Book Title: Jain Vidya 13
Author(s): Pravinchandra Jain & Others
Publisher: Jain Vidya Samsthan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/524761/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 mdidi BAmamA RSS kroorr tooN SARGA NANujjIvo jovo jaina vidyA saMsthAna zrImahAvIrajI jainavidyA mahAvIra jayantI 2591 amitagati vizeSAMka jainavidyA saMsthAna (INSTITUTE OF JAINOLOGY) digambara jaina atizaya kSetra zrImahAvIrajI rAjasthAna Page #2 -------------------------------------------------------------------------- Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA jainavidyA saMsthAna, zrImahAvIrajI dvArA prakAzita zraddha vArSika zodha-patrikA sampAdaka maNDala DaoN. kamalacanda sogAraNI zrI tArAcandra jaina zrI navInakumAra baja DaoN. kailAzacanda jaina zrI jJAnacandra bilTIvAlA apraila, 1993 prabandha sampAdaka zrI pATanI kapUracanda mantrI, prabandhakAriNI kameTI digambara jaina atizaya kSetra zrImahAvIrajI mudraka : madaralaiNDa priMTiMga presa jayapura sampAdaka zrI jJAnacandra vindUkA DaoN. gopIcanda pATanI sahAyaka sampAdaka paM. bha~varalAla polyAkA prakAzaka jainavidyA saMsthAna prabandhakAriNI kameTI digambara jaina atizaya kSetra zrImahAvIrajI vArSika mUlya : 40.00 75.00 sAmAnyataH pustakAlaya hetu Page #4 -------------------------------------------------------------------------- Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kra.saM. viSaya prArambhika sampAdakIya 1. bahuzruta vidvAna prAcArya zramitagati 2. jJAnaM sadarcanIyam viSaya-sUcI 3. zramitagati zrAvakAcAra meM zrAvaka kI jIvanacaryA 4. jJAnena hInaH pazureva zuddhaH 5. amitagati zrAvakAcAra meM padastha dhyAna aura zarIra ke zaktikendra 6. jJAnaM triloke sakale 7. amitagati zrAvakAcAra meM sarvajJasiddhi 8. jJAnena pusAM sakalArthasiddhi 9. AcArya zramitagati kI sarvopayogI racanAbhAvanAdvAtriMzatikA - sAmAyika pATha 10. samabhAva - pratikriyArahita jIvana 11. bhAvanAdvAtriMzatikA : zAntarasa kA nirbhara 12. jJAnaM vinA pravRttirna hite 13. mithyAtvakhaNDana dharmaparIkSA kI AdhArabhUmi lekhaka kA nAma DaoN. gulAbacanda jaina zrAcArya zramitagati DaoN. ramezacandra jaina zrAcArya zramitagati DaoN. sohanalAla devata prAcArya pramitagati zrI rAjavIrasiMha zekhAvata zrAcArya zramitagati paM. nAthUrAma DoMgarIya jaina bra. ku. kauzala jI DaoN. ku. prArAdhanA jaina prAcArya zramitagati DaoN. puSpalatA jaina pR.saM. 1 12 13 222222 20 21 24 25 30 31 37 41 46 47 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. AcArya amitagati aura hariSeNa kI dharmaparIkSA 15. paMcasaMgraha - karmamImAMsA kA apUrva grantha 16. AcArya zramitagati kI prAsaMgikatA - paryAvaraNIya pariprekSya meM 17. harivaMzapurANa DaoN. bhAgacanda bhAskara DaoN. zrIraMjana sUrideva zrImatI zakuntalA jaina mahAkavi dhavala anu. - bhaMvaralAla polyAkA 53 65 71 75 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'Arambhika 'janavidyA' kA prAcArya amitagati vizeSAMka pAThakoM ke samakSa saharSa prastuta hai| jaina sAhitya apanI vizAlatA aura vividhatA ke lie loka-vikhyAta hai| vibhinna yuga ke jaina prAcAryoM ne isake sAhitya ko samRddha kiyA hai / prastuta aMka meM AcArya amitagati ke vyaktitva evaM kRtitva para prakAza DAlA gayA hai / amitagati sAmayika pATha to jana-jana meM vyApta hai| isa aMka meM vidvAna lekhakoM dvArA vibhinna dRSTiyoM se vicAra prastuta kie gae haiM / jina vidvAnoM ne apanI racanAeM bhejakara isa aMka ke prakAzana meM yogadAna diyA hai, hama unake AbhArI haiN| patrikA ke sampAdaka, sahayogIsampAdaka evaM sampAdaka-maNDala dhanyavAdAha haiN| kapUracanda pATanI mantrI prabandhakAriNI kameTI digambara jaina atizaya kSetra, zrImahAvIrajI narezakumAra seThI adhyakSa prabandhakAriNI kameTI digambara jaina atizaya kSetra, zrImahAvIrajI Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya jainavidyA saMsthAna zrImahAvIrajI kI zodha-patrikA 'janavidyA' kA yaha terahavAM aMka 'prAcArya samitapati-vizeSAMka' pAThakoM va adhyayanakartAoM ke samakSa prastuta karate hue hameM atyanta harSa hai| isake pUrva-1. svayaMbhU vizeSAMka, 2. va 3. puSpadanta vizeSAMka (khaNDa 1-2), 4. mahAkavi dhanapAla vizeSAMka, 5-6. vIra vizeSAMka, 7. muni nayanandi vizeSAMka, 8. kanakAmara vizeSAMka, 9. yogIndu vizeSAMka, 10-11. prAcArya kundakunda vizeSAMka, 12. pUjyapAda vizeSAMka, ye bAraha aMka prakAzita ho cuke haiN| prArambhika 9 aMkoM meM apabhraMza bhASA ke granthoM va sAhitya kA vivecana kiyA gayA hai / isa terahaveM aMka meM prAcArya amitagati ke bAre meM prakAza DAlA gayA hai / jaina sAhitya meM amitagati nAma ke do prAcAryoM kA ullekha milatA hai| yadyapi amitagati dvitIya hI inameM adhika prasiddha haiM aura bahuzruta vidvAna mAne . jAte haiM jinhoMne kAvya, nyAya, vyAkaraNa, AcAra Adi viSayoM para aneka granthoM kI racanA kI hai, yathA-subhASitaratnasaMdoha, dharmaparIkSA, upAsakAcAra-zrAvakAcAra, ArAdhanA, bhAvanAdvAtriMzatikA, paMca-saMgraha (saMskRta), paMca-saMgraha (prAkRta), sAmAyika pATha Adi / ye mAthura saMgha ke prAcArya the, inakI guru-paramparA meM AcArya devasena the jinake ziSya amitagati prathama aura amitamati prathama ke ziSya mAdhavasena tathA unake ziSya prastuta aMka ke nAyaka amitagati dvitIya the| AcAryoM ko hI tIrthaMkara mahAvIra kI prAcArya-paramparA meM sArasvatAcArya svIkRta kiyA hai| sArasvatAcArya unheM kahate haiM jinhoMne dharma-darzana, AcAra-zAstra, nyAya-zAstra, kAvya tathA purANa prabhRti viSayaka granthoM kI racanA karane ke sAtha-sAtha aneka mahatvapUrNa mAnya granthoM kI TIkAyeM bhASya evaM kRtiyAM bhI racI haiN| isake viparIta zrutagharAcArya yuga-saMsthApaka evaM yugAntakArI prAcArya hue haiM jinhoMne zrutajJAna ke kSINa hone para naSTa hotI huI zruta-paramparA ko mUrtarUpa dene kA maulika kArya kiyA hai / zrutagharAcArya aMgoM yA pUrvo ke ekadeza jJAtA the / ina prAcAryoM meM guNadhara, dharasena, puSpadanta, bhUtabali, AryamaMkSu, nAgahasti, yativRSabha, kundakunda, zivArya, kArtikeya, umAsvAmI Adi kI vizeSataura para gaNanA kI jAtI hai / zrutagharAcAryoM ne dRSTipravAda sambandhI racanAyeM karake vizeSakara karma-sAhitya, siddhAnta-sAhitya va adhyAtmavAda ko 'zrutagharAcAryoM dvArA racita sAhitya kA AdhAra lete hue' vibhinna viSayaka vAGamaya kI racanA kI hai| ataH yaha svIkAra karane meM koI Apatti nahIM hai ki sArasvatAcAryoM dvArA racita sAhitya kI pRSThabhUmi adhika vizAla aura vistRta hai| sArasvatAcAryoM meM sarvapramukha svAmI samantabhadrAcArya kA sthAna svIkAra kiyA jAtA hai / inhIM prAcAryoM meM siddhasena, pUjyapAda-devanandi, joindu, vimalasUri, Aryanandi, mAnatuMga, raviSeNa, akalaMka, Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIrasena, jinasena dvitIya, vidyAnanda, devasena, amitagati prathama, amitagati dvitIya, amRtacandrasUri, nemicandra siddhAntacakravartI Adi kI gaNanA kI jAtI hai / prastuta aMka ke vibhinna lekhoM ke adhyayana va avalokana se yaha spaSTa ho jAtA hai ki sambandhita sabhI lekhaka/vidvAnoM kI lekhanI meM kAphI bala hai aura unhoMne AcArya amitagati dvitIya ke vyaktitva va kRtitva ke bhinna-bhinna binduoM para akathanIya parizrama kara acchA prakAza DAlA hai jo saba milakara una prAcAryoM ke bAre meM eka saMgrahaNIya itihAsa-paricaya bana jAtA hai / ataH ina sabhI racanAkAroM-lekhakoM ke prati unake amUlya sahayoga ke lie hama atyanta AbhArI haiM evaM AzA karate haiM ki bhaviSya meM bhI isI prakAra hameM unakA sahayoga prApta hotA rhegaa| isa aMka ke sampAdana va prakAzana meM sahayogI kAryakartA dhanyavAdAha haiN| mudraNa hetu madaralaiNDa priMTiMga presa ke prati bhI dhanyavAda jJApita hai| DaoN. gopIcanda pATanI sampAdaka jJAnacandra khindUkA sampAdaka Page #10 -------------------------------------------------------------------------- Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA-13 ] aprela-1993 [ 1 bahuzruta vidvAn AcArya amitagati -DaoN. gulAbacanda jaina vyaktitva ___ jinakA nAma amita (apramANa) gati (jJAna) arthAt apramANa jJAna kA dyotaka hai aise bahuzruta vidvAn ke viSaya meM kucha kahanA sUrya ko dIpaka dikhAne jaisA hai| kucha pRSThoM meM unake vyaktitva ko sameTa lenA mAtra apane mana ko santoSa denA hai| jisa samaya ve isa dharAdhAma para avatarita hue usa samaya mAlavA kI rAjadhAnI ujjayanI meM rAjA muMja rAja karate the| inakI racanAoM meM uddhRta kArikAoM ke AdhAra para paNDita zrI vizvezvaranAtha reu ne inako vAkpati-rAjA muJja kI sabhA ke ratna ke rUpa meM svIkAra kiyA hai| Apa prathita-yaza sArasvatAcArya the| ApakA vividha viSayoM para pUrNa adhikAra thA / isI kAraNa Apane kAvya, nyAya, vyAkaraNa, mAcAra prabhRti viSayoM para kAphI grantha likhe haiM / samaya ApakI racanAoM ke AdhAra para vidvAnoM ne prApako 11vIM zatI kA vidvAna mAnA hai / Apake dvArA racita subhASita-ratna-saMdoha ke AdhAra para, jo ki rAjA muja ke rAjyakAla 993 I. meM racA gayA thA aura dharma-parIkSA 1013 I. meM racI gayI thI, saMskRta paMcasaMgraha 1016 I. meM racA gayA thA isI kAraNa ApakA samaya 11vIM zatAbdI mAnA gayA hai| guruparamparA prAcArya amitagati mAthura saMgha ke prAcArya the / inakI guruparamparA meM devasena ke ziSya amitagati prathama aura amitagati prathama ke ziSya mAdhabasema tathA unake ziSya amitagati dvitIya the / inake ziSya nemiSeNa the / Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 ] [ jainavidyA-13 racanA Apake bahuzruta hone ke kAraNa hI Apane aneka granthoM kI racanA kii| subhASitaratna-saMdoha, dharmaparIkSA, paMcasaMgraha (saMskRta), amitagati zrAvakAcAra, bhAvanAdvAtriMzatikA, sAmAyika pATha, ArAdhanA (bhagavatI ArAdhanA saMskRta zloka) tatvabhAvanA, jambUdvIpa prajJapti, candraprajJapti, aDhAI dvIpa prajJapti, vyAkhyAprajJapti ityAdi ApakI kRtiyAM haiN| ukta kRtiyoM meM jo vizeSarUpa se prasiddha haiM tathA upalabdha haiM unakA sakSipta paricaya nimna prakAra diyA gayA hai| katipaya racanAoM kA saMkSipta paricaya 1. amitagati zrAvakAcAra-isa zrAvakAcAra kA dUsarA nAma upAsakAcAra bhI hai| vartamAna meM jitane zrAvakAcAra upalabdha haiM unameM yaha zrAvakAcAra vizada, sugama aura vistRta hai| isameM 1352 padya aura 15 adhyAya haiN| grantha ke anta meM guruparamparA bhI dI gayI hai kintu racanAkAla nahIM diyA gayA hai| racanA meM zrAvaka ke AcAra-sambandhI sabhI viSayoM kA khulAsA varNana kiyA gayA hai| jaise- samyagdarzana, isake viparIta mithyAdarzana, saptatattva, aSTamUlaguNa, bArahavrata aura unake pAMca-pAMca aticAra, SaTjhAvazyaka-dAna, pUjA, upavAsa Adi kA suvistRta varNana ke atirikta dhyAna, dhyAtA, dhyeya aura dhyAna ke phala kA vivecana bhI atyanta sundara DhaMga se kiyA gayA hai jo 114 padyoM meM samAhita hai / sarvaprathama nindA karanevAloM tathA doSa lagAnevAloM kI paravAha na kara apanI racanA ke kArya ko karate rahane kI pratijJA karate haiM kSadrasvabhAvAH kRtimastadoSAM nisargato sadyapi dUSayate / tathApi kurvati mahAnubhAvastyAjyA na yukAmayato hi zATI // nIca puruSa nirdoSa kAryoM meM bhI doSAropaNa karate haiM kyoMki nIcoM kI prakRti chidrAnveSI hotI hai kintu satpuruSa apane kArya ko nahIM chor3ate kyoMki yUkAoM ke bhaya se sAr3I nahIM tyAgI jAtI / arthAt kSudrapuruSoM ke Dara se satpuruSa apanA kArya nahIM tyAgate / manuSya bhava kI pradhAnatA meM prAcArya kahate haiM nareSu cakrI tridazeSu vanI mRgeSu siMhaH prazamo vrateSu / mato mahIbhRtsu suvarNazailo bhaveSu mAnuSabhavaH pradhAnam / / bhAva yaha hai ki jaise-manuSyoM meM cakravartI, devoM meM indra, mRgoM meM siMha, vratoM maiM prazamabhAva aura parvatoM meM sumeruparvata pradhAna hai, vaise hI bhavoM meM manuSya bhava pradhAna arthAt utkRSTa hai| Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidyA - 13 ] isI prakAra dharma se hIna jIvana kI nissAratA batAI hai - annena gAtra nayanena vaktraM nayena rAjyaM lavaNena bhojyam / dharmeNa hInaM bata jIvitavyaM na rAjate candramasA nizItham // arthAt jisa prakAra anna ke binA zarIra zobhA nahIM pAtA, netroM ke binA mukha zobhA nahIM pAtA, nIti ke binA rAjya kI zobhA nahIM hotI, namaka ke binA bhojana acchA nahIM lagatA aura candramA ke binA rAtri zobhA nahIM detI usI prakAra dharma ke binA jIvana zobhA nahIM pAtA / samyaktva ke sarAga aura vItarAga aise do bhedoM ko eka hI zloka meM nimna prakAra darzAyA hai saMvegaprazamAstikyakAruNyavyaktalakSaNam / sarAga paTubhirjJeyamUpekSA lakSaNaM param // [ 3 arthAt saMvega, ( dharma ke anurAga ) prazama ( kaSAyoM kI mandatA), Astikya ( prApta, Agama aura usameM variNata padArthoM meM yathArtha buddhi), karuNA ( dayAbhAva ) - ye cAroM bhAva jisameM pAye jAyeM vaha sarAga samyagdarzana hai aura saMsAra deha - bhogoM se upekSA karanA vItarAga samyaktva hai / AcArya ne samyaktva kI upayogitA nimna prakAra batAI hai - darzanabaMdhorna paro baMdhudarzanalAbhAnna parolAmaH 1 darzana mitrAnna paraM mitraM darzanasokhyAnna paraM saukhyam // samyagdarzanarUpI bandhu se zreSTha koI bandhu nahIM hai, samyagdarzana ke lAbha ke sivA anya koI lAbha nahIM hai, darzana ke sivA koI mitra nahIM hai aura darzana ke sivA koI sukha nahIM hai / isa samyagdarzana kI zraddhA ke viSayabhUta saptatattvoM kA vivecana prAcArya ne vistAra se kiyA hai / isI prakaraNa meM pramANa aura naya kI vivakSA se anyamatAvalambiyoM ke dvArA mAnI huI tattva vyavasthA kA bhI khaNDana kiyA hai / jIva kI sattA na mAnanevAle cArvAka ko aneka dRSTAntoM dvArA jIva ko sanAtana siddha karake samajhAyA hai / pratyeka jIva apane sukhaduHkha kI pratIti svayaM karatA hai, yadi samAna rUpa se samAna paMcabhUtoM dvArA jIva kI sattA siddha hotI hai to pRthak-pRthak jIva apane sukha duHkha kA bhAna kaise kareM ? grahaM duHkhI sukhI cAhamityeSaH pratyaya: sphuTam / prANinAM jAyate'dhyakSo nirbAdho nAtmanA binA // Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 1 [ jainavidyA- 13 maiM sukhI hU~, maiM duHkhI hU~ aisI pratIti pratyeka jIva ke pRthak-pRthak pratyakSa dekhI jAtI hai / yaha pratIti nirbAdha rUpa se AtmA ke binA nahIM dekhI jA sakatI / isI prakAra sAMkhya ke advaita mata kA tathA akartApana kA khaNDana kiyA hai| naiyAyika ke AtmA aura jJAna ke samavAya sambandha kA khaNDana karate hue batAyA hai ki yadi zrAtmA aura jJAna pRthak pRthak rahate haiM to artha kriyAkAritA nahIM bana sakatI / isI prakAra zUnyamata kSaNikabauddhamata Adi sabhI viparItAbhiniveza ke mAnanevAloM kA sayuktika khaNDana kara jaina siddhAnta kI tattva vyavasthA ko sahI siddha kiyA hai / apauruSeya zrAgama kA khaNDana aura sarvajJa kI siddhi prAcArya amitagati ne apane zrAvakAcAra meM aneka yuktiyoM se kI hai| yaha viSaya anya zrAvakAcAroM se vizeSa dekhane ko milatA hai / mithyAtva ko sadoSa tathA samyaktva ko nirdoSa siddha karane meM prAcArya ne kAphI UhApoha kiyA hai / anyamata jo karma ko svIkAra nahIM karatA use aneka yuktiyoM se ( karma - siddhAnta ko ) satya siddha kiyA hai / saMsArI jIvoM meM rAgadveSa, mada-matsara, zoka, krodha, lobha, bhaya, kAma, moha ityAdi jIva ke karma ke binA nahIM hote| jo inako jIva meM hI hone rUpa svAbhAvika mAneM to inakA nAza kara mokSa meM kaise jAveM / isake atirikta saMsAra meM unakI taratamatA bhI dekhane ko milatI hai / yaha jIva meM naimittika hai, yaha prAcArya ne siddha kara jainadarzana kI vizeSatA siddha kI hai / isa prakAra prAcArya ne zrAvakAcAra kI sabhI vidhAoM ko vistAra se batalAyA hai| jaise - saptavyasanoM kA nirAkaraNa, aSTa mUlaguraNa, pAMca aNuvrata, tIna guraNavrata, cAra zikSAvrata, sallekhanA ina saba ke aticAroM kA varNana bhI vistAra se kiyA hai / bhoga- bhUmi kA varNana isa zrAvakAcAra kI vizeSatA hai| dhyAna, dhyAtA, dhyeya aura dhyAna kA phala anya zrAvakAcAroM meM nahIM milatA, yaha isI kI vizeSatA hai | zrAvaka kI gyAraha pratimAoM kA varNana bhI vizeSa rUpa se samajhAyA gayA hai / isa prakAra aneka vizeSatAoM vAlA anya zrAvakAcAroM meM nirAlA hI yaha zrAvakAcAra hai / 2. dharmaparIkSA - zrAcArya deva ne yaha eka adbhuta vyaMgyAtmaka racanA racI hai / isameM jagat meM vyApta mithyA evaM asvAbhAvika mAnyatAoM, andhavizvAsoM tathA dharma ke viSaya meM mAnI huI asambhava kalpanAoM para AdhArita pramAnavIya vicAradhArAnoM ko vyaMgyAtmaka DhaMga se kathAnakoM kA Azraya lekara khaNDita kiyA hai| isa racanA meM avizvasanIya, abuddhisaMgata, paurAriNaka prAkhyAnoM kA khaNDana, AkrAmaka zailI kA sahArA na lekara sujhAvAtmaka zailI se kiyA hai / Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janavidyA-13 ] 15 prAcArya amitagati ke pUrva kI do kRtiyAM aura milatI haiN| eka jayarAmakRta dhUrtAkhyAna aura hariSeNa kI dhrmpriikssaa| inameM kucha kathAnaka prAyaH samAna se haiM, jaise-hAthIkamaNDalu kI upakathA tathA vicchinna sira kI upakathA ityAdi / inake atirikta yatra tatra sama narUpa se paurANika kathAeM dRSTigocara hotI haiM, jaise-indra aura ahilyA kI kathA, agni-bhakSaNa karatI huI yamapatnI kI kathA aura brahmA tilottamA kI upakathA / kintu inakI puSTi meM sAdhAraNa aprAmANika kathAeM samAnarUpa se nahIM pAI jaatiiN| itanA hone para bhI amitagati kI dharmaparIkSA aura hariSeNa kI dharmaparIkSA donoM hI rucikara maura zikSAprada, bhAratIya sAhitya ke sundara namUne haiN| hariSeNa kI dharmaparIkSA kA padya nimna prakAra hai aputrasya gatirnAsti svargo naiva ca naiva ca / tasmAt putramukhaM dRSTA pazcAt bhavati bhikSukaH // mAcArya amitagati kA padya nimna prakAra hai aputrasya gatirnAsti svargoM na ca tapo yataH / tataH putramukhaM dRSTvA zreyase kriyate tapaH // hariSeNa kRta-- naSTe mRte pravajite klIve ca patite patau / paMcasvApatsu nArINAM patiranyoM vidhIyate // mamitagati patyau pravajite klIve pragaSTe patite mRte / paMcasvApatsu nArINAM patiranyo vidhIyate // isa prakAra hariSeNa kRta dharmaparIkSA aura amitagati kRta dharmaparIkSA meM aneka sthAnoM para sAmya hai| prAcAryadeva ne prastuta grantha dharmaparIkSA meM aneka dRSTAnta dekara mithyAdRSTi pavanavega aura samyagdRSTi manobega ina do mitroM ke mAdhyama se loka meM prasiddha dhArmika kSetra kI jhUThI mAnyatAoM para kuThArAghAta kiyA hai| aura pavanadhega ke mithyAtva ko dUra karane kA prayatna kiyA hai sabase prathama madhu-bindava kI kathA se prArambha karake saMsAra ke sukha aura duHkha kA mApa batalAyA hai| saMsAra kA sukha eka madhu kI bUnda kI samAna aura duHkha caturgati paribhramaNa Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 1 [ jainavidyA-13 tathA nigoda hai / kintu saMsArI ajJAnI prANI usa madhu kI eka bUnda ko lenA cAhatA hai aura cAroM gatiyoM ke duHkha tathA nigoda ke duHkhoM ko bhI nahIM gintaa| tAtparya yaha hai ki saMsAra ke duHkha parvata ke barAbara aura sukha sarasoM ke dAne ke barAbara haiM du.kha merupamaM saukhyaM saMsAre sarSapayopamam / yatastataH sadA kAryaH saMsAra tyajanodyamaH / / sAMsArika jana viSayoM se prApta hue duHkha ko sukha kahate haiM jaise ki bujhe hue dIpaka ko loga bar3hA huA kahate haiN| duHkhaM vaiSayikamUDhA bhASante sukhasaMjJayA / vidhyAto dIpakaH kiM na nandito bhaNyate janaH / / AcArya dvArA nibaddha cAra mUoM kI kathA, rakta puruSa kI kathA, dveSI puruSa kI kathA . isa prakAra aneka kathA-prasaMgoM ke Azraya se tatva samajhAne kI koziza manovega vidyAdhara ne apane mitra pavanavega ko samyagdRSTi banAne ke lie kI hai / mithyAmAnyatAoM ke sthAna para saccI mAnyatAoM ko samajhAne kA prayatna kiyA gayA hai jaise jainetara sAhitya meM pAMDavoM kI mAtA kuntI ke cAra putroM kI utpatti ke viSaya meM jhUThI mAnyatA ko haTAkara saccI mAnyatA rUpa batAnA prAcArya kI viveka buddhi kA namUnA hai / jainetara purANoM meM karNa kI utpatti sUrya se, yudhiSThira kI utpatti dharma se, bhIma kI utpatti yama se aura arjuna kI utpatti indra se tathA dhRtarASTra kI patnI gAMdhArI ke panasaphala meM eka sau putroM kI utpatti kA honA mAnA gayA hai| isa prakAra aneka mithyA bAtoM kA poSaNa anya matAvalambiyoM ke purANoM meM uddhRta hai, use manovega vidyAdhara ke mAdhyama se prAcArya ne khaNDita kiyA hai| vedoM kA apauruSeyapanA. cArvAka kA paMcabhatoM ke dvArA jIva utpatti honA Adi sabhI kA khaNDana kiyA hai| kahA~ taka ginAyA jAya dharmaparIkSA meM mithyA devI devatAoM, RSi-maharSiyoM kI kAlpanika utpatti kA khaNDana kara aura samyak upadeza dekara mithyAtva kA khaNDana kiyA hai| 3. subhASita-ratna-saMdoha-prAcArya amitagati kI 'subhASita-ratna-saMdoha' nAma kI racanA advitIya hai| yadyapi bhAratIya saMskRta vAGamaya meM subhASitoM kI racanAeM kama nahIM haiM, kintu jaisI racanA AcAryazrI kI hai vaisI bahuta kama hai| AtmAnuzAsana ke kartA AcArya guNabhadra ne bhI apanI racanA meM subhASita likhe haiM kintu jo sAhityika chaTA, chandoM kA vaividhya, prAlaMkArikatA aura viSaya-cayana kI sUjha-bUjha prastuta racanA meM hai, vaisI anyatra nhiiN| isa racanA meM prAcArya ne battIsa prakaraNa race haiM, yathA sAMsArika viSaya, krodha, mAyA, lobha kI nindA, jJAna, Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA-13 ] [ 7 cAritra, jAti, jarA, mRtyu, nityatA, deva, jaThara, durjana, sajjana, dAna, madyaniSedha, mAMsaniSedha, madhuniSedha, kAmaniSedha, vezyAsaMganiSedha, dyUtaniSedha, prApta, guru aura dharma kA svarUpa, zoka, zauca, zrAvakadharma aura tapa kA nirUpaNa ityAdi kA varNana apanI prasiddha racanA subhASita-ratna-saMdoha meM prasAda-guNa-yukta vividha chandoM dvArA kI hai| isI se racayitA kI varNana zailI, kalpanAzakti, kavitva-zakti, saMskRta bhASA kA parijJAna aura usa para asAdhAraNa adhikAra Adi kA paricaya prApta hotA hai / prastuta grantha ke katipaya uddharaNa nimna prakAra haiM jJAna ke dvArA jo sukha milatA hai vaha mAtA-pitA, bandhujana, strI, putra ityAdi se nahIM mila sktaa| isI ko jJAna-nirUpaNa-triMzata meM nimna prakAra dikhAyA hai mAtA pitA bandhujanaH kalatraM putraH suhRd bhUmipatizca tuSTaH / na tatsukhakartumalaM narANAM jJAnaM yadeva sthitamastadoSam // ___ cAritravAna vyakti ko pUrNimA ke candramA ke samAna nirmala evaM nirdoSa batAkara use saccA samyagdRSTi, jJAnI evaM guNajJa batAyA hai - vinirmalaM pArvaNaM candrakAntaM yasyAsti cAritramasau guNajJaH / mAnI kulIno jagato'bhigamyaH kRtArthajanmA mahanIyabuddhiH // . prAcArya mRtyu ke viSaya meM kahate haiM ki jisa prakAra sAre gIle padArtha eka dina sUkha jAte haiM, saba nadiyAM samudra meM calI jAtI haiM, sAre khile hue puSpa mlAna ho jAte haiM, saMsAra ke sabhI padArtha bijalI kI bhAMti caMcala haiM, usI prakAra sAMsArika sabhI prANI eka dina mRtyu ke mukha meM cale jAte haiM sarva zuSyati sArdramati nikhilA pAyonidhi nimnagA sarva mlAyati puSpamatra maruto jhampeva sarva calaM / sarva nazyati kRtrimaM ca sakalaM yadvayaMpa kSIyate, sarvastadvadupaiti mRtyuvadanaM dehI bhavaMstattvataH // prAcArya durjana ke viSaya meM apane vicAra prakaTa karate hue kahate haiM ki durjana sajjanoM ke upadezoM kA ullaMghana karatA hai, do jihvAtroM se yukta kRSNa sarpa kI bhAMti krodhita hokara duSTa vacana bolatA hai, lAla netroM se yukta hokara sajjanoM ko bhayabhIta karatA hai, jaise sarpa kuTila gativAlA hotA hai vaise yaha bhI kuTilatA liye rahatA hai, sadA sarpa kI bhAMti chidra hI dekhatA hai, aise durjanarUpI sarpa ko kona vaza meM kara sakatA hai ? Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 | . [ jainavidyA-13 ya: sAdhUditamantragocaramatikrAnto dvijihvAnanaH / kuddho raktavilocano sitatamo muMcatyavAcyaM viSam / raudro dRSTiviSo vibhISitajano randhrAvalokodyataH, kastaM durjanapannagaM kuTilagaM zaknoti kA vazaM // isa prakAra se subhASita-ratna-saMdoha ke sabhI prakaraNa uttamottama subhASitoM se bhare hue haiM / zaucanirUpaNa ke eka kAvya meM prAcAryazrI kahate haiM jo snAna se pavitratA mAnate haiM ve AkAza meM zatadala kamala utpanna honA mAnate haiN| malina zarIra kI zuddhi jala se honA asambhava hai merUpamAna madhupavraja sevitAntaM, cejjAyate viyati kaMjamananta patraM / kAyasya jAtu jalato malapUritasya zuddhistadA bhavati nindya malodbhavasya / isa prakAra sabhI prakaraNa uttamottama chandoM ke dvArA sumASitoM se paripUrNa haiM / . 4. paMcasaMgraha - prAcArya amitagati dvArA racita 'paMcasaMgraha' prAkRta paMcasaMgraha kI saMskRta chAyA samajhA jA sakatA hai kintu aneka sthaloM meM vaiSamya hone se use eka svatantra racanA kahanA asaMgata nahIM hai| jaise prAkRta gAthA kA viSaya do se adhika saMskRta padyoM meM samAhita karanA saMskRta paMcasaMgraha kI vizeSatA hai| saMskRta paMcasaMgraha meM 1375 chanda haiN| jisa prakAra prAkRta paMcasaMgraha meM kaI sthAnoM para gadya bhI likhe gaye haiM usI prakAra saMskRta paMcasaMgraha meM bhI kaI padyoM ke sAtha gadya bhI likhA gayA hai kintu rUpAntara hone para bhI kaI dRSTiyoM se vaiziSTaya hai| prAcArya amitagati kI racanA sarala evaM madhura hai| kaI sthAnoM para anya granthoM kA sahArA bhI liyA gayA hai, jaise tattvArthavArtika / prastuta paMcasaMgraha meM karaNAnuyoga viSayaka pAMca viSayoM kA saMgraha kiyA gayA hai yathA1. jIvasamAsa, 2. prakRtistava, 3. karmabandhastava, 4. zataka aura 5. saptati / 1. jIvasamAsa prarUpaNA meM gommaTasAra evaM dravyasaMgraha ke anusAra 14 jIvasamAsa ginAge gaye haiM ekendriyeSu catvAraH samAsA vikaleSu SaT / paMcandriyeSu catvAro bhavantyete caturdazaH // Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janavidyA-13 ] [ 1 2. dUsare pariccheda meM karmoM kI prakRtiyoM kA vistAra se vivecana kiyA gayA hai krodho mAno jinarmAyA lobhaH pratyekamoritAH / tatrAnaMtAnubaMdhyAdi vikalpena caturvidhAH // 3. tIsare pariccheda meM karmaprakRtiyoM ke bandha, udaya, udIraNA Adi kA vistAra se vivecana kiyA gayA hai parasparaM pradezAcyA pravezo jIvakarmaNoH / ekatvakArapho baMdho rukma kAMcanayoriva // grahaNaM karmayogyAnAM pudgalAnAM pratikSaNaM / sakaSAyasya jIvasya baMdho'nekavidhaH sthitaH // 4 zataka nAmaka pariccheda meM viMzati prarUpaNAoM kI racanA maya yantroM ke dikhAI gaI hai yathA saMtyekAkSeSu catvAri jIvAnAM vikaleSu SaT / paMcendriyeSu catvAri sthAnAnIti caturdaza / tiryaggatAvazeSANi dve saMjisthe gatitraye / jIvasthAnAni jJeyAni satyevaM mArgaNAsvapi / / 5. saptati nAmaka antima pariccheda meM bandha aura svAmitvavAle guNasthAnoM ke prati bandha kahakara anya gati Adi mArgaNA ke bandha svAmitva ko kahA gayA hai / isake maMgalAcaraNa aura pratijJA ke viSaya kA zloka nimna prakAra hai natvA jinezvaraM voraM baMdhasvAmitvasUdanam / vakSyAmyopavizeSAbhyAM baMdhasvAmitvasaMbhavam // isa prakAra paMcasaMgraha meM guNasthAna, jIvasamAsa aura mArgaNAsthAna kI aMga saMdRSTi evaM prakRti, sthiti, anubhAga aura pradezabandha kI saMracanA kI gaI hai| 3. bhAvanA dvAtriMzatikA-32 padyoM kA yaha choTA sA prakaraNa hai / isameM sAMsArika padArthoM se udAsInatA kA anubhava karAke Atmazuddhi kI ora le jAne kI bhAvanA vyakta kI gaI hai| prAtmazuddhi hetu yaha uttama kAvya hai jisake par3hane se pavitra aura ucca bhAvanAoM kA saMcAra hotA hai| sarvaprathama maitrI prAdi bhAvanAoM ko prakaTa kiyA hai Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 ] [ jainavidyA-13 satveSu maitrI guNiSu pramodaM kliSTeSu jIveSu kRpAparatvaM / mAdhyasthyabhAvaM viparItavRttau sadA mamAtmA vidadhAtu deva / / arthAt prANImAtra meM mitratA kI bhAvanA, guNIjanoM meM pramoda bhAvanA, dIna-duHkhiyoM ke prati kRpA-bhAva aura jo hamAre se viparIta vicAradhArA rakhate hoM unake prati mAdhyasthya bhAva rakhanerUpa hamAre bhAva hoN| isI prakAra anya padyoM meM kavi ne apane ArAdhya deva kI stuti meM usakI vItarAgI, hitopadezI aura sarvajJa ke rUpa meM prArAdhanA kI hai / sAdhaka ke apane ArAdhyadeva ko darzanajJAna-svabhAva-bAlA batAyA hai yo darzana-jJAna-sukhasvabhAvaH samastasaMsAravikArabAhyaH / samAdhigamyaH paramAtmasaMjJaH sa devadevo hRdaye mamAstAm // kavi ne apane ArAdhya deva ko muktimArga kA pratipAdaka aura janma-mRtyu ke duHkhoM se atIta batAyA hai vimuktimArgapratipAdako yo, yo janmamRtyuvyasanAdhatItaH / trilokaloko vikalo kalaMkaH sa devadevo hRdaye mamAstAM // jisa deva ne apanI goda meM samasta zarIradhAriyoM ko le rakhA hai arthAt usake jJAna meM samasta loka hai phira bhI vaha vItarAgI hai kroDIkRtA'zeSazarIrivargA, rAgAdayo yasya na santi doSAH / nirindriyo jJAnamayo napAya: sa devadevo hRdaye mamAstAm // ___ isa prakAra samasta 32 padya jinendra kI stuti meM likhakara unako apane hRdaya meM basAne kI bhAvanA kI hai| 6. pArAdhanA-yaha racanA zivArya kRta prAkRta ArAdhanA kA saMskRta rUpAntara hai| isa grantha meM darzana, jJAna, cAritra aura tapa ina cAra ArAdhanAoM kA vivecana hai / isa saMskRta ArAdhanA meM jainadharma ke prAyaH sabhI prameya liye gae haiN| prazasti meM AcArya devasena se lekara prAcArya amitagati taka kI guruparamparA ko bhI dikhAyA gayA hai / paM. kailAzacanda jI zAstrI dvArA zivArya kI prAkRta ArAdhanA kI hindI TIkA jIvarAja granthamAlA se prakAzita ho cukI hai kintu usameM saMskRta rUpAntara nahIM hai / Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janavidyA-13 ] [ 11 AcArya dvArA racita ukta racanAoM ke atirikta laghu evaM vRhad sAmAyika pATha, jambUdvIpaprajJapti, sArddhadvayadvIpa prajJapti, candraprajJapti, sUryaprajJapti, vyAkhyAprajJapti inake hI dvArA racita mAnI jAtI haiN| ___ sAmAyika pATha meM 120 padya haiM / isameM sAmAyika kA svarUpa, karane kI vidhi aura. usakA mahatva pratipAdita kiyA gayA hai| zeSa grantha abhI upalabdha nahIM haiN| isa prakAra AcArya amitagati kA vyaktitva evaM kRtitva saMkSipta rUpa se varNana kiyA gyaa| Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 ] [ jainavidyA- 13 jJAnaM sadarcanIyam 1 caurAdidayAvatanUjabhUparahArya macyaM sakale'pi loke dhanaM pareSAM nayanairadRzyaM jJAnaM narA dhanyatamA vahanti // 1861. vinazvaraM pApasamRddhidakSaM vipAkaduHkhaM budhanindanIyam / tadanyathAbhUtaguNena tulyaM jJAnena rAjyaM na kadAcidasti / / 187 // pUjyaM svadeze bhavatIha rAjyaM jJAnaM triloke'pi sadarcanIyam / jJAnaM vivekAya madAya rAjyaM tato na te tulyaguNe bhavetAm ||188 / / - subhASitaratna saMdoha -dhana ko to cora curA sakatA hai, putrAdi bAMTa sakate haiM, rAjA hara sakate haiM, par3osI dekhakara DAha karate haiM kintu jJAnarUpI dhana hI aisA dhana hai jise na koI curA sakatA hai, na bA~Ta sakatA hai, na hara sakatA hai| jinake pAsa yaha jJAnarUpI dhana hai, ve hI dhanya haiM / 186 / - rAjya bhI jJAna kI samAnatA nahIM kara sakatA kyoMki rAjya vinazvara hai, eka dina zravazya naSTa ho jAtA hai kintu jJAna avinAzI hai| rAjya pApa ko bar3hAnevAlA hai kintu jJAna se pApa kA nAza hotA hai| rAjya kA phala anta meM duHkha hI hai kintu jJAna kA phala mokSa sukha hai / paNDitajana rAjya kI nindA karate haiM kintu jJAna kI prazaMsA karate haiM / isa prakAra rAjya jJAna kI kabhI bhI barAbarI nahIM kara sakatA / 187 / isa saMsAra meM rAjya yA rAjA kI pUjA kevala apane rAjya meM hI hotI hai aura vaha bhI tabhI taka jaba taka rAjya rahatA hai kintu jJAna kI pUjA tIna loka meM aura sarvadA hotI hai / jJAna hita-ahita heya upAdeya Adi kA bibeka karAtA hai kintu hai / 188 / rAjya mada paidA karatA - pra. paM. bAlacandra siddhAMtazAstrI Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janavidyA-13 ] aprela-1993 [ 13 amitagati zrAvakAcAra meM zrAvaka kI jIvanacaryA ma. ramezacandra jaina prAcArya amitagati dvArA racita zrAvakAcAra athavA upAsakAcAra zrAvakAcArasAhitya kA eka mahatvapUrNa grantha hai| isameM zrAvaka kI jIvanacaryA kaisI ho, isa para bahuta acchA prakAza DAlA gayA hai / pratyeka zrAvaka prAtaH uThakara paMcaparameSThI ko namaskAra kara unake guNoM kA cintana karatA hai / zrAvakAcAra ke prArambha meM AcArya pramitagati ne paMcaparameSThI kA jo smaraNa kiyA hai, vaha hRdayahArI hai| anantara samyagdarzana, samyagjJAna aura samyagcAritra kI sthiratA ko bhAvanA kara sarasvatI se buddhi kA vistAra karane kI prArthanA kI gaI hai| yahAM sarasvatI mAtA ke samAna pratiSThita hai mAteva yA zAsti hitAni puMso rajaH dadhati sukhAni / samastazAstrArthavicAradakSA sarasvatI sA tamutAM mati me // 1.7 // jo ajJAnarUpa raja ko dUra karatIhuI sukhoM ko dhAraNa karAtI hai tathA mAtA ke samAna hitoM kI zikSA detI hai, samasta zAstroM kA artha vicAra karane meM pravINa baha sarasvatI merI buddhi kA vistAra kre| ___guru zAstra-samudra ke pAragAmI aura guNoM se gariSTha hote haiM (1.8) / aise guru kI prazaMsAkara kAvyakAroM ke anurUpa durjanoM kI nindA aura sajjanoM kI prazaMsA kI hai (1.10) / durjanoM ke bhaya se sajjanoM ko usI prakAra acche kAryo kA parityAga nahIM karanA cAhie jisa Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 ] [ janavidyA-13 prakAra cIlara (yUkA) ke bhaya se sAr3I kA parityAga nahIM kiyA jAtA hai| manuSyabhava pApakarma ke upazama ke phalasvarUpa prApta hotA hai| jisa prakAra manuSyoM meM cakavartI, devoM meM indra, mRgoM meM siMha, vratoM meM prazamabhAva tathA parvatoM meM sumeru pradhAna hai, usI prakAra bhavoM meM manuSyabhava pradhAna hai (1.12) / jaise zama binA nIti, vinaya binA vidyA, zauca (nirlobhatA) binA kIrti tathA tapa binA pUjA nahIM hotI usI prakAra manuSyapane ke binA jIva ke hitarUpa dharma kI siddhi nahIM hotI hai (1.15) / jaise anna se hIna zarIra, nayana se hIna mukha, nIti se hIna rAjya, lavaNa se hIna bhojana, candramA se vihIna rAtri suzobhita nahIM hotI hai, usI prakAra dharma se hIna jIvana acchA nahIM lagatA hai (1.16) / ataH pratyeka vyakti ko dharma kA AcaraNa karanA caahie| dharma kyA hai ? isake viSaya meM viveka rakhanA caahie| jahA~ jIvoM ke samUha kA hanana hotA hai, madyapAna kiyA jAtA hai, parastrI sevana kiyA jAtA hai, anartha kA mUla-mAMsa grahaNa kiyA jAtA hai, vahA~ dharma kA aMza bhI nahIM hai (1.33) / yadi hiMsAdika dharma hai to laukika prAcAra meM koI bhI pApI nahIM hai (1.38) / dharma kI vRddhi karanevAle manuSya ko sabase pahale mithyAtva kA tyAga karanA caahie| jase jIvana aura maraNa eka-dUsare ke virodhI haiM usI prakAra mithyAtva aura dharma kA virodha hai (2.1) / mithyAtva sAta (2.5) prakAra kA hai-1. ekAnta, 2. saMzaya, 3. vinaya, 4. gRhIta, 5. viparIta, 6 nisarga aura 7. mUDhadRSTi / yaha mithyAtva darzana-mohanIya ke udaya se hotA hai| jisa prakAra Usara bhUmi meM dhAnya kI utpatti nahIM hotI hai usI prakAra mithyAtva se vAsita jIvoM meM vratoM kA aMkura nahIM phUTatA hai (2.22) / mithyAdRSTi sAta prakAra ke hote haiMtIna to ve jo samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra meM se kisI eka ko nahIM mAnate haiM, tIna ve jo inameM se kinhIM do ko nahIM mAnate haiM aura eka ve jo ina tInoM ko nahIM mAnate haiM / isa taraha sAta prakAra ke (2.26) mithyAdRSTi hote haiM / jisane samyaktva ko grahaNa kiyA usI kA jIvana saphala hai| samyagdarzana ko dhAraNa karanevAle puruSa ko jIvAdika padArthoM kA zraddhAna honA cAhie (3.1) / samyaktvI jIva ko samasta ekAnta matoM kA parityAga karanA caahie| vrata dhAraNa karanevAle zrAvaka ko sarvaprathama madya, mAMsa, madhu, navanIta, rAtribhojana tathA pAMca udumbara phaloM kA parityAga karanA cAhie / anyatra ina sabake tyAga ko mUlaguNoM meM samAviSTa kiyA hai, kintu amitagati zrAvakAcAra meM inakA mUlaguNa nAma se kathana nahIM kiyA hai| madyAdika se virakta puruSa ko pA~ca aNuvrata, tIna guNavrata aura cAra zikSAvrata-ina bAraha vratoM kA pAlana avazya karanA cAhie / pA~ca aNuvrata ye haiM aNuvata ___ 1. ahiMsANuvrata-do indriya, trIndriya, caturindriya, paMcendriya sainI, asainI, inake paryApta tathA aparyApta kI apekSA bheda karane para daza prakAra ke trasoM kI jo rakSA karatA hai Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janavidyA-13 ] [ 15 tathA ekendriya bAdara tathA sUkSma ke paryApta tathA aparyApta kI apekSA do bheda, isa prakAra cAra prakAra ke sthAvara ke hita kI jo icchA karatA hai, vaha viratAvirata zrAvaka hai (6.16) / hiMsA ke do bheda haiM--eka prArambhI hiMsA aura dUsarI anArambhI hiMsA / jo gRhatyAgI muni haiM ve donoM prakAra kI hiMsA nahIM karate, kintu jo gRhI hai vaha anArambhI hiMsA to chor3a detA hai, kintu prArambhI hiMsA nahIM chor3a sakatA (6.6-7) / ratnakaraNDa zrAvakAcAra meM mana, vacana, kAya aura kRta, kArita, anumodanA rUpa vikalpoM dvArA nau prakAra se jIvoM kI hiMsA na karane ko ahiMsANuvrata batalAyA hai / prAcArya amitagati ne kahA hai ki jo zrAvaka ghara chor3a cuke haiM, ve nau prakAra se hiMsA kA pAlana kara sakate haiM, kintu jo ghara meM rahate haiM, ve anumata hiMsA se nahIM baca sakate, ata: gRhavAsI zrAvaka chaha prakAra se hiMsA kA tyAga karatA hai trividhA dvividhana matA viratihiMsAdito gRhasthAnAm / trividhA trividhena matA gRhacArakato nivRttAnAm / / 6.19 / / 2. satyANavata-jinakA citta dharma meM rata hai ve kAma, krodha, krIr3A, pramAda, lobha, moha tathA dveSa ina bhAvoM se asatya vacana nahIM bolate haiM (6.46) / asatya cAra prakAra kA hotA hai-1. asadudbhAvana, 2. bhUtanihnava, 3. viparIta aura 4. nincha / nindya ke tIna bheda haiMsAvadha, apriya aura gh| yaha vargIkaraNa puruSArthasiddhyupAya ke AdhAra para kiyA gayA hai| puruSArthasiddhyupAya meM bhI asatya ke cAra bheda kie gae haiM-1. vidyamAna vastu kA niSedha karanA / jaise devadatta ke ghara meM rahate hue yaha kahanA ki devadatta yahA~ nahIM hai / 2. avidyamAna vastu ko vidyamAna batalAnA dUsarA asatya hai, jaise ghaTa ke nahIM hote hue bhI yaha kahanA ki ghaTa hai / 3. kucha kA kucha kaha denA tIsarA asatya hai, jaise baila ko ghor3A batalAnA / 4. cauthe asatya ke tIna bheda haiM-garhita, sAvana aura apriya / kisI kI cugalI karanA, ha~sI karanA, kisI se kaThora bAteM kahanA, bakavAda karanA Adi gahita hai| mAro, kATo, isake ghara meM Aga lagA do, lUTa lo ityAdi vacanoM ko sAvadya kahate haiN| jo vacana vaira, zauka, kalaha, kheda aura santApa karanevAlA ho, vaha apriya hai| 3: pracauryANuvrata kheta, grAma, vana, galI, ghara, khala aura ghoSa meM par3e hue, bhUle hue athavA rakhehue paradravya ko grahaNa nahIM karanA caahie| dharma kI AkAMkSA karanevAle ko binA dI huI vastu agni samAna mAnakara tRNamAtra bhI grahaNa nahIM karanA cAhie (6.59-60) / jo jisakA dhana haratA hai, vaha usakA prANa hI haratA hai, kyoMki jIvoM kI sthiratA karanevAlA dhana bAhya prANa hai Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 ] [ janavidyA-13 yo yasya harati vittaM sa tasya jIvasya jIvitaM harati / pAzvAsakara bAhya jIvAnAM jIvitaM vittam // 6.61 / / isI bAta ko amRtacandrasUri ne puruSArthasiddhyupAya meM bhI kahA hai arthAnAma ya ete prANA ete bahizcarAH puMsAm / harati sa tasya prANAn yo yasya jano haratyarthAn / / 103 / / 4. brahmacaryANavata-vidvAn vyakti parastrI ko apanI bahina, mAtA aura putrI ke samAna mAnate haiM / ataH kAmAgni se tapta vyaktiyoM ko bhI ucchiSTa ke samAna paranArI kA sevana nahIM karanA cAhie (6.64-65) / 5. parigrahaparimANANuvrata-santoSI vyakti ko vAstu, kSetra, dhana, dhAnya, dAsI, dAsa, catuSpada tathA bhANDa inakA parimANa karanA cAhie (6.73) / loka meM samasta prArambha cUMki parigraha ke nimitta se hote haiM, ataH jo vyakti parigraha-parimANa karatA hai, vaha samasta Arambha. ko ghaTAtA hai (6.75) / guNavata aura zikSAvrata prAcArya amitagati ne guNavrata ke antargata digvrata, dezavrata aura anarthadaNDavirati kA tathA zikSAvrata meM sAmAyika, proSadhopavAsa, bhogopabhogaparimANa tathA atithisaMvibhAga vrata kA kathana kiyA hai / sallekhanA-tatvamati, dunivArabuddhi, dhIra maraNa ke Agamana ko jAnakara, maraNa,kA prAgamana hone para bAndhavavarga se pUchakara sallekhanA karatA hai (6.98) / kAya aura kaSAya ke bhalI prakAra kRza karane ko sallekhanA kahate haiM / uparyukta vratoM ke praticAroM kA nirUpaNa bhI amitagati ne kiyA hai| zalya parityAga-bANoM kI paMkti ke samAna duHkha denevAlI zalya kahI jAtI hai| isake tIna bheda haiM-1. mAyA, 2. mithyA aura 3. nidAna (7.18) / nidAna ke do bheda haiM1. prazasta nidAna aura 2. aprazasta nidAna / prazasta nidAna do prakAra kA hotA hai-1. muktinimitta, 2. saMsAranimitta (7.20) / ___ ekAdaza pratimA-zrAvaka kI AcAra-vidhi ke bheda-svarUpa gyAraha pratimA kahI gaI haiM--1. darzana pratimA, 2. vrata pratimA, 3. sAmAyika pratimA, 4. proSadha pratimA, 5. sacitta - tyAga pratimA, 6. divAmaithunatyAga pratimA, 7. brahmacarya pratimA, 8. prArammatyAga pratimA, 9. parigrahatyAga pratimA, 10. anumatityAga pratimA aura 11. uddiSTatyAga pratimA / Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janavidyA-13 ] [ 17 chaha prAvazyaka - sAmAyika, stavana, vandanA, pratikramaNa, pratyAkhyAna aura kAyotsarga ye chaH Avazyaka haiM (8.29) / inameM se pratyeka ke sAtha dravya, kSetra, kAla, bhAva, nAma aura sthApanA zabda lagAnA cAhie (8.30) / jaise- dravya sAmAyika, kSetra sAmAyika, kAla sAmA. yika, bhAva sAmAyika, nAma sAmAyika aura sthApanA sAmAyika / isI prakAra stavana Adi ke sAtha dravyAdi kI yojanA kI jAtI hai / sAmAyika-jIvana-maraNa, yoga-viyoga, priya-apriya, zatru-mitra tathA sukha-duHkha meM samatAbhAva dhAraNa karanA sAmAyika hai (8.31) / stavana-ananta guNoM ke pAtra jinendra bhagavAn ke guNoM kA stotra tathA nAma kI nirukti karanA stavana hai (8.32) / bandanA - karmarUpI vana ko jalAnevAle paMca parameSThiyoM ko mana, vacana tathA kAya kI zuddhatA se namaskAra karanA vandanA hai (8.33) / pratikramaNa - dravya, kSetra, kAla tathA bhAva se lage doSoM ke samUha kA zodhanA, nindA, garhAdi kriyA pratikramaNa hai (8.34) / pratyAkhyAna-ayogya nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla aura bhAva kA AgAmI pApa ke niSedha ke lie mana, vacana, kAya se tyAga karanA pratyAkhyAna hai (8.35) / kAyotsarga-yathAkAla AkulatA-rahita hokara samasta Avazyaka kriyAoM ke samaya zarIra ke prati mamatva-tyAga kAyotsarga hai (8.36) / ina sabakA vistRta nirUpaNa amitagati zrAvakAcAra ke aSTama pariccheda meM hai / . caturvidha dharma dAna, pUjA, zIla aura upavAsa-yaha cAra prakAra kA zrAvakoM kA dharma hai (9.1) / dAna cAra prakAra kA hotA hai-abhaya, anna, auSadha aura jJAna / jisa prakAra samasta AdhAra ke kAraNa AkAza se koI bar3A nahIM hai usI prakAra abhayadAna se bar3A anya koI dAna nahIM hai (9.87) / jo vyakti anna pradAna karatA hai vaha zama, dama, dayA, dharma, saMyama, vinaya, naya, tapa, yaza aura vacana kI dakSatA pradAna karatA hai (9.92) / Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 ] [ janavidyA-13 jisase viveka kI utpatti hotI hai, jisase saMyama kA pAlana hotA hai, jisase dharma prakAzita kiyA jAtA hai, jisase moha kA nAza hotA hai, jisase mana kA niyamana hotA hai, jisase rAga chedA jAtA hai tathA jisase pApa nAza kiyA jAtA hai usa zAstra ko bhavya jIvoM ko denA cAhie (9.103-104) / cUMki zAstra ke binA viveka nahIM hotA, viveka ke binA tapa nahIM hotA ataH tapa karane ke lie zAstra denA yogya hai (9.105) / jinapUjA-nava kevalalabdhi, aSTa prAtihArya Adi guNoM se bhUSita arhanta bhagavAn kI dravya aura bhAva se pUjA karanI caahie| vacana aura zarIra kA saMkoca dravyapUjA kahI jAtI hai| mana ke saMkoca ko bhAvapUjA kahate haiM (12.12) athavA gandha, puSpa, naivedya, dIpa, dhUpa tathA akSatoM se arhanta bhagavAn kI pUjA karanA dravyapUjA hai| jinarAja ke guNoM kA anurAga se bArambAra cintana karanA bhAvapUjA hai (12.13-14) / jo vyakti donoM prakAra se jinarAja kI pUjA karatA hai usake lie donoM lokoM meM uttama vastu durlabha nahIM hai (12.15) / jo vyakti mana, vacana, aura kAya se paMca parameSThI kI arcanA karate haiM unake vighna zIghra hI naSTa ho jAte haiM (12.34) / zIla-saMsArarUpI vairI se bhayabhIta puruSa kA guru kI sAkSIpUrvaka grahaNa kie hue samasta vratoM kI rakSA karanA zIla hai (12.42) / samasta vastrAbhUSaNoM se rahita bhI puruSa suzobhita hotA hai, kintu zIla se rahita puruSa suzobhita nahIM hotA hai (12.45) / zIla bhaGga ke kAraNa juA, vezyAsevana, paradArAgamana tathA zikAra kA parityAga karanA cAhie / bhojana karate samaya mauna dhAraNa karanA cAhie / mauna kI prazaMsA meM kahA gayA hai sAgAro'pi jano yena prApyate yatisaMyamam / maunasya tasya zakyate kena varNayituM guNAH // jisa maunavrata se gRhastha bhI yati ke saMyama ko pA letA hai, usa maunaguNa kA varNana karane meM kauna samartha hai ? vANI manoramA tasya zAstrasandarbhagabhitA / prAdeyA jAyate yena kriyate maunamujjvalam / / jo puruSa ujjvala mauna dhAraNa karatA hai usakI vANI manorama bhora zAstra ke sandarbha se gabhita hotI hai| nirmalaM kevalajJAnaM lokAlokAvalokanam / lIlayA labhyate yena ki tenAnyanna kAMkSitam / / Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidyA- 13 1 [ 19 lokAloka ko dikhalAnevAlA nirmala kevalajJAna jisa mauna se lIlAmAtra meM prApta hotA hai, usase anya kAMkSita vastu kyoM nahIM pAI jA sakatI ? zrAvaka ko vinaya, prAyazcitta, vaiyAvRtya, svAdhyAya vyutsarga aura dhyAna karanA cAhie / bAraha prakAra kI anuprekSAoM kA cintana karanA caahie| ina sabakA vizada vivecana amitagati zrAvakAcAra meM kiyA gayA hai| jo zrAvaka inakA nirantara pAlana kara apanI jIvanacaryA ko zuddha banAtA hai vaha avazya hI munipada dhAraNakara mokSa kA adhikArI banatA hai / saMkalpAtkRtakAritamananAdyogatrayasya carasatvAn 1 na hinAsti yattadAhuH sthUlavadhAdviramaNaM nipuNAH 11 53 2. puruSArthasiddhyupAya, 92-98 / 1. - ratnakaraMDa zrAvakAcAra Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 ] [ jainavidyA-13 jJAnena hInaH pazureva zuddhaH jJAna tRtIya puruSasya netra samastatattvArthavilokadakSam / tejo'napekSaM vigatAntarAyaM pravRttimatsarvajagattraye'pi / 1941 niHzeSalokavyavahAradakSo jJAnena mayoM mahanIyakotiH / mevyaH satAM satamasena hIno vimuktikRtyaM prati baddhacittaH / 1951 dharmArthakAmavyavahArazUnyo vinssttniHshessvicaarbuddhiH| rAtridivaM bhakSaNasaktacitto jJAnena honaH pazureva zuddhaH / 1961 - subhASitaratnasaMdoha - jJAna manuSya kA tIsarA netra hai jo samasta tattvoM aura padArthoM ko dekhane meM samartha hai| use kisI anya prakAza kI apekSA nahIM hai aura vaha binA kisI prakAra kI rukAvaTa ke tInoM lokoM meM sarvatra gatizIla hai| 194 / -jJAna ke dvArA manuSya samasta loka-vyavahAra meM pravINa ho jAtA hai| usakA yaza vizva meM phaila jAtA hai| sajjana bhI usakI sevA karate haiN| ve usake pAsa jJAnArjana ke lie Ate / haiM / vaha ajJAnarUpI andhakAra se rahita hotA hai tathA muktirUpI kArya ko sampAdana karane meM apane citta ko dRr3hatApUrvaka lagAtA hai / 1951 -kintu jo jJAna se zUnya hotA hai vaha korA pazu hI hotA hai kyoMki jaise pazu dharma, artha aura kAma puruSArtha sambandhI vyavahAroM ko nahIM jAnatA vaise hI vaha bhI unase anabhijJa rahatA hai| unake viSaya meM yatheccha pravRtti karatA hai / pazu ke samAna hI usakI samasta vicArazIla buddhi naSTa ho jAtI hai / vaha rAta-dina pazu kI taraha hI khAne pIne meM lagA rahatA hai / use bhakSya-abhakSya kA viveka nahIM rhtaa| 196 / -anu. paM. bAlacandra siddhAMtazAstrI Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janavidyA-13 ] aprela-1993 [ 21 amitagati zrAvakAcAra meM padastha dhyAna aura zarIra ke zaktikendra -DaoN. sohanalAla devota Aja kauna yaha nahIM jAnatA ki eMgila vizeSa se kAnveksa lensa para sUrya kI kiraNoM ko ekatra kara liyA jAe to dekhate-dekhate agni prakaTa ho jAtI hai| bhApa ko eka nalI meM ekatra kara liyA jAe to rela kA zaktizAlI iMjana drutagati se daur3ane lagatA hai| bandUka kI nalI meM thor3I sI bArUda avaruddha kara lene para zIze kI golI nizAne ko prAra-pAra kara letI hai| ekatrIkaraNa ke aise camatkAra hama Aye dina dekhate rahate haiM / mAnava zarIra bhI eka aisA vilakSaNa yantra hai jisameM jIvana-nirvAha-krama kA sahajarUpa meM honA hI nahIM varan yadi pUrvAcAryoM dvArA praNIta vidhi-karma ko krama se prayatnapUrvaka apanAyA jAe to usameM sannihita una prasupta UrjA-kendroM ko jagAyA jA sakatA hai / Aja ke vaijJAnika upakaraNoM dvArA prakRti kI zaktiyoM ko niyantrita kara unase Azcaryajanaka kArya liye jA rahe haiN| yadi mAnava ke zarIragata una adRzya marmasthala zaktikendroM ko mantroM yA varNamantroM ke dvArA ubhArA yA gudagudAyA jAe to usase uddIpta UrjA se bhI ve hI kAma liye jA sakate haiM jinheM bahumUlya vaijJAnika upakaraNoM ke mAdhyama se kiyA jA zarIra ke zaktikendroM ko jagAne meM Alambana rUpa 'padastha dhyAna' ke bIjamantroM para prakAza DAlane se pUrva 'padastha dhyAna' tathA zarIra ke zakti-kendra kI avadhAraNA ko bhI samajha lenA viSaya ke sAtha nyAyasaMgata hogA / Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ jaina vidyA- 13 zarIra ke bhItarI evaM bAhya aMga- upAMgoM para pavitra mantroM, akSara rUpa padoM kA avalambana lekara dhyAtA dvArA yathAvidhi kI jAnevAlI kriyA ko anka nayoM ke jAnakAra siddhAntavettA yogIzvaroM ne 'padastha dhyAna' kahA hai / arthAt vItarAga sarvajJa dhyeya-rUpa kiMvA pralambana rUpa jina pavitra mantroM ke akSara-rUpa pada, varNa, bIjAkSara tathA pINDAkSara Adi kI vidhivat vA viziSTa prakriyA ke apanAne ko pUrvAcAryoM ne 'padastha dhyAna' kahA hai / padoM yA varNoM ke Alambana-rUpa zarIra ke vibhinna apekSita aMga- upAMgoM para dhyAnakriyA kA nirdeza prApta hotA hai / una zarIra ke avayavoM kiMvA aga-upAMgoM ke sambandha meM merI aisI mAnyatA hai ki ve samasta cauvana pramukha susupta zaktikendra haiM jinheM pUrvAcAryoM dvArA nirdezita akSara yA padoM ke Alambana-rUpa bIjamantroM ke dvArA jAgRta kiyA jAtA hai / aMga upAMgoM para mantroM ke dhyAna se eka rAsAyanika prakriyA hotI hai, jisase vahA~ ke zaktikendra. jAgRta hokara sakriya ho jAte haiM / isa prakAra krama-krama se zarIra ke samasta prasupta zaktikendroM ko apekSita mantroM dvArA, vargoM dvArA jAgRta kiyA jAtA hai / 22] AtmasvarUpa kI upalabdhi hetu una prasupta UrjA kendroM ko jAgRta karane ke lie pUrvAcAryoM ne 'padastha dhyAna' sopAna ke antargata aneka bIjamantroM kA anekAneka granthoM meM ullekha kiyA hai / yahA~ viSaya ke sandarbha meM amitagati prAcArya dvArA praNIta zrAvakAcAra meM upalabdha bIjamantroM para saMkSipta vicAra kareMge / amitagati zrAvakAcAra meM padastha dhyAna ko dhyAnevAle sAdhaka manISI ko paMca-namaskAra Adi jitane bhI parameSThI vAcaka mantra pada haiM unheM nizcaya se cintana vA dhyAna karane kA nirdeza diyA hai| paMca parameSThI vAcaka mantroM yA bIjamantroM kA vizAla bhaNDAra hai / usa vizAla bhaNDAra meM se amitagati zrAcArya ne sarva sAmAnya ke upayogArthaM kucha pramukha mantra padoM kA apane dvArA praNIta zrAvakAcAra meM nimna prakAra ullekha kiyA hai anya AcAryoM kI taraha zramitagati AcArya ne bhI samasta mantroM ke sAra rUpa 'ahaM' pada ko pApoM ke nAza hetu dhyAtA ko dhyAne kA nirdeza diyA hai| isI krama meM ahaM mantra ke OM hrIM bIjamantroM ke avaguMThana ke dvArA nirmita kintu zarIra ke kisa kendra para isa mantra rAja kA dhyAna kiyA jAe, isa sambandha meM unakA koI nirdeza prApta nahIM hotA / "OM hrIM zrIM namaH " mantra dhyAna ke sambandha meM amitagati ne batAyA hai ki ATha patravAle kamala "OM hrIM zrIM" mantra kA dhyAna karanA cAhie, yaha mantra sarva pApoM kA nAza karanevAlA, samasta jJAna sAmrAjya dene meM kuzala, nirupama sukha denevAlA aura samasta mantroM meM cUr3AmaNi samAna hai| 7 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA-13 ] [ 23 amitagati prAcArya ne 'a si prA u sA' akSara rUpa mantra kA madhya karNikA yukta cAra patravAle kamala para prayatnapUrvaka guruprasAda se nAbhi-kamala, hRdaya-kamala, mukhakamala, lalATa tathA mastaka para dhyAna karanevAle dhyAtA ke samasta karmoM kA unmUla batAyA hai| isa prakAra prAcArya ne 'padastha dhyAna' kramoM dvArA zarIragata vikArI tatvoM kA zamana kara Atmazakti ke kendroM ko jAgRta karane kA eka vaijJAnika mArga prazasta kiyA hai / sAdhaka prApya zakti dvArA sva-para-kalyANa kara svarga kiMvA mokSa kA sukha prApta kara sakatA hai athavA prApta zakti kA upayoga janatrAsa meM kara narakAdi ke duHkhoM ko bhI prApta kara sakatA hai| isakA samyak upayoga kara jana jana kA kalyANa kiyA jA sakatA hai / OM zAMti ! zAMti !! zAMti !!!........ padAnyAlaMbya puNyAni yogibhiryavidhIyate / tatpadasthaM mataM dhyAnaM vividhanayapAragaH // - jJAnArNava, sarga 38, zlo. 1 / vistRta adhyayana ke lie dekheM yahI sarga-38 / 2. DaoN. sohanalAla devota, 'jaina-mantra-vidyA : eka adhyayana', zodha-prabandha, pR. 181, mohanalAla sukhAr3iyA vizvavidyAlaya, udayapura san 1989 / 3. vahI pRSTha 181-199 / 4. yAni paMcanamaskArapadAdIni manISiNA / padasthaM dhyAtukAmena tAni dhyeyAni tattvataH / / - amitagati zrAvakAcAra, 15.31 / 5. marutsakhazikho varSo, bhUtAMtaH zazizekharaH / prAdya labdhvAdiko jJAtvA dhyAtuH pApaM niSUdate // -amitagati zrAvakAcAra, 15.32 / 6. OM hrIM kAra dvayAntastho haiM kAro rephabhUSitaH / dhyAtavyo'STadale padme kalmaSakSapaNakSamaH / / -amitagati zrAvakAcAra, 15.41 / 7. sakalajJAnasAmrAjyadAnadakSaM cyutopamam / samastamantraratnAnAM, cUDAratna sukhAvaham // "OM hrIM ahaM namaH" bhaTTAraka sakalakIrti, tatvArthasAradIpaka, zlo. 106, namaskAra svAdhyAya pR. 96, prakAzaka jaina sAhitya maNDala, bambaI / Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 ) [ janavidyA-13 jJAnaM triloke sakale.... sarve'pi loke vidhayo hitArthA jJAnAdRte naiva bhavanti jAtu / anAtmanIyaM parihartukAmAstadathino jJAnamataH zrayanti / / 921 zakyo vijetuM na manaHkarIndro gantuM pravRtta: pravihAya mArgam / jJAnAMkuzenAtra vinA manuSyavinAMkuzaM mattamahAkarIva / / 93 / kSetre prakAzaM niyataM karoti ravidine'sta punareva rAtrau / jJAnaM triloke sakale prakAzaM karoti nAcchAdanamasti kiMcit / / 99 / -subhASitaratnasaMdoha -isa saMsAra meM jitane bhI vidhi-vidhAna haiM ve saba jJAna ke binA kabhI bhI kalyANakArI nahIM hote arthAta samajha-bUjhakara karane para hI ve saba vyavahAra hitakArI hote haiM / isIlie apane ahita se bacane ke icchuka aura hita ke abhilASI puruSa jJAna kA hI sahArA lete haiM / 1921 -jaise madonmatta hAthI aMkuza ke binA vaza meM nahIM hotA vaise hI manarUpI madamatta hAthI jaba sumArga ko chor3akara kumArga meM jAne lagatA hai to manuSya jJAnarUpI aMkuza ke binA use vaza meM nahIM kara sakate / arthAt manuSyoM kA mana madamasta hAthI ke samAna ucchRkhala hai / jaba vaha kumArga meM jAtA hai to use jJAna ke bala se hI rokA jA sakatA hai, dUsarA koI upAya nahIM hai / 1931 -sUrya to kevala dina meM hI apane niyata kSetra meM niyata/parimita prakAza hI karatA hai / rAtri meM asta ko prApta hotA hai| meghoM ke AcchAdana se usakA prakAza ruka jAtA hai parantu jJAna kA prakAza sampUrNa tIna loka meM aura aloka meM bhI tathA bhUta-bhaviSyat-vartamAna tInoM kAloM meM sadA-sarvadA, dina-rAta binA roka-Toka hotA hai / isalie jJAna kA prakAza sUrya ke prakAza se bhI adhika hai / 1991 -anu. paM. bAlacandra siddhAntazAstrI Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA - 13 ] aprela 1993 [ 25 amitagati-zrAvakAcAra meM sarvajJasiddhi - zrI rAjavIrasiMha zekhAvata se kyoMki jJAna kisI na kisI mAdhyama yA hotA hai usa sAdhana kA grAhya viSaya viSaya kA vaha grAhaka nahIM hotA hai grahaNa nahIM kara pAne ke kAraNa sAdhana ke hone para usakI koI sImA sAdhAraNataH hamAre jJAna kI sImA hotI hai, sAdhana se hotA hai aura jJAna jisa kisI bhI sAdhana niyata hotA hai / grAhya viSaya ke atirikta kisI anya tathA eka sAdhana ke dvArA dUsare sAdhana ke grAhya viSaya kA hI hamAre jJAna kI sImA hotI hai, jaise cakSu dvArA rUpa kA jJAna hotA hai, rUpa ke atirikta zabdAdi viSayoM kA nahIM / prazna hotA hai ki kyA jJAna 'sImA hone kA artha usakA kisI sAdhana se honA hai ? kyA jJAna binA sAdhana ke bhI sambhava hai ? yadi hai to usakA svarUpa kyA hai aura nahIM to kyoM nahIM ? kyA jJAna binA nahIM ? isa sandarbha meM sAdhAraNa anubhava ke viparIta jainoM kA mata hai ki jJAna AtmA ko binA kisI sAdhana ke hI hotA hai, kyoMki jJAna AtmA kA guNa hai / aura AtmA kA svabhAva jAnane kA hai / 2 AtmA ko binA sAdhana ke sUkSma, dUrastha, prakRSTa, atIta aura bhaviSyat kAlika viSayoM kA jJAna hotA hai " kintu karmoM ke AvaraNa ke A jAne se AtmA ke jJAna meM nyUnatA A jAtI hai aura jaba AtmA ke samasta AvaraNoM kA nAza ho jAtA hai taba nirAvaraNa jJAna arthAt kevala jJAna utpanna hotA hai jo ananta aura atIndriya hotA hai / jo jJAna pradezarahita paramANu athavA kAlANu ko, pradezasahita jIva, pudgala, dharma, adharma aura prakAzako mUrti aura amUrtika ko, jo naSTa ho cukI aura jo abhI utpanna na huI ho una paryAyoM ko jAnatA hai use pratIndriya jJAna kahate haiM / pratIndriya jJAnI sarvajJa hotA hai / yahA~ prazna hotA hai ki sarvajJa ke astitva kA AdhAra kyA hai ? arthAt sarvajJa kI siddhi kaise sambhava hai ? isa samasyA kA samAdhAna karane ke lie pramitagati zrAvakAcAra meM pUrva pakSa ko rakhate Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 ] [ jainavidyA-13 hae sarvajJa kI siddhi kI gaI hai / AcArya ne pahale mImAMsakoM dvArA uThAI gaI una tIna zaMkAoM ko rakhA hai jinake AdhAra para sarvajJa ke astitva ko nakArA jA sakatA hai| ve zaMkAeM isa prakAra haiM - prathama - sabhI jIva alpajJa aura rAgayukta haiM, taba jisameM alpajJatA aura rAgapanA ho vaha sarvajJa kaise ho sakatA hai| dvitIya-prabhAva pramANa dvArA kisI viSaya ke astitva ke niSedha kI siddhi hotI hai / ataH abhAva dvArA sarvajJa kA niSedha siddha hotA hai / tRtIya sarvajJa ke astitva ko siddha karanevAlA koI sAdhaka pramANa nahIM . arthAt sAdhaka pramANa kA abhAva hai ataH sarvajJa kA astitva nahIM hai / ina tInoM zaMkAoM kA nivAraNa karate hue prAcArya meM sarvajJa kI siddhi kI hai jo isa prakAra hai prathama, alpajJatA evaM rAgapanA ke dvArA sarvajJa kA niSedha yukti-yukta nahIM, kyoMki saba padArthoM ko viSaya karanevAle jJAna ke binA sabhI puruSoM meM saba kucha jAnanevAle jJAna kA niSedha nahIM kiyA jA sakatA / arthAt jisa vyakti ne tInoM kAloM ke samasta vyaktiyoM ko jAna liyA hai ki unameM koI vyakti saba kucha jAnanevAlA nahIM hai, vahI vyakti sarvajJa kA niSedha kara sakatA hai anya nahIM / ' kintu aisA koI vyakti nahIM hai aura yadi hai taba vaha hI sarvatra hai / ataH isa yukti se sarvajJa kA niSedha na hokara siddhi hI hotI hai| dvitIya, abhAva pramANa dvArA sarvajJa kA niSedha bhI yukti-saMgata nahIM hai, kyoMki atIndriya sarvajJa ke viSaya meM prabhAva pramANa kI pravRtti sambhava nahIM hai / jisa vyakti ko niSedha kie jAnevAle viSaya kA aura usake AdhAra kA jJAna ho vahI vyakti abhAva pramANa dvArA usa viSaya ke vahA~ na milane para usakA niSedha kara sakatA hai jaise koI vyakti kisI vizeSa sthAna para ghaTa vizeSa ko dekhatA hai aura phira kisI dUsare kAla meM usI sthAna para vahI ghaTa na ho taba vaha vyakti usa ghaTa kA nivedha kara sakatA hai kintu sarvajJa kA isa prakAra niSedha sambhava nahIM, kyoMki ghaTa kI taraha vyakti meM pAyA jAnevAlA sarva-jJAyaka jJAna indrigragocara nahIM hai| tRtIya, yaha kahanA bhI yukta nahIM hai ki sarvajJa kA koI sAdhaka pramANa nahIM, kyoMki sarvajJa kA sAdhaka anumAna pramANa hai jo isa prakAra hai-santoM dvArA sarvadA jJAta sarvajJa hai, kyoMki usake viSaya meM sunizcita bAdhaka pramANa kA abhAva hai jaise ki sukha Adi svasaMvedana gocara hone se nirbAdha siddha haiM 110 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janavidyA-13 ] [ 27 caturtha, mImAMsakoM kI tInoM zaMkAoM kA nirAkaraNa evaM sarvajJasiddhi ke pazcAt prAcArya ne jJAna kI tAratamyatA ke AdhAra para sarvajJa kI siddhi kI hai| sabhI vyaktiyoM ke jJAna meM tAratamya hai| eka vyakti kA jJAna anya se adhika hai| dUsare kA pahale vyakti se adhika hai aura tIsare kA dUsare se adhika hai| isa prakAra koI vyakti aisA hai jisakA jJAna sabase adhika hai / jo pUrNa jJAna kA dhAraka hai / isa prakAra jisa vyakti meM jJAna kI antima avasthA hai jo pUrNa jJAna hai, vahI sarvajJa hai / kintu yahA~ prazna hotA hai ki uparyukta sarvajJasiddhi se sAmAnyarUpa se sarvajJa kI siddhi kI gaI hai jisase yaha siddha nahIM hotA hai ki kevala jinadeva hI sarvajJa hai, kapila, buddha Adi nhiiN| isa samasyA kA samAdhAna karate hue AcArya kA kahanA hai ki jinadeva ke atirikta sabhI vyaktiyoM meM rAga-dveSa hai aura jinameM rAga-dveSa hai ve sarvajJa nahIM ho sakate haiN| jinadeva hI sacce vItarAgI haiM, ata: ve hI ekamAtra sarvajJa haiN| - saMsArI vyaktiyoM dvArA mAnya devoM- brahmA, viSNu, mahezvara Adi meM rAga, dveSa, krodha, moha, ahaMkAra Adi doSa pAye jAte haiM aura jinameM ye doSa hoM vaha sarvajJa nahIM ho sakatA,12 jaise ki sAmAnya vyakti / parama brahma ko mAnanevAloM kA mata hai ki eka parama brahma hai aura isa jagata ke jIva usake avayava haiN| vaha parama brahma saba doSoM se rahita hai / 13 yahA~ prazna hotA hai ki jaba kisI avayavI ke avayava doSoM se yukta haiM taba avayavI doSoM se rahita kaise ho sakatA hai ? arthAt brahma ke avayava rUpa saMsArI jIva rAga-dveSa se yukta haiM taba vaha avayavIrUpa brahma rAgadveSa se rahita kaise ho sakatA hai ? arthAt vaha vItarAgI nahIM hai / 14 ataH vaha sarvajJa nhiiN| nyAya-vaizeSika Adi IzvaravAdiyoM kA mata hai ki Izvara jagata kA kartA hai tathA jo jagata kA kartA hai vaha vizvadarzI hotA hai| IzvaravAdiyoM kI yukti hai ki yaha samasta jagata kisI buddhimAna puruSa se nimitta hai, kyoMki vaha kArya hai aura jo jo kArya hai ve kisI na kisI buddhimAna ke dvArA banAe hue haiM, jaise-ghaTa / arthAt jisa prakAra kumbhakAra ke binA ghaTa nahIM bana sakatA usI prakAra jagata ke padArtha, parvata, zarIra Adi Izvara ke binA utpanna nahIM ho sakate / prAcArya ne isakA khaNDana karate hue kahA hai15 ki jisa prakAra kartavya hetu se Izvara kA kartApanA aura sarvajJatA siddha hotA hai usI prakAra vaha zarIravAlA bhI siddha hotA hai, kyoMki kumbhakAra zarIravAlA hai aura Apane kumbhakAra ke dRSTAnta ke dvArA Izvara ko jagata kA kartA siddha kiyA hai| kintu isa yukti evaM dRSTAnta se Izvara ko jagata kA kartA bhI nahIM mAnA jA sakatA, kyoMki uparyukta tarka se Izvara sazarIrI siddha hotA hai aura yadi Izvara sazarIra hai taba kumbhakAra kI taraha usako bhI pratyakSa honA caahie| kintu Izvara kA Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 ] [ jainavidyA-13 kumbhakAra kI taraha saba ko pratyakSa nahIM hotA hai| dUsarA yadi sazarIra Izvara ko mAnA jAe taba vaha saba padArthoM ko utpanna kaise kara sakatA hai, kyoMki sazarIrI dvArA saba padArthoM kI utpatti sambhava nahIM, jaise kumbhakAra saba padArthoM ko utpanna nahIM kara sakatA hai / isa prakAra na to Izvara kA astitva siddha hotA haiM aura na hI usakA krtaapnaa| taba Izvara ko sarvajJa kahanA arthahIna hai| buddha bhI sarvajJa nahIM,16 kyoMki usake dvArA mAnI gaI tatva-vyavasthA ko dekhane para bhalI-bhAMti jJAta hotA hai ki paramparA meM viruddha artha kA pratipAdana hotA hai aura viruddha artha ke pratipAdana hone ke kAraNa ve sarvajJa kaise ho sakate haiM ? AcArya prazna karate haiM ki Apane zUnyatva ko mAnA hai taba yaha batalAyeM ki sarva-zUnyatA kI siddhi kisa pramANa se kahate haiM ? athavA binA kisI pramANa ke hI svIkAra karate haiM ? yadi kisI pramANa se sarva-zUnyatA kI siddhi karate haiM taba to sarva-zUnyatA kA khaNDana ho jAtA hai, kyoMki Apane pramANa ko svIkAra kara liyA hai| dUsarI ora yadi binA pramANa ke hI sarva-zUnyatA ko svIkAra kara rahe haiM taba to sabhI logoM kA manacAhA tatva siddha ho jAyegA aura sarva-zUnyatA kA niSedha ho jaayegaa| dUsarA sarvathA kSaNikavAda mAnA jAye taba vaha saba vyavahAra asambhava ho jaayegaa| . kapila ke sarvajJatA kA nirAkaraNa karate hue AcArya kA kahanA hai ki jo jJAna ko jar3a prakRti kA dharma mAnatA hai aura puruSa ko nirguNa, niSkriya tathA prayojanarahita mAnatA hai vaha sarvajJa kaise ho sakatA hai, kyoMki jJAna cetana AtmA kA dharma hai aura puruSa guNavAna tathA sakriya hai| uparyukta tarkoM se yaha siddha hotA hai ki vItarAgI ke atirikta koI sarvajJa nhiiN| 1. bhAratIya dArzanika samasyAeM, pR. 2, 9, 10 / 2. aSTasahasrI, pR. 50 / 3. mImAMsA zlokavArtika, pR. 142 / 4. apadesaM sapadesa muttamamuttaM ca pUjjayamajAdaM / palayaM gadaM ca jANadi taM pANamadidiyaM bhariNadaM // 41 // -pravacana sAra 5. pare vadanti sarvato vItarAgo na vidyate / kicijjatvAdazeSANAM sarvadA rAgattvataH // -amitagati zrAvakAcAra 4.48 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA-13 ] | 29 6. tadayuktaH vacasteSAM jJAnaM sarvArthagocaram / na vinA zakyate katuM sarveSu jJAnavAraNam // -vahI 4 49 7. samastAH puruSAH yena kAlatritayattinaH / nizcitAH sa naraH zaktaH sarvajJasya niSedhane // -vahI 4.50 8. na cAbhAvapramAraNena zakyate sa niSedhitum / sarvajJa'tIndriyaM tasya pravRttivigamatvataH // -vahI 4.51 9. pramANAbhAvatastasya na ca yuktaM niSedhanam / anumAnapramANaM hi sAdhakaM tasya vidhate // -vahI 4.52 10. vItarAgo'sti sarvajJaH pramANAbAdhitattvataH / sarvadA viditaH sadbhiH sukhAdikamivadhra vam / / -vahI 4.53 11. vItarAgazva sarvajJo jinaevAvaziSyate / apareSAmazeSANAM rAgadveSAdi dRSTitaH // -vahI 4.70 12. na virAgA na sarvajJA brahmaviSNumahezvarAH / rAgadveSamadakrodhalobhamohAdiyogataH // -vahI 4.71 13. paramaH puruSo nitya: sarvadoSerapAkRtaH / tasyate'vayavAH sarve rAgadveSAdibhAjinaH // -vahI 4.75 14. naivAdhirocate bhASA vicArodyatacetasAm / rAgatve'vayavAnAM hi nIrAgo'vayavI kutaH // -vahI 4.76 15. yo jJAtvA prAkRtaM dharma bhASate'sau nirarthakaH / nirguNo niSkriyo mUDha sarvajJa kapilaH katham // -vahI 4.91 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 ] [ janavidyA-13 jJAnena puMsAM sakalArthasiddhi:....... zaucakSamAsatyatapodamAdyA guNAH samastAH kSaNatazcalanti / jJAnena honasya narasya loke vAtyAhatA vA taravo'pi mUlAt / 2041 / zAnena puMsAM sakalArthasiddhirjJAnavRte kAcana nArthasiddhiH / mAnasya matveti guNAn kadAcinjAnaM na muJcanti mahAnubhAvA. / 2021 gantuM samullaGadhya bhavATavIM yo jJAnaM vinA muktipurI samicchet / so'ndho'ndhakAreSu vilAdhya durga vanaM puraM prAptumanA vicakSuH / 2011 -subhASitaratnasaMdoha --jisa prakAra prAMdhI ke vega se vRkSa mUla se ukhar3akara gira par3ate haiM usI prakAra jo puruSa jJAna se hIna hote haiM, ajJAnamaya jIvana jIte haiM, (prasaMga Ane para) unake zucitA-pavitratA-kSamAsatya-tapa-saMyama Adi samasta guNa kSaNamAtra meM naSTa ho jAte haiN| parantu jJAnI kitanA bhI saMkaTa Ane para bhI apane guNoM se cyuta nahIM hote, dRr3hapratijJa hokara guNoM kA pAlana karate haiM 12041 -isa saMsAra meM samasta puruSoM ko jJAna se hI samasta prayojanoM kI siddhi hotI hai| jJAna ke binA kevala kriyAkAMDa se kiMcit mAtra bhI iSTasiddhi nahIM hotii| isa prakAra jJAna kA mahattva jAnakara apanA hita cAhanevAle saMta-puruSa jJAna ko kabhI bhI chor3ate nhiiN| sadaiva jJAna ke upArjana meM lage rahate haiM / 2021 -jo puruSa jJAna ke binA isa saMsArarUpI pRthvI ko pAra karake muktipurI ko jAnA cAhatA hai vaha A~khoM se hIna andhA puruSa gahana andhakAra meM gahanavana ko pAra karake nagara ko jAnA cAhatA hai| arthAt jaise andhe manuSya kA rAtri ke ghora andhakAra meM gahana vana ko pAra karake nagara meM pahuMcanA sambhava nahIM hai vaise hI jJAna ke binA saMsArarUpa gahanavana ko pAra karake mokSa prApta karanA sambhava nahIM hai / 2011 -anu. paM. bAlacandra siddhAntazAstrI Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidyA-13 ] apraila-1993 [ 31 AcAryazrI amitagati kI sarvopayogI racanA bhAvanA-dvAtriMzatikA-sAmAyika pATha paM. nAthUrAma DoMgarIya jaina siddhAntabarmana praramapUjya prAcAryazrI amitajati ne dharma-prabhAvanA bahuAyAmI aneka mantroM kI aba se karIba eka hajAra varSa pUrva (vi. saM. 1050 se 1078 ke bIca) racanA kara sAhitya, samAja evaM dharma kI brahumUlya mevA kI shrii| unhoMne subhASitaratnasaMdoha, dharmaparIkSA, ubAsakAcAra, tattvabhAvanA, aArAdhanA, paMcasaMgraha, jambUdvIpa-prajJapti, candraprApti, kyAkhyAprajJapti, bArddhadvayadvIpaprajJapti, bhAvanA-dvAtriMzatikA Adi racanAoM dvArA mAnava-samAja ko anupama nidhiyA~ pradAna kI haiM jo aAja svAdhyAya dvArA jainadharma evaM siddhAnta kA marma samajho meM amogha sAdhana banI huI haiN| ina brahumUlya racanAoM ne prAcArdAznI kI jJAna-garimA kA sahaja hI AbhAsa ho jAtA hai| yadyapi Ako sabhI rajanAe~ jAnavardhaka hone meM mahatvapUrNa haiM tApi bhAvanAdvAtriMzatikA lavukAya hone para bhI sUtrarUpa meM eka aisI racanA hai jo na kevala munivRnda ko pratyuta mAnavamAtra ko prAtmazuddhi hetu kaNThastha kara pratidina aura pratikSaNa pATha kara apane bhAvoM meM pavitratA kA saMcAra evaM AtmA ko svastha banAe rakhane kA bhI pramukha sAdhana bana gayA hai| isameM nizcaya aura vyavahAra kI samanvita bhAvanA se apanI aparimita bhagavadbhakti tathA prAtmAnubhUta udgAroM ko Atmavibhora hokara bar3I tatparatA ke sAtha abhivyakta kiyA gayA hai| isakA pATha karate samaya AtmA meM vizuddha bhAvoM kI udbhUti ke sAtha hI vItarAga bhAvoM kA saMcAra bhI svaya hone lagatA hai-yadi pATha mana lagAkara, ekAgra hokara kiyA jAve / phalasvarUpa isase alaukika pUrvabaddha pApakarmoM kA kSaya hone se mokSamArga bhI prazasta hotA hai / Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 ] [ jainavidyA-13 prastuta racanA meM prAcAryazrI ne zuddha hRdaya se niHsaMkoca hokara apane pUrvakRt aparAdhoM para pazcAttApa karate hue jinendradeva ke aparimita guNoM ke prati apanI zraddhA-samanvita bhakti ko uMDela kara rakha diyA hai| yahI kAraNa hai jo isakA pATha zrAvaka aura munivRnda bhI bhakti-bhAva se karate hue Aja bhI kRtArtha hote haiM / isa racanA kA mahattva aura upayogitA isase svayaM siddha ho jAtI hai| samAja meM ise sAmAyika pATha bhI kahA jAtA hai / racanA kA prArambha prAcAryazrI ne vyavahAra naya kA Azraya lekara kiyA hai| sarvaprathama unhoMne vizva ke samasta prANiyoM ke prati maitrIbhAva, guNIjanoM ke prati pramoda va duHkhI jIvoM ke prati karuNAbhAva banAe rakhakara viparIta vRtti rakhanevAle kumArgagAmiyoM ke prati tathA apane prati bhI akAraNa dveSa rakhanevAloM ke prati madhyastha bane rahane kI jinendradeva se vinamra prArthanA kI hai| tatpazcAt apanI AtmA ko anaMtazaktyAtmaka anubhava karate hue zarIra ke bandhana se usI prakAra mukta ho jAne kI sudRr3ha bhAvanA ko abhivyakta kiyA hai jisa prakAra myAna se talavAra ko khIMcakara bAhara kara diyA jAtA hai| phira sukha duHkha meM, zatru-mitra meM, saMyogaviyoga meM, rAga-dveSa, harSa-viSAdAdi bhAvoM se dUra rahakara sAmya bhAvI bane rahane kI apanI prabala icchA prakaTa kI hai| sAtha hI pavitra mana se isa' utkaTa bhAvanA ko bhI vyakta kiyA hai ki he bhagavan ! Apake caraNa-kamala mere hRdayasthala meM sadA ke lie baiTha jAve athavA kIlita hokara raha jAveM tAki ve tamanAzaka dIpaka kI bhAMti prakAzamAna rahakara mohAMdhakAra meM par3ane se mujhe nirantara bacAe raheM aura sanmArga kA darzana karAte rheN| - isake pazcAt unhoMne kaSAyabhAvoM dvArA prANiyoM ke prati kie gae kadAcAra kI kSamAyAcanA kI hai| likhate haiM- yadi maiMne pUrva meM kisI prANI kA pramAdavaza prANApaharaNa kiyA ho yA citta bhI duHkhAyA ho to vaha mithyA ho tathA cAritrazuddhi hetu anya pUrvakRta sabhI aparAdha bhI mithyA hoN| isI prakAra manavacanakAyakRta samasta pApoM kI nindA, garahA aura AlocanA karate hue apane vratoM aura zIloM meM bhI atikrama, vyatikrama, atIcAra aura anAcAroM dvArA jo doSa lagAe hoM unake lie bhI he jinendra ! pazcAttApa karatA huA maiM kSamA cAhate hue unake mithyA hone kI bhAvanA bhAtA huuN| ___ AcAryazrI ne phira jinavANI mAtA (sarasvatI) kI stuti karate hue prArthanA kI hai ki he devI ! yadi pramAdavaza mujha se akSara, pada, mAtrAdi se vihIna kucha kahA gayA ho to kSamA pradAna kara mujhe kevalajJAna-lakSmI kI prApti karAveM tathA tere prasAda se mujhe bodhi aura samAdhi bhI prApta ho tAki maiM apane icchita lakSya ko prApta karane meM samartha ho skuu| isa prakAra apanI ina pavitra bhAvanAoM evaM udgAroM kI abhivyakti ke pazcAt unhoMne bhAva-vibhora hokara atyanta vinamratApUrvaka jinendradeva ke aparimita, anirvacanIya guNoM evaM mahimA kA atyanta prabhAvotpAdaka zabdoM meM stavana prArambha kiyA hai| jinakA smaraNa Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA - 13 ] [ 33 tathA stavana AtmazAMti prApta karane evaM karmoM kI nirjarA karane hetu surendra, narendra, munIndra ( gaNadharAdi ) atyanta zraddhA aura bhakti ke sAtha kiyA karate haiM tathA veda, purANAdi zAstroM meM bhI jinakA gauravamayI yazogAna pramukhatA ke sAtha bArambAra kiyA gayA hai| jo devoM ke mI deva haiM, apane darzana, jJAna, sukha-svabhAva se samRddha haiM, samAdhigamya haiM evaM samasta vikAroM se rahita hone se paramAtma saMjJA ko dhAraNa karate haiM / ve jagat ke prakAzaka haiM, janma, jarA aura mRtyu se rahita haiM tathA yogi- jJAna-gamya haiM / mukti mArga kA sArvadharma ke rUpa meM pratipAdana karane se ve trilokInAtha haiM - jinhoMne, rAga, dveSa, mohAdi vikAroM se rahita hokara bhI tInoM lokoM ke samasta prANiyoM ko binA kisI bhedabhAva ke parama kAruNya bhAva se muktimArga kA pratipAdana kara (sampUrNa duHkhoM se trANa pAne hetu) mAno apanI goda meM hI biThA liyA hai / ve bhagavAn indriya jJAna jo parokSa kahalAtA hai-- se rahita haiM, kintu atIndriya Atmottha pratyakSa nirAvaraNa jJAna 'saMsAra ke samasta padArthoM evaM unakI gatividhiyoM kI binA prayAsa kiye jAnakArI rakhane ke kAraNa sarvavyApaka haiM / ve vikAra - vinAzaka aura karmakalaMkarahita hokara zuddha haiM, buddha haiM, niraMjana aura nirvikAra haiM / ve apane jJAna ke dvArA vizvavyApI hokara bhI Atma-svarUpa meM sthita haiM / ve zAMta evaM ziva-svarUpa haiM / phira atulya evaM ananta guNa viziSTa haiM / aise he vItarAga jinendra deva ! mere hRdaya meM Akara virAjo | deva ! ApakA dhyAna karane se prANiyoM ke sabhI prakAra ke prAMtarika vikAra dUra ho jAte haiM aura unase karma -kAlimA vaise hI dUra rahatI hai jaise ki sUrya se andhakAra | Apa svayaM bhI karmamaloM se rahita, nitya aura dravya-dRSTi se eka hokara bhI apane ananta guNoM evaM paryAyoM kI dRSTi se aneka bhI haiM / he bhagavan ! ApameM vizvavyApI samasta padArthoM kA prakAzaka ananta jJAna vidyamAna hai jisakI sUrya bhI tulanA karane meM asamartha hai / Apake jJAna meM apanIapanI sattA ko liye hue samasta padArtha pRthak-pRthak svayaM hI spaSTatayA jhalakate rahate haiM / prabho ! Apane durjeya kAmavikAra ke sAtha hI, durabhimAna, mUrchA, viSAda, nidrA, cintA, bhaya, zokAdi samasta doSoM ko isa prakAra dhvasta kara diyA hai jisa prakAra dAvAnala vana-vRkSoM ko jalAkara bhasma kara detI hai / he deva ! Apake inhIM saba sadguNoM evaM mahimA se prAkRSTa hokara maiMne ApakI zaraNa lI hai / isa prakAra bhagavajjinendra ke guNoM kA smaraNa, stavana evaM abhyarthanA karate hue prAcAryazrI ne nizcaya kA prAlaMbana lekara apanI AtmA evaM usake kartavya ke prati apanA dhyAna prAkRSTa kiyA hai / ve svayaM ko sambodhita karate hue likhate haiM ki vAstavika dRSTi se sarvaguNasampanna kAraNa-paramAtmA ke rUpa meM apanI AtmA hI samyak samAdhi kA sAdhana hai ataH zrAtmamina pASANazilAe~, caTAiyA~, bhUmiyA~, saMdhArA athavA lokapUjA, saMghasaMgati Adi samasta bAhya padArthoM kI vAsanA se mukta hokara unhoMne zrAtmalIna ho jAne kI prAMtarika bhAvanA ko Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 ] [ jainavidyA-13 vyakta kiyA hai / cUMki samasta bAhya padArtha AtmA se bhinna haiM aura inake saMyoga se hI prAtmA moha meM par3akara aneka prakAra ke rAgadveSa karatA huA duHkhoM kA pAtra banA rahatA hai, ataH bAhya padArthoM ke saMyoga kA mana, vacana, kAya se parityAga kara tathA saMyogajanya sampUrNa saMkalpa-vikalpoM se dUra raha apanI sarvavivikta AtmA ko dekhate hue paramAtma tattva meM lIna ho jAne kA unhoMne apanA dRr3ha saMkalpa vyakta kiyA hai| AcAryazrI ne vAstavika dRSTi se apanI AtmA ko hI jJAna, darzana, sukhAdi anantaguNa-sampanna hone se use hI Azraya yogya mAnate hue prAtmabhinna saMsAra ke samasta padArthoM meM prAtmabuddhi kA parityAga karate hue evaM unake sukhAbhAsI saMyoga ko bhI asthira jAnate hue unake prati anAsthA kA bhAva prakaTa kiyA hai| ve kahate haiM ki jaba ekImAva ko prApta yaha zarIra bhI apanA nahIM hai taba putra, mitra, kalatrAdi apane kaise ho sakate haiM ? isa anyatva bhAvanA ke sAtha ekatva bhAvanA ko bhAte hue unhoMne AtmalIna ho jAne kA saMkalpa bArambAra abhivyakta kiyA hai / Atmazuddhi hetu AtmA ko hI rucipUrvaka lakSya banAkara manana-cintana karane kI unakI ye pavitra bhAvanAeM hI hameM bhI isa ora dhyAna dene hetu preraNAspada banI huI haiN| anta meM prAcAryazrI ne jainadarzana ke prANa prAtma-svAtantrya kI ghoSaNA karate hue akartAvAda kI puSTi kI hai| likhate haiM-AtmA dvArA pUrva meM kiye gae karmoM kA phala sukha yA duHkha ke rUpa meM svayaM hI prApta hotA rahatA hai yadi apane karmoM kA phala koI anya (Izvara yA devI-devatA Adi) deve to apane dvArA kiyA gayA karma nirarthaka ho jaayegaa| tAtparya yaha ki nizcaya dRSTi se apane dvArA ajita karmoM ke sivAya anya koI kiMcit bhI apanA upakAra yA apakAra karanevAlA nahIM hai / ataH "svarga-mokSadAtA koI paramAtmA yA IzvarAdi hai" aisA kAlpanika buddhijanya bhrama kA parityAga kara AtmakalyANa karane kA satpuruSArtha karanA hI zreyaskara hai| loka meM Izvara yA anya kisI devI-devatA kI jo parakartRtva-sambandhI mAnyatA hai vaha bhramapUrNa hone se kisI ke bharose kevala nimittAdhIna prAtmakalyANa ho jAne kI vAsanA kA parityAga kara mAnava ko apanA puruSArtha karane ke lie prerita karanevAlA AcAryazrI kA yaha zubha sandeza hai, jo sacamuca hI hamAre dhyAna dene yogya hai / racanA ke sarvAnta meM AcAryazrI ne vItarAga paramAtmA ke dhyAna se vItarAgatA ko AtmasAt kara paramAtmA bana muktizrI kA lAbha prApta karalene kA sandeza pradAna kara racanA ko samApta kiyA hai| yadi niSkarSa nikAlA jAve to yahI nikalatA hai ki prAcAryazrI amitagati ne jinastavana evaM dharmadhyAnamayI zubhopayoga dvArA zuddhopayogI banane kI apanI prAMtarika utkaTa bhAvanA ko isa racanA dvArA abhivyakta kiyA hai| azubha bhAva evaM bhAvanAoM ke sAtha pApakriyAoM kA parityAga kara zubhabhAvapUrvaka vrata, zIla, saMyamAdi-rUpa zubhAcaraNa karate hue zuddhopayogI Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA-13 1 [ 35 banakara prAtmA ko paramAtmA banA lenA hI jinazAsana kA sArabhUta upadeza hai / yadyapi jinastadhana yA bhakti karane meM zubharAga kA aMza hone se sAdhaka ko aparimita evaM sAtizaya puNya kA saMcaya bhI hotA hai, kintu isake dvArA zubhakarmoM kA saMvara aura baddhakarmoM kI nirjarA hone se bhakta kA karmabhAra bahuta hI kama ho jAtA hai aura bhAvoM meM vItarAgatA kA jo saMcAra hotA hai usase usakA mokSamArga bhI prazasta hone lagatA hai / aneka sajjana nizcayakAMta kA pakSa grahaNa kara yaha mAnate aura pracAra karate bhI dekhe jAte haiM ki jainazAsana meM vaMdya-vaMdaka yA pUjya-pUjaka bhAva hI nahIM hai| sambhavataH ve isalie jina darzana-vaMdana, stavanAdi rUpa AcaraNa ko kevala bandha kA hI kAraNa mAnate haiM evaM svayaM rAgI, dveSI va duHkhI rahate hue bhI prAtmA ko zuddha, buddha, niraMjana, nirvikAra sarvathA mAna santuSTa haiN| unheM bhI prAcAryazrI kI yaha racanA apanA bhrama-nivAraNa karane meM upayogI siddha ho sakatI hai yadi ve apanI bhrAMtiyoM se mukta honA caaheN| parama AdhyAtmika santa zrImadbhagavat kundakunda svAmI ne arahanta-bhakti ko samyaktva kahA hai / unake zabda haiM - prarahante suhabhattI sammattaM daMsaNeNa suvisuddhaM / solaM viSayavirAgo gANaM puNakerisaM bhaNiyaM / / 40 // zIlapAhur3a isa gAthA kA artha karate hue paM. pravara jayacandajI likhate haiM-"arahanta meM zubha bhakti kA honA samyaktva hai / vaha kaisA hai, samyagdarzana (zraddhA) se vizuddha hai-tattvArthoM kA nizcayavyavahAra rUpa zraddhAna aura bAhya jinamudrA nagna digambara rUpa kA dhAraNa tathA usakA zraddhAna aisA darzana se vizuddha atIcArarahita nirmala hai, aisA to arahanta-bhaktirUpa samyaktva hai / viSayoM se virakta honA zIla hai aura jJAna bhI yahI hai, tathA isase bhinna jJAna kaisA kahA hai ? samyaktvazIla binA to jJAna mithyArUpa ajJAna hai / " ' ekIbhAva stotra meM vAdirAja munirAja ne jinendra-makti ko karmabandhana ko samApta karanevAlI kaha kara anya samasta duHkhoM ko dUra karanevAlI darzAyA hai parama zraddhAspada mAnatuMga svAmI ne bhaktAmara stavana meM jina-stavana ko janma-janmAntara ke pApoM kA nAza karanevAlA pratipAdita kiyA hai-tvatsaMstavena bhavasaMtati sanibaddhaM, pApaM kSaNAt kSayamupaiti zarIrabhAjAm Adi / 7 / Age unhoMne 10veM zloka meM bhagavAn kI guNagAna dvArA upAsanA karanevAloM ko bhagavAn hI bana jAne kI sudRr3ha zraddhA ko bhI abhivyakta kiyA hai| anya AcAryoM ne bhI bhagavadbhakti ko prAtmakalyANa kA sarala aura amogha sAdhana mAna zata mukha se prazaMsA kI hai| sAdhu ke mUlaguNoM ke antargata SaD AvazyakoM meM bhI pratidina vandanA aura stuti karane kA vidhAna kiyA gayA hai| prAcArya samantabhadra ne to prAyaH jina-bhaktiparaka granthoM kI hI racanA kI hai| Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 ] [ jainavidyA-13 bhAvanA dvAtriMzatikA meM bhI isI tathya ko ujAgara kara prAcAryazrI amitagati kRtArtha hue haiM / yahA~ yaha ullekhanIya hai ki samyagdRSTi bhagavadbhakti vItarAga banakara karmoccheda karane ke pavitra uddezya se hI karatA hai, puNyabandha ke uddezya se nhiiN| bhale hI bhakti-bhAvoM meM zubharAga ke aMzoM dvArA sAtizaya puNya kA svayaM hI saMcaya bhI hotA hai / jaise kisAna anAjaprApti ke uddezya se bIja botA hai, kintu bhUse kI prApti use prAsaMgika rUpa meM svayaM hotI hai / ataH puNya-saMcaya ke bhaya se bhagavadbhakti se virata ho jAnA aura usase azubha karmoM ke saMvara tathA baddha karmoM kI nirjarA dvArA honevAle lAbha se vaMcita ho jAnA buddhimattA nahIM hai| Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA-13 ] aprela-1993 [ 37 samabhAvapratikriyArahita jIvana -a.ku. kauzala jI __ jo pratikriyA-rahita jIvana jItA hai vahI svAdhIna hai, svatantra hai / vahI jIvanmukta yA vItarAgI kahalAtA hai / pratikriyA-vihIna avasthA kA nAma hI sAmAyika, samabhAva cAritra vA dharma hai athavA moha aura kSobha se rahita prAtma-pariNAma kA nAma samabhAva, cAritra vA dharma hai| kintu jina jIvoM ko tanika se bahiraMga vA antaraMga nimitta Ate hI anurAga-dveSarAga rUpa pratikriyA hotI hai, ve sukha-duHkha, kSobha-bhayamaya paratantra jIvana vyatIta karate haiM / jIvana meM prAkRtika-mAnavIya-tiyaMca va devakRta athavA karmodaya-janita nimitta pAte hI rahate haiM, inameM pratikriyA-rahita svAdhIna jIvana jInA hI sAmAyika-sAdhanA kA uddezya hai / usa samabhAva meM jIva kisI bhI avasthA meM, kisI bhI kSetra meM sthita ho sakatA hai| kyoMki yaha prAtmA kA nijI va svAbhAvAvika pariNAma hai| svabhAva sva-prAzrita hotA hai aura vibhASa para-prAzrita / jitane bhI vabhAvika bhAva haiM ve saba nimittAzrita haiN| una nimitta va parAvalambana se upayoga ko haTAte hI svabhAva udaya ho jAtA hai| aise usa samabhAva ko jAgRta karane ke lie prAcArya amitagati jI ne sAmAyika pATha meM cAra pramukha bAteM kahI haiM maitrIbhAva - prathama avasthA meM sAdhaka dveSabhAva kA tyAga kreN| kaluSa pariNAma bhAvoM kA viSa hai jisameM tanAva hai, vikarSaNa hai / tanika se bhI kaluSa pariNAma se sAmAyika meM praveza asambhava hai| vaha bhAva saMsAra va mukti donoM mArga kA bAdhakatattva hai| dveSa bhAva ko jItane ke lie guNagrAhI dRSTi honI apekSita hai jisase prema kA udaya hogaa| isI prema ke Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 381 / janavidyA-13 bhinna-bhinna pAtroM ke anusAra bhinna nAma ho jAte haiM. yathA - maitrI, pramoda, kAruNya kA mAdhyastha / sattveSu maitrI guriNaSu pramoda, kliSTaSu jIveSu kRpAparatvam / / mAdhyasthabhAva visarItavRttau sadA mamAtmA vidadhAtu devaH / / jAgarUkatA evaM prAtmAlocana-sAmAyika kA dUsarA sUtra hai - jAgarUkatA,. apane bhAvoM va mana-vacana-kAya kI kriyAoM ke prati pUrNa jAgarUkatA honA / jIva mare yA jIye isase pApabaMdha nahIM hotA, kintu jo vyakti pramAdI yA prayatnAcArI hai usakI pravRtti se jIva nA marane para bhI karmabandha hotA hai / karmabandha kA kAraNa jIva-hiMsA nahIM, ayatnAcAra . yA pramAda hai / isalie, pramAda va mUchI kA parityAga ho taduparAnta AtmanirIkSaNa se citta ke pratyeka kone meM chupe vikArI tatvoM ko pahicAneM aura guru ke samakSa vivecana kreN| roma ko chupAne va dabAne se svAsthya prApta nahIM hotaa| bhItara ke vijAtIya tatvoM ko viveka va jAgarUkatA se nikAla pheMkeM jisase AtmA kA kAyAkalpa ho / doSa honA mAnavIya durbalatA hai, kintu usako chipAnA aparAdha haiN| doSa ke prati glAni kA bhAva' doSa-zuddhi kA sazakta upAya hai / doSa karake bhI doSa ke prati glAni kA ahasAsa na honA bar3A aparAdha hai. jisako prAcArya jI ne atyanta mArmika paribhASA meM gUMthA hai-- kSati manaH zuddhi vidheratikramaM vyatikrama zIlavrate-vilaMghanam / prabho'ticAraM viSayeSu vartanaM, vadantyanAcAramihAtisaktatAm / saMyama-vrata Adi ke prati mana kI zuddhi na rahanA vaha atikrama hai / vrata kI surakSA ke lie grahaNa kiye upaniyamoM meM zithilatA honA vyatikrama hai / viSayoM meM pravRtta honA atIcAra hai / kintu viSaya-nivRtti ke prati AkAMkSA na rahanA, athavA vrata ke prati bahumAna kA abhAva hInA anAcAra hai / tAtparya-vrata TUTa jAme ke pazcAt bhI jaba taka vrata meM sthita hone kI bhAvanA va prayAsa hai, taba taka vaha vRtti pratIcAra kahalAtI hai anAcAra nhiiN| kyoMki usameM sudhAra kI sambhAvanA hai, pUrNa jAgarUkatA hai| yadyapi pUrva saMskAravaza skhalita ho jAtA hai to bhI usa saMskAra kI gulAmI chor3ane kI AkAMkSA hai| yaha AkAMkSA bhAvAtmaka cAritra hai jo use viSaya-nivRtti ke lie zakti pradAna karatI hai / girakara uThane kI kAmanA rakhanevAlA avazya hI uTha jAtA hai / jaba saMyama meM upasthApana kI bhAvanA janma letI hai taba vaha anAcAra kahA jAtA hai / isa niyama ke anusAra bar3e se bar3A doSa bhI atIcAra ho sakatA hai tathA choTe se choTA doSa bhI anAcAra kI koTi meM A jAtA hai| uttaradAyI kauna ?-AdamI kI sAmAnya mAmasika pravRtti hai ki vaha kaSAya-duHkhabamdhanAdi kA kAraNa dUsaroM ko ThaharAkara svayaM ko doSamukta athavA svaccha siddha karatA hai / Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidyA - 13 ] 9 39 usameM vibhinna paristhiti, vyakti athavA karmodi ko aniSTa kA kAraNa kahakara apanI kamajorI ko dUsaroM para thopa detA hai / saba acchI kriyAeM va phala apanI jholI meM baTora letA hai | jaise - " amuka vyakti ne mujhe krodha dilA diyA' athavA 'vikaTa paristhiti ke kAraNa maiMne "jhUTha bolA' Adi 1 dUsare rUpa se 'agara maiM na hotA to yaha baccA bar3A AdamI na banatA ' -Adi / yahA~ AcAryazrI ne spaSTa udghoSa kiyA hai ki pratyeka jIva apane kRtakarma kA hI phala bhogatA hai-- svayaM kRtaM karme yadAtmanA purA, phalaM tadoya~ labhate zubhAzubham 1 pareNa dattaM yadi labhyate sphuTaM svayaM kRtaM karma nirarthakaM tadA nijAjitaM karma vihAya dehino, na ko'pi kasyApi dadAti kiMcana / vicArayannevamananyamAnasa, paro dadAti iti vimucya zemuSIm // eka ke karma kA phala dUsarA AtmadoSa nivRtti kA upAya khojo vidhAtA ho / nahIM bhoga sakatA / ataH paradoSAropaNa vRtti ko chor3a apanI chupI zakti ko jAgRta kro| tuma svayaM prapane zrAtmazaraNya - cauthA anya pramukha tathya hai ki prAcAryazrI ne kisI bhagavAna yA paramAtmA kI zaraNa lene kI preraNA nahIM dI / vyakti svayaM paramAtmA hai / svayaM kI zaraNa lo, para kI zaraNa parAdhInatA hai, duHkha hai, bandhana hai / vaha pAriNAmika bhAvarUpa paramatattva janma-maraNa se rahita, bandhana aura mukti ke vikalpa se mukta, vikArarahita, dhruva hai, sahajajJAnamAtra hai / vaha indriya-jJAna kA viSaya nahIM hai / vaha to anubhavagamya hai / jo eka hai, sAzvataM hai, nirmala hai, vaha svayaM tU hai / vAstava meM to vaha tattva pravAcya hai / phira bhI jisako RSiyoM ne 'neti neti' kahA hai vaha caitanya tattva bAhya padArthoM se sarvathA bhinna hai | strI-putrAdi sambandhI to sarvathA bhinna haiM hI, vaha to zarIra va rAgAdi bhAvoM se sarvathA pRthak hai / vicAroM na maiM kisI kA hU~, na koI dUsarA merA hai | kiMcit mAtra bhI bAhya padArtha merA nahIM hai / jitane bhI padArthAzrita priya apriyatA ke bhAva haiM ve saba usa paramatasva meM nahIM haiM / trividhi vikArobhAvoM se bhinna sarva vikalpoM ko tyAgakara usa caitanyarUpa paramatattva meM lIna ho jaao| vahI paramatattva hai, paramAtmA hai / aise sahaja samAdhi kI preraNA dI hai / kahA hai sarva nirAkRtya vikalpajAlaM, saMsAra kAntAra nipAta hetum / viviktamAtmAnamavekSyamANo, niloyase tvaM paramAtmatattve // Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 ] [ janavidyA-13 ... jJAtA-dRSTA kI isa sAdhanA meM na kisI saMgha kI na kisI kSetra-kAla vA AsanAdi kI apekSA hai / ye saba sAdhana bhI vikalpa haiN| jaba jahA~ haiM vahIM caitanyabhAva meM sthira ho jAgo / aisI preraNA dI hai| vaha sahaja-AnandarUpa avasthA abhI isI kSaNa tumheM ho sakatI hai / jAgo aura dekho-Ananda meM lIna ho jaao| mAtmAnamAtmanyavalokamAnastvaM darzanajJAnamayo vizuddhaH / ekAgracittaH khalu yatra-tatra sthito'pi sAdhurlabhate samAdhim // Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___janavidyA-13 ] janavidyA-13 ] aprela-1993 -193 / | 41 bhAvanA-dvAtriMzatikA-zAntarasa kA nirjhara -DaoN. ku. pArAdhanA jaina 'svatantra' kAvyazAstriyoM ne rasAtmaka vAkya ko kAvya kahA hai / kisI racanA ko par3hakara hRdaya meM jo eka vizeSa bhAva kI jAgRti hokara AnandAnubhUti hotI hai vaha rasa hai / rasoM kI saMkhyA nau hai-1. zRgAra, 2. hAsya, 3. karuNa, 4. raudra, 5. vIra, 6. bhayAnaka, 7. vIbhatsa, 8. adbhuta aura 9. zAnta / inameM rasarAja arthAt pramukhatama rasa konasA hai isa sambandha meM kAvyazAstriyoM meM matabheda hai / kucha zRMgAra ko rasoM kA rAjA mAnate haiM to kucha zAnta ko / zAnta rasa samabhAva ko jAgRta karanevAlA hone se yogIgaNa svabhAvataH ise hI pramukhatA pradAna karate haiM jabaki bhogI isase ThIka viparIta AcaraNa karate haiM / jaba mAnava samasta bAhya jagata se nAtA tor3a prAtmonmukha hotA hai taba AtmA meM samatva jAgRta hotA hai / taba usake lie kaMcana-kAca, mahala-masAna, dhanI-nirdhana Adi meM koI bheda nahIM hotaa| jitanI mAtrA meM viraktabhAva hotA hai utanI mAtrA meM samatva jAgRta hokara mAtmA meM zAnta rasa kI niSpatti hotI hai| sacce sAdhu aise hI samatva ke sAdhaka, zAMta evaM bhadrapariNAmI hote haiM jinheM dekhakara mAnava kA mastaka svataH hI zraddhA se unake Age nata ho jAtA hai| zAntipatha ke pathika AcArya amitagati ne apanI vItarAgI sAdhanA aura prakhara pratibhA kA sadupayoga karate hue mokSamArga ke prarUpaka zAstroM/sAhitya kA sarjana kiyA hai jo sahRdaya ke hRdaya ko zAMta rasa se sarAbora kara dete haiN| prAcAryazrI kI eka aisI hI kRti hai-bhAvanA dvAtriMzatikA / battIsa zlokoM kI yaha laghu kRti eka aisA prakAza stambha hai jisake Aloka Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 ] [ janavidyA-13 meM hama apane bahula suvidhAbhogI jIvana meM sAttvika, tAttvika evaM AdhyAtmika jIvanamUlya khoja sakate haiN| tatvaciMtana ke dvAra kholakara, sahI dizA meM sahI puruSArtha karake sAmyabhAva dvArA AtmAnanda meM DubakI lagAkara sukha zAMti kA anubhava kara sakate haiM / ___ AcAryazrI amitagati ne 'bhAvanA dvAtriMzatikA' meM prAtmavizaddhi ke vibhinna sAdhanoM jaise samatA bhAva, prAyazcita ityAdi saMsAra ke nissAra evaM du:khamaya svarUpa, saMsAra paribhramaNa ke kAraNa aura nivAraNa ke upAya, saMsAra-bhIrutA, vairAgya, tattvajJAna Adi vibhAvoM, yama, niyama, dhyAna, dhAraNA, sarvabhUtadayA, prabhRti anubhAvoM, nirveda, smRti, zauca Adi vyabhicArIbhAvoM kA mAnasapaTala para aMkita karanevAlA citraNa kiyA hai jisase sahRdaya sthita 'zama bhAva' jAgRta ho jAtA hai aura vaha zAntarasa ke sAgara meM nimagna ho AnandAnubhUti karatA hai / kRti ke prathama padya meM kavi kI 'sarvajanahitAya evaM svAnta sukhAya' kI bhAvanA parilakSita ho rahI hai jo samatva evaM zamatva se yukta zAntarasa kI anubhUti karAne meM pUrNa samartha hai sattveSu maitrI guNiSu pramodaM kliSTeSu jIveSu kRpAparatvam / mAdhyasthabhAvaM viparItavRttau sadAmamAtmA vidadhAtu deva / / 12 // sAmyabhAva Atmazuddhi kA eka sAdhana hai / iSTa-viyoga aura aniSTa-sayoga kI viSama paristhiti meM santulita bane rahane/vicalita na hone para samabhAva kI prApti hotI hai| samabhAva meM 'zama bhAva' ubuddha hotA hai / sahRdaya zAnti-sudhA kA pAna karane lagatA hai / sukhe du:khe vairiNi bandhuvarge yoge viyoge bhuvane vane vA / nirAkRtAzeSa mamatvabuddhaH samaM mano me'stu sadApinAtha // 3 // svakRta anucita kAryoM para pazcAttApa karanA bhI Atmazuddhi kA eka pramukha sAdhana hai / isase pApoM kI vizuddhi hotI hai, aAtmA meM nirmalatA bar3hatI hai aura sAmAjika anirvacanIya Ananda kA anubhava karatA hai / vinindanAlocanagarhaga rahaM manovacaH kAyakaSAyanirmitam / nihanmi pApaM bhavaduHkhakAraNaM bhiSaviSaM mantraguNairivAkhilam // 7 // atikramaM yadviramatervyatikramaM jinAticAraM sucaritrakarmaNaH / vyadhAmanAcAramariNa pramAdataH pratikramaM tasya karomi zuddhaye // 8 // Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidyA-13 1 [ 43 kSati manaH zuddhividheratikramaM vyatikramaM zIlavRtevilavanam / pramo'ticAraM viSayeNuvartanaM vadantyanAcAramihAtisaktAm // 1 // padarthamAtrApadavAkyahInaM mayA pramAdAdyadi kiMcanoktam / tanmekSamitvA vidadhAtu devI sarasvatI kevalabodhalabdhim // 10 // bodhisamAdhiH pariNAmazuddhiH svAtmopalabdhi shivsaukhysiddhiH| cintAmaNi cintitavastudAne tvAM vaMdyamAnasya mamAstu devi // 11 // para-padArthoM ke prati anAsakti kA bhAva jAgarita kara mukti kI ora unmukha karanevAle nimna padya meM zAntarasa kI vyaMjanA darzanIya hai na santi bAhyA mama kecanAryA bhavAmi teSAM na kadAcanAham / itthaM vinizcitya vimucya bAhya svastha sadA tvaM bhava bhavamuktyai / / tattvajJAna se prAtmasvarUpa ke bodha tathA saMsAra kI asAratA evaM duHkhamayatA kI pratIti hotI hai taba mamatA kA prabhAva aura susamatA ke AvirbhAva se cittavRttiyAM zAnta ho jAtI haiM tathA vaha mahanIya Anandamaya lokoM kA sparza karane lagatA hai prAtmAnamAtmanyavalokyamanastvaM darzanajJAnamayo vizuddhaH / ekAgracittaH khalu yatra tatra sthito'pi sAdhurlabhate samAdhim // 25 // ekaH sadA zAzvatiko mamAtmA vinirmalaH sAdhigama svabhAvaH / bahirbhavAH santyapare samastA na zAzvatAH karmabhavAH svakIyA. // 26 // yasyAsti naikyaM vapuSApi sAdhaM tasyAsti kiM putrakalatramitraH / pRthakkRte carmaNi romakUpAH kuto hi tiSThanti zarIra madhye // 27 / / pAThaka sahRdaya ko duHkha ke kAraNa tathA kaSTadAyI duHkhoM se mukti ke mArga kA avabodha hotA hai, usa samaya virAga Adi anubhAvoM se 'zama bhAva' udbuddha ho kara sahRdaya ko zAntarasa kA prAsvAdana karA detA hai saMyogato duHkhamaneka bhedaM yato'znute janmavane zarIrI / tatastridhA'sau parivarjanIyo yiyAsunA nirvRttimAtmanInAm / / 28 / / Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 ] | jaina vidyA- 13 sarvanirAkRtya vikalpajAlaM saMsArakAntAranipAta hetum 1 viktamAtmAnamavekSyamAraNo nilIyase tvaM paramAtmatattve / / 29 jaba sAmAjika ko yaha bodha ho jAtA hai ki use sva-karmAnusAra phala milatA hai aura use vaha phala bhoganA hI par3atA hai taba usakA samatA bhAva jAgarita hotA hai / 'para mujhe karmaphala detA hai' aisI anya para kartRtva kI buddhi naSTa hotI hai / svakRta karmaphala ko zAnti samabhAvapUrvaka bhogane kI preraNA milatI hai aura vaha asIma sukha zAnti ke sAgara meM hilore lene lagatA hai-- svayaM kRtaM karma yadAtmanA purAphalaM tadIyaM labhate zubhAzubham / pareNa dattaM yadi labhyate sphuTaM svayaM kRtaM karma nirarthakaM tadA / / 30 / / nijAjitaM karmavihAya dehino na ko'pi kasyApi dadAti kiMcan / vicArayannevamananyamAnasaH paro dadAtIti vimucca zemuSIm // 32 / / bhagavAna ke guNoM kA stavana bhI udvigna citta ko zAnta karane meM sahAyaka kAraNa hai-- vimuktimArgapratipAdako yo yo janmamRtyuvyasanAdyatItaH / trilokalokI vikalo'kalaGkaH sa devadevo hRdaye mamAstAm / / 15 / / kroDIkRtAzeSazarIrivargA rAgAdayo yasya na santi doSAH / nirindriyo jJAnamayo'napAyaH sa devadevo hRdaye mamAstAm / / 16 / / yo vyApako vizvajanInavRtteH siddho vibuddho ghutakarmabandhaH / dhyAto dhunIte sakalaM vikAraM sa devadevo hRdaye mamAstAm // 17 // na spRzyate karmakalaGka doSaiyoM dhvAntasaMdhairiva tigmarazmiH / niraJjanaM nityamanekamekaM taM devamAptaM zaraNaM prapadye // 18 // uparyukta vivecana se spaSTa hai ki sukha-zAMti ke ArAdhaka evaM upAsaka prAcArya amitagati ne 'bhAvanA -dvAtriMzatikA' meM rasAnubhUti ke dvArA sAmAjika ko karttavyAkarttavya ke upadeza se hRdayaMgama karAyA hai tathA saMsAra kI prasAratA aura duHkhamayatA aura mokSa kI sArabhUtatA evaM sukhamayatA kI ora dhyAna AkRSTa kara mokSa kI ora unmukha karane kA saphala prayAsa kiyA Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA-13 ] [ 45 hai| kRti meM rasabhAva-bharita zabdayojanA kAvya ke 'sadyaH para nivRttaye' prayojana ko siddha karatI hai / prastuta kRti zAntarasa ke pipAsutroM ke lie 'sudhA-saMjIvanI' ke samAna grAhya hai| sArAMza rUpa meM kahA jA sakatA hai ki 'bhAvanA-dvAtriMzatikA' zAntarasa kA zItala jala se paripUrNa eka aisA nirbhara hai jisameM avagAhana karane para sahRdaya kI caMcala cittavRttiyAM zAnta ho jAtI haiM / pariNAmasvarUpa eka anirvacanIya Ananda kA anubhava karate haiM / jisa mAnanda kA anubhava yogIgaNa dhyAna aura yoga ke mAdhyama se karate haiM usa prakAra kA anubhava sahRdaya pAThaka zAntarasa se anuprANita isa kAvya se sahaja hI prApta kara sakate haiM / Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 1 / jaina vidyA-13 jJAna vinA pravRttirna hite jJAna vinA nAstyahitAni vRttistataH pravRttina hite janAnAm / tato na pUrvAjitakarmanAzastato na saukhyaM labhatebhyabhISTam / 1981 zakyo vazIkartuM mibhopratimattaH siMhaH phaNIndraH kupito narendraH / . jhAnena hono na punaH kathaMcidityasya dUreNa bhavanti santaH / 2061 prAstA mahAbodhabalena sAdhyo mokSo vibAdhAmalasaukhyayuktaH / dharmArthakAmA api no bhavanti jJAna vinA tena tadacanIyam / 1911 - subhASitaratnasaMdoha -- jJAna ke binA manuSya kI ahitarUpa pApa-kriyAoM se nivRtti nahIM hotI aura Atmahita kAryoM meM pravRtti nahIM hotii| hita-kArya meM pravRtti na hone se pUrvasaMcita karmoM kA nAza bhI nahIM ho sakatI / saMsAra duHkha kA nAza hue binA saba jIvoM kA antima abhISTa-zAzvat sukha bhI unako prApta nahIM ho sakatA 11981 -madonmatta hAthI ko aMkuza kI sahAyatA se vaza meM lA sakate haiM, kupita siMha, sarpa yA rAjA ko bhI kisI prakAra zAnta kara sakate haiN| parantu jJAna-viveka se hIna puruSa ko sumArga para lAnA kaThina hai| isalie santa jJAna se kabhI dUra nahIM rahate, jJAna ke upArjana se kabhI apanA muMha nahIM mor3ate / 2061 -mahAbodha (kevalajJAna) ke bala se hI prApta honevAle bAdhArahita va karmamalarahita zAzvatasukha ke bhaNDAra mokSa kI bAta jAne do, jJAna ke binA to dharma, artha aura kAma puruSArtha bhI nahIM ho sakate / ataH jJAna pUjya hai / 191 / -anu. paM. bAlacandra siddhAMtazAstrI Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janavidyA-43] aprela-1993 mithyAtva khaNDana 'dharmaparIkSA' kI AdhArabhUmi -DaoN. puSpalatA jaina "dharmaparIkSA' eka vyaMgya-pradhAna kAvya hai jisameM prAcAryoM ne ekAntavAdI kathAoM aura vicAroM kA khaNDana jaina siddhAnta ke pariprekSya meM bar3e hI sundara DhaMga se kiyA hai| unhoMne anekAMtavAdI ahiMsaka paramparA para khar3e hokara cAdI ke rUpa meM itanI sundara aham bhUmikA nibhAI hai ki pAThaka ko kahIM bhI sampradAyavAda najara nahIM AtA balki tavasameta kamiyA~ prativAdI ke siddhAntoM meM dekhakara vaha Azvasta ho jAtA hai yaha socakara ki kavi bhAratIya saMskRti kA poSaka hai| aneka prAcAryoM ne 'dharmaparIkSA ke nAma se vividha grantha likhe haiN| unameM prAcInatama 'dharmaparIkSA' hai prAcArya jayarAma kI jo Aja anupalabdha hai| isake bAda hariSeNa kI dhammaparikabA (vi. saM. 1044), amitagati kI dharmaparIkSA (vi. saM. 1070), vRttavilAsa kI dharmaparIkSA (I. 1160), saubhAgyasAra kI dharmaparIkSA (saM. 1557), padmasAgaragaNi kI dharmaparIkSA (vi. saM. 1675) Adi bhagabhaga 15 aura dharmaparIkSA nAma ke kAvya prantha milate haiN| inameM sarvAdhika vizruta grantha hai amitamati kI dharmaparIkSA jo kavi kI kuzala pratibhA kA pratiphala hai| ye sArI dharmaparIkSAeM madhyakAla kI dena haiN| hama jAnate haiM, lagabhaga 10vIM zatAbdI taka vaidika AkhyAnoM kA acchA khAsA vikAsa ho cukA thA / prAkRta kathAeM bhI usI parimANa meM jainadarzana ko spaSTa karane kI pRSThabhUmi meM taiyAra kara lI gaI thiiN| isa samaya taka vAdavivAda kI zailI bhI vikasita ho cukI thI aura usameM jainAcAryoM ne apanA eka mahatvapUrNa sthAna Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 ] [ jainavidyA-13 banA liyA thaa| madhyayuga kA sAhitya parIkSA-pradhAna bana cukA thaa| bauddhAcAryoM ne jisa taraha se pAlambana parIkSA, trikAla parIkSA, pramANa parIkSA jaise grantha likhe vahIM jainAcAryoM ne prAptaparIkSA, satyazAsana-parIkSA jaise dArzanika granthoM kA nirmANa kiyaa| dharmaparIkSA bhI aisI hI nirmANa vidhA meM anusyUta hai jisameM AcArya amitagati ne vedoM kI apauruSeyatA, sRSTikartRtva, jAtivAda jaise aneka dArzanika matoM kA khaNDana kiyA vahIM avizvasanIya kathAnoM kI bhI apanI kalpita kathAoM ke AdhAra para tIkhI AlocanA kii| hama apane isa lekha meM ina donoM hI tatvoM kI saMkSepa meM mImAMsA prastuta karane kA prayatna kareMge / miyakIya kathAnoM kA khaNDana-dharmaparIkSA meM mUlarUpa se mithakIya kathAoM kA khaNDana kiyA gayA hai| isameM manovega jaina dharmAvalaMbI rAjakumAra hai aura pavanavega usakA abhinna mitra hai jo anya dharma ko mAnatA hai / pavanavega kI ekAnta mAnyatAoM ko khaNDita kara use satpatha kI ora lAne ke lie manovega paTanA kI ora prasthAna karatA hai jahA~ usakA zAstrArtha hotA hai| yahAM dasa mUr3hoM kI kathAeM dI gaI haiM- rakta mUr3ha, dviSTa mUr3ha, mano mUr3ha, vyudagrAhI mUr3ha, pittadUSita mUr3ha, Amra mUr3ha, kSIra mUr3ha , aguru mUr3ha, caMdanatyAgI mUr3ha aura anya cAra mUrkha / ina kathAoM ke sAtha hI yahAM kucha pAkhyAna Aye haiM jisakA saprAmANika ullekha kara unheM avizvasanIya ThaharAyA gayA hai / inake atirikta dharmaparIkSA meM bali-bandhana kathA (akampanAcArya muni kathA). mArjAra kathA, ziznachedana kathA, khara siracchedana kathA, jala-zilA aura vAnara nRtya kathA, kamaNDalu aura gaja kathA, agastya muni kathA, vRhatakumArikA kathA, mayaRSi kopIna kathA aura mandodarI pArAzara RSi aura yojanagaMdhA kathA, uddAlaka aura candramati kathA, karNotpatti kathA, pAMDava kathA, zRgAla kathA, rAkSasa aura vAnara vaMzotpatti kathA, kaviTTha khAdana kathA, rAvaNadasira kathA, dadhimukha aura jarAsaMdha kathA jaisI aneka paurANika kathAoM kI tathyasaMgata samIkSA kI gaI hai aura unake pIche pracchanna mithyAtva kA khaNDana unase milatI-julatI kalpita kathAoM kI racanA karake kiyA gayA hai / yahIM kavi ne jaina paramparA kI rAmakathA bhI prastuta kI hai| isa prastuti meM jaina paramparA kI yathArthavAditA, udAratA aura pragatizIlatA jaise tattva ujAgara ho jAte haiM jo Aja kI pIr3hI ke lie vizvasanIya bana jAte haiN| ina vizeSatAoM ne eka ora jahA~ mithyAtva-poSaNa ko samUla naSTa kiyA hai vahIM ratnatraya kI triveNI ko bhI pravAhita kiyA hai jisameM avagAhana kara sarvasAdhAraNa prANI bhI nirvANa prApta kara sakatA hai / AkhyAnoM kI kAlpanikatA spaSTa karane kI dRSTi se manovega usI rUpa meM kucha apanI ora se managaDhanta kathAeM prastuta karatA hai / udAharaNataH - kamaMDalu aura gaja kathA ke sandarbha meM kahatA hai ki usane bhiMDI ke per3a para kamaMDalu rakhA jisameM hAthI ne praveza kiyaa| loga isa ghaTanA ko asambhava mAnate haiN| taba manovega kahatA hai ki purANoM meM kyA yaha nahIM likhA hai Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janavidyA-13 ] [ 49 ki bANa ke sUkSma chidra se arjuna pRthvI ko bhedakara dasa karor3a senAsahita zeSanAga aura saptarSiyoM ko khIMca le AyA / yadi ye sahI ho sakatA hai to hamArI bAta sahI kyoM nahIM ho sakatI ? isI prakAra ke paurANika AkhyAnoM ko nijadharI kathAoM ke mAdhyama se nirasta karane kA prayatna kiyA hai / isI ke sAtha hI anya paurANika kathAoM kI sayuktika samIkSA bhI kI gayI hai, isake lie amitagati kI dharmaparIkSA ke nimnasthala vizeSarUpa se draSTavya haiM13. 90-102, 15.56-66, 16.92-100 / dharma kI paridhi ke antargata darzana kA eka mahatvapUrNa sthAna hai / kathAnoM kI sarjanA darzana ko samajhAne ke lie hI kI jAtI hai| isIlie darzana aura kathA ke sUtra paraspara saghanatA se jur3e hue rahate haiN| amitagati ne dharma kI parIkSA aura usakI samIkSA karane ke lie jisa prakAra kathAoM ko hAtha meM liyA usI prakAra unake turanta bAda hI ve darzana para vyAkhyAna karane lagate haiN| unakI yaha vyAkhyA mithyAtva ke khaNDana aura samyaktva ke maNDanapUrvaka hotI hai / isa tathya ko hama nimnAMkita zIrSakoM meM jhAMka kara dekha 'sakate haiM / / dharma aura saMsAra-prAcArya amitagati ne dharma kI parIkSA ke daurAna bhautikavAdI vRtti se vimukha hokara dharma kI ora unmukha hone ke lie saMsAriyoM ko prerita kiyA / isI pRSThabhUmi meM unhoMne saMsAra ke svarUpa kI mImAMsA kI jise hama vizeSarUpa se pAMcaveM-chaThe pariccheda meM dekha sakate haiN| yahAM unhoMne kahA ki saMsArarUpI vana meM AtmA ke sivAya dUsarA koI bhI apanA nahIM hai| AtmA ke atirikta sabhI parijana svArthI aura mohI hote haiM / isa kSaNabhaMgura saMsAra meM svArtha dekhakara hI vyakti kI sevA karate haiN| aise saMsArI prANiyoM para ve haMsate haiM jo putra. mitra Adi ke lie taraha-taraha ke pApa karate haiM para unakA phala ve akele hI bhogate haiM / vastutaH indriya-viSayoM kA upabhoga mahAduHkhadAyI hotA hai isalie prAcArya isa mahAduHkha se mukta hokara zAzvata sukha ko prApta karane ke lie dharma kI ArAdhanA karane kA upadeza dete haiM / unakI dRSTi meM dharma vahI hai jo akSaNNarUpa se prANI ko sukha denevAlA ho| aise sAdhakoM ke mana meM prAtmA aura deha meM bhinnatA baiTha jAtI hai, krodhAdi vikArabhAva dUra ho jAte haiM, kSamA, mArdava Adi bhAva jAgrata ho jAte haiM, paMca mahAvratoM ke pAlana karane se unakA citta nirmala ho jAtA hai / prAcArya ke anusAra vinayI puruSoM ke hI pavitra dharma ho sakatA hai / dharma aura saMsAra ke isI svarUpa ke pariprekSya meM samUcA dharmaparIkSA grantha khar3A huA hai| jitanI bhI kathAeM isa grantha meM samAhita kI gayI haiM ve saba kisI na kisI pakSa ko udghATita karatI haiN| unake isa udghATana meM jainendra-dharma kA svarUpa darpaNa-vat bilkula spaSTa hai aura isIlie ve kahate haiM ki jo loga mithyAtva-mArga meM ApAdamagna apane mitra ko sanmArga para nahIM lAte ve use bhayaMkara kue meM DAlate haiM / mithyAtva ke samAna dUsarA koI andhakAra nahIM Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 ] [ janavidyA-13 hai| isa andhakAra se mukta hone ke lie dharma kI jyoti prApta karanA atyanta Avazyaka hai (dvitIya pricched)| sRSTi kartRtva khaNDana-sRSTi-kartRtva ko jainAcAryoM ne joradAra khaNDana kA viSaya banAyA / jainadarzana aura nyAya ke prakANDa cintakoM ne apane hara grantha meM kisI na kisI rUpa meM isa siddhAnta kI mImAMsA kI hai aura kahA hai ki yadi koI sRSTi kA kartA-dhartA hai to vaha rAga ke binA yaha kArya nahIM kara sakatA aura taba usa sthiti meM, rAga ke sadbhAva meM koI na Izvara ho sakatA hai aura na sarvajJa / sRSTi-kartRtva ke khaNDana ke sAtha hI hama prApta ke svarUpa kI bhI carcA kara sakate haiM / amitagati ne 12veM adhyAya meM prApta ke svarUpa kI acchI mImAMsA kI hai / unhoMne kSudhA, tRSA, bhaya, dveSa, rAga, moha, mada, roga, cintA, janma, jarA, mRtyu, viSAda, vismaya, rati, sveda, kheda, nidrA ye aThAraha doSa duHkha ke kAraNa mAne haiM aura ina aThAraha doSoM se mukta vyakti hI prApta ho sakatA hai| aura inase nirmukta prApta ke svarUpa ko prasthApita kiyA hai / vaha svarUpa hai -nirdoSa paramavizuddha kevalajJAnI vItarAga paramAtmA / prAcArya amitagati ne kahA hai ki hiMsA ko dharma kA kAraNa kaise mAnA jAe ? yAjJikI hiMsA ko hiMsA nahIM mAne aura bali dvArA mAre gaye jIvoM ko svarga meM pahuMcAne kI bAta kaheM-yaha kahAM taka ThIka hai ? jisa svarga jaisI uttama gati ko saMsArI jIva dharmAcaraNa, niyama aura dhyAna Adi kaThina tapasyAoM dvArA prApta karate haiM vaha hiMsA ke mAdhyama se kaise prApta kiyA jA sakatA hai ? hiMsaka sAdhanoM se ahiMsaka sAdhya kI prApti kaise ho sakatI hai (16.6.22)? jAtivAda kA khaNDana-jainadharma ahiMsA aura samatA kA pujArI rahA hai| sadAcAra usakI AdhArazilA hai| prArambha se hI usane svayaMkRta karmoM ko U~ca-nIca kI AdhArazilA svIkAra kI hai| usake anusAra kisI jAti vizeSa meM utpanna vyakti binA sadAcaraNa ke U~cA nahIM mAnA jA sktaa| prAcArya jinasena ke zabdoM kA anugamana karate hue amitagati ne kahA ki brAhmaNa, kSatriya, vaizya aura zUdra, ye cAroM eka manuSya jAti kA samUha hai, prAcAra ke AdhAra para bhale hI inakA vibhAjana kara diyA jAya / vastutaH jisa jAti meM saMyama, niyama, zIla, tapa, dAna, jitendriyatA aura dayAdi tatva vidyamAna hoM usI jAti ko pUjanIya mAnA jAtA hai / zIla-saMyama Adi kA pAlana karanevAle tathAkathita nIca jAti meM utpanna loga bhI svarga meM jAte haiM aura ina vratoM se rahita kulIna bhI naraka meM pahuMca jAte haiM isIlie jAtivAda mAtra eka ahaM hai, AcaraNa kI hI pUjA honI cAhie / (16.23-33) / Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA-13 ] [ 51 snAna se pavitratA-prApti kA khaNDana-jainadharma bhAvoM kI pavitratA para adhika jora detA hai, zArIrika kRtyoM para utanA nahIM / sAmAnyajana gagA-snAna Adi ko pavitratA kI prApti kA saMketaka mAnate haiM, yaha eka Azcarya kI bAta hai / jala se zArIrika mala dUra ho sakatA hai para zarIra ke andara rahanevAle zukra, zoNita, mAMsa, Adi vikRta tatva tathA mana meM utpanna hue krodhAdi vikAra bhAva kaise dUra ho sakate haiM ? saMsArI jIva jo pApa mithyAtva, asaMyama aura ajJAna se upAjita karate haiM ve samyaktva, saMyama aura jJAna ke binA kaise dUra ho sakate haiM ? jo jala zarIra ko bhI zuddha karane meM asamartha hai vaha jIva ke bhAvoM aura pApoM ko kaise zuddha kara sakatA hai ? yadi gaMgA-snAna ko zuddhi kA kAraNa mAnA jAe to usameM rahanevAlI machaliyAM athavA anya jIva to phira sIdhe svarga prApta kareMge / jainadharma kA yaha eka aisA pragatizIla tatva hai jise uttarakAlIna bauddha prAcAryoM aura santoM ne pUrI taraha apanAyA hai (16.34-39) / prAtmA ko astitva-hInatA kA khaNDana-jainadarzana prAtmA ko mUlataH ajara, amara aura parama vizuddha mAnatA hai / prAcArya amitagati ne apanI dharmaparIkSA meM prAtmA ke isI svarUpa ko spaSTa kiyA hai aura karmavAda kI prasthApanA kI hai| unhoMne bhUtavAdiyoM kA khaNDana karate hue kahA hai ki jar3a se cetana kI utpatti kaise ho sakatI hai ? citta-cetana jJAnAtmaka hotA hai aura usakA pUrvajJAna uttaravartI jJAna kA kAraNa banatA hai| aisI sthiti meM AdhAra ke binA prAdheya kA apalApa kaise kiyA jA sakatA hai ? AtmA AdhAra hai aura jJAna prAdheya hai| zarIra aura AtmA ko abhinna bhI nahIM mAnA jA sktaa| zarIra jar3a hai, rUpI hai para cetana arUpI hai jo jJAna-cakSu se pratIta hotA hai| jar3a-rUpa netroM se cetana ko nahIM dekhA jA sktaa| jar3a alaga hai aura cetana alaga hai / AtmA kI mUlavizuddhi tabhI hotI hai jaba parakarmoM kA jo AvaraNa car3ha jAtA hai use dhyAna, tapa Adi samyak sAdhanoM se dUra kara diyA jAtA hai| isI sandarbha meM prAcArya ne bauddha dharma kI sarva-zUnyatA, anAtmavAda tathA kSaNikavAda kA khaNDana kiyA hai jise vistAra se dharmaparIkSA meM dekhA jA sakatA hai (16.40-77) / inake atirikta hama prAcArya dvArA varNita rAtri-bhojana ke duSpariNAmoM kA bhI ullekha kara sakate haiN| jaisA hama jAnate haiM mUlAcAra meM "tesiM cava vadANAM rakkhahaThaM rAdibhoyaNavirattI" (5-98) se spaSTa kiyA gayA hai ki paMcavratoM kI rakSA ke lie rAtri-bhojana-viramaNa kA pAlana kiyA jAnA Avazyaka hai| yahI paramparA bhagavatI ArAdhanA (6.185-86, 1207), sUtrakRtAMga (vaitAlIya adhyayana), dazavakAlika, cAritraprAmRta (21) Adi granthoM meM / bhI milatI hai| bAda meM samantabhadra ne ise rAtri-bhuktivata nAmaka chaThI pratimA ke rUpa meM sthAna diyaa| amitagati ne ise bAraha vratoM ke atirikta zrAvakoM ke lie eka niyama ke rUpa meM svIkAra kiyA aura rAtri-bhojana ke kAraNa honevAlI bImAriyoM kI vistAra se carcA Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52. ] [ janavidyA-13 kii| unhoMne ahiMsA ke sAtha hI svAsthya ke AdhAra para bhI rAtri-bhojana se virata rahane kI pezakaza kii| ___ isa prakAra AcArya amitagati kI dharmaparIkSA vyaMgyapradhAna kAvyoM meM apanA eka viziSTa sthAna rakhatI hai / isameM pAkhyAnoM ke sAtha hI janadarzana ko bhI bar3e hI manoraMjaka DhaMga se prastuta kiyA hai / zailI kI dRSTi se ise eka nayA prayoga kahA jA sakatA hai / dhUrtAkhyAna kI paramparA meM dharmaparIkSA ko jor3akara yadi hama dekheM to hama isakA sahI mUlyAMkana kara sakate haiN| Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janavidyA-13 ] aprela-1993 [ 53 AcArya amitagati aura hariSeNa kI __-- dharmaparIkSA eka tulanAtmaka adhyayana DaoN. bhAgacanda jaina 'bhAskara' prAcArya amitagati mAthurasaMgha ke prasiddha jainAcArya the jinakI racanAdharmitA kA uddezya samAja meM satpravRttiyoM ko jAgRta karanA rahA hai / saMskRta para unakA asAdhAraNa adhikAra thA, jaina darzana ke ve kuzala adhyetA the aura kAvya-siddhAntoM ke marmajJa / subhASitaratnasaMdoha, zrAvakAcAra, paMcasaMgraha, ArAdhanA bhagavatI, bhAvanA-dvAtriMzatikA, sAmAyika pATha aura dharmaparIkSA jaise AkarSaka grantha unakI hI lekhanI se prasUta hue haiM / ina granthoM meM dharmaparIkSA hamArA abhidheya hai| uddezya-dharmaparIkSA kA uddezya mithyAtva se ApUrita kathAnoM kA sayuktika khaMDana rahA hai / usane haribhadrasUri ko ghUrtAkhyAna kI paramparA ko bakhUbI Age bar3hAyA hai| isameM manovega apane abhinna mitra pavanavega se isI prakAra kI kalpita kathAoM kA sahArA lekara paurANika AkhyAnoM para AkSepa karatA hai / yahI paramparA dArzanika kSetra meM mithyAtvakhaNDana ke rUpa meM dikhAI detI hai| prAkRta kathA-sAhitya kA samaya lagabhaga caturtha zatAbdI se prArambha ho jAtA hai| isI samaya paurANika zailI bhI pracalita huI jisameM atIta kathAoM ke sAtha hI navodita pravRttiyoM aura paristhitiyoM ke anurUpa unameM parivartana aura parivardhana kiyA gayA / Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 jainavidyA-133 atizayokti zailI kA bhI bharapUra upayoga huA aura itihAsa tatva pIche raha myaa| isI pRSThabhUmi meM purANoM kI racanA huI jinameM AkhyAnoM kI atiraMjita zailI ne avizvasanIyatA ko aura gaharA banA diyA / dhUrtAkhyAna aura dharmaparIkSA meM inhIM pAkhyAnoM para karArA vyaMgya vinodAtmaka DhaMga se kiyA gayA hai / granthakAra-hariSeNa nAma ke lagabhaga sAta kavi hue haiM jinameM dhammaparikkhA ke racayitA hariSeNa mevAr3a meM sthita citrakUTa (cittaur3a) ke nivAsI the| bAda meM ve vyApAra nimitta acalapura pahuMca gaye jahAM unhoMne vi.saM. 1044 meM dhammaparikkhA kI racanA kii| isake 26 varSa bAda amitagati (dvitIya) kI dharmaparIkSA vi.saM. 1070 meM pUrNa huI / amitagati mAlavA ke nivAsI rahe haiN| paM. vizvezvaranAtha ne unako vAkpatirAja muMja kI sabhA ke eka ratna ke rUpa meM pratiSThita kiyA hai / 'subhASitaratnasaMdoha' grantha kI samApti muMja ke hI rAjakAla meM vi.saM. 1050 meM huii| ina donoM granthoM ke atirikta kavi ke nimna grantha bhI upalabdha haiMupAsakAcAra, paMcasaMgraha, ArAdhanA, bhAvanA-dvAtriMzatikA, candraprajJapti, sArddhadvayadvIpaprajJapti aura vyAkhyA prjnypti| hariSeNa kI 'dhammaparikkhA' apabhraMza zailI meM gyAraha sandhiyoM meM pUrNa huI / isameM kula 238 kaDavaka haiM jo bhinna-bhinna apabhraMza zailI meM likhe gaye haiN| mevAr3a aura mAlavA meM koI vizeSa dUrI nahIM hai| donoM samakAlIna bhI haiN| hariSeNa kI dhammaparikkhA amitagati kI dharmaparIkSA se pahale likhI gii| ataH adhika sambhAvanA yaha hai ki amitagati ke sAmane hariSeNa kI dhammaparikkhA rahI hogii| hariSeNa kI dhammaparikkhA vivaraNAtmaka adhika hai jabaki amitagati eka kuzala kavi ke rUpa meM prAlaMkArika zailI meM pratyeka tattva kA varNana karate haiN| hariSeNa ne saptama sandhi meM loka-svarUpa ko tathA aSTama sandhi meM jaina paramparAgata rAmakathA ko kucha vistAra se likhA hai| jabaki amitagati ne kucheka zlokoM meM hI use nipaTA diyA hai| hariSeNa ne antima sandhi meM rAtribhojana-kathA kA vistAra kiyA hai para amitagati usako siddhAnta rUpa meM ullikhita kara Age bar3ha gaye haiM / isI taraha amitagati ne jainasiddhAnta, nItizAstra, prakRtti-citraNa Adi ko jisa AkarSaka aura kathAtmaka DhaMga se prastuta kiyA hai vaha hariSeNa nahIM kara ske| hariSeNa kA sandhi-vibhAjana amitamati ke adhyAyavibhAjana se adhika yuktisaMgata hai| ina vizeSatAoM aura vibhinnatAoM ke bAvajUda lagatA hai hariSeNa kI dhammaparikkhA amitagati kI dharmaparIkSA kA AdhArabhUta grantha rahA hai / viSayagata tulanA-amitagati kI dharmaparIkSA aura hariSeNa kI dhammaparikkhA ke tulanAtmaka adhyayana se bhI yaha spaSTa ho jAtA hai ki amitagati ne hariSeNa kI dhammaparikkhA ko sAmane rakhakara apanI kAvya-pratimA se use bhalIbhAMti saMvArA aura mAtra do mAha meM itane bar3e kAvya-grantha kI racanA kara dI (dharmaparIkSA 20.90) / ina donoM granthoM kI viSayagata tulanA se bhI yaha tathya puSTa hotA hai Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janavidyA-13 [ 35 prathama pariccheda 1.3 viSaya dharmaparIkSA dhammaparikkhA (amitagati) ___(hariSeNa) pUrvavartI kaviyoM kA ullekha 1.1-16 jambUdvIpa varNana 1.17-20 vijayAdhaparvata varNana 1.21.27 vaijayantI nagarI varNana 1.28-31 rAjA jitazatruvarNana 1.32-36 1.5 jitazatru kI patnI vAyuvegA aura 1.37-47 1.6-7 putra manovema manovega kA mitra pavanavega, priyA- 1.48-55 1.8,vijayApurI purI kA rAjaputra, usakA jaina mandira darzanArtha gamava jaMgala meM munidarzana, 1.56-57 1.9 avanti deza kA barNava ujjayinI varNana 1.38-66 1.10-11 jaina muni se prazna 1.67-70 1.12 dvitIya pariccheda saMsAra-varNana, madhuvindu dRSTAnta 2.1.21 dharma kA prabhAva 2.22-89 1.13-14 kayA meM antara 1.12 vistAra kama hai 1.16 muni se prazna aura usakA uttare 2.90-95 tRtIya pariccheda manovema-pavanavema ke bIca saMvAde, mitratA kI vizeSatAeM pATaliputra kI vizeSatAeM 1.11 3.1-26 3.27-43 1.18-20 kautuka pradarzana 2.1-3 3.44-68 donoM kumAroM kA rUpavarNana, kAvyAtmaka tatva adhika hai zAstrArtha vipragaNa kA ekatra honA paura unase bAda 3.69-95 2.4-6 Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 / [ janavidyA-13 viSaya dharmaparIkSA (amitagati) dhammaparikkhA (hariSeNa) caturtha pariccheda 4.1-39 SoDaza mukki nyAya kA vizleSaNa dasa mUDhoM kI kathA raktamUDha kathA (1) 2.7-8 2.9 4.40-46 4.47-95 2.10-16 paMcama pariccheda . yahAM nArI ke svabhAva kA varNana- 5.1-76 2.10-16 vistAra hai jise hariSeNa ne chor3a yahAM nArI svabhAva kA diyA hai, kucha viSaya-caturtha pariccheda varNana nahIM tathA dharmameM bhI haiM ataH pariccheda kA samApana parIkSA jaisA bIca meM ucita nahIM hai| hI sandhi viccheda nhiiN| saMsAra kA vistRta citraNa aura : 5.77-97 2.16-17 dviSTamUDha kathA (2) saMsAra kA saMkSipta citraNa hai| SaSTha pariccheda 6.1-95 2.18-23 manomUDha kathA (3), yahAM bhI saMsAra kA citraNa hai, nArI aura kAmukatA kA bhI saptama pariccheda 2.24 3.1 vyudgrAhI mUDha-kathA (4) pitta dUSitamUDha-kathA (5) AmramUDha-kathA (6) kSIramUDha-kathA (7) 7.1-19 7.20-28 7.29-62 7.63-96 3.2-3 3.4-6 aSTama pariccheda 8.1-9 3.7 aguru mUDha-kathA (8) dhana kI mahimA 8.10-21 3.8 vistAra nahIM 8.22-49 3.9-10 candana kA kheta kATanA, baicena aura duHkhI honA dhandanatyAgI mUrkha kI kathA (9) cAra mUoM kI kathA (10) 3.11 8.50-91 8.92-95 3.12-13 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janavidyA-13 ] [ 57 dhammaparikkhA (hariSeNa) 3.14 navama pariccheda viSaya dharmaparIkSA (amitagati) prathama mUrkhakathA-mUSaka dvArA prAMkha 9.1-20 kA jalAyA jAnA dvitIya mUrkhakathA-donoM patniyoM ne 9.21-43 donoM paira tor3a diye tRtIya mUrkhakathA-apanI sampatti 9.44-49 coroM meM luTA denA caturtha mUrkhakathA-gallasphoTa 9.50-95 3.15 3.16 3.17-19 dazama pariccheda 10.1-20-40 3.20-21 manovega kA prazna aura viSNu para praznacihna brAhmaNoM kA niruttara ho jAnA viSNukathA mArjAra becane jAnA aura mArjAra ke guNa-doSoM ko batAnA 10.41-51 10.52-65 3.22 4.1-2 10.66-100 4.3-6 4.7-8 yahA~ gaMgA kA prasaMga vistAra se hai| 4.10-12 4.13-16 ekAdazama pariccheda maNDapa kauzika kathA, yahAM 11.1-8-25 gaMgA kA prasaMga mAtra eka zloka meM hai viSNu kI kAmukatA aura kRSNa 11.26-28 kA sundararUpa brahmA aura tilottamA kA 11.29-47 premasambandha brahmA ne mahAdeva ko zApa diyA 11.48-58 brahmA ke rIchanI se jAMbava nAmaka 11.59-65 putra, indra ne bhI gautama RSi kI patnI kA upabhoga kiyaa| yamarAja aura agni ne chAyA 11.66-82 kA upabhoga kiyA 4.17 4.18 4.19 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 ] [ janavidyA-13 viSaya dharmaparIkSA (amitagati) 11.82-93 dhammaparikkhA (hariSeNa) 4.20 yamarAja dvArA chAyA aura agni kA udarastha kiyA jAnA agnideva kA chipa jAnA 11.94-95 4.21 dvAdazama pariccheda 4.22 4.23 5.1 agnideva aura yamarAja ke devatva 12.1-15 kA prazna prApta kA svarUpa-vItarAgatA 12.16-26 devoM meM Rddhi kA honA 12.27-29 ziznacchedanakathA 12.30-33 svara zirazchedana-kathA 12.34-52 zilA aura vAnaranRtya-kathA 12.53-76 kamaNDalu meM hAthI kA praveza aura 12.77-97 usa para Azcarya krnaa| yahA~ bIca meM hI pariccheda parivartana ho 5.2-6 5.7 5.8-9 5.10-11 gayA trayodaza pariccheda vipragaNa dvArA Azcarya vyakta, 13.1-6 5.12 yudhiSThira dvArA rasAtala se dasa 13.7-17 5.13 karor3a senA aura zeSanAga sahita saptarSiyoM ko le AnA agastya aura brahmA kI sRSTikathA 13.18-36 5.14-15 brahmA-viSNu Adi kI kathAnoM 13.37-53 5.16-17 para prazna anya paurANika kathAoM kA 13.54-110 5.18-20 bhI ullekha aura jinendra- loka svarUpa kA yahA~ anya paurANika guNoM kI vizeSatA varNana-amitagati kathAoM kA koI ne bilkula chor3a ullekha nahIM hai diyA hai 6.1-18 loka-svarUpa kA varNana hai Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janavidyA-13 ] [ 59 viSaya dhammaparikkhA (hariSeNa) caturdaza pariccheda 7.1-4 7.5-8 dharmaparIkSA (amitagati) manovega se paTanA vAdazAlA meM 14.1-32 pahuMca kara apane ko vRhatkumArikA kA putra batAyA aura vistAra se usakA kathana hai mA~ kA punarvivAha aura purANoM 14.33-54 dvArA usakA samarthana bhAgIrathI se bhAgIratha aura 14.55-61 gAMdhArI se sau putroM kI utpattikathA bAraha varSa taka garbha meM rahanA 14.62-67 yamakanyA ne bhI sAta hajAra varSa 16.68-80 taka garbha rakhA pArAzara aura yojanagaMdha-kathA 14.81-91 uddAlaka aura candramukhI kathA 14.92-101 7.9 7.10 7.11-13 7.14-15 7.16-17 paMcadaza pariccheda samApana 15.1-15 7.18 yahA~ samApana adhika yuktisaMgata hai| 8.1 15.16-21 15.22-31 8.2 15.32-41. 8.3 15.2-55 8.4-5 karNakathA pANDu-citrAMgada meM saMvAda karNa-kuntI kA vivAha pANDavoM kA mokSa-gamana vyAsa kA gaMgA-snAna, yahA~ purANoM kI samIkSA jaina-dRSTikoNa se kI gaI hai| bauddha-bhikSutroM ko zRgAla dvArA uThA lie jAnevAlI kathA kA ullekha 15.56-66 8.6 hariSeNa ne ise chor3a diyA haiM / 8.7-9 15.67-94 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 ] SoDaza pariccheda viSaya rAmacandra kA laMkA praveza aura usakI samIkSA amitagati ne ise bilkula chor3a diyA hai / samIkSAtmaka samApana tathA viTThakhAdana kathA aura usakI samIkSA dadhimukha aura jarAsaMgha kathA aura usakI samIkSA yahA~ yaha varNana nahIM hai / vaidika purANoM kI samIkSA tathA bali aura rAvaraNa kA prasaMga dharma kA mahatva saptadazam pariccheda isa pariccheda meM vedoM kI dharmaparIkSA (amitagati) 15.95-98 16.1-21 16.22-57 16.58-84 16.85-93 16.94-100 16.101-104 apauruSeyatA, jAtivAda, snAnavAda, bhUtatvavAda, akarmavAda, sRSTikartRtva zrAdi kA khaNDana hai aura AtmA kA astitva, karmavAda Adi kI siddhi hai / 17.1-100 praSTAdazam pariccheda caudaha kulakaroM meM RSabhadeva kA 18.1-84 varNana [ jainavidyA- 13 dhammaparivakhA (hariSeNa) 8.10-11 yahA~ samIkSA adhika vistRta hai| 8.12-22 yahA~ vidyAdhara, rAkSasa aura vAnaravaMza kI utpattikathA variNata hai / 9. 1-5 yahA~ samIkSA vistRta hai / 9.6-10 9 13 devazAstra guru kA varNana 9 14-17 15.18-25 yahA~ dharma kA mahatva vistAra se kiyA hai / hariSeNa ne ise chor3a diyA hai / 10.1-10 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janavidyA-13 ] .. [61 viSaya dharmaparIkSA (amitagati) 18.85-100 dhammaparikkhA (hariSeNa) 10.11-12 pavanavega kA jainadharma kI ora jhukAva 19.1-11 10.13 unnIsavAM pariccheda municandra ke pAsa pahuMcakara manovega dvArA pavanavega ko vrata dene kA nivedana zrAvaka - vratoM kA varNana 19.12-101 10.14-15 -11.1-2 mevAr3a aura ujjayinI kA varNana 11.3-10 nizi bhojana kathA bIsavAM pariccheda 20.1-22 nizi bhojana kathA to nahIM hai para usake duSpariNAma avazya die haiM pAhAradAna, proSadhopavAsa prAdi kA varNana tathA vyasana-tyAga gyAraha pratimAoM kA varNana 20.23-52 11.11-21 mAhAradAna kathA 20.53-63 11.22 paMcaNamo kAra mantra, japa, phala mAdi kA varNana, abhayadAna Adi kathAe~ 20.64-80 20.81-90 11.23.27 samyagdarzana Adi kA varNana pavanaya kA jainadharma meM dIkSita honA dharmaparIkSA kA uddezya aura prazasti bhAga ina donoM dharmaparIkSAoM kI tulanA karane para yaha sahajatA-pUrvaka samajha meM A jAtA hai ki amitagati me viSaya-sAmagrI hariSeNa se lI aura use apanI pratibhA se vistAra dekara do mAha meM hI apanI 'dharmaparIkSA' ko samApta kara diyA (20-90) / zailI bhI donoM kI samAna hai| manovema kalpita kathAeM banAkara sAmAnyajana ke samakSa prastuta karatA hai aura jaba ve una kathAoM para vizvAsa nahIM karate to turanta lagabhaga vaisI hI kathAeM purANoM se Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 ] [ jainavidyA-13 nikAla kara upasthita kara detA hai / hariSeNa kA sandhi vibhAjana amitagati ke paricchedavibhAjana se adhika vaijJAnika hai / bhAva, bhASA kI dRSTi se tulanA donoM dharmaparIkSAoM kI bhAva-bhASA kI dRSTi se bhI tulanA kI jA sakatI hai jahA~ unhoMne pAramparika zailI ko apanAyA hai / udAharaNataH - dharmaparIkSA dhammaparikkhA 11.19 2.3 3.61 1. yat tvAM dhamivaM tyaktvA taMtra bhadra cira sthita 2. jAtaHtAmo dvidhA nUnamitthaM bhAvanta kAzcana 3. taM jagAda khecarAMgajastato bhadranirdhanazarIrabhUrahe 4. 5. caudIva svArthanniSThA bahijvAleva tApikA 3.85 2.5 8.44-45 2.11 5.59 2.15 5.82-85 2.16 8.22.34 3.9 sAdhAraNataH yaha niyama rahA hai ki pUrvapakSa prastuta karate samaya mUla uddharaNa upasthita kie jAne caahie| hariSeNa ne tathoktabhara kahakara usa paramparA kA pAlana kiyA hai, para amitagati ne apanI icchAnusAra parivartitarUpa meM grantha ke mUlarUpa meM samAhita kara diyA hai / udAharaNArtha 1. hariSeNa kI dhammaparikkhA (4.1) meM 'tathAcoktam' kahakara 'matsya-kUrmo varAhazca' zloka uddhRta kiyA hai jise amitagati ne 'vyApinaM niSkalaM dhyeyaM jarAmaraNa sUdanam' padya raca diyA hai (10.58-59) / 2. hariSeNa kI dhammaparikkhA (5.7) meM 'aputrasya gatirnAsti' ko amitagati ne thor3A sA parivartana kara isa prakAra likhA hai - aputrasya gatirnAsti svargo na tapaso yataH / tataH putramukhaM dRSTavA zreyase kriyato tapaH / / 118 // 3. hariSeNa ke 'naSTe mRte pravrajite' (dhammaparikkhA 4.7) ko amitagati ne isa prakAra likhA hai Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA-13 1 [ 63 patyau pravajite klIbe pranaSTe patite mRte / paMcasvAyatsu nArINAM patiranyo vidhIyate / / / 1.12 / / 4. hariSeNa kI dhammaparikkhA (5.9) meM 'azraddheyaM na vaktavyam' ke sthAna para amitagati ne likhA tathA vAnarasaMgotaM tvayAdazi vane vibho / tarantI salile dRSTA sA zilApi maNA tathA // prazraddheyaM na vaktavyaM pratyakSamapi vIkSitaM / jAnAnaH paNDitainaM vRttAnta napamantriNoH // 12.72-73 // 5. hariSeNa kI dhammaparikkhA (7.5) meM uddhRt 'adbhirvAcApi dattA yA' ko amitagati ne apanI dharmaparIkSA (14.38) meM kucha parivartana ke sAtha isa prakAra likhA hai ekadA pariNItApi vipanne daivayogataH / bhartayakSatayoniH strI puna: saMskAramarhati // 6. hariSeNa kI dhammaparikkhA (7.6) meM 'aSTau varSANyudIkSate' ko amitagati ne dharmaparIkSA (14.39) meM likhA hai pratIkSetaHSTa varSAriNa prasUtA vanitA satI / aprasUtAtra catvAri proSite sati bhartari / 7. hariSeNa kI dhammaparikkhA (7.8) meM uddhRta 'purANa mAnavo dharmaH' ko amitagati ne dharmaparIkSA (14.49) meM vaisA kA vaisA hI le liyA hai| - 8. hariSeNa kI dhammaparikkhA (7.8) meM uddhRta 'mAnavaM vyAsavAsiSTha' ko amitagati ne (14.50 meM) 'manuvyAsavASThinAM' likhakara smRta kiyA hai| 1 hariSeNa kI dhammaparikkhA (8.6) meM uddhRta 'gatAnugatiko loko' ko amitagati ne 'dRSTvAnusAribhirlokaH' (15.69) ke rUpa meM likhA hai / niSkarSa isa vivecana se itanA to spaSTa hai ki amitamati kI dharmaparIkSA kA koI aAdhArabhUta prAkRta athavA apabhraMza meM likhA grantha avazya honA caahie| anyathA do mAha meM itanA bar3A Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 ] [ janavidyA-13 grantha kaise bana sakatA thA ? cauhAra (7.63), saMkarAra maTha (8.10) jaise zabda kisI prAkRta grantha se hI gRhIta ho sakate haiM / isI taraha yoSA kI vyutpatti jaSa-joSa se khojane kI bhI kyA aAvazyakatA thI yato joSayati kSipra vizvaM yoSA tato mtaa| vidadhAti yataH krodhaM bhAminI bhavyate tataH // catazchAdayate doSastataH strI kamyate budhaiH / vilIyate yatazcitametasyAM vilayAtataH // amitagati kI dharmaparIkSA jisa prakAra do mAha meM taiyAra ho gaI thI usI prakAra unake saMskRta 'ArAdhanA' aura saMskRta 'paMcasaMgraha' grantha bhI lagabhaga cAra-cAra mAha meM hI raca liye gaye the jo kramazaH zivArya kI prAkRta 'bhagavatI ArAdhanA' aura prAkRta 'paMcasaMgraha' ke saMskRta saMkSipta anuvAdamAtra haiN| yaha unake saMskRta bhASA para asAdhAraNa adhikAra kA phala thA aura Azukavi hone kA pramANa bhii| hariSeNa ne 'dhammaparikkhA' ke prArambha meM jayarAma kI prAkRta 'dhammaparikkha' kA smaraNa kiyA hai| abhI taka yaha grantha upalabdha nahIM ho skaa| phira bhI yaha anumAna lagAyA jA sakatA hai ki amitagati ne zAyada isa grantha ko bhI AdhAra banAyA ho| isake samarthana meM yaha kahA jA sakatA hai ki amitagati ne dharmaparIkSA meM haTTa (3 6), jemati (5.39), grahila (13.23), katrAra (15.23), jaise prAkRta zabdoM ko samAhita kiyA hai jabaki hariSeNa ne aise sthaloM meM kramazaH 1.17, 2.24 (gai muMjai), 2.18, 514, 8.1 kaDavakoM meM ina zabdoM kA upayoga nahIM kiyA hai / isase yaha lagatA hai ki amitagati ke samaya jayarAma kI 'dhammaparikkhA' aura kadAcit hariSeNa kI bhI 'dhammaparikkhA' rahI honI caahie| amitagati ne jisa nagarI ko priyApurI (1.48) aura saMgAlo kahA hai, hariSeNa ne unheM kramaza: vijayApurI (1.8) tathA maMgAloM (2.7) zabda diye haiM / hariSeNa ne jayarAma kA ullekha bahuta spaSTa zabdoM meM kara diyA hai jabaki amitagati ne aisA koI ullekha nahIM kiyaa| ataH jaba taka jayarAma kI prAkRta 'dhammaparikkhA' upalabdha nahIM hotI taba taka yaha anumAna mAtra mAnA jA sakatA hai ki amitagati aura hariSeNa donoM ne use apanA AdhAra banAyA hai| para cUMki hariSeNa kI apabhraMza 'dhammaparikkhA' upalabdha hai ataH yaha anumAna lagAnA anucita nahIM hogA ki amitagati ke samakSa yaha grantha bhI rahA hogaa| pUrvokta paricchedagata vibhAjita viSaya-sAmagrI kI tulanA se bhI yaha spaSTa ho jAtA hai ki amitagati ne hariSeNa ke viSaya ko vistAra-mAtra diyA hai| Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA - 13 ] prela 1993 [ 65 paMcasaMgrahakarmamImAMsA kA apUrva grantha - DaoN. zrIraMjana sUribeva zrImAthurANAmanadhadyutInAM saGgho'bhavavRttavibhUSitAm / hAro maNInAmiva tApahArI sUtrAnusArI zazirazmizubhraH // mAdhavasenagaraNI garaNanIyaH zuddhatamo'jani tatra janIyaH / sUryAsi sattvavatIva zazAGkaH, zrImati sindhupatAkalaGkaH // ziSyastasya mahAtmano'mitagatirmokSArthInAmagraNI - retacchAstra zeSa karma samitiprakhyApanAyAkRtaM / O jaina vAGamaya meM, dasavI - gyArahavIM zatI ke madhyavartI zramitagati nAma ke do prAcAryoM kA ullekha huA hai / inakA itivRta pramitagati prathama aura zramitagati dvitIya nAma se upalabdha hotA hai / inameM 'paMcasaMgraha' nAmaka karmamImAMsA - grantha ke karttA zramitagati ko mAthura saMgha ke prAcArya mAdhavasena kA ziSya batAyA gayA hai / isa sandarbha meM 'paMcasaMgraha' ke bAlacanda kastUracanda gAMdhI, dhArAziva evaM rAjUbhAI bhra. vIracanda dozI, dhArAziva dvArA solApura se vIra. saMvat 2457 ke bhAdrapada meM prakAzita saMskaraNa kI granthakAra prazasti draSTavya hai arthAt cAritra se zobhita, nirmala kIti ke dhAraka, hAra meM gUMthI huI maNiyoM ke samAna tApahArI, sUtrAnusAra calanevAle, candrakAnti ke samAna ujjvala mAthuroM kA eka saMgha humrA hai / usameM mAdhavasenagaraNI nAma ke prAcArya hue jo cAritra se atyanta zuddha the aura prasaMkhya tAroM ke bIca rahanevAle tathA zrIsampanna samudra meM niSkalaMka pratibhAsita honevAle candramA ke samAna the / Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 ] [ janavidyA-13 inhIM mahAtmA ke ziSya amitagati hue, jo mokSArthiyoM meM agraNI the| inhoMne hI azeSa karmasamUha ke svarUpa-nirUpaNa ke lie isa zAstra, arthAt 'paMcasaMgraha' grantha ko banAyA / digambara-AmnAya meM 'paMcasaMgraha' nAma ke kaI grantha upalabdha hote haiM / 'janendrasiddhAntakoza' ke anusAra digambaroM kA 'prAkRta-paMcasaMgraha' sabase prAcIna hai| zvetAmbara sAhitya meM bhI svopajJavRtti-sahita 'prAkRta-paMcasaMgraha' kA ullekha prApta hotA hai| isa para 'malayAgiri' nAma kI saMskRta-TIkA bhI milatI hai| punaH digambara-sAhitya meM 'saMskRta paMcasaMgraha' ke katipaya saMskaraNoM kI carcA huI hai / inameM eka saMskaraNa to zrIpAlasuta zrIuTTA (vikrama kI satrahavIM zatI) dvArA prastuta huA hai aura anya eka saMskaraNa ke prastotA sumatikItti bhaTTAraka (IsA kI solahavIM zatI) hai / 'prAkRta-paMcasaMgraha' kI to prAkRta meM hI cUNikA-zailI meM vRtti bhI likhI gaI hai| spaSTa hai ki karmasiddhAnta kA pratipAdaka yaha 'paMcasaMgraha' jainAcAryoM dvArA samyak anuzIlita tathA jainamiyoM dvArA atizaya pUjita eka apUrva darzana-grantha hai / AcArya amitagati ne 'saMskRta-paMcasaMgraha' ke mAdhyama se lokopayogI karmamImAMsA prastuta kara vyApaka vidvatpriyatA aura vipula jana-samAdara prAyatta kiyA thA, isameM sandeha nahIM / __ jaina vidvAnoM kA mata hai ki prAcArya nemicanda siddhAntacakravartI (dasavIM-gyArahavIM zatI) dvArA praNIta 'prAkRta-gommaTasAra' amitagati ke 'saMskRta paMcasaMgraha' kA paryAya grantha hai / 'gommaTasAra' dvArA jisa karmakANDa kA pratipAdana kiyA gayA thA, 'paMcasaMgraha' meM usI karmasiddhAnta kA samAnAntara vikAsa prastuta huA hai| isIlie kahA jAtA hai ki 'gommaTasAra' meM karmasiddhAnta kA jo varNana hai, vahI 'paMcasaMgraha' meM hai| kevala varNana-zailI kI bhinnatA hai| yaha varNanazailI sAtizaya sarala hai / 'gommaTasAra' meM gaNita prasaMga jahA~ jaTila ho mayA hai, vahIM yaha jaTilatA 'paMcasaMgraha' meM bahuta svalpa mAtrA meM hai / 'gommaTasAra' meM vidvAnoM . ko jahA~ atyadhika bauddhika vyAyAma kI AkulatA se gujaranA par3atA hai, vahA~ isameM unheM sugamatA kA Ananda milatA hai| jisa prakAra 'rAjavAttika' aura 'zlokavAttika' granthoM ke viSaya meM praveza ke lie pahale 'sarvArthasiddhi' kA adhyayana apekSita hai, usI prakAra 'gommaTasAra' meM praveza ke lie pahale 'paMcasaMgraha' kA anuzIlana anivArya hai / prastuta 'paMcasaMgraha' kA mUla zlokAtmaka yA padyAtmaka hai| ye zloka vividha chandoM meM prAracita haiN| kucha zlokoM ke nIce kahIM-kahIM gadyAtmaka vivRtti bhI hai jo kisI paravartI vRttikAra kI racanA mAnI jAtI hai| isa grantha ke viSaya kula chaha paricchedoM meM upanyasta hue haiN| prathama pariccheda (ke kula 354 zlokoM) meM bandhaka, arthAt karma kA bandhakaranevAle azuddha saMsArI jIva kI vivecanA vizuddha rUpa se kI gaI hai / dvitIya pariccheda (kula 48 zloka) meM badhyamAna, arthAt karmabandha ke yogya eka sau ar3atAlIsa prakRtiyoM kA varNana hai / tRtIya pariccheda (kula 106 zloka) karma-bandha, karmodaya aura karmasattA ke kramika uccheda kA savistAra varNana karatA hai| caturtha pariccheda (kula 375 zloka) meM karmabandha ke kAraNoM ko vistAra se Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janavidyA-13 ] [.67 vaNita kiyA gayA hai / paMcama pariccheda ke (kula 484) zlokoM meM karmabandha ke bhedoM kA varNana hai aura SaSTha pariccheda (kula 90 zloka) meM batAyA gayA hai ki guNasthAnoM kI mArgaNA meM kitanI prakRtiyoM kA bandha hotA hai aura kitanI kA nhiiN| isa prakAra yaha paMcasaMgraha karmamImAMsA ke sAMgopAMga vivecana kI dRSTi se vizvasanIya, prAmANika eva svata:pUrNa grantha hai| granthAnta kI puSpikA ke anusAra isa karmanAzaka grantha kI racanA zaka-saMvat 1073 meM masUtikApura (masUtIpurI) meM huI / puSpikA isa prakAra hai trisaptatyadhike'bdAnAM sahastra zakavidviSaH / masUtikApure jAtamidaM zAstraM manoramam // isa pustaka kI 'paMcasaMgraha' saMjJA kI anvarthatA granthakartA atigati ne isa prakAra batAI hai bandhakaM badhyamAnaM yo bandhezaM bandhakAraNam / bhASate bandhabhedaM ca taM stuve paMcasaMgraham // 12 // arthAt bandhaka, badhyamAna, bandheza (bandha ke svAmI), bandhakAraNa aura bandhabheda- ina pA~ca bAtoM ke saMgraha ko 'paMcasaMgraha' kahate haiM / isa 'paMcasaMgraha' kA jinhoMne pravacana kiyA hai, una jinendra kI maiM stuti karatA huuN| granthakAra ne 'bandhaka' kI vizada vivecanA ke krama meM niSkarSa upasthApita karate hue kahA hai ki jIva kA audayika bhAva hI bandhaka hai| jIva ke pA~ca svabhAvoM-praudayika, kSAyika, aupazamika, kSAyopazamika aura pAriNAmika, meM anyatama yA prathama praudayika bhAva karmabandha utpanna karate haiM / ataH manuSya ke lie Avazyaka hai ki vaha praudayika, kSAyika, aupazamika aura kSAyopazamika bhAvoM se rahita dravya kI svAbhAvika, anAdi, pAriNAmika arthAt zuddha jIvatva kI sthiti meM pahuMcane kA prayAsa kare, kyoMki yaha sthiti umayAtmaka hai| isameM na bandha kA kAraNa hotA hai, na hI mokSa kA / mUla zloka isa prakAra hai bandhamaudayikA mokSaM kSAyikAH zAmikAzca te| ubhayaM kurvate mizrA nobhayaM pAriNAmikA 11-14 // prAcArya amitagati ne badhyamAna yA karmabandha ke yogya eka sau ar3atAlIsa prakRtiyoM kA varNana isa prakAra kiyA hai jJAnadRSTyAvRtI vedyaM mohanIyAyuSI matAH / nAmagovAntarAyAzca mUlaprakRtayo'STadhA // Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 ] [ janavidyA 13 etAH paMcanava dve syuSTAvizatiruttarAH / / catasro navatistrayagrA dve paMca ca yathAkramam // 23 // arthAt jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, mohanIya, Ayu, nAma, gotra aura antarAyaye ATha mUla karmaprakRtiyAM haiN| inameM jJAnAvaraNa ke pAMca, darzanAvaraNa ke nau, vedanIya ke do, mohanIya ke aTThAIsa, Ayu ke cAra, nAma ke tirAnave, gotra ke do aura antarAya ke pA~ca bheda haiM / isa prakAra ATha mUla karma-pravRtiyoM ke kula eka sau ar3atAlIsa bheda haiM / ye karma-prakRtiyA~ yadi jJAna kI sImA meM A jAtI haiM to vItarAga puruSa unheM dhyAnAgni yA jJAnAgni meM jalA dete haiM / gItA meM bhI bhagavAn kRSNa ne arjuna se yahI bAta kahI hai yayeSAMsi samRddho'gnirbhasmasAtkurute'rjuna / jJAnAgniH sarvakarmANi bhasmAsAtkurate tathA // 3:37 // budhajana jJAnAgni se dagdha karmavAle ko hI to paNDita kahate haiM jJAnAgnidagdhakarmANaM tamAhuH paNDitaM budhAH ||giitaa 4 19 // bhagavAn mahAvIra ne bhI dhyAnAgni se prakRti ko dagdha kara diyA thA yo jJAtvA prakRtIdevo dagdhavAn dhyaanvhninaa| taM praNamya mahAvIraM kriyate prakRtistavaH // 1 bandheza kA tAtparya bandhodaya-sattA kA viccheda hai / amitagati ne isa sandarbha meM kahA hai ki jIva ke karmapradezoM kA phira kabhI bandha na hone yogya bandha hI bandheza yA bandha kA svAmI hai / ise vItarAga devoM ne 'kSaya' kahA hai jIvakarmapradezAnAM vizleSo yaHparasparam / apanarbhaviko'vAdhi sa kSayaH kSINakalmaSaiH // 3:10 / / bandhodayasattA ke kSaya kA jo nitya-prati vicAra karatA hai, vaha karmoM kA nAza karake, amita jJAna kA dhAraka hote hue jJAnAtmaka zuddha athavA pAriNAmika AtmadazA yA gItA ke anusAra brAhmI sthiti meM pahuMca jAtA hai bandhodayodoraNasatkSayANA vicAraNAM yo vidadhAti nityam / viviktamAtmAnamapAstakarmA / nAnAtmakaM so'mitagatyupaiti / / 3.106 / / Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janavidyA-13 ] [ 69 AcArya amitagati ne jJAna aura darzana ke avarodhaka pradoSa, vighna, mAtsarya, nirava pAsAdana ityAdi bhAvoM ko bandha yA Asrava kA kAraNa mAnA hai aura bandhahetu kI anantatA kI ora saMketa karate hue usake nau svarUpoM kA nirdeza kiyA hai / jaise-sAdi, anAdi, dhruva, adhra va, sthAna, mujAkAra, alpatara, mavasthita aura svAmitva / karmaprakRti ke bandha ke rukane aura phira usake zurU ho jAne ko sAdi bandha kahate haiM (jaise-sAdi mithyAdRSTi) / guNasthAna zreNI kA parivartana na hone para jo anAdikAla se satata bandha hotA hai, vaha anAdibandha hai| abhavya ke bandhana ko dhruva kahate haiM aura adhra va bandha vaha hai, jo bandha ke abhAva kI sthiti meM Akara punaH baMdhane lge| karmabandha kI sthAna-maryAdA ko sthAnabandha kahate haiM / prArambha meM to kama bandha ho, kintu Age calakara usameM bAhulya A jAya to use bhujAkAra bandha kahate haiM aura isake viparIta pahale adhika aura bAda meM kama honevAle bandha ko alpatara kahate haiN| jo sadA eka samAna banA rahe, use avasthita bandha kahate haiM aura karma ke kartRtva-bodha ko svAmitva-bandha / ye bandha ke nau lakSaNa haiM (4.101-105) / isa sandarbha meM niSkarSarUpa meM amitagati ne kahA hai ki vaicArika dRSTi se bandha ke bahuta-bahuta sUkSma bheda haiM / inheM jo bhavya khedarahita yA zAnta citta se samajhatA aura apanAtA hai vaha karma-bandhana se chUTakara aparimita jJAna kA dhAraka hotA hai aura kaSToM tathA bAdhAmoM se rahita iSTa siddha-pada ko prApta karatA hai - bandhavicAraM bahutama meda, yo hRdi dhatte vigalitakhedam / yAti sa bhavyo vyapagata kaSTAM siddhimabandho'mitagatiriSTAm / / (4:374) amitagati ne dRSTivAdAMga ke samudra se bandhabheda kA uddhAra karake usakA vistArapUrvaka varNana kiyA hai / dRSTivAda kA hI viziSTa artha karmapravAda hai / bandha (karma pudgaloM kA jIva-pradezoM ke sAtha nIrakSIra nyAya se milanA), udaya (karmapariNAma) aura sattA (prAtmabaddha karmoM kA astitva) bandha ke ye pramukha tIna bheda haiM / vidvAn granthakartA amitagati ne ina tInoM bhedoM aura inake upabhedoM kA guNasthAnoM ke prabhAva pariprekSya meM bar3I vizadatA se varNana kiyA hai aura niSkarSarUpa meM kahA hai ki dRSTivAda ke AdhAra para racita yaha grantha bandhodayasattA ke pratipAdana meM sarvathA samartha hai| jo isa zAstra ko samajhakara pabhyAsa karatA hai, vaha karmatatva ko acchI taraha se hRdayaMgama kara letA hai / karmabandha, guNasthAna, jIvasamAsa, mArgaNA aura sthAna ko paraspara jor3akara use samajhane ke lie jo tatpara rahatA hai, vaha Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 1 [. janavidyA-13 mokSamArga para ArUDha hokara utkRSTa tapa dvArA karma-samUha kA nAza karatA hai aura 'amitagati' arthAt anantajJAna kA dhAraka banakara mokSasthAna kA adhikArI hotA hai bandhaM pAkaM karmaNAM satvametadvaktuM zaktaM dRSTivAdapraNItam / zAstra jJAtvA'bhyasyate yena nityaM samyak tena jJAyate karmatattvam // . karmabandhaguNa-jIvamArgaNAsthAnayojanaparAyaNo'sti yaH / sattapodalita karmasaMhatiH so'stu te'stigati: zivAspadam / / (5.483-84) 1. paMcasaMgraha ke dvitIya pariccheda kA maMgalazloka / Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ banavicA-13 1 banavidyA-13 ] aprela-1993 [ 71 AcArya amitagati kI prAsaMgikatA: paryAvaraNIya pariprekSya meM -zrImatI zakuntalA jaina vartamAna meM vizva ke sAmane paryAvaraNa zuddhi kA prazna sarvAdhika rUpa se cacita hai| hAla hI meM vizva ke pramukha hI nahIM prAyaH saba hI rASTroM kA eka vRhada sammelana riyA meM hokara cukA hai jisameM vizva ke vibhinna netAnoM ne apane-apane vicAra vyakta kiye haiN| __ zabda-zAstra kI dRSTi se 'paryAvaraNa' eka yaugika zabda hai jo 'pari' aura 'prAvaraNa' ina do zabdoM ke yoga se banA hai, jisakA artha hai hamAre cAroM ora kA AvaraNa / arthAt hama apanA jIvana yApana karate hue jina sajIva aura nirjIva vastuoM ke samparka meM prAte haiM ve hI hamAre lie AvaraNa haiM aura unakI zUddhi aura prazaddhi para hamAre jIvana kA utthAna aura patana, svAsthya aura asvAsthya, sukha aura duHkha, hAni aura lAbha Adi nirbhara karate haiM / svabhAvataH hamAre prAcIna RSiyoM, manISiyoM aura cintakoM ne bahuta prAcInakAla se hI isa para vicAra karanA prArambha kara diyA thaa| jainAcArya bhI isa viSaya meM pIche nahIM rhe| unhoMne mAnava kI apanI vyaktigata evaM sAmAjika vivazatAoM ko dhyAna meM rakhate hue isa dRSTi se bhI vicAra kiyA ki vaha apane jIvana ko isa prakAra DhAle ki vizva kA paryAvaraNa kama se kama dUSita eva adhika se adhika zuddha evaM nirApada banA rahe / gRhasthoM ke lie unhoMne jo bAraha vratoM ke pAlana kA vidhAna kiyA hai unameM anarthadaNDa nAmaka vrata kA uddezya yahI hai / vAcaka mukhya prAcArya kundakunda, umAsvAmI, samantabhadra Adi mahAna prAcAryoM meM AcArya amitagati ne bhI apane zrAvakAcAra ke SaSTha pariccheda gata zloka 80-841 taka meM Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 ] [ janavidyA-13 isa viSaya para apanA cintana prastuta kiyA hai jo Aja bhI prAsaMgika hai / mukhyarUpa se jo kucha unhoMne isa vrata ke sambandha meM batAyA hai usakA zAbdika bhAva hama yahA~ prastuta kara anarthadaNDa kA zAbdika bhAva yaha hai ki binA prayojana aise kArya na kareM jisase hameM daNDa kA bhAgI honA pdd'e| yahA~ daNDa kA artha pApa to hai hI kintu sAmAjika aura nyAyika daNDa bhI isameM sammilita hai| bahudhA aisA hotA hai ki manuSya svayaM to koI duSkarma nahIM karatA kintu dUsaroM ko ulTe-sIdhe upadeza detA rahatA hai unheM kumArga kI ora calane hetu prerita karatA hai, phalasvarUpa ve loga kabhI-kabhI to jabaradasta hiMsA kara baiThate haiN| Aja bhArata meM jo sthAna-sthAna para hiMsA kA nagna tANDava ho rahA hai, sArA paryAvaraNa hiMsaka kAryoM se dUSita ho rahA hai usake pIche mUlakAraNa Aja ke mAnava kA tathAkathita prAcAra bhI hai| aise loga svayaM to daNDa pAne se hI bace rahate haiM kintu usakA phala dUsare nirIha prANiyoM ko bhoganA par3atA hai / kucha loga vyartha hI zRMkhalAbaddha rUpa se dUsaroM ke ahita karane kA mana hI mana cintana karate rahate haiM / isase yadyapi dUsaroM kA ahita to sambhavataH nahIM hotA kintu aise vyaktiyoM kA mAnasika paryAvaraNa nizcita rUpa se dUSita hotA hai| kabhI-kabhI kucha logoM kI aisI Adata hotI hai ki ve ThAle baiThe koI na koI galata kArya karate rahate haiN| koI jamIna para baiThe-baiThe jamIna khodane lagatA hai, koI yadi pAnI ke kinAre baiThA ho to. hAthoM se pAnI uchAlatA rahatA hai, koI baiThe-baiThe kaMkara pheMkA karatA hai| kisI ke hAtha meM yadi koI kAgaja A jAye to battiyAM sI hI banAyA karatA hai yA unheM phAr3atA rahatA hai, per3a ke nIce ho to per3a kI TahaniyoM va pattoM ko tor3a-tor3a kara pheMkatA rahatA hai isase kaI bAra bar3I durghaTanAyeM ghaTita ho jAtI haiM / kabhI kaMkara dUsare kI A~kha meM calA jAtA hai, kabhI pAnI kA jAnavara kATa letA hai, kabhI mahatvapUrNa kAgajoM ko phAr3ane laga jAtA hai, kabhI gAMvoM meM jo bhISaNa agnikAMDa hote haiM unameM saikar3oM jhopar3iyAM jala jAtI haiM usake pIche mAnava kI eka choTI sI lAparavAhI hai yathA pIne ke bAda bIDI yA sigareTa binA bujhAye pheMka denA / paryAvaraNa kI azuddhatA ke pIche jaisA ki maiMne Upara likhA hai mAnava ke bahuta se aise kArya haiM jinheM na jAnate hue bhI vaha apane pramAdavaza deza, rASTra aura samAja kA tathA kabhIkabhI apanA svayaM kA bhI bar3A ahita kara baiThatA hai / prAyaH hama samajhate haiM ki Traka ityAdi meM kSamatA se adhika bhAra lAdanA, basoM, reloM Adi meM unakI kSamatA se adhika savAriyAM baiThAnA/baiThanA, Tempo, skUTara Adi para bhI do ke sthAna para tIna-cAra kabhI-kabhI to pAMca AdamiyoM kA lada jAnA ye saba kArya aisI durghaTanAoM ko janma dete haiM jinameM karor3oM kA Arthika Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janavidyA-13 ] [ 73 nukasAna to hotA hI hai saiMkar3oM prANiyoM ko bhI apane jIvana se hAtha dhonA par3atA hai / kabhIkabhI hama bijalI binA kAraNa hI jalatI chor3a dete haiM aura kamarA banda karake cale jAte haiM, zArTa-sarkiTa se Aga lagane kI jo durghaTanAyeM ghaTatI haiM usake pIche prAyaH yahI kAraNa hotA hai| kucha loga nala meM pAnI A gayA yA nahIM yaha bAta mAlUma karane ke lie bhI samaya se pUrva nala khulA chor3a dete haiM aura prAyaH yaha unakI Adata ho jAtI hai| kabhI-kabhI unheM dhyAna hI nahIM rahatA ki nala banda kareM aura use jaise kA taisA chor3akara ghUmane, sinemA dekhane, jImane Adi sthAnoM para cale jAte haiN| pariNAma yaha hotA hai ki jo pAnI hamArI aura hamAre parivAra kI pyAsa bujhAne va anya AvazyakatAoM kI pUrti meM kAma AtA vaha nAlI meM baha jAtA hai kisI ke upayoga meM nahIM AtA aura hamArA kamarA bhI pAnI se bhara jAtA hai / yaha to roja hI hotA hai ki loga phala ityAdi khAkara usake chilake sar3aka para yUM hI pheMka dete haiM aura loga unase phisala kara apane hAtha-pAMva tur3avA baiThate haiN| kabhI-kabhI to aise 'logoM meM hama svayaM athavA hamAre nikaTa sambandhI bhI hote haiM / dhvani-pradUSaNa bhI Ajakala eka samasyA bana gayI hai| ghara-ghara meM reDiyo, TIvI Adi ho gaye haiM jinheM hama UMcI AvAja se bajAkara apanI aura par3osiyoM kI mIMda harAma karate haiN| hamArI aisI harakatoM kA pariNAma chAtroM kA bhugatanA par3atA hai jo apanI parIkSA kI taiyArI meM lage hote haiN| dhArmika sthAnoM meM bhI dhvani vistAraka yantroM kA upayoga isa prakAra kiyA jAtA hai ki jinakA kisI ko koI lAbha nahIM hotaa| hama samajhate hI nahIM ki isa prakAra ke upayoga karake hama kitane logoM kA dila dukhAte haiM aura phalasvarUpa kitanI hiMsA hotI hai| bar3e-bar3e kala-kArakhAne aura vAhana zaharoM meM aura zaharoM ke Asa-pAsa kitanA jaharIlA dhuA~ ugalate haiM ki logoM kA svastha rahanA bhI eka samasyA bana gayA hai| aspatAloM aura DAkTaroM ke yahA~ jo logoM kI bhIr3a najara AtI hai usake pIche ke kAraNoM meM yaha bhI eka bahuta bar3A kAraNa hai / hama loga AvazyakatAoM se adhika saMgraha karake bhI samAja meM viSamatAoM ko janma dete haiN| jahA~ hamArA kAma cAra sAr3iyoM se cala sakatA hai, vahAM hama bakse ke bakse sAr3iyoM se bhara dete haiN| ghara meM eka TI. vI. se kAma cala sakatA hai kintu eka hI ghara meM cAra-cAra TI. vI. haiM, Adi / Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 ] | jaina vidyA-13 kahAM taka ginAyeM, hama bahuta se aise kArya jAne-anajAne meM kara dete haiM jinase hamArA svayaM kA lAbha nahIM ke barAbara hotA hai kintu usase deza, samAja, ghara aura vyakti ke cAroM ora eka aise vAtAvaraNa kA nirmANa ho jAtA hai jo viSamatA aura azAnti ko janma dekara prApasI kalaha aura vaimanasya ko bar3hAtA hai / 1 . isa prakAra Aja se hajAroM varSa pUrva hamAre prAcAryoM dvArA kahI gayI bAteM Aja ke pariprekSya meM bhI utanI hI prAsaMgika haiM jitanI ki ve usa samaya thiiN| 1. yo'naya paMcaviSaM pariharati vivRtzuddhadharmamatiH / so'narthadaMDavirati guNavataM nayati paripUttim // 800 paMcAnA duSTAdhyAnaM pApopadezanAzaktiH / hiMsopakAri dAnaM pramAdacaraNaM zrutirdaSTA // 81 / / maMDalaviDAlakukkuTamapUrazukasArikAdayo jIvAH / / hitakAmamA bAhAH sarve pApopakAraparAH // 82 / / lohaM lAkSA nIlI kusuMbha madanaM viSaM zaraNaH zastram / saMdhAnakaM ca puSpaM sarva karUNAparaheMyam // 83 // nIlI sUrasakaMdo divasahitayoSite ca dadhimathite / viddhaM puSpitamannaM kAliMga droNapuSpikA tyAjyA / / 84 / / . . Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janavidyA-13 / janavidyA-13 / aprela-1993 aprela-1993 / [ 15 harivaMzapurANa -mahAkavi dhavala anu.-bhaMvaralAla polyAkA Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 ] jaina vidyA-13 upoddhAta viprakulotpanna kintu jainadharma meM dRr3ha zraddhAnI pitA sUra tathA mAtA kesullA ke lADale, vikrama kI gyArahavIM zatAbdI ke AsapAsa janme mahAkavi dhavala apabhraMza sAhityAkAza ke eka aise nakSatra haiM jinakA pUrNa prakAza abhI bhI sAhitya dharAtala taka pahuMcanA zeSa hai| jo thor3I bahuta TimaTimAhaTa ava taka pahuMca pAI hai usase hI yaha asaMdigdharUpa se siddha ho jAtA hai ki ve svayaMbhU, pupphayaMta, dhanavAla, vIru Adi apabhraMza bhASA ke racanAkAroM se kisI bhI dRSTi se kama mahatvazAlI nahIM haiN| una dvArA nibaddha aba taka jJAta ekamAtra mahAkAvya harivaMzapurANa isa vidhA kI eka Adarza racanA hai / ___ bhASAvid, kAvyamarmajJa evaM dArzanika manISI tathA cintaka hamAre isa kathana kI satyatA kI parIkSA kara sakeM etadartha ukta purANa ke thor3e se prArambhika aMza evaM unakA hindI anuvAda prastuta karane kA prayAsa kiyA hai| isase pAThakoM ko jJAta hogA ki kavi kI bhASA kitanI prAJjala tathA pravAhayukta hai, usameM alaMkAra, muhAvare tathA lokoktiyAM kisa prakAra svAbhAvika rUpa se prayukta hokara kAvya ko alaMkRta tathA suzobhita karate haiM / racanAkAra ne racanA kA prArambha hI harivaMza ko kamala kI upamA ke sAtha kiyA hai| 'jUvavaseNa Na vatthu caijjahi' kI tulanA rAjasthAnI bhASA meM pracalita lokokti 'juvAM ke sATai ghAgharo kaune pheMkyo jAya' se kI jA sakatI hai| prAcArya amitagati ne bhI apane zrAvakAcAra meM likhA hai, 'tathApi kurvati mahAnubhAvAstyAjyA na yUkAbhayato hi zATI' jueM ke bhaya se sAr3I nahIM tyAgI jAtI (1.10) / 'pisuNa caukkA' jaise zabdoM kI tulanA hindI meM pracalita 'cANDAla caukar3I' jaise zabdoM se sahaja hI kI jA sakatI hai| kAvya meM paga-paga para aise sthala haiM jinakA adhyayana aura manana bhASAzAstriyoM ke lie rucikara evaM Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janavidyA-13 ] [ 77 lAbhakara siddha ho sakatA hai| cAhate hue bhI sthAnAbhAva se hama abhI unakA saMketa tathA paricaya dene meM asamartha haiN| anuvAda karane kI preraNA mujhe AdaraNIya zrI jJAnacandra jI khindUkA, pUrva saMyojaka, janavidyA saMsthAna tathA mAnanIya DaoN. kamalacanda jI sogANI, saMyojaka, janavidyA saMsthAna se prApta huI, etadartha maiM inakA AbhArI huuN| nivedaka bhaMvaralAla polyAkA Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 1 [ janavidyA-13 harivaMzapurANa loyANa dohaNAlaM. mihalokaNhakesarasusohaM / mahapurisa tisadilaM, harivaMsasaroruhaM jayau // haripaNDusuprANakahA, caumuhavAsehi bhAsiyA jaha yA / taha virayami loyapiyA, jeNa Na gAsei daMsaraNaM pauraM // 2 // visamIsiyaM varavIraM, jaha sA cArittakhaMDiyA paarii| Dajjhau daMsaraNa .mahaNaM micchattakaraM vi yaM kavvaM // 3 // jaha gottameNa bhariNayaM, seriNayarAyeNa pucchiyaM jaha yaa|| jaha jiNaseraNeNa kayaM, taha virayami kipi uddesaM // 4 // appA kiM bharaNami harI, kappayaro sAyaro vva suraselo / NaM raNaM prappapasaMsA, paririMgadA garahiyA loe // 5 // appAraNaM jeraNa thuvaM, buddhivihIraNeNa gidiyaM teraNa / / pukkArai Na iva jaraNo, pahAyaropAyaDo taha vi // 6 // jo joDai viNi payAsu, visuddhA jiNavarehi jaha bhaNiyA / / pAhaM teraNavi sariso, bhaviyAyaraNa vachalo taha vi // 7 // suvvau bhaviyANaMda, pisuraNacaukkA prabhavvajaraNasUlaM / dhaNNaya dhavaleNa kayaM, harivaMsa susohaNaM kavvaM // 8 // pratthasArau dosaparimukku, prAyANaha NippAiyau dhavalu kavvu kuMDalu maNoharu / ihu kasiyau saviyakkharaNa hi karahu karaNa jaraNa guraNa mahAyara // 9 // jiragaNAhau kusumaMjali deviNu NibhUsaNA muNivara paNaveppiNu / pavara cariya harivaMsakavitto appau payaDiu sUraha putto // 100 jayau bhuvaNi jinnsaasnnu| pAvapaNAsaNu cugigmnnnnivaaru| tihuvaraNahiyakArau dosaNivArau bhaviyahamokkhahaM sArau // 11 // ehu jiNavaravayaNu sarasehiM avagAhivi prANiyau prAgamillajala ki pighvlenn| jagapiyahu kaNNaMjulihi pAvaDAhu NAsai prakAleNa // mAtrA-jotiyaseM deveM vaMdiu bhAveM mukkau dosa asese pAveM / so jiNu kalusapAvakhayakArau tumhahaM duriyai harai bhaDArau // 12 // Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA - 13 ] harivaMzapurANa [ 79 tIna lokarUpI jisakI dIrghanAla (mRNAla) hai, neminAtha, balabhadra tathA kRSNarUpI kesara ( parAga ) se jo suzobhita hai, tiresaTha mahApuruSa ( zalAkA puruSa) jisake patte haiM aisA harivaMzarUpI kamala jayavanta ho / kRSNa aura pANDavoM kI kathA ko caturmukha aura vyAsa ne jisa prakAra kahA aura jisake dvArA pravara darzana ( samyagdarzana) naSTa nahIM hotA aisI usa lokapriya kathA kI maiM racanA karatA hU~ / paramavIra kintu mUrkha aura cAritra se khaNDita nArI kI taraha samyagdarzana ko naSTa karanevAle mithyAdRSTiyoM dvArA racita kAvya ko bhI chor3a do| jo zreNika rAjA dvArA jaisA pUchA gayA, gautama ( gaNadhara ) dvArA jaisA kahA gayA aura (AcArya) * jinasena dvArA jaisA variNata kiyA gayA usa kathAnaka kI maiM bhI thor3I sI vaisI hI racanA karatA huuN| maiM aisA kyoM kahUM ki mAno yaha harivaMzapurANa alaMkAroM aura zreSTha rasoM kA sAgara hI hai ? kyA saMsAra meM AtmaprazaMsA aura paraniMdA garhita nahIM haiM ? jisa buddhivihIna dvArA apanI stuti kI gaI vaha usake dvArA svayaM niMdita hI kiyA gayA / ( kyA) zakti ke pradarzana ko bhI loga isa hI prakAra nahIM pukArate haiM / jinavaroM dvArA jaisA kathana kiyA gayA hai usako binA prayAsa hI jo vizuddharUpa meM (jaisA kA taisA) jor3a de ( raca de) maiM usakA jaisA tathA bhavyajanoM kA snehI bhI nahIM hU~ dhavala' dvArA racita bhavyajanoM kA AnandasvarUpa tathA cANDAla caukar3I abhavya logoM ke lie sUlarUpa yaha suzobhana harivaMzakAvya ghanya karanevAlA hai, ise sunie ! yaha sAragarbhita arthavAlA hai, doSa se parimukta hai, saMyama ko nipajAnevAlA hai, dhavala hai, kAvyoM meM kuNDalarUpa (zreSTha) hai, manohara hai / vicakSaraNa loga avazya hI ise kaseM, (isakA) parIkSaNa kareM, mahAn guNIjana ise suneM / jinanAtha ko puSpAJjali arpita karake, nirAbhUSaNa ( digambara) muniyoM ko praNAma karake yAdavoM kA pravara caritra jisameM prakaTa kiyA gayA hai aisA harivaMzakAvya maiM sUra kA putra (dhavala) Apako samarpita karatA hU~ / / isa loka meM pApoM ko naSTa karanevAlA, cAroM gatiyoM ke bhramaraNa kA nivAraNa karanevAlA, tInoM lokoM meM hitakArI, doSoM kA nivAraNa karanevAlA mavyajanoM ke mokSa kA sAra jisameM hai aisA jinazAsana jayavaMta ho / mAtrA - jinavacanarUpI samudra meM DubakI lagAkara ghavala ke dvArA yaha thor3A sA jala lAyA gayA hai ise loga kAnarUpI aMjulI se pIveM, yaha akAla meM hI ( samaya se pUrva hI ) pApoM naSTa kara detA hai / jalana jo bhAvapUrvaka jyotiSadevoM se vaMdita hai, sampUrNa pApadoSoM se rahita hai, vaha kaluSita pApoM kA kSaya karanevAlA jinendra bhaTTAraka Apake pApoM kA haraNa kare / / 12 / / Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 ] [ janavidyA-13 vIra jiNidu raNavivi taha riNammalu, pavivi usahu prajiu taha saMbhau, paraNavivi sumai gavivi paumappaha, pupphayaMtu sIyalajiNu paNavivi, vAsupujja puNu vimala bhaDArau, saMti kuthu aru malli jiNesara raNami saharaNemi pAsu bhavaraNAsu, vahai titthu jasutaraNau samujjalu / puNu ahiNaMdaNu sujiNu aNubhau / ragavivi supAsu tahaya caMdappahu / bhAveM puNu seyaMsu ragamaMsivi / gavivi praNaMtu dhammu guNasArau / muNisuvvau gavevi paramesaru / vaDhDhamANu puNu pAvapaNAsaNu / ghattA-e cauvIsa jiraNavara, bahulakkharaNadhara, suravara raNamiya Navevi / maI prADhatta mahAkaha, jaNa riNasuNahu iha, prai vicalu bhAu karevi // 1 // praNihi khitahi je jiNa keviya, je hosahi je huyai jisai, puNa taha siddhAyariya NaveppiNa, sAhammiyahaM sudiDhacArittaha, citama kiMpi dhammujasu jeNa vi, prathiru viDhivi dharaNeNa kiM kijjai, ThAu kuTuMbu sarIka prasArau, bhukkhai tisai rigacca pIDijjai, jararakkhasi jhijjaMtau sIsai, kaihimi divahayammi phiTTIsai, bhAveM vivi bhaDArA te viya / puNu puNu bhAveM Navivi prasesai / ajjiyAhaM paNavAu kareppiNu / icchAkAra karivi sucarittahaM / vaDhDhai muccai pAvamaleraNa vi / NAsai ahavasai Na marijjai / roya soya bahudukkhahaM gArau / ghammeM tappai sIyaiM bhijjai / bhaMti pAhi phiTeMtau dIsai / aMta kayaMta vayariNa paisIsai / pattA-jo ravi marai, raNa chijjai ravi pIDijjai, prakkhau bhuvariNa bhIra vi| karami suyaraNa saMbhAvau, kkhala saMtAvau, hau kavyamau sarIra vi // 2 // Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janavidyA-13 ] [ 81 jinakA samujjvala nirmala tIrtha pravahamAna hai (vartamAna hai) una vIra jinendra ko namaskAra karake; RSabha, ajita tathA saMbhava jina ko namana karake; phira advitIya jinottama abhinandana ko va sumatinAtha ko praNAma karake, padmaprabha ko namana karake; supArzvanAtha tathA candraprabha ko namana karake; puSpadanta aura zItalajina ko praNAma karake, phira bhaTTAraka (paramapUjya) vAsupUjya, vimalanAtha, guNiyoM meM zreSTha anantanAtha aura dharmanAtha; zAntinAtha, kuMthunAtha aura mallinAtha jinezvara ko aura paramezvara munisuvratanAtha ko namaskAra kara; saMsAra kA nAza karanevAle naminAtha, sahanemi (neminAtha), pArzvanAtha phira pApoM kA nAza karanevAle varSamAna / __ghatA-ina aneka lakSaNoM se yukta, indroM dvArA namita caubIsa jinavaroM ko namaskAra kiyA jAkara mere dvArA mahAkathA (mahApurANa) prArambha kI gaI hai, loga ise atyanta avicala bhAva karake suneM // 1 // 1.2 anya kSetroM meM jitane bhI paramapUjya tIrthakara haiM una sabako bhAvapUrvaka namaskAra karake, prAge jo jinezvara hoMge, jo ho cuke una sabako bArambAra bhAvasahita namana karake, aura phira siddha aura prAcAryoM ko namana karake, upAdhyAya aura sAdhunoM ko praNAma karake, phira jinabhASita zruta ko namana karake, AryikAoM ko namaskAra karake, dRr3ha cAritrazAlI va saccaritra sAmiyoM ko icchAkAra karake maiM vicAra karatA hU~ ki kamAyA huA dhana asthira hai, nAza karanevAlA hai, aura pApoM kA ghara hai, isake dvArA aisA kyA kiyA jAe jisase dharma kA yaza bhI bar3ha, pApamala se bhI chuTakArA ho aura na mr| jAya arthAt maiM amara ho jaauuN| ghara, kuTumba aura zarIra prasAra hai, roga, zoka, bahuta se duHkhoM ke ghara haiM, bhUkha-pyAsa dvArA nitya pIr3ita kiyA jAtA hai| dhUpa meM tapatA hai; zIta meM bhIjatA hai| jarA (vRddhAvasthA) rUpI rAkSasI kSINa karatI huI kahatI hai-isameM bhrAMti nahIM hai, naSTa hotA huA dikhatA hai| kucha hI dinoM meM naSTa ho jAyegA, anta meM yamarAja ke muMha meM praveza kara jaayegaa| ghattA-jona maratA hai, na chIjatA hai, na pIr3ita kiyA jAtA hai, samasta loka se bhayabhIta bhI nahIM hai, jo sujanoM ko samabhAvI aura duSToM ko saMtApita karanevAlA hai, maiM aise kAvyarUpI zarIra kI racanA ka Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 ] janavidyA-13 1.3 kavi cakkavai pugvi guNavaMtau, puNu sammattahaM dhammasuraMgau, devaNaMdi bahuguragajasabhUsiu, vajjasUu supasiddhau muriNavaru, muNi mahaseNu suloyaNu jeNa vi, jiNaseraNe harivaMsa pavitta vi, diNayaraseNe cariu aNaMgahu, aMbbaseNu jeM amiyArAhaNu, jiraNa candappahacariu mahoharu, aNNa mi kiyaiM mAiMruhaputtai, sohaNaMdiguruveM aNupehA, siddhaseNu je gae prAgau, rAmaraNaMdi je viviha pahAraNA, asagu mahAkai je sumaragoharu, kittiya kahami sukai guNaprAyara saraNakumAra jeM virayau maraNaharu, taha vakkhai jiNa rakkhiu sAvau, sAlihadadu ki kai jIya udadau, ikkahi jiNasAsaNi ucchaliyau, paumucariu je bhuvariNa payAsiu, hauM jaDu to vikipina bhAsami dhIrase huMtau raNyavaMtau / jeraNa pamANagaMtha kiu caMgau / je vAyAraNu jiNidu payAsiu / jeraNa pamANu gaMthu kiu suMdaru / paumacariu muriNa raviseraNeNa vi / jaDila muraNI gavaraMgacaritta vi / paumaseraNa prAyariya pasaMgahu / viraiya dosavivajjiya sohaNa / pAvarahiu dharaNayattu sasuMdaru / viNhaseraNa risaheNa carittaI / garadeve raNavakAMtu suraNehA / bhaviyavigou payAsiu baMgau / jiNasAsariNa bahu raiya kahA / vIrajiriMgadu cariu ki u suMdara / geya kavva jiha viraiya suMdaru / kai goviMda pavaru seyavaru / jeM jaya dhavalu bhavaNivikkhAiu / loyai cahumuhaM doNu pasiddhau / sedu mahAkai jasu Nimmaliyau / sAdhuNarahi garavarahi pasaMsiu / mahiyali je piyavuddhi payAsami / ghatA-sahasakiraNu raivebi gayariNa, riNaya satte mariNadAvau jaivi, caDevi timira asesa prnnaasi| suthocauru vi ujjou payAsai // 31 // T cariu du buddha vahuprakahajutta vi, dhIrau citta karivi tovi rayami, khalamaMDala bhAsaMttaraNa gajjahi, bhavariNa pasiddhau gaMthu bahuttu vi| viruu viDavi jima bhalli ma paavmi| jUvavaseraNa raNa vatyu caihiM / Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janavidyA-13 ] [ 83 1.3 pUrvakAla meM kavi cakravartI, guNavAn, nayavanta, dhIrasena hue jinake dvArA samyaktviyoM ke lie dharma se raMjita sundara pramANagrantha racA gyaa| bahuta guNI aura yazasvI devanaMdi hue jinhoMne jainendra vyAkaraNa prakaTa kiyaa| suprasiddha munivara vajrasUrya (sUri) hue jinake dvArA sundara pramANa grantha banAyA gyaa| muni mahaseNa (mahAsena dvArA sulocanA, muni raviSeNa dvArA padmacarita, jinasena dvArA pavitra harivaMza, jaTila muni dvArA navaraMga-caritra, dinakarasena dvArA anaMga-caritra, padmasena prAcArya dvArA pArzvanAtha-caritra kI, aMbbasena dvArA doSarahita suzobhana amRtArAdhanA kI racanA kI gaI / manohara, pAparahita aura sundara candraprabha jina kA caritra dhanadatta ne, kumAra (mAiM=umAse, ruha-utpanna, puttai putra dvArA arthAt kArtikeya yA kumAra dvArA) aura viSNusenAcArya ne anya bhI caritra grantha banAye, siMhanaMdI guru dvArA anuprekSA, naradeva dvArA alaukika navakAra (mantra), aura jinasiddhasena dvArA bhUtakAla meM geya, sundara bhavikavinoda prakAzita kiyA gayA, rAmanandI jinhoMne jinazAsana meM aneka prakAra ke pramukha kathAnakoM kI racanA kI, jina mahAkavi asaga ne sumanohArI tathA sundara vIrajinendra-caritra racA, sukavi guNAkara ke lie maiM kitanA (kyA) kahUM jinhoMne sundara geya kAvya kI racanA kI, pravara zvetAmbara kavi govinda ne manohara sanatkumAra (grantha) racA, tathA jinake dvArA sampUrNa vAGamaya kI rakSA kI gaI aura jinakA dhavala yaza bhuvana (loka) meM vikhyAta hai aise kavi zAlibhadra ne jIvaudyot kI racanA kI, loka meM prasiddha caturmukha aura droNa jinhoMne akele hI jinazAsana kI pramAvanA kI aise nirmala yazavAle mahAkavi sedu, jinhoMne munivaroM aura naravaroM dvArA prazaMsita padmacarita ko loka meM prakAzita kiyA / maiM jar3a hU~ to bhI kiJcit kahatA hU~, mahItala para nijabuddhi ko prakaTa karatA huuN| * ghattA-hajAroM kiraNoMvAlA sUrya nizcaya hI AkAza para car3hakara sampUrNa aMdhere kA nAza karatA hai aura maNi apanI zakti ke anusAra aMdhere kA nAza karatI hai (isalie) yadyapi atyalpa buddhi ho to bhI udyota karane kA prayatna karatA hai / / 3 / / 1.4 ___ isa saMsAra meM prAcIna caritra to haiM, bahuta sI kathAnoM se saMyukta bhI haiM, prasiddha grantha bhI bahuta haiM to bhI dhIra citta karake maiM yaha racanA kara rahA hUM jisase ki virodhI dhUrta kI barthI maiM nahIM pAU~ (arthAt virodhI loga mujha para AkramaNa nahIM kara sakeM) / mUrkha loga bolate Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 ] | janavidyA-13 mAsahi kiMpi dosu jai bahuguNu, sai dikkhivi sohIsahi sajjaNu / vaDamUlu harivaMsa mahAtaru, bahu sAhehiM puNNaphalu suMdaru / puNNa pavittu pradosu suNimmalu, riTTharaNemicarieNa . jasujjalu / ujjoiyau mahAkai caMdeM, guNariNalae bahubuddhi samudde / majha pamANu kipi jAraNaMti Na, . harDa mi payAsami bhattivaseNa rnn| pattA-kharaghara viDava daleviNu kaMmmahi leviNa japahu kari daMsaMti vi / kavaNu gavvu balahINami vuddhivihINami tiNa kuraMga vi jaMti vi // 4 // 15 mUla kahiu ihu vorajirNadeM, jaMbUsAmi viThTharisaeNa vi, govaddhaNu taha bhadduvAhu muNi, puNu jayatahayasaMgAsiddhatthavi, vijayahu buddhila gaMgAdevahu, jasapAlahu paMDuhu dhuvaseNahu, jayamaddahu taha puNu jasamaddahu, puNu kameNa bahugaya suhayANahu, jiraNaseraNe puNu yahu ujjoyau, emahi hau bhaviyaraNahaM payAsami, vAlu vuddha vihiyaI suheNa vi puNu gottamasupradhamma muriMga / rAdimitta aparAjiyaeNa vi / taha visAhu vuddhilu khattiu puNi / dhIraseraNa hoivi aisatyu vi / dhammaseraNa raNakkhattamurigadahu / kaMsAyariyahu taha vasubhaddahu / Au satthuehu vi lohajjahu / ehu satthu prAyau jiraNaseragahu / ambaseNa risae mahu Dhoyau / payaDau atthu asesu vi darisami / mukkhu vi thiu su vivujjhai jega vi / ghattA-ihu jiNavayaNu parAyau, kamakami prAyau, prAgau puraNapavitta vi / riNasuNahu pAvapaNAsaNa, bhaviyaha vahuguNu. avicalu dharivi sucittu vi // 5 // Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA - 12 ] [ 8s hue garajate haiM, junoM ke kAraNa vastra kA tyAga nahIM kiyA jaataa| yadi bahuta se guNa hoM to bhI thor3e se doSoM kA bakhAna kareMge / sajjana vahI dekhakara zobhA kareMge / harivaMza aisA mahAn vRkSa hai jisakI jar3eM gaharI haiM aura jisakI bahuta sI zAkhAoM meM sundara puNyaphala lage hue haiM / vaha puNya se pavitra hai, doSarahita hai aura nirmalatama hai, prariSTanemi ke caritra ke kAraNa jisakA yaza ujjvala hai, guNoM kI khAna buddhi ke sAgara mahAkavirUpI candramAnoM se jo udyotita hai / inameM maiM to paramANu ke samAna hU~, kucha bhI nahIM jAnatA, na bhakti ke vaza hokara racanA kara rahA hUM / dhattA - rAjA duSTa ( cAlAka ) kA dalana karane ke lie aura kAma lene ke lie unheM dhamakAtA hai aura mAratA bhI hai / balahIna aura buddhivihIna hariNa bhI calate-calate ghAsa para mu~ha to mAra hI letA hai isameM garva kI kyA bAta hai / athavA jaise kisAna apane per3oM para nukasAna pahu~cAnevAle kamajora praura buddhivihIna pazuoM ko choTI sI lakar3I hAtha meM lekara bakatA huA unheM mAratA hai phira bhI ve bhAgate hue ghAsa to khA hI lete haiM vaise hI bala aura buddhi se hIna maiM prajJAnI dhUrtoM dvArA dhamakAye aura tor3e jAne para bhI unase dUra rahate hue yaha choTI sI racanA kara rahA hUM isameM garva kI kyA bAta hai ? // 4 // 1.5 isakA mUla kathana to vIra jinendra ne kiyA hai / phira zrutaghara munIndra gautama, sudharma svAmI, jaMbU svAmI, viSNu sena, naMdimitra, aparAjita govardhana tathA muni bhadrabAhu phira vizAkha, proSThila', kSatriya, phira jayasena ke sAtha bahuzruta siddhArtha, dhIrasena hue / vijaya buddhila, gaMgasena, dharmasena hue, munIndra nakSatra, jayapAla, paNDu, dhavasena aura kasa ye prAcArya tathA vasubhadra, jayabhadra, phira yazobhadra, lohAcArya, phira bahuta kAla ke pazcAt zruta kI hAni hote-hote yaha zAstra jinasena ko prApta huA, phira jinasena ne ise udyotita kiyA / ambasena RSi ne mujhe dyotita kiyA / isI prakAra maiM bhavyajanoM ke lie ise prakaTa kara rahA hU~ / prakaTita kA pUrNa artha bhI batAtA hU~ jisase bAlabuddhi bhI sugamatA se jAna le aura mUrkha bhI sthira hokara acchI taraha bUjha leM (samajha leM ) / ghattA - yaha priya tathA pUrNarUpa se pavitra krama, krama se pahale se calA A rahA hai / bhavyajana, pApoM kA nAza karane vAle aura pratyanta guNazAlI sthira aura svastha citta se ise 1. isa kavaka kI tIsarI paMkti meM 'buddhilu' jo nAma AyA hai usake sthAna para jinasena ke harivaMzapurANa evaM pUjA Adi meM 'proSThila' nAma likhA hai ||15|| Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 1 [ janavidyA-13 16 maI vippahu sUrahu vaMdaNeNa, kesullau vari saMbhavahueNa / jiraNavarahu calaNa aNurattaeraNa, NiggaMthahaM risiihabhattaeNa / kutittha kudhamma virattaeNa, raNAmujjalu payaDu vahaMtaeNa / harivaMsu sayalu suAlaya paehi, maI virayau suTu suhAvaehi / siri aMbaseraNa guraveNa jema, vakkhANi kiu aNakameNa teraNa / sajjaNa muraNevi bahuguNa bharaNaMti, dujjaraNa pacceliu dosu liti / iha duTThahaM khalaha sahAu kovi, lAevi dosu Niddosaho vi / je khAhi piyahi ghaNu vivaMti, appau sammattA khala bharaNaMti / je viDhavivi saMcahi attha ke vi, titthAura vuccahi khalahi te vi| vakkhANahi jANaMta te pahaMti, vAyaMtari hayA te bharagati / je viviha satthaNa muraNaMti ke vi, pasumukkhaba khala pabhaNaMti te vi / sahahi mahattha je khaMti parA, te vuhi kharlAha asakka garA / je parihau raNAsahi pauruseraNa, kara caMDA vuccahi khalahi teraNa / je mAya visallahi riNaya pau vi, tau dukkaru chuTTai aNNu ko vi / ghattA-jo uvahasiu Na teraNa hi vi aMsakarehi vi so hauM bhavariNa raNa dekkhami / pAu khalaha tahu deviNu risiya NaveppiNu jaraNaNi suraNahu kaha akkhami // 6 // 1.7 prattha puvu tumhahi bhAvijjahu, bhaviyahaM maNavayakAya visuddhahaM, tau sujhAu bhavaha bahu sohaNu, machararahiu suhiM jo bhAveM, jiNasaMThANa TThiyau tihaloyahaM pavara jema harivaMsu paiTThau, jujjha taha yA NivvANa gamaraNa puNu, gaMthu apuTava kahami NisuriNajjahu / hiyakaru suddha jiraNAgama luddhahaM / so aMdhArayaNNANa paraNAsaNu / paDhai paDhAvai muccai pAveM / vaMsuppatti jema raNaraNAhau / tahaya jema vasuevaM siTThau / akkhami bhavva suNahu dhari riNaya mnnu| Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA - 13 1 1.6 [87 vipra sUra ke putra, zreSTha kesulA se saMbhUta, jinavara ke caraNoM meM anurakta, nirbaMdha RSiyoM ke bhakta, kutIrtha aura kudharma se virakta, jisakA ujjvala nAma pratyakSa pravAhita ho rahA hai, aise mere dvArA sundara / zreSTha, lalita padoM / sIr3hiyoM se yukta, sakala / jala se bhare hue, suhAvane / sahaja hI maiMne isa harivaMzarUpI grantha / tAlAba kI racanA kI hai / kA nirmANa kiyA hai jaisA ki zrI basena guru dvArA usakA bakhAna / vyAkhyAna kiyA gayA hai / sajjana jJAna prAptakara bahuta guNa gAte haiM isake viparIta durjana doSa hI grahaNa karate haiM / yaha duSToM aura durjanoM kA mAno svabhAva hI hai jo nirdoSoM para bhI doSAropaNa karate haiM / jo khAte haiM, pIte haiM, dhana ur3Ate haiM ve duSTa apane grApako samyagdRSTi kahate haiM / jo ArthopArjana karake usakA saMcaya bhI karate haiM duSTa unako tIrthaMkara kahate haiM / vANI ke dvArA jo kahate haiM athavA jo aneka zAstroM kI bhI racanA karate haiM, duSTa jAnavara kI bhAMti unhIM kA pravacana karate haiM / jo mahAna kSamAzIla haiM duSTa unako azakta kahate haiM / jo puruSArtha dvArA krodha kA nAza karate haiM ve duSToM dvArA krUrasvabhAvI kahe jAte haiM / jo mAtA visalyAne pada hI chor3a diyA to anya kucha bhI chor3a denA kyA duSkara hai ? ghattA- jo upahAsa karane yogya hai vaha jJAna kA prakAza karanevAlA bhI hotA hai aisA to duniyA meM maiMne nahIM dekhA / una duSToM ko lAta mArakara aura RSiyoM ko namaskAra kara he ! maiM yaha kathA kahatA hU~, tuma suno |16|| 1.7 pahale uddezya tumhAre mana bhAve, hitakAra zuddha jinAgama ke lobhI, vizuddha mana-vacana" kAya se bhavyajanoM ke lie yaha maiM apUrva grantha kara rahA hU~, vaha sunA jaae| tapa aura zuddha dhyAna vahI sundara ( acchA ) hotA hai jo saMsAra ke ajJAnarUpI andhakAra kA nAza karanevAlA hotA hai / jo ( isa grantha ko ) matsararahita bhAva se sunate haiM, par3hate haiM, par3hAte haiM unake pApa naSTa ho jAte haiM (ve pApoM se mukta ho jAte haiN)| tIna loka meM jitane jinamandira haiM, jisa prakAra naranAtha ke vaMza kI utpatti huI, jaise zreSTha harivaMza pratiSThApita huA tathA jisa taraha vasudeva dvArA nirmita huprA, yuddha aura nirvANagamana huA vaha maiM (saba) kahatA hU~, bhavyajana mana lagAkara suneM / Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 ] [ jainavidyA-13 ghattA ehu magahu ahiyArihi aivisthArihiM taha vihIu NisuNijjahu / tahaM pachai puNi thiru kahami giraMtara tivihu cariu bhAvejjahu // 7 // uppaNNau jima vaDhDhamANu jiNu, gau puNu rAyagiha jiraNedaho, khettahaM kAlahaM tahaya NiruppiNa. khattiyAu taha puNu guNukittaNa, muriNasavvaLa (suvvau) uppaNNauM puNu jima dasa sua huna vihiribahu dhariNihi jima apparaNauM bhavaMtara du iya pavvaya gau aMdhayavihi hu, jaM sohAgga kIla vasuevaho, . somahi vijayaseraNa tiya juyalaho, garaNahara saMkha tahaya saMgahaM puNu / so riNaya gaNahara puvva muNidaho / kulayara taha uppaNauM saha jiNu / taha harivaMsahu kahami pavattaNu / jima jiNu dAkhaviyaM ruyaMtu vasuho / NANuppatti risaya supariTThahu / vihiya puttahaM suNivi giraMtara / raju jema rayaNAyara vijaya hu / jaM Nimitta desaMtara gamaraNaho / lAhu damaNa jima kiu vaNahathilaho / ghattA-sama lAhu jima aMgArohiu gahi vairihi jima caMuriu / jima gaMdhavvaseraNa tiya pariNiya varatiya viddhakumAra carittu Niya // 8 // Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janavidyA-13 ] [ 89 ghattA- yaha magadha adhikAriyoM dvArA atyanta vistAra ko prApta huA, vaha bhI zAstrAnusAra suno| isake pazcAt maiM sthira hokara lagAtAra kahatA hU~, tIna prakAra kA caritra bhAvapUrvaka suno| 1.8 jisa prakAra vardhamAna jina utpanna hue, unake gaNadharoM kI saMkhyA tathA saMgha kI saMkhyA, phira jinendra kA rAjagRhI AnA, unake apane gaNagharoM, pUrviyoM (pUrvAMgadhAriyoM) munIndroM ke kSetra aura kAla kA nirUpaNa, kulakaroM tathA jinendra ke sAtha utpanna kSatriyoM kA guNakIrtana aura harivaMza ke pravartana kA kathana karatA huuN| jisa prakAra munisuvratanAtha tIrthaMkara utpanna hue aura duHkhI (ro-rokara jIvana vyatIta karanevAlA) rAjA vasu huA vaha pradarzita karatA huuN| phira jisa prakAra viNNI rAjA ke dasa putra hue aura muni supratiSThita ko jJAna kI utpatti huI, jisa prakAra apane putroM ke pRthvI para nirantara bhavAMtaroM ko sunakara andhakaviNNi rAjA ne isa prakAra zAstrokta vidhi se pravrajyA grahaNa kI jisa prakAra vasudeva kI sundara kIr3AeM, jisa prakAra dezAntara jAne kA kAraNa, vahA~ somA aura vijayasenA ina do striyoM kI prApti, jisa prakAra vana meM hAthI kA damana kiyaa| ghatA-jisa prakAra zyAmA ko prApta kiyA, jisa prakAra aMgAraka bairI dvArA haraNa kara AkAza meM le gayA, jisa prakAra gaMdharvasenA ke sAtha vivAha huA, kumAra ke jIvana kA vRttAnta le jAyA gayA (Age vahAM se) jAno / / 8 / / Page #100 -------------------------------------------------------------------------- Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA saMsthAna, zrImahAvIrajI mahAvIra puraskAra digambara jaina atizaya kSetra, zromahAvIrajI ( rAjasthAna) kI prabandhakAriNI kameTI ke niNayAnusAra jaina sAhitya sRjana evaM lekhana ko protsAhana dene ke lie ru. 11001/- (gyAraha hajAra eka) kA puraskAra prativarSa dene kI yojanA yojanA ke niyama 1. jainadharma, darzana, itihAsa, saMskRti sambandhI kisI viSaya para kisI nizcita avadhi meM likhI gaI sRjanAtmaka kRti para 'mahAvIra puraskAra' diyA jAyegA / anya saMsthAoM dvArA pahale se puraskRta kRti para yaha puraskAra nahIM diyA jAyegA / puraskAra hetu prakAzita / prakAzita donoM prakAra kI kRtiyA~ prastuta kI jA sakatI haiM / yadi kRti prakAzita ho to yaha puraskAra kI ghoSaNA kI tithi ke 3 varSa pUrva taka hI prakAzita honI cAhie / puraskAra hetu mUlyAMkana ke lie kRti kI cAra pratiyAM jainavidyA saMsthAna samiti ko preSita karanI hogI / svAmitva saMsthAna kA hogA / aprakAzita kRti kI pratiyAM spaSTa TaMkaraNa kI huI athavA yadi hastalikhita hoM to ve spaSTa aura suvAcya honI cAhie / puraskAra ke lie preSita kRtiyoM kA mUlyAMkana viziSTa vidvAnoM / nirNAyakoM ke dvArA karAyA jAyegA, jinakA manonaya jainavidyA saMsthAna samiti dvArA hogaa| ina vidvAnoM/ nirNAyakoM kI sammati ke AdhAra para sarvazreSTha kRti kA cayana jainavidyA saMsthAna samiti dvArA kiyA jAyegA / 2. 3. 4. 5. 6. lekhaka / prakAzaka ko saMyojaka, puraskArArtha prApta pratiyoM para sarvazreSTha kRti para lekhaka ko gyAraha hajAra eka rupaye kA 'mahAvIra puraskAra' prazastipatra ke sAtha pradAna kiyA jAyegA / eka se adhika lekhaka hone para puraskAra kI rAzi unameM samAna rUpa se vitarita kara dI jAyegI / 7, mahAvIra puraskAra ke lie cayanita aprakAzita kRti kA prakAzana saMsthAna ke dvArA karAyA jA sakatA hai jisake lie Avazyaka zarteM lekhaka se taya kI jAyeMgI / 8. mahAvIra puraskAra ke lie ghoSita aprakAzita kRti ko lekhaka dvArA prakAzita karane / karavAne para pustaka meM puraskAra kA Avazyaka ullekha sAbhAra honA cAhie / 9. yadi kisI varSa koI bhI kRti samiti dvArA puraskAra yogya nahIM pAI gaI to usa varSa kA puraskAra nirasta ( radda ) kara diyA jAyegA / 10. uparokta niyamoM meM Avazyaka parivartana / parivarddhana saMzodhana karane kA pUrNa adhikAra saMsthAna / prabandhakAriNI kameTI ko hogA / sayojaka kAryAlaya : digambara jaina nasiyAM bhaTTArakajI savAI rAmasiMha roDa, jayapura-302004 DaoN. kamalacanda sogANI saMyojaka jainavidyA saMsthAna samiti zrImahAvIrajI Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20-1 hamAre upalabdha prakAzana 1-3. rAjasthAna ke jaina zAstra bhaNDAroM kI grantha-sUcI tRtIya, caturtha evaM paMcama bhAga mUlya / sampAdaka-DaoN. kastUracanda kAsalIvAla eva pa. anUpacanda nyAyatIrtha 150/ 4. jaina grantha bhaNDArsa ina rAjasthAna-lekhaka DaoN. kastUracanda kAsalIvAla 50/5. mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla : vyaktitva eva kRtitva lekhaka-DaoN. kastUracanda kAsalIvAla 20/ / 6. rAjasthAna ke jaina santa vyaktitva evaM kRtitva lekhaka-DaoN. kastUracanda kAsalIvAla 20/17. jaina zodha aura samIkSA-lekhaka-DaoN. premasAgara jaina / 8. jiNadattacarita-sampA.-DaoN. mAtAprasAda gupta evaM DaoN. kastUracanda kAsalIvAla 12/ 9. pradyumnacarita-sampA -paM. cainasukhadAsa nyAyatIrtha evaM DaoN. kastUracanda kAsalIvAla 12/| 10. sarvArthasiddhisAra-sampAdaka-paM. cainasukhadAsa nyAyatIrtha 10/| 11. campAzataka - sampAdaka-DaoN. kastUracanda kAsalIvAla 6/| 12. vacanadUtam (pUrvArddha evaM uttarArddha)-pa. mUlacanda zAstrI pratyeka 10/| 13. paM. cainasukhadAsa nyAyatIrtha smRti grantha 50/| 14. bAhubalI (khaNDakAvya)-lekhaka-paM. anUpacanda nyAyatIrtha 10/| 15. yogAnuzIlana-lekhaka-zrI kailAzacanda bADhadAra 16. 'cUnar3iyA --muni zrI vinayacandra, anu.paM. bha~varalAla polyAkA 17. ANaMdA--kavi mahAnandi, anu.-DaoN. devendrakumAra zAstrI 18. NemIsura kI jayamAla aura pANDe kI jayamAla-muni kanakakIti evaM kavi nanhu anu.--paM. bha~varalAla polyAkA 2/___19. samAdhi-muni caritrasena, anu.-paM. bhaMvaralAla polyAkA ___20. buddhirasAyaNa proNamacarita--kavi ne miprasAda, anu. paM. bha~varalAla polyAkA 5/21. kAtantra rUpamAlA-bhAvasena traividyadeva 12/22. purANasUktikoSa 15/23. vardhamAnacampU-paM. mUlacanda zAstrI 25/24. cetanA kA rUpAntaraNa-bra. kumArI kauzala 15/25. prAcArya kundakunda : dravya vicAra-DaoN. kamalacanda sogANI 15/26. apabhraMza racanA saurabha-le. DaoN. kamalacanda sogANI 27. prAcArya kundakunda-paM. bhaMvaralAla polyAkA 28. atIta ke pRSThoM se-DaoN. rAjArAma jaina 29. bhagavAn mahAvIra aura unake siddhAnta-DaoN. rUpakizora guptA 30. pAhuDadohA cayanikA-DaoN. kamalacanda sogANI 31. saptatacca-ana. paM. bhaMvaralAla polyAkA ___32. apabhraMza kAvya saurabha-lekhaka -DaoN. kamalacanda sogANI 75/- 33. samAdhimaraNa svarUpa - paM. daulatarAmajI, saM.-paM. bhaMvaralAla polyAkA 7/__34. purANakathA maMjarI- prIti jaina ___10/ 5/ 4/