિરત અને દેશિવતિને હાય છે.
(1) रोज्झाणे चव्विहे पण्णत्ते, त जहा - हिंसाणुबंधी मोसाणुवंधी तेयाणुवंधी सारक्खणाणुबंधी भग०श. २५३. ७. ८०३/२
(2) શાળાળ ચ યુયં તદ્દા ને મિવ્ યગ્નદ્ નિય’[] ૩૪૦૪,૩૧, ૬
“ સૂત્રપાત્ર સબંધ : ચાર ભેદે રૌદ્રધ્યાન જણાવી, ઉત્તરાધ્યયનમાં કહ્યું કે સાધુએ તે ધ્યાનના નિત્ય ત્યાગ કરે છે. અર્થાત્ત અે જીણુ ઠાણે રહેલા એવા સાધુની પૂર્વના પાંચ ગુણઠાણા સુધીજ તે ધ્યાન હાય અને તેથી દેશિવરિત સુધી તે ધ્યાન છે.
[૨૭] ત્રાજ્ઞાડવાય વિવા. સંસ્થાન વિષયાય ધમમપ્રમત્ત તૈયતત્ત્વ
આજ્ઞાવિચય, અપાય વિચય વિપાક વિચય સંસ્થાન વિચયને અથ વિચારણા તે ધર્મ ધ્યાન. તે અપ્રમત્ત સયતને હાય.
[૨૮] ૩પરાન્ત શાળ પાયોથ
ઉપશાન્ત અને ક્ષીણુ કષાય ગુઠાણા વાળાને ધમ ધ્યાન હેાય છે.

Page #87

તત્વાર્થસૂત્રના આગમ આધારસ્થાને
(1) धम्मे झाणे चउब्विहे पण्णत्ते, त जहा आणाविजए अवायविजए विवागविजए संठाणविजए । भग०श.२५उ.७सू.८०३/३
(2) झाएज्जा सुसमाहिए । उत्त अ.३०गा.३५
* सूत्रपाठ सबध : माडी ५४मा यम ध्यानना यारावीन સુસમાધિને માટે ધ્યાવા જોઈએ તેમ કહી દીધું–ઉત્તમ સમાધિની પ્રાપ્તિ સાતમ ગુણઠાણુથી હાય માટે આ ધ્યાન બહુલતાએ અપ્રમત્ત સંયમીને જ સમજવું.
વળી ઉપશાન્ત અને ક્ષીણકષાય ૧૧મું-૧૨મું ગુણઠાણું છે માટે તે પણ ૭ મા પછી જ આવશે તે સ્પષ્ટ છે. [३९] शुक्ले चाये | શુકલધ્યાનના પ્રથમ બે ભેદ ઉપશાન્ત અને ક્ષીણ કષાય ગુણहए। पाजाने छेय छे.
. सुहुमसंपराय सराग चरित्तारिया य बायर संपराय सराग चरित्तारिया य -- - -- उपसंतकसाय वीयराय चरित्तारिया य खीणकसाय वीयराय चरित्तारिया च - प्रज्ञा०५.१सू.३७/२७
० सुक्के झाणे चउठिवहे ---- पुहुत्त वियक्के सवियारी ---- एगंत वियक्के अवियारी ---- सुहुम किरिए अनियट्टि---- समोच्छिन्न किरिए अप्पडिवाइ भग०श.२५उ.सू.८०३/४
___ * सूप्रपाठ सबध : प्रथम पाम शान्त अने क्षीण ४षाय वाणा આર્યોને ઉલ્લેખ છે. બીજા પાઠમાં શુકલ દયાનના ભેદોના નામ છે. તે સિવાય સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ મેળવી શકાયો નથી. [४०] परे केवलिनः
શુકલધ્યાનના છેલ્લા બે ભેદ કેવળીને જ હોય છે.
० सुक्केझाणे चउव्विहे --- पुहुत्त वियक्के---- एगंत वियक्के ---- सुहुम किरिए अनियट्टि समोच्छिन्न किरिए अपड्डिवाई । भग श.२५उ.७सू.८०३/४
० सजोगि केवलि खीण कषाय वीयराय चरित्तारिया य अजोगि केवलि खींग कसायवीयराय चरितारिया य प्रज्ञाप.१सू.३७ चारित्रायविषय

Page #88

નવમેધ્યાય
० झाणेण' उत्तमेण सुक्केण अप्पमत्तो ---- गच्छय मोक्ख परं पद भग०श.९उ.३३सू.३८५
* सूत्रपाठस'बध : त्ररे पानी सयुत पय विद्यारीये तो alse રીતે પ્રસ્તુત સૂત્રને પાઠ પ્રાપ્ત થઈ જશે સંપૂર્ણ સંવાદી પાઠ નથી મળ્યું. [४१] पृथक्त्वैकत्ववितर्क सूक्ष्म क्रियाऽप्रतिपाति व्युपरत क्रिया निवृतीनि
शु४६ ध्यान यार ४-५४त्व वित, ४र५ वित, सूक्ष्मક્રિયા અપ્રતિપાતી વ્યુપરત ક્રિયા નિવૃત્તિ.
सुक्केझाणे चउम्विहे पण्णत्ते, त' जहा पुहुत्तवितक्के सविचारि एगत्तवितक्के अवियारि सुहुमकिरिते अणियट्टि समुच्छिन्नकिरिए अप्पडिवाती - भग०श.२५उ.७सू.८०३/४ [४२] तत्त्र्येक काययोगायोगानाम्
તે શુકલધ્યાન ત્રણ ગવાળાને, ત્રણમાંથી એક યોગવાળાને કાગવાળાને અને અાગીને અનુક્રમે હોય છે. .
• अथ शुक्लमाह - - - मनःप्रभृतिनां योगानाः स्था०४उ.१सू. २४७/१ तस्य अभयदेवसूरिकृत् वृत्तौ अयम्पाठमस्ति-आगमोदय समिति प्रकाशीत प्रते पृष्ठ १९०
० निर्वाणगमण काले केवलिनो निरुद्ध मनोवाग्योगस्याई निरुद्ध काययोगस्यैतद् [शुक्लध्यान] 0 स्था०४उ.१सू.२४७/१ तस्य अभयदेवसूरि कृत वृत्तौ प्रत पृ.१९१
० शैलेषीकरण' निरुद्ध योगत्वेन यस्मिंस्तत्तथा - - - - झाण --- सुक्क । स्था०४३.१सू.२४७/१ तस्य अभयदेवसूरि कृत वृत्तौ प्रत पृष्ठ १९१ [४३] एकाश्रये सवितर्के पूर्वे
પૂર્વના બે શુકલધ્યાન એક દ્રવ્યાશ્રયી પૃથક્રજ્વવિતર્ક સહિત હોય છે.
पुव्वगय सुयालंबणमेगत्त वियक्कमवियारं 1 स्था.४उ.१सू.२४७/१ अभय देवसूरिजी कृत् वृत्तौ आगमोदय समिति प्रकाशीत प्रते पृ. १९० [४४] अविचारं द्वितीयम्
બીજુ શુકલ ધ્યાન વિચાર રહિત હોય છે.

Page #89

તત્વાર્થસૂત્રના આગમ આધાર સ્થાને
nuardan
अवियारमत्थ वंजण जोगंतरओ तयं बीइय सुक्क स्था.४३.१सू.२४७/ १ तस्य अभय देव सूरिजी कृत्त वृत्तौ अयम् पाठमस्ति आ०स० प्रत्तेपृ.१९० [४५] वितर्कः श्रुतम्
યથાયોગ્ય શ્રુતજ્ઞાન તે વિતક જાણવું.
एक द्रव्याश्रितानामुत्पादादि पर्यायेण भेदेन पृथुत्वेन वा विस्तीर्णभावेनेत्यन्ये वितर्क : पूर्वगत श्रुतालम्बनः । स्था४उ.१सू.२४७/१ तस्य अभय देवसूरिजी कृत् वृत्तौ - --आगामोदय समिति प्रते.पृ.१९० [४६] विचारोऽर्थव्यञ्जन योग संक्वान्तिः
मर्थ-व्य---योगनु सभए त वियार.
अर्थाद् व्यञ्जने व्यञ्जनादर्थे तथा मनःप्रभृतीनां योगानामन्यतर स्मादन्यतरस्मिन्न --- विचारः । स्था०४उ.१सू २४७/१ तस्य अभय. देवसूरिजी कृत् वृत्तौ अयमपाठमस्ति आगमोदय समिति प्रते पृ.१९० [४७] सम्यग्दृष्टि श्रावक विरतानन्त वियोजक दर्शन मोह
क्षपकोपशमकोपशान्त मोहक्षपक क्षीग मोह जिनाः
क्रमशोऽसंख्येयगुण निर्जराः સમ્યદષ્ટિ, શ્રાવક, વિરત, અનન્તાનુબધિને નાશ કરનાર, દર્શનમેહ ક્ષપક, મેહ ઉપશમક, ઉપશાંત મેહ, ક્ષીણ કરતા મેહ ક્ષીણ મેહક અને કેવળી એમ ઉત્તરોત્તર એકએકથી અસંખ્ય ગુણ અધિક નિશ કરવાવાળા છે.
कम्मविसोहिमग्गण' पडुच्च चउदस जीवट्ठाणा पण्णत्ता, त' जहा ------ अविरयसम्मदिछि विरयाविरए पमत्तसंजए अप्पमत्तसंजए निअट्टीबायरे अनियट्टिबायरे सुहुमसंपराए उवसामए वा खवए वा उवसंतमोहे खींणमोहे सजोगीकेवली अयोगीकेबली सम०१४/५
* सूत्रपाठ सबध : सूत्रारे १० गुणा! ह्या . मागम पा8 ૧૪ને છે. તેમાં પ્રથમ ૩ ગુણઠાણ અને અગિકેવળી ચાર ભેદ સૂત્રમાં ગણેલ નથી તે સિવાય કઈ તાત્વિક તફાવત નથી.

Page #90

નવમાડધ્યાયઃ
[ ४८ ] पुलाक बकुल कुशील निर्ग्रन्थ स्नातका निर्ग्रन्थाः
પુલાક, ખકુશ, કુશીલ, નિગ્રંથ અને સ્નાતક એ પાંચ પ્રકારે निर्भय (साधु) होय छे.
पञ्च णियंठा पन्नत्ता, तं जहा पुलाए बउसे कुसीले जियंठे सिणाए भग०श.२५उ,६सू,७५१/१
[ ४९] संयमश्रुत प्रतिसेवना तीर्थं लिङ्ग लेश्योपपाद स्थान विकल्पतः साध्याः
पांथ निर्थ थे। सौंयम, श्रुत, प्रतिसेवना, तीर्थ झिंग बेश्या, ઉપપાત અને સ્થાન એ વિા વડે સાધ્ય છે.
૮૧
लेसा
पडिसेवणा णाणे तिथे लिङ्ग-खेत्ते काल गइ सजम भग०श. २५उ. ६सू.७५१ प्रारंभे
* सूत्रपाठ सबंध : महीं स्थानाना मात्र नाम छे ते हरेउनी सुरहर विचारणा भगवती सूत्र शतक २५ उदेश ६ भां हरायेसी ४ छे ले डे ત્યાં કુલ ૩૬ પ્રકારે વિચારણા છે. જેમાં અહીં આઠ વિÑા સૂત્રકારે
सीधा छे.
इति नवमोऽध्यायः
664 666

666 666

Page #91

८२
તત્ત્વાર્થસૂત્રના આગમ આધાર સ્થાને
दशमोऽध्यायः [१] मोहक्षयाज्ज्ञानदर्शनावरणान्तराय क्षयाच केवलम्
મેહનીય ક્ષય થતા જ્ઞાન-દર્શનાવરણને અને અંતરાય કર્મને ક્ષય થતા કેવળજ્ઞાન થાય છે.
(1) खीणमोहम्स ण' अरहओ ततो कम्मंसा जुगव' खिज्जति त जहा-नाणावरणिज्ज' सणावरणिज्ज अंतराइय। स्था० ३उ.४सू.२६६
(2) तप्पढमयाए जहाणुपुबीए अढवीसइविह' मोहणिज्ज' कम्म उग्घाएइ, पञ्चविह नापावरणिज्ज' नवविह दंसणावरणिज्ज', पंचविह अन्तराइय, एए तिन्नि वि कम्मसे जुगव' खवेइ - उत्त०२९सू.७९
* सूत्रपाठ सबध : मनमा शत छेले १७ ज्ञान थाय छ ते વાત સમજી લેવી. [२] बन्ध हेत्वभाव निर्जराभ्याम्
બંધના હેતુને અભાવ અને બાંધેલા કર્મોની નિર્જરાથી કેવળજ્ઞાન થાય છે. [३] कृत्स्नकर्मक्षयो मोक्षः
કરેલા કમને ક્ષય તે મિક્ષ કહેવાય.
अणगारे समुच्छिन्न किरियं अनियट्टिसुक्कज्झाण झियायमाणे वेयणिज्ज आउयं नामं गोतं च एए चत्तारि कम्मसे जुगवं खवेइ---- अकम्मयंजणति ---- अकम्मथए जीवे सीज्झति । उत्त अ.२९सू.७२ ___* सूत्रपाठ सबध : मा पाइने। सार सेवा यात्रा शुस ध्यानना છેલ્લા બે પાયામાં વતંતે મુનિ વેદનીય-આયુ–નામ-શેત્રને ક્ષય કરે છે. અકર્મને ઉત્પન કરે છે અને સિદ્ધ થાય છે. અર્થાત્ સર્વકર્મને ક્ષય કરે છે. બંધના હેતુને અભાવ થાય છે અને પૂર્વકર્મો નિર્જરે છે [४] औपशमिकादि भव्यत्वाभावाचान्यत्र केवल सम्यक्त्व ज्ञान
दर्शन सिद्धत्वेभ्यः પશમિક આદિ ભાવ અને ભવ્યત્વને અભાવ થવાથી મોક્ષ

Page #92

દશમાડધ્યાયઃ
थाय. प्रेम क्षायि४ (डेवण) सभ्यत्व, देवजज्ञान- देवजदृर्शन-सिद्धत्व આ ક્ષાયિક ભાવ સિદ્ધોને નિરતર હેાય છે.
खीण णाणावरणे खीण मोहणिज्जे - खीण आउए
• णाणदंसणधरे खीण वेयणिज्जे
खोण नामे - खीण गोए - खीण अंतराए अनु सू. १२६ / १४
मुत्ते
2
• नोभव सिद्धिए नोअभवसिद्धिए
---

८३
खीण दंसणावरणे
प्रज्ञा०प. ३८
* सूत्रपाठ सब'ध : अनुयोग द्वार सूत्र उथन मुल्य ज्ञानावरणाहिनी ક્ષય થતા તે તે ક્ષાયિક ગુણા પ્રગટે છે. જેમકે કેવળજ્ઞાન-કેવળદેશન વગેરે તે સમયે અન્ય કેાઈ ઔપશમિક ભાવ રહી શકે જ નહી. તે વાત સ્પષ્ટ છે. વળી તે સમયે ભવ્યત્વ અભવ્યત્વ પણ રહેતા નથી તેમ ઉપર પ્રજ્ઞાપનામાં જણાવ્યું છે.
सिद्धे बुद्धे
[५] तदनन्तरमूर्ध्व गच्छत्या लोकान्तात्
સકલ ૪ ક્ષય થતા જીવ ઊંચે લેાકાન્ત સુધી જાય છે. (1) अणुपुवेणं अठुकम्मपगडीओ खवेत्ता गगणतल मुप्पइत्ता उप्पि लोयग्गपतिट्ठाणा भवन्ति ज्ञाता० अ. ६ तुंबक सू. ६८
( 2 ) ज्ञाता० अ. ५ शैलक सू. ६२/६भां पशु आयो पाउ छे. [६] पूर्वप्रयोगादसङ्गत्वाद् बन्धच्छेदात्तथा गति परिर्माोणाच्च तद्गतिः
પૂર્વના પ્રયાગ થકી, અસગપણા થકી, મધ છેદ થકી અને સિદ્ધની ગતિના સ્વભાવ તેવા હેાવાથી તે મુક્ત જીવાની ગતિ થાય છે.

अस्थिणं भंते! अकम्मस्स गती पन्नायति ? हंता अत्थि कहन्नं भंते ! अकम्मस्स गती पन्नायति ? गोयमा निस्स गयाए निरंगणयाए गतिपरिणामेणं बंधणछेयणयाए निरंघणयाए पुब्वपयोगेणं अकम्मस्स गती पन्नता । कहन्नं भंते ! निस्स गयाए निरंगणयाए गइपरिणामेण बंधणछेयणयाए निरंघणयाए पुत्रप्पओगेणं अकमस्स गती पन्नायति ? से जहानामए केइ पुरिसे सुक्क तुंब' निच्छिड्डु निरुत्रहय आणुपुव्वीए परिकम्मेमाणे दभेहि य कुसेहिय वेढे अहि मट्ठियालेवेर्हि लिपइ उन्हे दलयति भूर्ति सुक्क' समाणं अत्थाहमतारमपोरसियंति उदगंसि पक्खिवेज्जा से नूण' गोयमा !

Page #93

૮૪
તત્ત્વાર્થસૂત્રના આગમ આધાર સ્થાના
से तुंबे सि अह' मरियालेवेण गुरुयत्ताए भारुयत्ताए गुरुसंभारि यत्ताए सलिलतलमति वइत्ता अहे धरणितलपइट्ठाणे भवइ ? हंता भवइ अहे ण' से तुंबे अह' मट्ठिया लेवेण परिक्खएण' धरणितलमतिवइत्ता उप्पि' सलिलतलपइट्ठाणे भवइ हंता भवइ, एव खलु गोयमा ! निस्संगयाए निरंगणयाए गइ ર્વાળામેળ અધમ સારૂં પન્નાતિ] મા૦ા.૩,૪ સૂ.૨૬/-૨-૩
[७] क्षेत्र काल गति लिङ्ग तीर्थं चारित्र प्रत्येक बुद्ध बोधित
ज्ञानावगाहनान्तर सङ्ख्याल्प बहुत्वतः साध्याः
(૧) ક્ષેત્ર (૨) કાળ (૩) ગતિ (૪) લિ`ગ (૫) તીર્થ (૬) ચારિત્ર (૭) પ્રત્યેક યુદ્ધ (૮) બુદ્ધ એધિત (૯) જ્ઞાન (૧૦) અવગાહના (૧૧) અંતર (૧૨) સ`ખ્યા (૧૩) અલ્પ બહુત્વ આ તેર અનુચેાગ વડે સિદ્ધની વિચારણા કરવી.
આ તેમાં ક્રમ ૧, ૨, ૩, ૪, ૫, ૬, ૯, ૧૧, ૧૩ ના પાઠ खेते काल गइ लिंग तित्थे चरित णाणें अंतरे अप्पाबहुय भग० ર૧૩.૬સૂ.બ્o/૨૨, ૨૨, ૬૨,૨, ૮, ૯, ૭, ૨૦, ૨૬ [ભગવતીજીમાં સુદરતમ ચર્ચા છે,]
ઉ
* ક્રમ-૭ અને ૮ ના આગમ પાઠ
पत्तेयबुद्ध सिद्धा बुद्धबोहिय सिद्धा नंदि० सू. १४/६-७केवलज्ञानाधिकार: * ક્રમ ૧૦ ના આગમપાઠ
सिद्धाणोगाहणा उत्त० अ. ३६गा. ६२ एवं ६५
.
* ક્રમ-૧૨ ના આગમપાઠ
સત્યા સિદ્ધને આશ્રીને આ શબ્દની સુંદર ચર્ચા ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર લચ્ચચત્ત ૨૬ ની ગાથા ૧૨ થી ૧૮ માં આપેલી છે.]
૮૯ રૂતિ શમોઽધ્યાયઃ
તત્ત્વાર્થ સૂત્રના આગમ આધાર સ્થાને સ’શાધન કાર્ય પૂર્ણ

966 666

Page #94

પરિશિષ્ટ-૧
અધ્યાય
२
૩
४
૫
७
ረ
પરિશિષ્ટ : ૧
શ્વેતામ્બર દિગમ્બર આમ્નાય સૂત્ર સખ્યાભેદ
૯
૧૦
સૂત્રસંખ્યા
વે દિગ’૦

૩૫
પર
૧૮
૫૩
૪૪
૨૬
૩૪
૨૬
૪૯
७
૩૩
૫૩
૩૯
૪૨
૪૨
२७
૩૯
૨૬
४७
૩૪૪ ૩૫૭

સૂત્રવૃદ્ધિ
વે દિગં
-
૧૧
'
'
। " ।
૮૫
૧૭
-
1 -
૨૧
ev |
'
′′ ।
દ્વિગ ખર આમ્નાયુમાં ૩૦ સૂત્રો વધારે છે.
શ્વેતામ્બર આમ્નાયમાં ૧૭ સૂત્રો વધારે છે.
] એ રીતે શ્વેતામ્બર પર પરા કરતાં દિગ`ખર પર પરામાં કુલ ૧૩ સૂત્રોની સખ્યા વધારે છે.
૩૦

Page #95

તત્ત્વાર્થસૂત્રના આગમ આધાર સ્થાને
પરિશિષ્ટ : ૨ દિગંબર–આનાય સુત્રના આગમ પાઠે શ્વેતામ્બર દિગમ્બર માન્ય એવા આ તવાર્થ સૂત્રમાં બને પરંપરાના સૂત્રોની તુલના કરતા કેટલાંક તફાવતે જોવા મળેલ છે.
[૧] સૂત્રોની સંખ્યામાં વધઘટ [૨] સૂત્રોમાં પ્રગટ થતે માન્યતા ભેદ [૩] માત્ર શાબ્દિક ફેરફાર [૪] શબ્દની ગોઠવણીમાં કમને ફેરફાર
આ પ્રકારે તફાવત હોવા છતાં તેમાંના ઘણું સૂત્રોના પાઠ શ્વેતામ્બર પરંપરા માન્ય જૈન આગમ ગ્રન્થમાં ઉપલબ્ધ થયા છે. આવા ઉપલબ્ધ સાક્ષી પાઠની યાદી–દિગંબરીય તત્ત્વાર્થ સૂત્રના સૂત્રક સાથે રજૂ કરી છે.
[૧] જે સૂત્ર કેવળ દિગબર પરંપરામાં છે અને વેતામ્બર પરંપરામાં નથી, તેવા સૂત્રોના ઉપલબ્ધ પાઠ
કુલ ૩૪ સૂત્રો સ્પષ્ટ પણે વધારાના જણાવ્યા છે તે સૂત્ર તથા તેના ઉપલબ્ધ પાઠની અહીં નોંધ લીધી છે. તેમજ કૌસમાં અધ્યાય તથા સૂત્ર કમ પણ આપ્યા છે. આ સૂત્ર ક્રમ દિગંબરીય પરંપરા મુજબના લખેલ છે. [2–૪૮] તૈકપિ
તેજસ શરીર પણ ઋદ્ધિથી થાય છે.
तिहिं ठाणेहिं समणे जिग्गंथे संखित्तविउल तेउलेस्से भवति, तं जहा आयावणताते खंतिखमाते अपाणगेणं तवो कम्मेणं । स्था० ३उ.३सू.१८२/११ [2–પ૨] શેષાાિ :
બાકીના છ ત્રણે વેદવાળા હોય છે. गब्भवक्कंतिय मणुस्सा पंचिंदियतिरिया य तिवेया ।। सम०सू.१५६/३-४ [3-१२] हेमार्जुन तपनीय वैडूर्यरजत हेममयाः
હિમવાન પર્વત સુવર્ણમય, મહાહિમવાનું સફેદ ચાંદી જેવો, નિષધ પર્વત તપનીય સુવર્ણને, નીલવંત પર્વત વૈદુર્ય રત્નને નીલ, રૂકમી પર્વત રજતને સફેદ વર્ણવાળે, શિખરી સુવર્ણ પીત વણીય છે.

Page #96

પરિશિષ્ટ-૨
८७
चुलहिमवंते जंबूद्दीवे ---- सव्वकणगामए अच्छे सण्हे तहेव जाव पडिरूचे । ० महाहिमवंते णाम ----- सव्वरय । ० निसहे णामं --- सव्वतपणिज्झमए । ० णीलवंते णामं --- सव्ववेरूलिआमए । ० रूप्पिणाम--- सव्वरूपामए । • सिहरीणामं --- सव्वरयणामए
- जंबू० वक्ष.४सू.७२-७९-८३-११०-१११-११२ [3-१३] मणि विचित्रपार्श उपरि मूले च तुल्य विस्ताराः
તે પર્વતેના પડખાં વિવિધ પ્રકારના મણિથી ચિત્રિત છે. તે ઉપર-નીચે મધ્યમાં સમાન વિસ્તારવાળા છે.
(1) बहुसमतुल्ला अविसेसमणाणत्ता अन्नमन्नं णाति वठति आयाम विक्खंभ उव्वेह सठाण परिणाहेण स्था०२उ.३सू.८७
__ (2) उमओ पांसि दोहिं पउमवरवेइआहि दोहि अ वणखण्डेहिं संपरिक्खत्ते । जम्बू० वक्ष.४सू.७२ [3-१४] पद्म महापद्म तिगिंछ केसरि महापुण्डरिक पुण्डरिका
हृदास्तेषामुपरि તે છે એ પર્વત ઉપર પત્ર, મહાપ, તિગિંછ, કેસરી, મહાપુણ્ડરિક અને પુણ્ડરિક દૂહ છે.
जंबूद्दीवे छ महदहा पण्णत्ता, त जहा-पउमदहे महापउमड़हे तिगिच्छद्दहे केसरिदहे पोंडरीयद्दहे महापोंडरीयदहे । स्था० ६सू.५२४ [3-१५] प्रथमो योजन सहस्रायामस्त दर्द्ध विष्कम्भो हृदः
તેમાંનું પહેલું પવહ પૂર્વ-પશ્ચિમ એક હજાર એજન લાંબુ અને ઉત્તર-દક્ષિણ પ૦૦ જન પહેલું છે. [3-१६] दशयोजनावगाहः
તે પદ્મદ્રહ ૧૦ એજન ઊંડે છે.
पउमद्दहे णाम दहे पण्णत्ते पाईणपडिणायए उदीणदाहिण विच्छिण्णे इक्कं जोयणसहस्स आयामेण पञ्च जोअणसयाई दस जोअणाई उव्येहेणं अच्छे ।। जम्बू. पद्महृदाधिकारे सू.७२

Page #97

८८
તવાર્થસૂત્રના આગમ આધાર સ્થાને
दो जोअगाइभग दस जोगी
___
[3-१७] तन्मध्ये योजनं पुष्करम्
તે પવક્રહની વચ્ચે એક યોજન લાંબુ-પહેલું કમળ છે.
तस्स पउमद्दहस्स बहुमज्झदेसभाए एत्थ मह एगे पउमे पण्णत्ते। जोअण आयामविक्खंभेण अद्ध जोअण बाहल्लेण --- जम्बू०सू.७३ [3-१८] तद्विगुण द्विगुगा हृदाः पुष्कराणि च
આ પ્રથમ પ્રહ અને કમળ કરતા પછી પછીના કહે અને કમળો साने गुण। छे. .
० --- महापउमदहे णाम णहे पण्णत्ते, दोजोअण सहस्साई आयामेण एग जोअगसहस्स' विक्खं भेग दस जोअगाहिं उव्वेहेण अच्छे - - - पउमप्पमाण' दो जोअणाई --- जम्बूसू.८० महाहिमवन्ताधिकार
० तिगिछि दहे णाम दहे पण्णत्ते - - - चत्तारि जोअण सहरसाई आयामेण दो जोअण सहस्साई विक्खंभेण दस जोअण सहस्साई ---- पउमप्पमाण चत्तारि जोअणाइ जम्बू० सू.८३ षड् ह्रदाधिकारे ! [3-१९] तन्निवासिन्यो देव्यः श्री ही ध्रुतिकीति बुद्धि लक्ष्म्यः
पल्योपमस्थितितयः ससनानिक परित्पकाः તે છ કમળમાં વસતી દેવી શ્રી, હી, ધતિ, કીતિ, બુદ્ધિ અને લક્ષમી છે. તેમની આયુ પલ્યોપમની હોય છે. તેઓ સામાનિક તથા પારિષદ દેવ સાથે રહે છે.
तत्थ ण छ देवयाओ महड्ढियाओ जाव पलिओवमट्रिठतीताओ परिवसंति । त जहा सिरि हिरि धिरि कित्ति बुद्धि लच्छी । स्था.६सू.५२४ [3-२०] गंगा सिन्धु रोहिद्रोहितास्या हरिद्धरिकांता सीता सीतोदा नारीनरकान्ता सुवर्ण रूप्य कूला रक्तारक्तोदाः सरितस्तन्मध्यगाः
તે સાત ક્ષેત્રોમાં ક્રમશઃ બે-બેની જડ રૂપે આ ચૌદ નદીઓ છે. गा-सिधु, २डिता-हितस्या, रित-रिशान्ता, सीता-सीतोहा, नारी-२६-ता, सूपा सा-३च्या , २४-२४ता . [3-२१] द्वयोर्योः पूर्वाः पूर्वगाः એ સાત યુગલમાં પહેલી સાત નદી પૂર્વે વહેતી પૂર્વ સમુદ્ર મળે છે.

Page #98

પરિશિષ્ટ-૨
[3-२२] शेषास्त्वपरगाः
બાકીની સાત નદી પશ્ચિમ તરફ જતી પશ્ચિમમાં મળે છે.
जंबूद्दीवे सत्त महानदीओ पुरस्थाभिमुहीओ लवण समुई समुप्पेति, तं जहा-गङ्गा रोहिता हिरी सीता णरकता सुवण्णकुला रत्ता । जंबूद्दीवे सत्त महानदीओ पञ्चत्वाभिमुहीओ लवण समुदं समुप्पे ति, तं जहा सिंधू रोहितंसा हरिकंता सीतोदा णारीकता रूप्पकूला रतवती स्था०७सू.५५५ [3-२३] चतुर्दशनदी सहस्र परिवृता गङ्गा सिन्ध्वादयो नद्यः
ગંગા સિંધુ વગેરે નદી ૧૪૦૦૦ નદીને પરિવાર સહિત છે.
चन्तारि महाणईओ पण्णत्ता तं जहा गङ्गा सिंधू रत्ता रत्तवई। तत्थ णं एगमेगा महाणई चउद्दसहिं सलिलसहस्सेहिं समग्गा पुरस्थिम पञ्चस्थिमं णं लवण समुदं समुप्पेइ 0 जम्बू०वक्ष०६सू.१२५ [3-२४] भरतः षविंशतिपञ्च योजन शतविस्तारः षट् चैकान
विंशति भागा योजनस्य ભરતક્ષેત્ર ઉત્તર દક્ષિણ પરદોજન તથા ૬ ભાંગ્યા ૧૯ જન છે.
जंबूद्दीवे दीवे भरहे णाम वासे ---- जंबूद्दीव दीवण उयसय भागे पंच छव्वीसे जोअणसए छच्च एगूणवीसइभाए जोअणस्स विक्खंभेणं । जम्बू.वक्ष.१सू.१० [3-२५] तद्विगुण विस्तारा वर्षधर वर्षा विदेहान्ताः | ભરત ક્ષેત્રની આગળ વિદેહ સુધીના પર્વત અને ક્ષેત્ર બમણું વિસ્તાર વાળા છે.
जम्बूद्दीपपण्णत्तीए वासावासहराण' महाविदेहपेरंत विउण विउण वित्थारेण वपिओ। परंतु उत्तसुत्त। जम्बू० वक्ष १सू.११ [3-२६] उत्तरा दक्षिण तुल्याः
વિદેહની પૂર્વ અને પશ્ચિમના ક્ષેત્ર-પર્વત આદિને વિસ્તાર સમાન છે.
जंबूमंदरस्स पव्वयस्स य उत्तर दाहिणे ण दो वासहरपव्वया बहु समतुल्ला अविसेसमणाणत्ता अन्नमन्न णातिवट्टति आयाम विक्खंभुच्चतो

Page #99

તત્ત્વાર્થ સૂત્રના આગમ આધાર સ્થાને
व्वेहरांठाण परिणाहेण जहा त चुल्लु हिमवंते चेव सिहरिच्चेव, एवमहाहिमवंते चेव रूपिच्चेव, एव णिसढे चेव णीलवंते चेव । स्था०२ उ.२सू.८७ [3-२७] भरतैरावतयोवृद्धिहासो षट्समयाभ्यामुत्सर्पिण्यवसर्पिणीभ्याम्
ભરત અને ઐરાવત ક્ષેત્રમાં ઉત્સપિણું–અવસર્પિણીના છ–છ કાળ છે. જેમાં પ્રાણીઓના આયુ–કાય વગેરે વધતા ઘટતા રહે છે. [3-२८] ताभ्यामपरा भूमियोऽवस्थिताः
ભરત-ઐરાવત સિવાયના અન્ય ક્ષેત્રોમાં કાળચક્રની હાનિ વૃદ્ધિ નથી.
(1) जंबूहीवे दीवे दोसु कुरासु मणुआसया सुसमसुसममुत्तमिड्ढेि पत्ता पञ्चणुभवमाणा विहरंति तं जहा देव कुराए उत्तरकुराए चेव ।।
जबूद्दीवे दीवे दोसु वासेसु मणुयासया सुसममुत्तमिड्ढिं पत्ता पचणुब्भवमाणा विहरंति तं जहा हरिवासे चेव रम्यग्वासे चेव ।
ज बूद्दीवे दीवे दोसु वासेसु मणुयासया सुसमदुसममुत्तममिड्ढिं पत्ता पञ्चणुब्भवमाणा विहरंति तं जहा हेमवए चेव एरन्नवए चेव ।
जबूदीवे दीवे दोसु खित्तेसु मणुयासया दुसम सुसममुत्तममिड्ढिं पत्ता पञ्चणुभबमाणा विहरंति तं जहा पुवविदेहे चेव अवरविदेहे चेव ।
जंबूद्दीवे दीवे दोसु वासेसु मणुआ छव्विहंपि काल पञ्चणुभवमाणा विहरंति त जहा भरहे चेव एरव चेव । । स्था०२सू.८९
(2) जंबूद्दीवे मंदरस्स पव्वस्स पुरच्छिम पञ्चस्थिमेणविणेवत्थि ओसप्पिणी नेवस्थि उस्सप्पिणी अवट्ठिए ण तत्थ काले पन्नत्ते ।। भग० श.५उ. १सू.१७८ [3-२९] एकद्वित्रिपल्योपमस्थितयोहैमवतकहारिवर्षक देव कुरवकाः
હૈમવત્ત ક્ષેત્રના મનુષ્યની આયુ એક પાપમ, હરિ વર્ષ વાળાની બે પલ્યોપમ અને દેવકુરુવાળાની ત્રણ પલ્યોપમ હોય છે. [3-३०] तथोत्तराः
સૂત્રઃ ૨૯ માં કહ્યા મુજબ દક્ષિણના ક્ષેત્રોની જેમજ ઉત્તરના ક્ષેત્રોની આયુ વગેરે સમજવું.
जंबूदीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स उत्तरदाहिणेण दो वासा पण्णत्ता - - - हिमवए चेव हेरन्नवते चेव हरिवासे चेव रम्ययवासे चेव - - -

Page #100

પરિશિષ્ટ-૨
देवकुराचेव उत्तरकुरा चेव--- एगंपलिओवम ठिई पण्णत्ता - - - दो पलिओवमाई ठिइ पण्णत्ता - जम्बू०वअ.४सू.८४ [3-३१] विदेहेषु सङ्ख्येय काला:
વિદેહ ક્ષેત્રમાં સંખ્યાત વર્ષના આયુવાળા મનુષ્ય હોય છે.
महाविदेहे - - - मणुआण' केविइयं काल ठिई पण्णत्ता ? गौयमा ! जहण्णेण' अंतोमुहुतं उक्कोसेण पुव्वकोडी आउअंपालेति
* सूत्रपाठ संबंध : पूर्व सन सध्यात ५४ छ. [3-३२] भरतस्य विष्कम्भो जम्बूद्वीपस्य नवति शतभागः
ભરત ક્ષેત્ર જંબુદ્વિપને ૧૯૦ મે ભાગ છે.
जंबूदीवेणं भंते ! दीवे भरहप्पमाणभेत्तेहि खंडेहिं केवइय खंडगणिएणं पण्णत्ते ? गोयमा ! णउअं खंडसय खंडगणिएण पण्णत्ते ।। जम्बू०सू.१२५ [4-४२] लौकान्तिकानामष्टौ सागरोपमाणि सर्वेषाम्
બધા કાન્તિક દેવેની ઉત્કૃષ્ટ અને જઘન્ય આયુ આઠ સાગરેપમ છે. लोगतिक देवाण' जहण्णमणुवकोसेण असोगरोदमाइ ठिति पण्णत्ता स्था०८सू.६२३ एव । भगश.६पू.सू - - - [5-२९] सद द्रव्य लक्षणम्
द्रव्यनु वक्ष सत् छे.
सद्दव्वं वा भगश.८उ.९सू...सत्पद् द्वार [6-२१] सम्यक्त्वं च
સમ્યક્ત્વ પણ દેવ–આયુનું કારણ છે.
वेमाणियावि - - - जइ सम्मट्ठिीपज्जत संखेजवासाउयकग्मभूमि गब्भवतिय मणुस्सेहिंतो उववज्जति कि संजत सम्मट्टिीहितो असंजयसम्म दिलीपज्जतएहि तो संजयासंजयसम्मट्टिीपज्जत्त खंज हितो उवाजंति ? गोयमा ! तीहि तोवि उववज्जति एव जाव अच्चुगो कप्पो । प्रज्ञा०प.९
* सूत्रपाठ संबंध : २मा साक्षी ५४थी मेवानिए य य श छ । સમ્યગ્દષ્ટિ દેવલોકમાં જઈ શકે છે.

Page #101

તત્વાર્થસૂત્રના આગમ આધાર સ્થાને [7-४] वाङ्मनोगुप्तीर्यादाननिक्षेपण समित्यालोकितपान भोजनानि
વચનગુપ્તિ–મનગુપ્તિ ઈર્યાસમિતિ આદાનનિક્ષેપ સમિતિ અને આલેકિત પાન ભજન એ પાંચ હિંસા વિરમણ વ્રતની ભાવના છે.
ईरियासमिई मणगुत्ती वमगुत्ती आलोयभायणभोयण' आदाणभंडमत्तनिक्खेवणा समिई - सम०२५/१ [7-५] क्रोध लाभ भीरूत्वहास्य प्रत्याख्यानान्यनुवीचिभाषणं च पञ्च
ક્રોધ––ભય અને હાસ્યનો ત્યાગ તથા શાસ્ત્રાનુસાર નિ દેષ વચન કહેવા તે મૃષાવાદ વિરમણ વ્રતની પાંચ ભાવના છે. अणुवीति भासणया कोह विवेगे लोभविवेगे भयविवेगे हासविवेगे सम०२५/१ [7-६] शून्यागार विमोचितावासपरोपरोधाकरण भैक्ष्य शुद्वि
सद्धर्माऽविसंवादाः पञ्च ખાલી ઘરમાં રહેવું, કે ધના છેડેલા સ્થાને રહેવું, બીજાને તેમ કરતા ન રોક, શાસ્ત્ર વિહિત આહારની વિધિની શુદ્ધિ રાખવી અને સહધર્મભાઈએથી વિસંવાદ ન કરે તે પાંચ અદત્તાદાન વિરમણ વ્રતની ભાવનાઓ છે.
उग्गहअणुण्णवयणा उग्गहसीमजाणणया सयमेव उग्गह' अणुगिण्हयणा साहम्मि य उग्गह अणुणविय परिभुजणया साहारणभत्तपाणं अणुण्णविय पडिभुजणया - सम०२५/१ [7-७] स्त्री रागकथाश्रवण तन्मनोहराङ्ग निरीक्षण पूर्वरतानु
___स्मरण वृष्येष्टरसस्वशरीरसंस्कार त्यागाः पञ्च
સીમાં પ્રિતિકારીકથા સ્ત્રીના મનહર અંગો જેવા નહીં, પહેલા ભેગ વેલા ભેગેના સ્મરણનો પૌષ્ટિક તથા પ્રિય રસોનો પિતાના શરીરના શ્રગાર-સજાવટને ત્યાગ એ પાંચ મૈિથુન વિરમણ વ્રતની ભાવનાઓ છે.
इत्थीपसुपंडसंसत्तग सयणासयणवज्जणया इत्थीकहवञ्जणया इत्थीणं इंदियाणमालोयगवज्जणया पुव्वरयपुवकोलिआणं अणणुसरणया पणीताहारववञ्जयणा । सम०२५/१

Page #102

परिशिष्ट - २
[7] मनेाज्ञामनेाज्ञेन्द्रिय विषय रागद्वेष वर्जनानि पञ्च પાંચઈનચાના સ્પર્ધા -રસ વગેરે ઇષ્ટ અનિષ્ટ રૂપ પાંચે વિષયેામાં રાગ દ્વેષના ત્યાગ કરવા તે પરિગ્રહ વિરમણ વ્રતની પાંચ ભાવના છે.
सोइन्दिरा गोवरई चक्खिंदियरागोवरई घाणिदियरागोवरई जिब्भिंदियरागोवरई फासिंदियरागो वरई सम ०२५/१
[8-२६] अतोऽन्यत्पापम्
શાતા વેદનીય, શુભઆયુ, શુભનામ અને શુભ ગોત્ર સિવાયની બીજી ક્રમ પ્રકૃતિ પાપ રૂપ પ્રકૃતિ છે.
८३
સૂચના— શ્રેવેતામ્બર દિગમ્બર બંને આમ્નાય મુજબના અધ્યાય :૮ સૂત્ર : ૨૫ માં પુન્ય પ્રકૃતિ ગણાવી છે તે સિવાયની પાપ પ્રકૃતિ સમજી सेवी विशेष लागुभरी भाटे स्था. १ सू. १७ नी पू. अमयदेवसूरिजी रचित वृत्ति आगमोदय समिति प्रकाशीत प्रत पृष्ठ १७. त्यां टीठा लेवी..
[10-७] आविद्धकुलाल चक्र वद्वयपगतले पालाबुवदेरण्ड बीज वदग्निशिखावच्च
કુંભાર દ્વારા ધુમાવેલા ચાકની માફક–એરંડના ખીજની જેમ બંધના નાશ થવાથી અને અગ્નિ શિખાની જેમ પેાતાના સ્વભાવ હાવાથી મુક્ત જીવ ઉર્ધ્વ ગમન કરે છે.
बंधणछेदणयाए अकम्मस्स गई पण्णत्ता ? गोयमा ! से जहानामए : कलसिंबलिया वा एरंड भिजियाइ वा उहे दिन्ना सुक्का समाणी फुडित्ताण एगंतमंतं गच्छइ
कहन्न' भंते निरंघणयाए अकम्मस्स गती ? गोयमा ! से जहा नामए - धूम्मस्स इंधणविप्प मुक्कस्स उड्ढ विससाए निव्वाघाएणं गती पवत्तती. भग०श. ७उ. १सू.२६५
-इत्यादि
[10] धर्मास्तिकायाभावात्
અલેાકાકાશમાં ધર્માસ્તિકાયના અભાવથી ગમન થતું નથી.

----

Page #103

તત્ત્વાર્થ સૂત્રના આગમ આધાર સ્થાના
उहि ठाणेहि जीवा य पोग्गला य णो सञ्चातेति बहिया लोगंता गमणताते, तं जहा गति अभावेणं णिरुवग्गहताते लुक्खताते लोगाणुभावेणं स्था०४उ. ३सू. ३३७
८४
* सूत्रपाठ सब'धः उवग्गह- धर्मास्तिकायम् इति
—XX—
[૨] દિગમ્બર સૂત્રોમાં કેટલાંક સૂત્રો કેટલીક માન્યતા ભેદ ધરાવે છે તેવા સૂત્રોના ઉપલબ્ધ આગમ પાટૅ[2 -१३] पृथिव्यप्तेजेावायुवनस्पतयः स्थावराः
पृथ्वि-यू- ते उ-वायु-वनस्पति अय स्थावर छे.
पञ्चथावर काया पण्णत्ता तं जहा इंदे थावरकाए बंभेथोवरकाए सिप्पे थावरकाए संमतीथावरकाए पाचावच्चेथावरकाए स्था०५.उ. १सू. ३९३ सूत्रषाठ सब'ध : इ ंदे वगेरे शब्द अनुभे पुथवी वगेरेन। पर्याये। छे. [2-१४] द्वीन्द्रियादयस्त्रसा:
मेन्द्रिय-ते इन्द्रिय-य रिन्द्रिय-पथेन्द्रिय वा त्रस छे.
से कि त ओराला तसा पाणा ? चउव्विइ पण्णत्ता त जहा बेइंदिया तेइंदिया चउरिंदिया पंचेदिया जीवा० प्र. १ सू. २७
[2 - ३०] एक दौ त्रीन्वाऽनाहारकः
વિગ્રહગતિવાળા જીવ એક-એકે-ત્રણ સમય સુધી અણુાહારક રહે. आगमपाठ : या पुस्त४भां यो अध्याय : २ सूत्र : ३० [2 - ४९] शुभं विशुद्धमव्याधाति चाहारकं प्रमत्तसंयतस्यैव આહારક શરીર શુભ-વિશુદ્ધ અવ્યાઘાતિ છે તથા તે પ્રમત્ત સયત મુનિને હાય છે
आगमपाठ: । स्तम्भ नमो अध्याय : २ सूत्र : ४५
[4-१९] सौधमैं शानसानत्कुमारमाहेन्द्रब्रह्मब्रह्मोत्तरलान्तवकापिष्टशुक्र महाशुक्रशतार सहस्रारेष्वानतप्राणतये । रारणा च्युतयेोर्नवसु ग्रैवेयकेषु विजयवैजयन्तजयन्तापरा जितेषुसर्वार्थसिद्धौच

Page #104

પરિશિષ્ટ-૨
સીધમ ઈશાન, સનત્ કુમાર, મહેન્દ્ર, બ્રહમ, બ્રહમોત્તર, લાંતવ, કાપિષ્ઠ, શુક, મહાશુક, સતાર, સહસાર, આનત, પ્રાણત, આરણ, અશ્રુત-નવ ઝવેયક તથા વિજય વિત્યંત, જયન્ત, અપરાજિત અને સર્વાર્થસિદ્ધ-એ દેવાના ભેદ છે.
સૂચન :- આમિક રીતે ૧૨ દેવકના નામ પ્રાપ્ત થાય છે. જેને સંદર્ભ આ પુસ્તકમાં અધ્યાયઃ ૪ સૂત્ર ૨૦ માં આપેલ છે. પરંતુ અહીં જણાવેલ ૧૬ સ્વર્ગ વિશે માહિતી મળેલ નથી. [4-૨૫] સારવતસ્ત્રિ વજન જા તુવિતાવ્યાવાધારાસ
સારસ્વત આદિત્ય વહ્નિ, અરુણ, ગાય, તુષિત અવ્યાબાધ અને અરિષ્ટ એ આઠ ભેદે કાતિક દે છે.
सारस्सयमाइच्चा वहि वहिण य गद्दतोय __ तुसिया अव्वाबाहा अग्गिच्चा चेव बोधब्बा । स्था०८सू.६२३ [4-૨૮] સ્થિતિ સુનામ સુધી શેવાળ કાપત્ર
पमा हीनमिता અસુર કુમારની આયુ એક સાગર, નાગ કુમારની ત્રણ પાપમ, સુવર્ણકુમારની અઢી પાપમ,દ્વીપ કુમારની બે પલ્યોપમ અને બાકીના છ કુમારની ઉત્કૃષ્ટ આયુ દેઢ-દેઢ પપમ છે.
સૂચન : પ્રજ્ઞાપના સૂત્ર પર ૪ સૂ.૨૧/૭ થી રૂ? માં તથા जीवाभिगम सूत्र प्रतिपत्ति : ३ देवाधिकार उ.१सू.११८ थी १२० मां કાસ્થિતિ વિસ્તારથી આપેલ છે. પણ પ્રસ્તુત સૂત્ર અને આગમ પાઠમાં થોડો ભેદ જણાતો હોવાથી અહીં પાઠ મુશ્કેલ નથી–[નોંધવેતામ્બરીય પરંપરા અને આગમ પાઠમાં પણ ભેદ જ છે તે વાત અત્રે નેધપાત્ર છે. [8-२६] सद्धेय शुमायुर्नाम गोत्राणि पुण्यम्
સાતા વેદનીય–શુભ આયુ, શુભ નામ, શુભ ગોત્ર એ પુન્ય પ્રકૃતિ છે. સુચન :- વેતામ્બરીય પરંપરા મુજબ સમ્યક્તવ, હાસ્ય, રતિ, પુરુષવેદને પણ પુન્ય પ્રકૃતિ ગણું છે.

Page #105

તસ્વાર્થ સૂત્રના આગમ આધાર સ્થાને સ્પષ્ટ મૂળ આગમ પાઠમાં બંને માન્યતાના સમર્થન મેળવી શકાયા નથી. પણ મટેવ સૂલી કૃત વૃત્તિ રથના, સૂત્ર સ્થાન–૧ સૂત્ર:
ને પુoi માં તેમણે કર પુન્ય પ્રકૃતિ જણાવી છે. તેટલો સંદર્ભ મળે છે. [૭-૩] ત્રાજ્ઞાપાર વિપાક સંસ્થાના વિવારે પણ
આજ્ઞા-વિચય અપાય-વિચ-વિપાક-વિચય સંસ્થાન વિચચ એ ચારે ધર્મ ધ્યાન છે.
धम्मे झाणे चउबिहे पण्णत्ते तं जहा आणविजए अवायविजए विवागविजए संठाणविजए । भग०श.२५उ.सू.८०३/३ ।
નામપદ સંવંધ: આ પાઠ અને સૂત્ર વચ્ચે સંપુર્ણ સામ્ય છે. વેતામ્બર પરંપરામાં પ્રમસંવતસ્ય લખ્યું છે. તે માન્યતા ભેદ જાણો
——X—X— [3] તાબર–દિગંબર સૂત્રોમાં કયાંક શબ્દ ગોઠવણીમાં ફેરફાર છે- જેમકે–
તાબર
દિગમ્બર
૨ : ૨૨ ---- ના લેવાનીમ ---- રેવનાવાળા २:२२ वाय्वन्तानामेकम् वनस्पत्यन्तानामेकम् ४ : २ तृतीयः पीतलेश्यः आदितस्त्रिषु पीतान्त लेश्याः
આવા પાઠેમાં શબ્દ ગોઠવણીને ભેદ છે પણ પાઠભેદ નથી માટે અલગધ જરૂરી નથી.
–૪–૪– [૪] કેટલાંક સૂત્રોમાં માત્ર શાબ્દિક ફેરફાર છે. જેમકે---
२ : २९ एकसमयाऽविग्रहः एक समयाऽविग्रहा २:४० अप्रतिघाते
अप्रतीघाते

Page #106

प्रथमोत्त
परिशिष्ट-3 વેતામ્બર-દિગંબર પરપરામાં રહેલા પાઠ ભેદને દર્શાવતુ કેટક.
प्रथमोऽध्यायः सूत्राङ्क श्वेताम्बर सूत्रपाठः सूत्राङ्क दिगम्बर सूत्रपाठः १५ अवग्रहेहापायधारणाः
१५ अवग्रहहावायधारणाः १६ बहु बहुविध क्षिप्रानिश्रिताs १६ बहु बहुविध क्षिप्रानिःसृता संदिग्ध धुव्राणां सेतराणाम्
नुक्त ध्रुवाणां सेतराणाम् २१ द्विविधोऽवधिः
0 सूत्रंनास्ति २२ भवप्रत्ययो नारकदेवानाम् २१ भवप्रत्ययोवधिदेवनारकाणाम् २३ यथोक्तनिमित्त पविकल्प २२ क्षयोपशमनिमित्तः षड्विकल्पः शेषागाम
शेषाणाम् २४ ऋजुविपुलमति मनः पर्यायः २३ ऋर्जुविपुलमती मनःपर्ययः २६ विशुद्धि क्षेत्र स्वामि विषयेभ्यो २५ विशुद्धिक्षेत्रस्वामिविषयेभ्योऽवऽवधि मनः पर्याययोः
धिमनः पर्यययोः २७ मति श्रुतयो निबन्धः सर्व २६ मतिश्रुतयोनिबन्धो द्रव्येष्व द्रव्येष्व सर्वपर्यायेषु
सर्वपर्यायेषु २९ तदनन्तभागे मनः पर्यायस्य २८ तदनन्तभागे मनःपर्ययस्य ३४ नैगमसङ्ग्रह व्यवहारर्जु
३३ नैगमसंग्रहव्यवहारर्जुसूत्रशब्द. सूत्रशब्दा नयाः
समभिरूढवम्भूता नयाः . ३५ आद्यशब्दौ द्वित्रिभेदी
* - -
द्वितीयोऽध्यायः ५ ज्ञानाज्ञाना दर्शनदानादिलब्धयः ५ ज्ञानाज्ञानदर्शनलब्धयश्चतुरित्रि
श्चतुनि त्रिपञ्चभेदाः सम्यक्त्व० पश्चभेदाः सम्यक्त्व० ६ गतिकषायलिङ्ग मिथ्यादर्शना ६ गातकषायलिङ्गमिथ्या दर्शना. ज्ञाना स यता सिद्धत्व०
ज्ञान स यता सिद्ध० ७ जीवभव्याभव्यत्वदीनि च । ७ जीवभव्याभव्यत्वानि च १३ पृथिव्यम्बवतस्यतयः स्थावराः १३ पृथिव्यप्तेजोवायुवनस्पतयः
स्थावराः _* - - - wयां उस भुस छे. त्या सूत्र स युद्धत सूत्रमा भावी
ગયું છે તેમ જાણવું સૂત્રને અભાવ છે તેમ સમજવું નહી.

Page #107

તત્વાર્થ સૂત્રના આગમ આધાર સ્થાને सूत्राङ्क श्वेताम्बर सूत्रपाठः सूत्राङ्क दिगम्बर सूत्रपाठः १४ तेजो वायु दीन्द्रियादयश्चत्रसाः १४ द्वीन्द्रियादयस्त्रसाः १६ उपयोगः स्पर्शादिषु
- सूत्रनास्ति २१ स्पर्शरसगन्धवर्ण शब्दास्तेषामर्थाः २० स्पर्शरसगन्धवर्णाशब्दास्तदर्थाः २३ वाय्वन्तानामेकम्
२२ वनस्पत्यन्तानामेकम् ३० एकसमयोऽविग्रहः
२८ एकसमयाऽविग्रहा ३१ एक द्वौ वानाहारकः
३० एक द्वौ त्रीन्वाऽनाहारका ३२ सम्मूछेनगमों पपाता जन्मः ३१ सम्मू छनगर्भोपपादा जन्मः ३४ जराय्वण्डपोतजानां गर्भः ३३ जरायुजाण्डजपोतानां गर्भः ३५ नारकदेवानामुपपातः
३४ देवनारकाणामुपपादः ३६ औदारिक वैक्रिया
३६ औदारिक वैक्रियिका ४१ अप्रतिघाते
४० अप्रतीघाते ४४ तदादीनि भाज्यानि युगपदे ४३ तदादीनि माज्यानि युगपदेक. कत्याऽऽचर्तुभ्यः
स्मिन्नाचर्तुभ्यः ४७ वैक्रियमौपपातिकम्
४६ ओपपादिक वैक्रियिकम् 1 सूत्रंनास्ति
४८ तैजसमपि ४९ शुभं विशुद्धभव्याघाति चाहा- ४९ शुभं विशुद्धमव्याघाति चाहारकं रकं चतुर्दश पूर्वधरस्यैत्र
प्रमत्तसंयतस्यैव । सूत्रंनास्ति
५२ शेषास्त्रिवेदाः । ५२ औपपातिक चरमदेहोत्तम ५३ औपपादिकचरमोत्तमदेहाः सङ्ख. पुरुषासङख्येय वर्षायुषोऽनपायुषः येयवर्षायुषोऽनपायुषः
तृतीयोऽध्यायः १ रत्नशर्करावालुका पङ्क धूमतमो १ रत्नशर्करावालुकापङ्कधूमतमोमहा' महातमः प्रभा भूमयो घनाम्बुवाता तमः प्रभाभूमयो घनाम्बुवाताकाश प्रतिष्टाः सप्ताधोधःपृथुत्तराः ___ काशप्रतिष्ठाः सप्ताधोऽधः २ तासु नरकाः
२ तासु त्रिंशत्पञ्चविंशतिपञ्च
दशदशत्रिपञ्चानंकनरकशतस
हस्राणि पञ्च चैव यथाक्रमम् ३ नित्याशुभतरलेश्याः परि० ३ नारका नित्याशुभतरलेश्यापरि० ५ सक्लिष्टाऽसुरोदीरित दुःखाश्च ५ सक्लिष्टाऽसरोदीरित दुःखाश्च प्राक्चतुर्थ्याः
प्राक् चतुर्यः

Page #108

५२शिष्ट-3 सूत्राङ्क श्वेताम्बर सूत्रपाठः ७ जम्बूद्वीपलवणादयः शुभनामानो
द्वीपसमुद्राः। १० तत्र भरत हैमवतहरि विदेह रम्यक् हैरण्यवतैरावते वर्षाः क्षेत्राणि
- सूत्रनास्ति
- सूत्रनास्ति
। सूत्रनास्ति
- सूत्रनास्ति 0 सूत्रनास्ति - सूत्रनास्ति - सूत्रनास्ति
सूत्राङ्क दिगम्बर सूत्रपाठः ७ जम्बूद्वीपलवणादादयः शुभ
नामानोद्वीपसमुद्राः १० भरतहैमवतहरिविदेह रम्यक्
हैरण्यवतैरावतवर्षाः क्षेत्राणि १२ हेमार्जुनतपनीयवैडूर्यरजत
हेममयाः १३ मणिविचित्रपाश्र्वा उपरिमूले च
तुल्यविस्ताराः १४ पद्ममहापद्मतिगिच्छकेसरिमहा
पुण्डरीक पुण्डरीका ह्रदास्ते
षामुपरि १५ प्रथमोयोजनसहस्रायामस्तदूध
विष्कम्भो हुदाः १६ दशयोजनावगाहः १७ तन्मध्ये योजन पुष्करम् १८ तद्विगुणद्विगुणा ह्रदाः पुष्क
राणि च १९ तन्निवासिन्यो देव्यः श्रीधृ.
तिबुद्धिलक्ष्भ्यःपल्योपमस्थितयः
ससामानिकपरिषत्काः २० गङ्गसिन्धुरोहिद्रोहितास्याहरि
द्वरिकान्तासीतासीतोदानारीनर. कान्तासुवर्णरूयकुलारक्तारक्तादाः
सरितस्तन्मध्यगाः २१ द्वयोर्द्वयोः पूर्वाः पूर्वगाः २२ शेषास्त्वपरगाः २३ चतुर्दशनदीसहस्त्रपरिवृत्ता
गङ्गासिन्ध्वादयो नद्यः २४ भरतः षड्विशतिपञ्चयोजन.
शतविस्तारः षट्चैकौनविंशतिभागा योजनस्य
। सूत्रंनास्ति
। सूत्र'नास्ति
। सूत्रनास्ति - सूत्रनास्ति - सूत्रनास्ति - सूत्रनास्ति

Page #109

તત્વાર્થસૂત્રના આગમ આધાર સ્થાને सूत्राङ्क श्वेताम्बर सूत्रपाठः सूत्राङ्क दिगम्बर सूत्रपाठः । सूत्रनास्ति
२५ तद्विगुणद्विगुणविस्तारा वर्ष
धरवर्षाविदेहान्ताः । सूत्रंनास्ति
२६ उत्तरा दक्षिणातुल्याः सूत्रंनास्ति
२७ भरतैरावतयोवृद्धिहासौ पट्
समयाभ्यामुत्सपिण्यवसर्पिणीभ्याम् सूत्रनास्ति
२८ ताभ्यामपरा भूमयोऽवस्थिताः । सूत्रनास्ति
२९ एकद्वित्रिपल्योपमस्थितयो हैम.
वतक हारिवर्षकदैवकुरूवकाः - सूत्रंनास्ति
३० तथोत्तरा सूत्रनास्ति
३१ विदेहेषु सङ्खयेयकालाः । सूत्रनास्ति
३२ भरतस्य विष्कम्भो जम्बूद्वीप
स्य नवतिशतभाग १७ नृस्थिति परापरे त्रिपल्योपमा० ३८ नृस्थिती परावरे त्रिपल्योपमा० १८ तिर्यग्योनीनाञ्च
३९ तिर्यग्योनिजानाञ्च
चतुर्थोऽध्यायः ३ तृतीयः पीतलेश्यः
२ आदितस्त्रिषु पीतान्तलेश्याः ७ पीतान्त लेश्याः
0 सूत्रंनास्ति - ९ शेषाः स्पर्शरुप शब्दमन प्रवी- ८ शेषाः स्पर्श रुपशब्दा मनः चारा द्वयोर्द्वयोः
प्रवीचाराः १३ ज्योतिष्काः सूर्याश्चन्द्रमसो १२ ज्योतिष्काः सूर्याचन्द्रमसौ ... ग्रहनक्षत्र प्रकीर्णतारकाश्च
ग्रहनक्षत्रप्रकीर्णकतारकश्च २० सौध मैं शानसानत्कुमार माहेन्द्र- १९ सौध मै शानसानत्कुमार माहेन्द्रब्रह्मलोकलान्तकमहाशुक्रसहस्त्रारे ब्रह्मब्रह्मोत्तरलान्तवकापिष्टशुक्रज्वानत प्राणतयोरारणाच्युतयो महाशुक्रशतार सहस्त्रारेष्वानतनवसु अवेयकेषुविजय वैजयन्ता प्राणतयोरारणाच्युतया वसु ग्रैवेपराजितेषु सर्वार्थ सिद्धे च
यकेषु विजयेवैजयन्तजयन्ताप
राजितेषु सर्वार्थसिद्धौ च २५. ब्रह्मलोकालया लोकान्तिकाः २४ ब्रह्मलोकालया लौकान्तिकाः २६.सारस्वतादित्यवन्यरुण गर्दतोय- २५ सारस्वतादित्यवन्यरुणपर्दतोयतु
तुषिताव्याबाधमरुतः(अरिष्टाश्च) षिताव्याबाधारिष्टाश्च

Page #110

परिशिष्ट-3
૧૦૧ सूत्राङ्क श्वेताम्बर सूत्रपाठः सूत्राङ्क दिगम्बर सूत्रपाठ २९ स्थितिः
२८ स्थितिरसुरनागसुपर्ण द्वीप
शेषाणां सागरोपमत्रिपल्यो
पमार्द्धहीनमिताः ३० भवनेसु दक्षिणार्धाधिपतीनां
0 सूत्र'नास्ति पल्योपममध्यर्धम ३१ शेषाणां पादोने
। सूत्र'नास्ति ३२ असुरेन्द्रयोः सागरोपममधिकच
। सूत्र'नास्ति ३३ सौधर्मादिषु यथाक्रमम्
२६ सौधर्मेशानयोः सागरोपमेऽधिके ३४ सागरोपमे ३५ अधिके च ३६ सप्त सानत्कुमारे
३० सानत्कुमारमाहेन्द्रयोः सप्त ३७ विशेषत्रिसप्तदशैकादशत्रयोदश- ३१ त्रिसप्तनवैकादशत्रयोदशपञ्चपञ्चदशभिरधिकानि च
दशभिरधिकानि तु ३८ आरणाच्युतादुर्ध्वमेकैकन नवसु ३२ आरणाच्युतादूर्ध्वमे कैकेन नवसु
अवेयकेषु विजयादिषु सर्वार्थ अवेयकेषु विजयादिषु सर्वार्थ सिद्धे च
सिद्धौ च ३९ अपरा पल्योपमम्
३३ अपरा पल्योपमधिकम् ४० सागरोपमे ४१ अधिके च ४७ परा पल्योपममधिक च ३६ परा पल्योपमधिकम् ४८ ज्योतिष्काणामधिकम्
४० ज्योतिष्काणां च ४६ ग्रहाणमेकम्
। सूत्र नास्ति ५० नक्षत्राणाम म्
सूत्र नास्ति ५१ तारकाणां चतुर्भागः
1 सूत्र नास्ति ५२ जघन्यात्वष्टभागः
४१ तदष्टभागोऽपरा ५३ चतुर्भागः शेषाणाम्
0 सूत्र नास्ति - सूत्र नास्ति
४२ लौकान्तिकानामष्टौ सागरोपमाणि
सर्वेषाम्
पञ्चमोऽध्याय . २ द्रव्याणि जीवाश्च
२ द्रव्याणि

Page #111

૧૦૨
- सूत्राङ्क
श्वेताम्बर सूत्रपाठः
७ असङ्ख्येयाः प्रदेशाः धर्माधर्मयोः
८ जीवस्य च
१६ प्रदेशसहर विसर्गाभ्या० - २६ संघातभेदेभ्य उत्पद्यन्ते 0 सूत्र नास्ति
३६ बन्धे समाधिको पारिणामिकौ ३८ कालश्चेत्यके
४२ अनादिरादिमांश्च
४३ रूपिष्वादिमान : ४४ योगोपयोगी जीवेषु
-
३ शुभः पुण्यस्य
४ अशुभपापस्य
६ अत्रतकषायेन्द्रियक्रिया पञ्च चतुः पञ्च पञ्चविंशति संख्या पूर्वस्य ० ७ तीव्रमन्दज्ञाताज्ञातभाववीर्याधिकरण विशेषेभ्यस्तद्विशेषः - १५ कषायोदयात्तीत्रात्मपरिणामश्चा रित्रमोहस्य
१८ अल्पारम्भपरिग्रहत्व स्वभावमार्दवाजैव च मानुषस्य
તત્ત્વાર્થસૂત્ર ના આગમ આધારસ્થાને दिगम्बर सूत्रपाठः
―

सूत्र नास्ति २२ विपरीत शुभस्य २३ दर्शन विशुद्धि विनय सम्पन्नता शील वनेष्वनतिचारोऽ भीक्ष्णं ज्ञानोपयोग सौ शक्तिस्त्याग तपसी सङ्घ साधु समाधि वैया
सूत्राङ्क ३ जीवाश्च
८ असङ्घयेयाः प्रदेशा धर्माधर्मे क जीवानाम्
१६ प्रदेशसंहारविसर्पाम्यां० २६ भेदातेभ्य उत्पद्यन्ते
षष्ठोऽध्याय
२९ सद्द्रव्यलक्षणाम् ३७ बन्धेऽधिक पारिणामिकौ च
३९ कालश्च
सूत्र नास्ति
सूत्र' नास्ति 0 सूत्र नास्ति
३ शुभः पुण्यस्याशुभः पापस्य
५ इन्द्रियकषायव्रत क्रियाः पञ्चचतुः पञ्चपञ्चविंशतिसंख्या पूर्वस्य० ६ तीव्रमन्दज्ञाताज्ञात भावाधिकरणवीर्य विशेषेभ्यस्तद्विशेषः १४ कषायोदयात्तीव परिणाम
चारित्र मोहस्य
१७ अल्पारम्भपरिग्रहत्व 'मानुषस्य
१८ स्वभावमाद व च
२१ सम्यक्त्व च २३ तद्विपरीत शुभस्य २४ दर्शनविशुद्धिर्विनयसम्पन्नता शीलवतेष्वनति चारोऽभीक्ष्णाज्ञानो पयोगसंबंगौशक्तितस्त्यागतपसा साधुसमाधि वैयावृत्यकरणमहदा

Page #112

परिशिष्ट-3
श्वेताम्बर सूत्रपाठः
वृत्य करण मर्हदा चार्य बहुश्रुत प्रवचन भक्ति रावश्यका परिहाणि मार्ग प्रभावना प्रवचन वत्स लत्वमिति तीर्थकृत्वस्य
सूत्रांक
सूत्र नास्ति
सूत्र नास्ति
सूत्र नास्ति
सूत्र नास्ति
सूत्र नास्ति
४ हिंसादिष्विहामुत्रचापायावद्य ० ७ जगत्कायस्वभात्रौ च संवेगवैरा १६ दिग्देशानर्थदण्डविरति सामायिक पौषधोपवासोपभोगपरिभोगातिथिसंत्रि भागवत संपन्न २० बन्धवधच्छविच्छेदातित्तारारोपणान्नपान निरोधा:
२१ मिथ्योपदेशरहस्याभ्याख्यान २३ पर विवाह करणेत्कापरिगृहीताantisaङ्ग क्रिडातीव्रकामाभिनिवशा :
२५ उर्ध्वाधस्तिर्यग् व्यतिक्रम क्षेत्र वृद्धि स्मृत्यन्तर्धानानि

सप्तमोऽध्यायः
०
૧૦૩
दिगम्बर सूत्रपाठः
चार्य बहुश्रुतप्रवचनभक्तिरावश्य कापरिहाणिर्मार्ग प्रभावना प्रवचनवत्सलत्वमितितीर्थ' करत्वस्य
सूत्राङ्क
४ वाङ् मनोगुमीर्यादाननिक्षेपणसमित्यालेाकितपानभोजननि पश्च ५ क्रोध लोभ भीरुत्वहास्य प्रत्याख्यानान्यनुवीचिभाषण' च पञ्च ६ शून्यागारविमोचितावासपरोपरोधाकरणभैक्ष्यशुद्धिधर्माविसंवादाः पञ्च ७ स्त्रीरागकथाश्रवणतन्मनोहराङ्गनिरीक्षण पूर्वरतानुस्मरणवृष्येष्ट
रसस्वशरीरसंस्कारत्यागाः पश्च ८ मनोज्ञामनेाज्ञेन्द्रियविषयरागद्वेषवर्जनानि पञ्च
९ हिंसादिष्विहामुत्रापायावद्य० १२ जगत्कायस्वभवौ वा स वेगवैरा० २१ दिग्देशानर्थदण्डविरति सामायिक पोषधोपवासोपभोग परिभोगपरि माणतिथिसंविभाग व्रतसम्पन्नश्च २५ बन्धवधच्छ दाति भारारोपणान्न पान निरोधा:
२६ मिथ्योपदेश रहोभ्याखान २८ परिविवाह करणेत्वरिकापरिगृहीताऽपरिगृहातागमनानङ्गकीडाकाम तीव्राभिनिवेशाः
३० उर्ध्वाधस्तिर्यग् व्यतिक्रम क्षेत्र वृद्धि स्मृत्यन्तरार्धानानि

Page #113

१०४
તત્વાર્થ સૂત્ર ના આગમ આધાર સ્થાને सूत्राङ्ग श्वेताम्बर सूत्रपाठः सूत्राङ्ग दिगम्बर सूत्रपाठ २७ कन्दप कौकुच्य मौखर्याऽसमी- ३२ कन्दपकौत्कुच्यमौखयर्यासमीक्ष.. क्याधिकरणोपभोगाधिकत्वानि याधिकरणोपभोगपरिभोगानर्थ
क्यानी २६ अप्रत्यवेक्षिताप्रमार्जितोत्सर्गा- ३४ अप्रत्यवेक्षिताप्रमार्जितोत्सर्गा
दाननिक्षेपसंस्तरोपक्रमणानादर- दानस स्तरोपक्रमणानादरस्मृत्युस्मृत्यनुपस्थापनानि
नुपस्थानानि ३२ जीवितमरणाशंसामित्रानुराग- ३७ जीवितमरणाशंसामित्रानुरागसुखानुबन्धनिदानकरणानि
सुखानुबंधनिदानानि
अष्टमोऽध्यायः २ सकषायत्वाज्जीवः कर्मणायोग्या- २ सकषायत्वाज्जीवः कर्मणो ___ न्पुद्गलानादत्ते
योग्यान्पुदगलानादते सबन्धः ३ सबन्धः ४ प्रकृतिस्थित्यनुभाव प्रदेशास्त- ३ प्रकृतिस्थित्यनुभाग प्रदेशस्तद्विधयः
द्विघयः ५ आद्योज्ञानदर्शनावरणवेदनीय- ४ आद्यो ज्ञानदर्शनावरणवेदनीय
मोहनीयायुष्कनामगोत्रान्नरायाः मोहनीयायुर्नामगोत्रान्तरायाः ७ मत्यादीनाम
६ मतिश्रुतावधिमनःपर्य यकेवलानाम ८ चक्षुरचक्षुरवधिकेवलानां निद्रा- ७ चक्षुरचक्षुरवधिकेवलानां निद्रानिद्रानिद्राप्रचलाप्रचलाप्रचला- निद्रानिद्राप्रचलाप्रचलाप्रचलास्त्यानगृद्धिवेदनीयानिच
स्त्यानगृद्धयश्च . १० दर्शनचारित्रमोहनीयकषायनो- ९ दर्शनचारित्रमोहनीयाकषाया
कषायवेदनीयाख्यात्रिद्विषोडश- कायवेदनीयाख्यास्त्रिद्विनवषोनवभेदाःसम्यक्त्वमिथ्यात्वतदु- डशभेदाः सम्यक्त्वमिथ्यात्वतदु मयानि कषायनोकषायवनन्तानु. भयान्याऽकषायकषायौ हास्यरबन्ध्यप्रत्याख्यानाप्रत्याख्यानावरण. त्यरतिशोकभयजुगुप्सास्त्रीपुनसज्वलधिकल्पाश्चैकशः क्रोध- पुंसकवेदा अनन्तानुबन्ध्य प्रत्या मानमाया लोभाः हास्यरत्यरतिशो- ख्यानाप्रत्याख्यानसंज्वलनवि
कभयजुगुप्सास्त्री पुन्नपुसकवेदाः कल्पाश्चैकशःक्रोधमानमायालामा १२ गतिजाति...... पूर्व्यागूरुलघू ११ गति जाति... पूर्य गूरुलघु
...पर्याप्त स्थिरादेय यशांसि ...पर्याप्ति स्थिरादेय यशः

Page #114

५.
परिशिष्ट - 3
सूत्रांक
श्वेताम्बर सूत्रपाठः
सेतराणि तीर्थकृत्व' च १४ दानादीनाम् १७ नामगोत्रयोविंशतिः
१८ त्रयत्रिंशत्सागरो पमाण्यायुष्कस्य २१ शेषाणामन्तमुहूर्तम्
२५ नाम प्रत्ययाः सर्वतो योग विशेषात्सूक्ष्मक क्षेत्रावगाढस्थिताः 'सर्वात्म प्रदेशेष्वनन्तानन्त प्रदेशाः २६ सय सम्यक्त्वहास्यरति पुरुषवेद शुभायुर्नाम गोत्राणि पुण्यम् सूत्रंनास्ति
१६ उत्तमः क्षमा मार्दवाज वशौच सत्य सत्यम०...
नवमेोऽध्यायः
७ अनित्याशरण शुचित्वा स्वसंवर
१० सूक्ष्मसम्पराय ० १२ चादर सम्पराय सर्वे
१७ एक्कादयो भाज्या युगपदेकोन विंशते: १८ सामायिक च्छेदोपस्थाप्य परिहार विशुद्धि सूक्ष्म सम्पराय 'यथाख्यातानि चारित्रम्
२२ आलोचन प्रतिक्रमण तदुभय विवेक व्युत्सर्ग तपस्छेद परिहारोपस्थापनानि
२४ आचार्योपाध्याय तपस्वि शैक्षक

न्यत्वा
ग्लानगणकुल सौंघ साधु मूसमनेाज्ञाना
૧૦૫
सूत्रांङ्ग
दिगम्बर सूत्रपाठः
कीर्ति सेतराणि तीर्थकरत्वं च १३ दानलाभ भोगोपभोगवीर्याणाम् १६ विंशतिर्नामगात्रयोः १७ त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाण्यायुषः २० शेषाणामन्तर्मर्ताः २४ नामाप्रत्ययाः सर्वतो योगे विशेषात्सूक्ष्कक्षेत्रावगाह स्थिताः सर्वात्मप्रदेशेष्वनन्तानन्तप्रदेशाः २५ सद्यशुभायुर्नामगोत्राणि पुण्यम्
२६ अतोऽन्यत्पापम्
६ उत्तमक्ष मामार्दवार्जवशौच सत्य
सयम ०
७ अनित्या शरण. स्रवस वर०
...
१० सूक्ष्म साम्पराय०. १२ बादर साम्पराय सर्वे १७ एकादयो भाज्या युगपदेकस्मिन्नैकोनविंशतिः
• न्यत्वा शुच्या

...
१८ सामायिकोनछेदोपस्थापनापरिहारविशुद्धिसूक्ष्मसाम्पराययथाख्यातमिति चारित्रम्
२२ आलोचनप्रतिक्रमणतदुभयविवेकव्युस तपश्छेदपरिहारो पस्थापनाः
२४ आचार्य पाध्याय तपस्वि शैक्ष ग्लान गण कुल संघ साधु मनोज्ञानाम्

Page #115

१०६
તરવાર્થસૂત્રના આગમ આધાર સ્થાનો
सूत्रांक श्वेताम्बर सूत्रपाठः सूत्रांक दिगम्बर सूत्रपाठः २७ उत्तम सहनस्यैकाग्रचिन्ता २७ उत्तम सहनस्काग्रचिन्ता निरोधो ध्यानम्
निरोधो ध्यानमान्तर्मुहूर्तात् २८ आमुहूर्तात
- - - ३१ आर्तममनोज्ञानां सम्प्रयोगे ३० आर्त ममनोज्ञास्य साम्प्रयोगे तद्विप्रयोगाय
तद्विप्रयोगायः ३३ विपरीत मनोज्ञानम्
३१ विपरीतं मनोज्ञस्य ३७ आज्ञापायविपाकस स्थान विच. ३६ आज्ञापायविपाकस स्थानविचः याय धम प्रमत्तस ययस्य
याय धर्म्यम् ३८ उपशान्तक्षीणकषाययोश्च
0 सूत्र'नास्ति ३९ शुक्ले चाये
३७ शुक्ले चाये पूर्व विदः ४२ तव्येकेकाययोगायोगानाम् ४० त्र्येकयोगकायगायोगायोगानाम् ४३ एकाश्रये
४१ एकाश्रये सवितर्क पिचारे पूर्व
दशमोऽध्यायः २ बन्धहेत्वभावनिर्जराभ्यां
२ बन्ध हेत्वभावनिर्जराभ्यां कृत्स्न
___ कम विप्रमोक्षोमोक्षः ३ कृत्स्नकम क्षयो मोक्षः ४ औपशमकादिभव्यत्वभावाश्चा- ३ औपशमिकादिभव्यत्वानां च न्यत्र केवलसम्यक्त्वज्ञानदर्शन. सिद्धत्वेभ्यः
४ अन्यत्र केवलसम्यक्वत्ज्ञानदर्शन
सिद्धत्वेभ्यः ६ पूर्व प्रयोगाद् सङ्गत्वाबन्धच्छे- ६ पूर्व प्रयोगादसङ्गत्वाद्बन्धच्छे. दात्तथागति परिणामातद्गतिः दात्तथागतिपरिणामाश्च 0 सूत्र नास्ति
७ आविद्धकुलालचक्रवद्व्यपगतले
पालाबुवडेरण्डबीजवदग्निशिखावञ्च । सूत्र' नास्ति
८ धर्मास्तिकायाभावत्
- इति श्वेताम्बर दिगम्बर पाठभेदः
-

Page #116

દ્રવ્ય સહાયકે શ્રી મહાવીર જૈન શ્વે. મૂતિ. સંઘ એપેરા સેસાયટી, પાલડી
અમદાવાદ રૂ. ૭૫૦૦/–ને લાભ આ પુસ્તકમાં લીધું છે.
તત્ત્વાર્થ સૂત્ર પ્રધટીકાના
દ્રવ્ય સહાયની યાદી અહીં રજૂ કરેલ છે. પર પૂ. આ. વિજય સૂર્યોદય સૂરિજીની પ્રેરણાથી શ્રી ચશભદ્રશુભંકરજ્ઞાનશાળા તથા શ્રી શુભંકરસૂર્યોદય જ્ઞાન મંદિર ટ્રસ્ટ જ પૂ. આ. વિજય જયચંદ્ર સૂરિજીની પ્રેરણાથી
શ્રી આદિનાથજી તથા શ્રી શાંતિનાથજી દહેરાસરજી ટ્રસ્ટ પંચભાઈની પોળ, અમદાવાદ. ક વય પર્યાય સ્થવિર પૂજ્ય પંન્યાસ પ્રવર શ્રી જીતેન્દ્ર સાગરજી મસા.ના શિષ્યરત્ન પ્રિયવક્તા પ્રવચનકાર પૂજ્ય મુનિરાજ શ્રી પુન્યપાલ સાગરજી મ.સા. ની પ્રેરણાથી.
શ્રી આદિનાથ શ્વે. મૂર્તિ. જેનસંઘ-નારણપુશ, ચાર રસ્તા અમદાવાદ ર અપ્રતિમ વૈયાવચી પૂજ્ય સાઠવી શ્રી મલયાશ્રીજીની પ્રેરણાથી
(૧) એક સદગૃહસ્થ, અમદાવાદ
(૨) તારાબહેન બાબુલાલ ઝવેરી ૧ વિદુષી પૂજ્ય સાદવીશ્રી મૃગેન્દ્ર શ્રીજીના શિષ્યા પૂ. સાધવીશ્રી પ્રશમશ્રીજીની પ્રેરણાથી દેલતનગર-બેરીવલીની બહેનો તરફથી
વિદુષી સાધ્વીશ્રી હેતશ્રીજીની શિષ્યા પૂ. સાધ્વીશ્રી લાવણ્યશ્રીજી પ્રેરણાથી
જામનગર, B વાગઠવાળા પૂસાઠવીશ્રી અનુપમાશ્રીજીની પ્રેરણાથી - પૂ. સા. શ્રી પુન્યપ્રભાશ્રીજીની પ્રેરણાથી હ. જયશ્રીબહેન

Page #117

5 વિદુષી પૂ. સાધ્વીશ્રી પ્રમાદશ્રીજીના શિષ્યા પૂ. સાધ્વી શ્રી સતિષેણાશ્રીજીના ઉપદેશથી એક સગૃહસ્થ, અમદાવાદ
5 પૂ. શાસનસમ્રાટશ્રીના આજ્ઞાવતી'ની પૂ. સાધ્વીશ્રી જિતેન્દ્રશ્રીજી તથા પૂ. સાધ્વીશ્રી કિતી શ્રીજી મ. ના આત્મશ્રેયાર્થે પૂ. સા. રાજીમતીશ્રીજી તથા સા, લબ્ધિમતિશ્રીજીની પ્રેરણાથી
ૐ કુમારિકા ફાલ્ગુની બહેનની [હાલ સા. શ્રી ભવ્યજ્ઞાશ્રીજી] દીક્ષા પ્રસ`ગે પધારેલા પૂ. સાધ્વીશ્રી પૂણ પ્રજ્ઞાશ્રીજી–સા. કલ્પપ્રજ્ઞાશ્રીજી સા. કૈરવયનાશ્રીજીસા. શપ્રજ્ઞાશ્રીજી—સા, પૂર્ણદર્શિતાશ્રીજી—સા. પૂ` નદિતાશ્રીજીની પ્રેરણાથી
1 શ્રી વાસુપૂજ્યસ્વામી ચૈત્ય સમિતિ 2 શાહ ખુશાલદાસ ત્રિભેાવનદાસ 3 શાહ મહેન્દ્રભાઈ માંગળદાસ 4 મેતા સુશીલાબેન કાન્તિલાલેન્ડ 5 મેતા હસમુખલાલ મણીલાલ, 6 મણીલાલ માણેકલાલ શાહહ. બિપિનચંદ્ર મણીલાલ
મેહુલ-ર મેહુલ–ર
મેહુલ–ર
વાદરા
વડાદરા
વડાદરા
જામનગરવાળા
વડેદરા
વટાદરા
સુધનલક્ષ્મી લુણાવાડાવાળા વડાદરા
7 શેઠ વિનયચ`દ્ર શકરચનૢ હ. લાભુખહેન તથા વિપુલભાઈ વડાદરા 8 નીતીનભાઈ ભેાગીલાલ શ!હ—સુધનલક્ષ્મી
વાદરા
9 શાહ છગનલાલ ત્રિભાવનદાસ
વડાદરા
મેહુલ–ર મેહુલ–ર
વડાદરા
10 સિગભાઈ ખી. પરીખ 11 શ્રી અશ્વિનભાઈ મુગટલાલ દોશી તથા ચ'પકલાલ શનાલાલ વેારા તથા સુરેન્દ્રલાલ ચીમનલાલ નાણાવટી તથા મહાસુખભાઈ નાણાવટી નિયુનિોમક પૂ. મુનિરાજશ્રી સુધમ સાગરજીનીપ્રેરણાથી 1 ખંભાતવાળા જસુમેન ચીમનલાલ શાહ હ. રમેશભાઈ
2 સૌભાગ્યચ'દ્ર કાંતિલાલ શાહ

આણુંદ
આણંદ
3 ગાંડાલાલ કાનજીભાઈ ક્રીયા હૈ, દિનેશભાઈ
જામનગર
4 અ.સૌ. ધીરજબેનના સિદ્ધિ તપની અનુમાદનાથે ધીરજલાલ ચુનીલાલ કુંડલીયા
જામનગર
5 શ્રી વિજયદાનસૂરીશ્વરજી જ્ઞાનમંદિર તથા
કાન્તિભાઈ

પૌષધશાળા હ.
અમદાવાદ

Page #118
Jaanaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa મુનિશ્રી દીપરત્નસાગર M.Com, M.Ed., Ph.d., (Equivalent] 500 2000 જેમ છે 2011 મા. સુ. 11 દીક્ષા 2037 વૈ. વ. 6 છે 25-5-81 6-12-54 સોમવાર સેમવાર naaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa aaaaaaaaaaaaaaaaaa | માત્ર ચાર વર્ષના દીક્ષા પર્યાયમાં | અભિનવ હેમ લઘુપ્રક્રિયા સપ્તાંગ વિવરણના સર્જક | સાત વર્ષના દીક્ષા પર્યાયમાં . મન્નહ જાણ” [શ્રાવકના 36 કતની સજઝાય]ના છે. વિશદ્ વિવરણયુક્ત વ્યાખ્યાનમાળા [૧૧૦૦પૃષ્ઠ]ના લેખકે | | દશ વર્ષના દીક્ષા પર્યાયમાં | તત્વાર્થ સૂત્ર પ્રબોધટીકા અધ્યાય 1 [248 પૃષ્ઠ] ના ટીકાકાર તથા પ્રસ્તુત પુસ્તકના આગમ પાઠ સંશોધક [તદુપરાંત- સમાધિરણ– ચિત્યવદનમાળા વગેરે કુલ ર૬ પ્રકાશનોની ભેટ આપનાર paaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa