Book Title: Anusandhan 2012 07 SrNo 59
Author(s): Shilchandrasuri
Publisher: Kalikal Sarvagya Shri Hemchandracharya Navam Janmashatabdi Smruti Sanskar Shikshannidhi Ahmedabad
Catalog link: https://jainqq.org/explore/520560/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ moharite saccavayaNassa palimaMthU (ThANaMgasutta, 529) anusaMdhAna - 59 zrI hemacandrAcArya prAkRtabhASA ane jainasAhitya viSayaka saMpAdana, saMzodhana, mAhitI vagerenI patrikA saMpAdaka : vijayazIlacandrasUri kalakAla sarvaza kI haimacaMDa rimArAja kalikAlasarvajJa zrIhemacandrAcArya navama janmazatAbdI smRti saMskAra zikSaNanidhi 2012 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ moharite saccavayaNassa palimaMthU (ThANaMgasutta, 529) 'mukharatA satyavacananI vighAtaka che' anusaMdhAna prAkRtabhASA ane jainasAhitya-viSayaka sampAdana, saMzodhana, mAhitI vagerenI patrikA sampAdakaH vijayazIlacandrasUri ANIINITION m po-DDED zrIhemacandrAcArya kalikAlasarvajJa zrIhemacandrAcArya navama janmazatAbdI smRti saMskAra zikSaNanidhi ahamadAbAda 2012 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna 59 Adya sampAdakaH DaoN. harivallabha bhAyANI sampAdakaH vijayazIlacandrasUri samparkaH C/. atula eca. kApaDiyA A-9, jAgRti phleTsa, pAlaDI mahAvIra TAvara pAchaLa, amadAvAda-380007 phona : 079-26574981 prakAzakaH kalikAlasarvajJa zrIhemacandrAcArya navama janmazatAbdI smRti saMskAra zikSaNanidhi, ahamadAbAda prAptisthAnaH (1) A. zrIvijayanemisUri jaina svAdhyAya mandira 12, bhagatabAga, jainanagara, navA zAradAmandira roDa, ANaMdajI kalyANajI peDhInI bAjumAM, amadAvAda-380007 (2) sarasvatI pustaka bhaNDAra 112, hAthIkhAnA, ratanapola, amadAvAda-380001 pratiH 250 mUlya: Rs. 150-00 mudrakaH kriznA grAphiksa, kirITa harajIbhAI paTela 966, nAraNapurA jUnA gAma, amadAvAda-380013 (phonaH 079-27494393) Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nivedana saMzodhana eka sAdhanA che. dharmanI ArAdhanA sahajajanmajAta sAMpaDI hoya; zAstrAdinA adhyayanathI samajaNa puSTapukhta banI hoya; temAM saMzodhana dvArA zAstra ane itihAsane vadhu spaSTa ane vadhu satya/yathArtha banAvavA mATenI bahumAnasabhara temaja namra tamannA hoya; tyAre je saMzodhana athavA te mATeno udyama thAya te ApoApa sAdhanA banI rahe che. AjakAla ApaNe tyAM, 'sAdhanA' tathA 'tapa' jevA zabdone, game tevA-chIcharA paNa - sandarbhomAM prayojavAnI phezana cAlI rahI che. kAma samAjanuM karavAnuM hoya, ane te karatAM karatAM potAnAM aneka aMgata hita/svArtha sAdhI levAtAM hoya to, tevA prayatnane 'sAdhanA' kema gaNAya ? e ja rIte, je jJAnopAsanAno prayAsa, potAnA ahaMkArane puSTa banAvavAmAM ane anyane tuccha gaNAvavAmAM ja pariNamato hoya, tevA prayAsane 'tapa'no darajjo paNa kema apAya? keTalAka loko saMzodhana ane svAdhyAyanA kSetramA thoDaMghaj kAma karatAM jovA maLe che. kAma thoDaM hoya ane dekhAva jhAjho hoya evU paNa jovA maLe che. athavA kAma ghaNuM hoya paNa temAM upayogI ke zodhAtmaka kArya ghaNuM alpa hoya ema paNa bane. dhana ane sAdhanonI sulabhatA; digvijaya ke Concordance nI manovRtti; (pote ja zreSTha, pote je kare te yogya ja ane tethI sarvamAnya ja banavU joIe, koIthI paNa emAM bhUla na kaDhAya ke khAmI na dekhADAya, potAnA sivAyanA je kare te badhuM tuccha ane khAmIbhareluM ja hoya, A prakAranA mAnasane digvijayI manovRtti kahevAmAM Ave che); chalochala ahaMkAra tathA tochaDAI, ane namratAno ke koInA sArA kArya pratye paNa sanmAnano sadaMtara abhAva; - AvI AvI vizeSatAo, e lokonAM kArya paratve Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saheje praznArtha khaDA karatI hoya che. majAnI vAta e che ke teone A praznArtho vize kazI ja abhijJatA nathI ke te viSe kazI paravA paNa nathI hotI. __ saMzodhana ane svAdhyAya vyaktine namra banAve, abhimAnI vRtti-vartanathI cetave; vadhu antarmukha banAve, bahirmukhatA ghaTADe; zAstra tathA tenA artha mATenI potAnI haThIlI mAnyatAo paratve punarvicAra karavA prere, ane tathya temaja tattvanI vadhu samIpe laI jAya; anya pAsethI paNa je sAcuM-sAraM hoya te zIkhavA prere, ane anya pAse sAsU-sAcuM hoya ja nahi evI mithyA dhAraNAthI ugAre. zAstrasaMzodhana e mAtra zAstramA ja zodhana kare evaM nahi, e zodhakanI dRSTinuM paNa zodhana-sammAna kare che. haribhadrAcArye 'dRSTisammoha'ne bhayAnaka doSa gaNAvyo che. saMzodhana aTale ke saMzodhaka vRtti, ApaNane dRSTisammohathI bacAve-bacAvI zake che. jo eq na thAya to pachI peluM saMzodhana mAtra zAstrapATha pUratuM sImita rahe, 'dRSTi' - jIvanadRSTi athavA tAttvika samajaNa sAthe ene kazo ja anubandha na rahe. ane to, tevA zodhakAryane sAdhanA gaNavAnuM sAhasa paNa na ja karAya. Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA zrI merunandanopAdhyAya kRta stava evaM stavana ma. vinayasAgara 1 zrI kIrtiratnasUri vinirmita 3 kRtiyA~ ma. vinayasAgara 5 pATaNanA caityasambandhI be apragaTa kRtio munisuyazacandra - sujasacandravijayau 11 indranandi - gurusvAdhyAya tathA bhAsa munisuyazacandra - sujasacandravijayau 17 bhUSaNa nAma garbhita eka apragaTa gahUlI munisuyazacandra - sujasacandravijayau 27 ajJAtakartRka praznottaravAkyaratnasaMgrahaH saM. sAdhvI cAruzIlAzrI 30 keTalAMka dArzanika prakaraNo - saM. muni trailokyamaNDanavijaya 35 paumacariyaM : eka sarvekSaNa pro. sAgaramala jaina 72 mAthurI gaNanA ane vAlabhI gaNanA vacce 13 varSanA taphAvatanA vAstavika kAraNa vize UhApoha muni trailokyamaNDanavijaya 96 zrIsiddhasena divAkarajInA kevalajJAna-darzana aMgenA mantavya vize vicAraNA muni trailokyamaNDanavijaya 106 vihaMgAvalokana upA. bhuvanacandra 144 navAM prakAzano saMzodhana-mAhitI 152 AgAmI prakAzano 153 151 AvaraNa citra-paricaya 154 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vijJaptipatra-vizeSAGka AgAmI aMka 'anusandhAna'no 60mo aMka che. eka zodhasAmayikanI SaSThipUrtino avasara te to occhava ja gaNAya. tenI ujavaNI mATe anusandhAnano 60mo aMka vijJaptipatra-vizeSAGka tarIke prakAzita thaze. jemanI pAse athavA jANamAM prAcIna, Aja paryanta apragaTa evA patra athavA vijJaptipatra (sacitra ke sAdA) hoya temane te patro athavA tenI pratilipi ke jheroksa/phoTokaoNpI pAThavavA anurodha che. svayaM sampAdana karIne mokalavA paNa vijJapti che. ogasTa 20 sudhImAM sAmagrI maLe tema mokalavA vijJapti. upayoga patyA pachI mULa sAmagrI sAbhAra pAchI mokalAze. mokalavAnuM saranAmuM: jaina upAzraya, dAdAsAheba, kALA nALA, bhAvanagara-364001 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jUna - 2012 zrI merunandanopAdhyAya kRta stava evaM stavana 1 ma. vinayasAgara zrI jinabhadrasUri jJAna bhaNDAra, jaisalamera, prakaraNa pothI patra saMkhyA 67-68 aura 56-58 para ye kRtiyA~ aMkita haiM / I isake praNetA zrI merunandanopAdhyAya haiM jo ki zrI jinabhadrasUri ke ziSyaratna the / inake jIvanavRtta, janma, sthAna, dIkSAsthAna, dIkSA saMvat, upAdhyAya pada saMvat, svargavAsa saMvat ityAdi ke sambandha meM itihAsa mauna hai| ataeva isa sambandha meM kucha bhI likhanA bhUlabharA hI hogA / isameM prathama kRti zrI karaheTaka pArzvanAtha stavana hai / karaTaka kA vartamAna prasiddha nAma karaheDA pArzvanA hai, jo ki mevAr3a meM sthiti hai / isa karaheTaka pArzvanAtha kI pratiSThA sambhavataH zrI jinavarddhanasUri ne karavAI thI / isakA jIrNoddhAra bhI lagabhaga pacAsa varSa pUrva ho cukA hai / rAjasthAna ke prasiddha tIrthoM meM isakA nAma hai / vasantatilakAvRtta meM racita zrI karaheTaka pArzvanAtha kA stava hai, jo ki pA~ca padyoM kA hai / isameM karaheTaka pArzvanAtha kI stuti kI gaI hai aura unakA guNavarNana karate hue kahA gayA hai ki kalpavRkSAdi ke samAna yaha mere ghara meM A gayA hai / mujhe aba kucha nahIM cAhie, pApoM kA vinAza ho aura mere hRdaya meM pArzvanAtha kA nivAsa ho / I dUsarI laghu kRti vIsa viharamANa stavana hai / yaha apabhraMza bhASA se prabhAvita marugurjara bhASA meM racA gayA hai / isa viharamAna stavana meM jambUdvIpa ke cAra, dhAtakIkhaNDa ke ATha aura puSkarArdhadvIpa ke ATha, isa prakAra vIsa viharamAna tIrthaGkaroM ko namaskAra kiyA gayA hai / sImandharAdi pratyeka tIrthaGkara kA nAmollekha sahita guNa varNana karate hue dehamAna, varNanalaJchana tathA cauMtIsa atizaya kA bhI ullekha kiyA gayA hai / anta meM kRtikAra merunandana ne apanA nAma diyA hai / prastuta hai yaha donoM kRtiyA~ Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna-59 zrI karaheDaka-pArzva-stavaH Anandabha(ka)nda-kumudAkarapUrNacandraM vizvatrayInayanazItalabhAvacandram / uddaNDacaNDamahimAramayA sanAthaM nityaM namAmi karaheTaka-pArzvanAtham // 1 // nAtha ! tvadIyamukhamaNDalamIkSamANo, __ nAyaM jano lavaNimAparapArameti / potaH prayatnacalito'pi kadApi kiM vA, yaM(yad?) gamyate caramasAgarapuSkarAntam // 2 // kAntaM taveza nayanadvitayaM vilokya kAruNyapuNyapayasA bharitaM sarovat / mallocane hariNavaccapale cirAya santoSapoSamayatAM bhavadAvatapte // 3 // kalpadrumo mama gRhAGgaNamAgato'dya cintAmaNiH karatale caTito'dya sadyaH / adyA''zritA mama padau suradhenureva ___ yad bheTito'si karaheTaka-pArzvadevaH // 4 // siddhAni me'dya sakalAni manomatAni, pApAni pArzvajina ! me vilayaM gatAni / yAce na kiJcidaparaM bhavato gabhIraM dhyAnaM tavA'sti yadi mahadi me sa dhIram(?) // 5 // // iti karaheTaka-zrIpArzvastavanaM kRtaM zrI merunandanopAdhyAyena // zrIvIsaviharamANastavanam bhatti-sarovaru UlaTiu jAgiya hiyai jagIsa / sAhiba ANaMdihiM saMthuNimo viharamANa jiNa vIsa // 1 // Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jUna - 2012 RU jaMbudIvi cattAri jiNa dhAyaIsaMDihiM aTTha / pukkharaddhi taha aTTha ima vIsa namauM gaya-kaTTha // 2 // sAmiya karuNArasabhariya sImaMdhara jiNarAya / niyadaMsaNu dai amiya-samu pUri maNoraha tAya // 3 // jANauM te sukayattha jaNa je tuha vayaNa suNaMti / dhanna ti je tuha kari caraNu pAmiya kamma haNaMti // 4 // pAvapaMka jagauddharaNa sadhara jugaMdhara sAmi / bhava sAyara uttAri mama lINau chauM tuha nAmi // 5 // mayaNAnali saMtAviyau vaMchauM tuha paya chAMha / naMdaNavaNa sama bAhujiNa dai avalaMbaNa bAMha // 6 // jIva joni caugai bhamiu jiNa caurAsI lakkha / siri subAha hiva tuha saraNi Aviu daya kari rakkha // 7 // guNa saMkula kamalA nilaya nimmala sAmi sajAya / karau keli mahu hiyaisari kamalovama tuha pAya // 8 // sAmi sayaMpaha so jayau jasu pasAi mayakuMbho / / moha mahAbhaDu bhaMji kari Ubhijjai jasa khaMbho // 9 // guNa-kANaNa siMcaNa sughaNa risahANaNa paya-raMgo / kima pAmiya huM raMjaviyo niya maNe sa sAraMgo // 10 // je namaMti mani khaMti dhari'NaMtavIriya paya kaMta / bhogavaMti te bhaviya jaNa siva suha-riddhi aNaMta // 11 // pahu sUrappahu saMghavaNi nANa-kiraNa gaNa cUri / punnapayohara ullasiya pAva timira gaya dUri // 12 // te ajarAmara haMti jiNa siri titthayara visAla / savaNaMjali jeti tu pIyaiM vANiya amiya-rasAla // 13 // nANa mahIdhara vajjavara puddhara vayaradhara dhIra / rakkhi rakkhi jiNa vajjadhara rayaNAyara gaMbhIra // 14 // Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna-59 tiya daMsaNi vaNa-kumuya jima ullasiya muNiviMda / naMda naMda ANaMdamaya caMdANaNa jiNacaMda / / 15 / / nicchai hiva nahu saMbhavae bhUri bhamaNu saMsAri / caMdabAhu jau bhamara jima Thiu maNa-kamala majhAri // 16 / / kAma-bhuyaMgama bala-dalaNu nAmamaMtu maNa raMgi / je samaraiM siri bhuyaga jiNa roga nahIM tiha aMgi // 17|| rayaNi divasu kima vIsaraiM Isara jiNa tuha pAya / sAsaya-sukkhahaM kAraNihiM jaha sevaiM surarAya // 18 // kavaNa su hosii mujjha diNu nemippaha nayaNehiM / jiNi joi su romaMciyau thuNisu mahura-vayaNehi // 19 / / vissaseNa jiNa visaya-visa lahariu amha sarIro / niya saMgama pIyUSa-rasi-chaMTiya kari vayadhIro // 20 // kali kalamala-nAsaNa salila mahimAlau gamaha bhadda / niya sevaya mahu dehi paho siva maMgala mahabhadda // 21 // sura nara tiri saMsaya visara desaNa sadviharaMto / samavasaraNa bhUsaNu jayau devesaru aruhaMto // 22 // taha maMdira aMgaNi ramaiM siddhi buddhi jasa riddhi / je tisaMu jhAyaMti maNi titthesaru jasa riddhi / / 23 / / deha mANi dhaNu paMcasaya savi jiNa kaMcaNa-vanna / cautIsai aisaya sahiya vasahaMkiya siri-punna // 24 // surataru suMdaru iya thuNiya viharamANa jiNa sAra / vasau merunaMdaNihiM jima mahu maNi suha phalakAra // 25 // // iti zrI vIsaviharamANa stavanaM // Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jUna - 2012 zrI kIrtiratnasUri vinirmita tIna kRtiyA~ __- ma. vinayasAgara zrI kIrtiratnasUri kI tIna laghu kRtiyA~ isa nibandha meM dI jA rahI haiM / una kRtiyoM para kramazaH vicAra kiyA jAegA / AcArya kIrtiratnasUri jinavardhanasUri ke ziSya the / unhIM se inhoMne dIkSA grahaNa kI / inake pitAkA nAma depamalla aura mAtA kA nAma devalade thA / ye zaMkhavAlecA gotra ke the / vi.saM. 1449 caitra sudi 8 ko koraTA meM inakA janma huA / ye apane bhAiyoM meM sabase choTe the / 13 varSa kI umra meM inakA vivAha honA nizcita huA aura ye bArAta lekara cale bhI, kintu mArga meM inake sevaka kA duHkhada nidhana ho gayA jisase inheM vairAgya ho gayA aura apane parijanoM se AjJA lekara vi.saM. 1463 ASAr3ha vadi 11 ko jinavardhanasUri ke pAsa dIkSita ho gaye aura kIrtirAja nAma prApta kiyA / alpasamaya meM hI vibhinna zAstroM meM nipuNa ho gaye taba pATaNa meM jinavardhanasUri ne inheM vi.saM. 1470 meM vAcaka pada pradAna kiyA / __kIrtirAja upAdhyAya saMskRta sAhitya ke praur3ha vidvAn aura pratibhA sampanna kavi the / vi.saM. 1473 meM jaisalamera meM racita lakSmaNavihAraprazasti inakI sulalita padAvalI yukta ramaNIya kRti hai / (draSTavya0 jainalekhasaGgraha, bhAga-3) / saM. 1476 meM racita ajitanAthajapamAlA citrastotra citrAlaGkAra aura zleSagabhita praur3ha racanA hai / vi.saM. 1485 meM racita neminAthamahAkAvya inakI sarvazreSTha racanA mAnI jAtI hai / inake atirikta saMskRta evaM prAkRta bhASAoM meM inake dvArA racita kucha stotra bhI prApta hote haiN| ApakI vidvattA se prabhAvika hokara AcArya jinabhadrasUri ne vi.saM. 1497 mAgha sudi 10 ko jaisalamera meM AcArya pada pradAna kara kIrtiratnasUri nAma rakhA / vi.saM. 1525 vaizAkha vadi 5 ko vIramapura meM kIrtiratnasUrikA nidhana huA / Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna-59 prathama kRti jJAnapaJcamI vivAhagarbhita neminAtha stavana hai / yaha apabhraMza se prabhAvita marugurjara bhASA meM hai| isameM apabhraMza kI taraha marugurjara bhASA meM bhAsa aura vastu chanda kA prayoga kiyA gayA hai| yaha bhI upAdhyAya kItirAja ke nAma se hI racanA kI gaI hai ataH AcAryapada pUrva kI hI yaha racanA hai / abhaya jaina granthAlaya meM prati saMkhyA 9935 satrahavIM zatAbdI likhita yaha prati surakSita hai| pAca jJAna ke Aloka evaM usake mahattva meM paMca prakAra kI vastuoM kA ullekha karate hue unake tyAga kA yA rakSaNa kA ullekha kiyA gayA hai aura anta meM jJAna ke udyota se siddhi nagarI kA nivAsasthAna kI yAcanA kI gaI hai| dUsarI kRti 'cattAri aTTha dasa' ke SaD artha die gae haiN| yaha prAkRta bhASA meM racita hai / siddhANaM buddhANaM sUtra meM Agata cattAri aTTha dasa doya ke sthAna para yaha cattAri aTTha dasa ke hI bhinna arthoM meM cha: artha kie haiN| isameM mAtrika chanda, gAthA-vigAthA gAhU kA prayoga kiyA gayA hai / yaha kRti AcArya banane ke pazcAt kI hai aura isakI ekamAtra prati 9625 ke sthAna para abhaya jaina granthAlaya, bIkAnera meM surakSita hai / tRtIya kRti zAntinAtha stuti ke nAma se AcArya banane ke pazcAt kI kRti hai| isameM bhojana sAmagrI aura mukhazuddhi ke zabdoM kA prayoga karate hue bhinnArtha kie gae haiN| vaise yaha anyArtha stuti ke nAma se bhI prasiddha hai| isakI avacUri kI prati maiMne koTA kharataragaccha jJAna bhaNDAra meM dekhI thI, kintu usameM kartA kA nAma nahIM thA / ina kRtiyoM ke atirikta neminAtha mahAkAvya jo ki sAdhuavasthA meM kIrtirAja kI racanA hai, saMskRta meM likhA gayA hai aura isakA sampAdana DaoN. satyavrata zAstrI ne kiyA hai| anya kRtiyoM ke nAma haiM - 1. jinastavana cauvIsI, 2. paJcakalyANaka stotra, 5. neminAtha vinatI, 6. puMjora vinatI, 7. rohiNI stavana prApta hai| saMvat 1473 meM jaisalamera meM racita lakSmaNa vihAra prazasti prApta hai / pAThakoM ke adhyayanArtha kRtiyA~ prastuta haiM : Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jUna - 2012 kIrtirAjopAdhyAya kRta zrI jJAnapaJcamI garbhita neminAtha-stavana vaMdAmi neminAhaM, paMcama gai kumari vihiya vIvAhaM / bhaMjiya mayaNucchAhaM, aGgIkayasIlasannAhaM // 1 // // bhAsa // atthiya kAyA paMca kahiya jiNa paMca pamAyA / paMca nANa paMceva dANa paNavIsa kasAyA // paMca viSaya paMceva jAi, indriya paMceva / sumati paMca AyAra paMca taha vaya paMceva // 2 // paMca bheda sajjhAya paMca cAritta parUviya / igyArisi paMcami pamukkha tava jeNa payAsiya // paMca rUva micchatta-timira-ninnAsaNa-diNayara / nayaNa salUNau deva nemi so thuNiyai suhayara // 3 // // vastu // paMca vannahi paMca vannahi surahi kusumehi / maNi mANika muttiyahi, paJca paJca vatthUNi uttama / bhAvai paJcahi putthiyahi, paJca varisa kAUNa paJcami // je ArAhai paJcaviha nANa ThANa loyANa / nemijiNesara bhuvaNaguru dyau vara kevalanANa // 4 // jiNa mUla umUliya paJcabANa, paJcama gai pAmiya jeNi ThANa / sAvaNa siya paJcami jamma jAsU, hUM bhAvai vaMdu caraNa tAsu // 5 // jiNa cavadaha puvva igyAra aGga, upadesai daMsiya mukkhamagga / paramiTThapaJca majha ya pahANa, taM namaha nemi jiNa hoi nANa // 6 // Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna-59 jo kesava paJcahi paMDavehi, paJcaGgai paNamiya jAdavehiM / siya paJcama nANa ArAhagANa, so harau duriyaM jiNasevagANa // 7 // // vastu // paDhama nANahi paDhama nANahi bheya aDavIsa / caudabheya suyassa taha, avahi nANa chanbheya nimmala / maNapajjava nANa puNa, dunni bheya iga bheya kevala / evaM paJcapayAramiha jeNa parUviya nANa / so naMdau siri nemi jiNa maGgalamaya abhihANa // 8 // // bhAsa // paJcAsava-takkara-haraNa, diNayara jima dIpaMti / pai diTThau sirinemijiNa, hiyaya kamala vihasaMta // 9 // tuTui paJcapayAra maha, antarAya andhiyAra / paJcANuttara bhAva savi, payaDiya hui jagasAra // 10 // bhavapuri vasatAM sAmi hUya, rAga dosa miliehiM / rayaNa(Ni)divasa-saMtAviyau e, paJcidiya corehiM // 11 // siddhinayari diu vAsa hiva, kari pasAu jiNarAu / paJcama gai kAmiNi ramaNa, vara paJcANaNa tAya / / 12 / / (kalaza) sivAdevinaMdaNa pAvakhaMDaNa taraNa tAraNa paccalo / haya-kamma-riu-bala sabala kevala, nANaloyaNa nimmalo / siri nANapaMcami divasi thuNii, neminAha jiNesaro / ghau siddhisaMpai deva jaMpai, kIrttirAya maNoharo // 13 // // iti zrI neminAthastavanam // Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jUna - 2012 catAri-aTTha-dasa SaDarthAH cattAri jiNavIsaM ThANesu siddhasaMgamaNupattA / aTTha do samiliyA vIse vaMdAmi sammee // 1 // risahANaNAha sAsaya cattAri sAsau vaMde / aTTha dasa doi vIsaM gae(ya) daMtaTThiesu vaMdAmi // 2 // cau guru aTTha aDayAlA dasa do bArasa tahA siTThI / evaM caumuha jiNa ceie su vaMdAmi jiNa nayaraM // 3 // aTTha dasa doi vIse, ThANe ArAhiUNa me siddhA / nAmAi jiNa cauro tesi vaMdAmi bhattIe // 4 // cattAri sAsayau paDimA vaMdAmi tivva / aTTha dasa doi vIsaM vaTTa veyaDDhesu ceisu // 5 // aTTha dasa doi vIse te cauguNiyA save asI saMkhA / evaM jiNa bhavaNAiM vaMdehaM paMca merUsu // 6 // susahara kaya nava atthA, taduvari sirikittirayaNasUrIhiM / raiA imettha atthA, kharataragaNajaladhirayaNeNa // 7 // itiSaDarthaM zrIkIrtiratnasUri viracitA zAntinAtha stuti (anyArtha stutiH) varasolA bhalA gUMdabar3A khajUra sAkara / zAnti dadyAt sadAcArA nIlapAdahikhArikA // 1 // aMdarasA guNAdhAra, lApasIbhAM namIzvara / aghevara jalebI jA rAgA sphureti kIrtIya // 2 // sukAcarI sukArelA, vaDI pApar3a kAkaDI / kau sAMgarI isI vAMNI jainI bhUyA sadA phalam // 3 // Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna-59 kapUra lavaMga rasa, sadA pAna pharo hare / taMbola khayarasAraM va sopArI suthitaM kriyAt // 4 // iti zrI anyArthAstutiH / kIrtiratnAcAryAyai / ' - prAkRta bhAratI 13-A mena guru nAnaka patha, mAlavIyanagara, jayapura 1. uparokta 3 kRtiomAM azuddhatA ghaNI lAge che. sampAdakajIe jevU mokalyuM tevaM pragaTa karavAmAM AvyuM che. A racanAonI hastaprata maLe to avazya sudhArI zakAya. A 3 uparAnta ajitanAtha-japamAlA nAme eka saMskRta racanA paNa ApelI. parantu te nitAnta azuddha hovAthI hastaprata vagara sudhAravAnuM azakya jaNAtAM te nahi chApavAnuM vadhu yogya mAnyuM che. - zI. Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jUna - 2012 pATaNanA caityasambandhI be apragaTa kRtio - munisuyazacandra - sujasacandravijayau pATaNa ane jinamandiro : aNahilla nAmanA bharavADe batADelA lAkhArAma nAmanA sthAnamAM jaina zreSThI cAMpAnI sahAyathI zIlaguNasUrijIe vi.saM. 802mAM eka nagaranI sthApanA karI. jenuM nAma 'aNahillapurapattana' ema rAkhavAmAM Avyu. krame karI e nagara gujarAtanuM pATanagara banyu. A ja saMvatmAM vanarAja cAvaDAe tyAM sau prathama pArzvanAtha bhagavAnanuM jinAlaya banAvyuM. tyAra pachI to mULarAjavasati, vimalavasati, muJjAlavasati, zAntUvasati ityAdi aneka jinAlayo bandhAyAM. saM. 1353 thI 1356nA samayamAM muslima bAdazAha allAuddInanA senApati malika kApharanA hAthe pATaNano nAza thayo tyAre AmAMnAM ghaNAM jinamandiro paNa nAza pAmyAM. DhaNDheravADo : 'thirApadrIyadezamAM koI grAme caityamAM jinabimbanI pratiSThA mAMDI. tyAM dina-dina prati amAri DhaMDhero pheravAvyo. tadA loko te kuTumbanuM nAma DhaNDhera ehavU pADyu. te DhaNDhera kuTumbanA khonA jhAMjhaNa pramukhe aNahillapurapATaNamAM vAsa pUryo. pATaka vasAvyu. ne te DhaNDheravADaka kahevAyo.' A mujabanI noMdha muni samudraghoSanA sandarbhamAM pUrNimAgacchapaTTAvalImAM maLe che. (jai.gu.kavio bhA. 9. pR. 180) pUnamiyAgaccha ane tenA be AcAryo : candragacchanA candraprabhasUrie vidhipakSanuM maNDana karI caudasane badale pUnamanA pAkhI karavAnI ane pratiSThA vigere sAvadha kAryo gRhasthane yogya hoI sAdhu temAM na jAya tevI prarUpaNA karI candragacchathI judo potAno svatantra pUnamiyAgaccha zaru ko. A ja gacchanI paramparAmAM vidyAprabhasUrinI pATe lalitaprabhasUrijI nAmanA prabhAvaka AcArya thayA. te lalitaprabhasUrijInI trIjI pATe bhAvaprabhasUri thayA. jeo samartha vidvAna hatA. pratimAzataka-laghuTIkA, jyotirvidAbharaNa-sukhabodhikA TIkA, haribala macchIno rAsa, ambaDarAsa ityAdi Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 anusandhAna-59 aneka granthonI temaNe racanA karI. vIrA zreSThI ane teno parivAra : zrImALI vaMzanA vIrA zreSThI pUnamiyA gacchanA mukhya zrAvaka hatA. mULa bhinnamAlanA vatanI teo jyAre pATaNa AvyA tyAre vIravADAmAM temaNe je vIraparamAtmAno prAsAda pUrve banAvarAvyo hato te vIraparamAtmAnI pratimA pATaNa (DhaNDeravADA)mAM sthApita karI. vIrAnAM anya sukRtonI vizeSa noMdha anusandhAna5mAM ajJAta kavi kartRka sAhavIrA sukRtavarNananI prazasti-caupaI lekhamAM jovI. vIrAzrAvakanI cothI peDhIe tejasI zrAvaka thayo. teNe paNa zAmaLA pArzvanAthanI pratiSThA, pittaLanA sahasrakUTa, AcAryapada pradAna mahotsavAdi ghaNAM sukRto karyAM. vIrAnI vaMzAvalI : dozI adA (bhAryA bhoLAI) vIrA (pra.bhA. raMgAi, dvi.bhA. rUpA) Tokara (panotI) zivajI(bhA.caMgA) vIrabAI ravajI cAMpA(putrI) jeThI(putrI) phUlA(putrI) (putrI) (bhA.gaMgAi) manajI thAnasiMha samarasiMha vijayasiMha iMdrANI (putrI) maraghA (putrI) ratanI (putrI) surajI meghajI somajI abajI pakalI (bhA.sahajabAI) (putrI) jayatasI (bhA. rAmabAI) tejasI (pra.bhA. devabAI, dvi. bhA. rAdhAkRSNA) gulAba pUMjI malUka lahirakI (putrI) (putrI) Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jUna 2012 kesara ane tenI putrI jor3atI tathA zivacaMda ane sAraMga : prathama kRtimAM ullekhita A strIo koNa che tenI noMdha kAvyamAM ke vIrAnI vaMzAvalImAM kazI ja maLatI nathI. zivacaMda ane sAraMgano paNa bIjI kRti sivAya kyAMya ullekha mazhato nathI. 13 prathama kRtisAra : A kRtinAM zaruAtanAM padyomAM kavie zAmaLa pArzvanAthanI stuti karI che. pATaNanA DhaNDheravADAmAM dozI vIrAe banAvelA UMcA caityamAM pUrve kumArapALa mahArAjAnA derAsaramAM je zAmaLapArzvanAthaprabhunuM bimba hatuM te bimbanI pratiSThA pUrNimApakSIya lalitaprabhasUri pAse karAvI hatI te vAta kavi pAMcamA ane chaThThA zlokamAM kare che. viSamakALamAM mlecchothI bhaya pAmI samayajJa puruSoe te zAmaLapArzvanAthaprabhunuM bimba utthApyuM hatuM tethI te bimbanI punaH pratiSThA vIrAnA ja vaMzaja dozI tejasIe bhAvaprabhasUrijInI temaja sakala saGghanI sAthe saM. 1778 mAM zrAvaNamAsanI cothanA somavAre karyAnI noMdha antya traNa padyomAMthI maLe che. dvitIya kRtisAra : gurubhagavaMtanA upadezathI kumArapALa mahArAjAnA derAsaranI caumukha pratimAmAMthI eka zAmala pArzvanAthaprabhunI pratiSThA dozI vIrAe jinAlaya banAvI karI tevI noMdha kavi prathama kAvyamAM kare che. ahIM caumukhajIno zabdArtha cAra pratimA, to bAkInI traNa pratimA aMge zodha karavI ghaTe. bIjA kavitamAM DhaNDheravADAnA vIra prabhunA jinAlayanI noMdha karI che. AThabIDottarai no sandarbha barAbara samajAto nathI. DhaNDheravADAnA kalikuNDasvAmInA prAsAdanA uddhAranI sAmAnya noMdha trIjA kavittamAM che. cothA kavittamAM vIrAnA sAta caityanI temaja saM. 1774 mAM tejasIe karAvela pittalamaya sahasrakUTanI (1024 bhagavAna) mahattvapUrNa noMdha che. 'kuMbhArIi' zabda kumbhAriyA pADA mATe vaparAyo che. chellA kavittamAM kavie kumbhAriyA pADAnA AdinAthaprabhunA navA caityanI pratiSThAno saMvat (1656) temaja pratiSThApakanA kuTumbano sAmAnya paricaya Apyo che. Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 anusandhAna-59 amIcaMda (bhA. jasImati?) RSabhadAsa amIcaMdanI vaMzAvaLI | amIcaMdanI A vaMzAvalI | anusandhAna-5mAM zAhavIrA| sukRta prazasti caupAIne ante maLe che. zAMtidAsa sAmalAsakala amara lakho sundara | prastuta banne kRtinI pratonI jherokSa pATaNa hemacandrAcArya jaina jJAnabhaNDAranA hastalikhita saGgrahamAMthI maLI che. te ApavA badala bhaNDAranA vyavasthApakazrIno khUbakhUba AbhAra. e~ namaH (1) // zrI bRhacchyAmalapArzvanAthastutyaSTakam // aha~ namaH // zrIH // zrImatkAntikalApamaGgalalasallabdhyaikalIlA''layaH sevyaH pArzvajinezvaro vijayate sacchyAmalAkhyo mahAn / haimairhAri-vibhUSaNaizca kusumaiH sampUjitaH sundaraivRkSaughairahamaJjanAga(gi)rirayaM manye vicitrodbhavaiH // 1 // prodyaddIpakamAlikApratimidaM pArzvaprabhorAnanaM tejaHpuJjavirAjamAnamanaghaM dRSTveti zaGkAM dadhe / caJcaccaJcalitaM nabhodapaTalaM navyaprabhAbhUSitaM kiM vA kAJcanabhUdharairabhinavaiH kAlodadhI(dhA)vudgatam // 2 // sajjAtyAdisumotkarairdhavalabhairgAtraM prabhoracitaM, zuddhaM sUryasutAjalaprabhasamaM saMlakSyate sajjanaiH / etat kiM gaganaM divA'pi yadaho ! tArAzritaM bhAsvaraM, kiM vA nUtanapuNDarIkakalito gambhIranIrAzayaH // 3 // Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jUna - 2012 vaktreNAzu jito vidhurvidhuritaH kheTo'bhavatkhedataH, kAryaM sandadhadantareva sakale loke kalaGkI tataH / netrAbhyAM kamalotkaro'pi ca jito yAto jale bhItitaH, kiM te naumi navInapuNyavapuSaH sarvaM hi satprabhAvam (?) // 4 // zrImatpattanapattane pravarake DhaNDherake pATake, gacche svacchaguNAnvite sadayane zrIpU(pau)NimIyAbhidhe / pUjyazrIlalitAdimaprabhaguroH pAdAmbujopAsakaH prAptaH zreSThipadaM prabhAkarasamo vIrAhvayo vIryavAn // 5 // caitye dauSyakamukhyakena vidhinA tenoccakaiH kArite, bimbaM pArzvajinezvarasya sukhadaM zrIzyAmalAkhyaM mahat / sArdhaM zrAddhajanairmahotsavabhRtaM saMsthApitaM cA(sA)''daraM, yat pUrvaM hi kumArapAlanRpatezcaityasya bimbaM tvidam // 6 // zrIzrImAlavizAlavaMzakamale jAto marAlopamaH, zrIvIrAhvayasantatau dinamaNiryastejasIzreSThirAT / zrIbhAvaprabhasUriNA svaguruNA saGghaH samaM cAdhunA caitye tena mahAjanAdhipatinA saMsthApitaH zrIprabhuH // 7 // viSamakaliyuge'smin mlecchato bhItimApya, paramasamayavidbhiH pUrvamuttAritaM yat / punarapi jinabimbaM sthApitaM caityagarbha, vasuturagaturaGgorvIpramANe'tra varSe // 8 // (1778) nihitanabhasi mAse candravAre caturthyAM, vimalataravilagne zrAvikA kesarAkhyA / vihitajinapabhakti|itI tatsutA zrIriva kathayati bhadraM sUribhAvaprabhAkhyaH // 1 // // iti zrImad bRhacchyAmalapArzvanAthastutyaSTakamiti // Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna-59 (2) // pattanastha jinAlaya kavitta (?) // kumArapAlabhUpAla dayAla jaineM jinadharmako marma jagAyo, tinakai deharai cumukhai cyAra moTe jinarAya suguru sunAyo, tinakai mAMhuko biMba eha eka dosI vIrai tasa caitya niMpAyo, bhAvaprabha kahai sevo ho bhaviyana sAmalo pAsa e punai pAyo. 1 DhaMDhera kaTaMba sAha vIro jaineM vIravADA nAma gAma basAyA, uttaMga maMDapa caitya nipAya tihAM jina vIrakA biMba sohAyA, ATha-bIDottarai pattana DhaMDheravADai soU biMba Ani biThAyA, bhAvaprabha kahai pUrana bhAvathai, zrImahAvIra tanA guna gAyA. kalikuMDa pAsa jiNaMdakI mUrati, dekhatai merI AMkhi Tharai hai, kAla anAdi mithyAtarthaM pAvata, pApakI pIra so dUra Tarai hai, zivacaMda sAraMga sAra sevAthai, svAmiko caitya uddhAraka hai, bhAvaprabha kahai pAsa mahimA jagi, roga-soga viSavega hare hai. 3 punamagaccha prabhAvaka zrAvaka seTha vIrai sAta caitya karAye, tinake vaMzame dosI tejasI pittalameM sahassakoTI bharAye, eka hajAra upari covIza jinesara biMba saMkhyA savi thAye, bhAvaprabhasUrIza pratiSThita [sattaracumottari jeSTha suhAye] * yAtra karata savi pApa palAye. 4 sonI amIcaMda caMda jasImati Adi jinaMdako caitya kIno, kuMbhArIi dukhavArIi thAnaka, saMvata sola chappannai navIno, vaizAkhI sudi dasamI yogai, vacana sunI lalitaprabhasUrino, bhAvaprabha kahai dhana mAnava janaiM sumArage dhana kharacIno. 5 mAta * A paMkti kavi pAThAMtaramAM racI hoya tema lAge che. Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jUna - 2012 17 indanandi gurusvAdhyAya tathA bhAsa -- munisuyazacandra - sujasacandravijayau aha~ namaH aiM namaH prathamakRtisArAMza 'sajjhAya' e prAkRta zabdano gujarAtI paryAya eTale ja svAdhyAya. prastuta kRti 'gurusvAdhyAya' e nAmanI aitihAsika kRti che. kRtinAM zaruAtanAM padyomAM kavi vIraprabhunA prathama paTTadhara sudharmAsvAmIthI potAnA praguru zrI indranandisUrisudhInA AcAryonI stuti kare che. tyAra pachI 13 mI gAthAthI kavie indranandisUrijInA jIvanacaritraviSayaka janma, dIkSA, padapradAna, pratiSThAdi prasaGgonuM rocaka zailImA varNana karyu che. antya padyomA gurunI upamA- ane potAnI paramparAnuM varNana karI kAvya pUrNa karyu che. indranandisUrinuM caritra : (prathama kRtine AdhAre) marudhara (mAravADa) dezanA purapATaNamAM campakazAha nAme vyavahArInI sItAdevI nAme patnInI kukhe saM. 1418 nA mAgasara suda 7nA divase temano janma thayo. janma mahotsava karI temanuM devarAja e pramANe nAma karAyuM. dharmanI bhAvanA vALA temane saM. 1508 mAM udayanandisUrie 'indranandi' e nAma ApI dIkSita karI abhyAsane mATe ratnazekharasUrinI samayazAkhAmAM thayelA moTA tArkika ratnamaNDanasUrinA ziSya somajayasUri pAse abhyAsArthe mokalyA. vidyAbhyAsanI temaja cAritranI pariNativALA muni indranandine saM. 1530mAM siddhapuramAM zrIsomajayasUrie potAnA hAthe gaNipada Apyu. saM. 1541mAM amadAvAdanA sANaMda tathA sonI aMbapatA haricaMde pUjyazrInI nizrAmAM tIrthanagarI iDarano saMgha kADhyo. tyAM pUjyazrIe yugAdidevane juhArI gacchanAyaka lakSmIsAgarasUrine vandanA karI. ahIMthI saMghapati haricaMde saMgha kADhyo. gacchanAyaka lakSmIsAgarasUri paNa parivAra sahita padhAryA. vividha prakAranA nATyAdi khelothI ane dAnAdithI zobhatA te avasare pUjya indranandi gaNine gaNadhara (AcArya)pada apAyu. Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 anusandhAna-59 anukrame guru vihAra karatA amadAvAda padhAryA. ahIM dosI paMcAyaNe 13 zera pramANa rU' kanakathI yukta evI pratimAnI temaja kaLazanI zreNIonI pratiSThA sUrijIne hAthe karAvI. tyAMthI vIranagaramA mantrI devadAse gurunI padharAmaNI karI, temaja 63 zrAvako sAthe zIlavrata uccapuM. vihAra karI guru vaTapadra (vaDodarA) padhAryA tyAre ahIMnA gaMga mantrIe gurunA gaNadhara padano mahotsava ko. zAha pUnAgare maGi-sAvaTU vigerenI lANI karI. aNahillavADamAM vastupAle pratiSThA mahotsava ko [dekhadekhADavU eTale prasaMga batAvavo ?] temaja sAvaTU ApavA pUrvaka saMghapUjA karI. gurunA ja samayamA saMghapati karmaNa ane harSAgara dosIe pustako lakhAvI bhaNDAra karAvyo hato. pATaNamAM jyAre gurue zrIsaubhAgyanandine ane pramodasundarane gaNadhara pada ApyuM tyAre saMghapati zrIrAje ghaNuM dhana vAparyu ane 84 gacchane vividha paherAmaNIthI santoSyA. A prasaMge saMghapati somadatte 27 poSadhazALA, rUpA sahitanA kalpasUtranuM lekhana, moTA candaravA, ThavaNI pramukha ghaNI dharmasAmagrI karAvI. (kRtimAM vaparAyela naMga zabda ratna mATe hoya to 78 ratne pauSadhazALA ane bIjA ghaNA ratne dharmanA upakaraNo karAvyA ema samajavU paDe). vaLI A prasaMge paNDitapada, upAdhyAyapada, pravarttinIpada, gaNipadanI sAthe ghaNAM puruSa-strInI dIkSAo paNa thaI. Ama aneka zAsana-prabhAvanAnAM kAryo karI saM. 1567mAM mAgasara suda 13nA guruvAre pATaNamAM temano svargavAsa thayo. kAvya, mUlya vividha dRSTie ___karmAzAkRta zAntinAthaprAsAda-saptamoddhAraprazasti, vimalaprabandha, sumatisAdhu vivAhalo jevI ghaNI aitihAsika kRtionI racanA kavi lAvaNyasamaye karI che. prastuta kRti nAnI hovA chatAM aitihAsika dRSTie mahattvanI che. indranandisUrijInA caritra uparAMta dosI paMcAyaNe karAvela bimbanI pratiSThA, pATaNamAM vastupAle karAvela pratiSThA, zrAvaka somadatte karAvela 27 pauSadhazALA ityAdi noMdho itihAsanI kaDIrUpa che. to sAmAjika dRSTie janmotsava karI nAmakaraNa karavAnI, anya sAdhu pAse bhaNavA mokalavAnI, viziSTa prasaGgoe saGghabhaktirUpa lhANInI, saMyamInA kALadharma prasaGge temanA dehano agnisaMskAra karavAnI vigere rivAjonI noMdha mahattvanI che. bhASAkIya dRSTie e kALe vaparAtA maDi, sAvaTU, jaGgaparA, saiM jevA zabdo paNa teTalAja mahattvanA che. Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jUna 2012 dvitIyakRtisArAMza : kavie indrasUrijIne uddezIne anya eka kRti racI che. te gurubhAsa saDjaka racanA hoI jIvanacaritra para prakAza pADanArI kRti hovI joie. paraMtu kRtimAM indranandisUrijInA pitAnA nAma sivAya anya kazI vizeSa noMdha nathI. kRti sAmAnya che. kavie gurunA guNonuM varNana sahiarane mukhe rajU kartuM che. kRtikAra ane tenI apragaTa anya racanAo kRtikAra lAvaNyasamaya eka suprasiddha kavi che. raGgaratnAkarachanda, vimalaprabandha jevAM kAvyo temanA kavitvano paricaya ApatAM ajoDa kAvyo che. kavino vizeSa paricaya ahIM na ApatA vAcakone 'raGgaratnAkarachanda'nI zivalAla jesalapurAnI ke bhogIlAla sANDesarAnI prastAvanA jovA vinaMtI. kavinI haju prAyaH 41 jeTalI kRtio apragaTa che. ahIM tenI sAmAnya noMdha ApI che. vistRta noMdha mATe darzanAbena koThArInuM sAhityasUci pustaka jovA vAcakone vinaMtI. kRtinAma adhyAtmasvAdhyAya 2 antaraGga gIta 1 3 AThamada svAdhyAya 4 AtmajIvasvAdhyAya ogaNatrIsIbhAvanA 5 6 kAyApratibodhasvAdhyAya ka kRtinAma 15 te guravA svAdhyAya 16 dAnanI sajjhAya 17 dRDhaprahArI gIta 6 | 18 dRDhaprahArI sajjhAya 19 navagrahagarbhita gIta 7 20 nemarAjula stavana 12 21 nemajinastavana 23 22 paJcaindriyagIta 23 paJcatIrthastavana 24 navapallavapArzvanAtha 19 7 kAMkasA gIta 8 goDI pArzvanAtha gIta 9 gorI sAMvalI gIta vivAda 10 gautamasvAmInuM stavana 9 11 gautamasvAmInI stuti 12 caudasvapna stavana 13 chotI catuSpadI 10 46/25 25 puNyapApaphala bhAsa 68 26 balabhadrasvAdhyAya 14 jIvarAzi khAmaNA vidhi 147 27 manamAMkaDa svAdhyAya prabhAti stavana kaDI 8 12 12 24/12 4 19 35 / 38 10 29 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 anusandhAna-59 stavana 28 mahAvIra stuti 5 36 sAra sikhAmaNa 29 rAjImatI gIta 37 sAMtarAimaNDaNa supArzvanAtha 30 rAjImatI vinatI stavana 9 31 zikhAmaNa svAdhyAya 38 subhASita 32 zrAvakavidhi sajjhAya 31 | 39 sUryadIpavAda chanda 33 sarasvatI chanda | 40 sthUlibhadra gIta 34 sAtavAranI sajjhAya 8 41 hariyAlI 35 sAtavAra bhAsa 42 hitazikSA sajjhAya zabdakoza (prathama kRtino) 1. rammo = suMdara 13. jaMgamoyakSara = ? 2. jugahapahANo = yugapradhAna 14. talIA = toraNano eka prakAra 3. nAha = nAtha, pati 15. trATo = toraNa, vAMsanI paTTIono paDado 4. jaMgaparA = moTA utsava sAthe 16. gaNa = guNa 5. paratia = pratyakSa 17. mADi, maDi = pUjAnAM vastro(?) 6. appia = Apyo 18. sAvaTU = rezamI jarIyAna vastra 7. paDhevA = bhaNavA 19. divArI = devaDAvaq, apAvaQ 8. payAsai = prakAzita karavU 20. dekha dikhADai = prasaMga dekhADavo(?) 9. paripari = 21. poDhAM - moTA 10. vigaTa = vyakta (vizeSa prasiddha) 22. kavalI - vAMsanI paTTI ane kApaDanuM 11. matullI = asamAna baneluM pothI- eka prakAraceM baMdhana 12. saI = potAnA 23. umAho - utsAha (dvitIya kRtino) 1. heli = sakhi 8. saijala = pANI 2. geli = gammata 9. govilAsa = 3. havi = have 10. kurumANI = karamAyela 4. helI = varSA (?) 11. kuThiNa = kaThiNa 5. reDae = 12. visahAM = 6. kaMkAlakAla 13. drUa = dhruvano tAro 7. gahiru = gaMbhIra 14. nitAM = nityatA (?) Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jUna - 2012 gurusvAdhyAya // e I0 // zrIindranandisUrigurubhyo namaH // diu sarasati vANI, amia samANI, kaviaNa dhuri thira thAisiuM e, zrIindranandisUrI, AnandapUrI, paTTaparamparA gAyasiuM e // 1 // vIrapaTTi sAmI sohammo, jambU prabhavasAmiguru rammo, sijjambhava jasabhadda susAhU, sirisambhUtivijaya bhadrabAhU // 2 // thUlibhadra mahAgiri suhatthI, indradinnagurU sivasAratthI, dinnasUri sIhagiri jANauM, vayarasena vajrasena vakhANauM // 3 // candrasUri sAmantabhadra suNIi, devasUri pradyotana bhaNIi, mAnadeva mAnatuGga muNinda, vIrAcArya sUriguru canda // 4 // tAsu paTTi jayadeva yatIsa, devAnanda namau sUrIsa, zrIvikrama narasiMha namIjai, zrIsamudra mAnadeva thuNIjai // 5 // ghAtaH- vibuhasUrI kiyadukhadUrI, jayAnanda ravipaha gurU e, jasadeva vimalacanda, zrIudyotana sarvadevasUrIsarU e // 6 // ajitadevasUri AnandapUrI, vijayadeva somappahasUrI, sirimunicandasUriguru vandau, ajitasiMhasUri cira nandau // 7 // vijayasena maNirayaNa sujANa, sirijagacandasUrigurubhANa, bAra varasa ambilatapakArI, vastupAla hUu tiNivArI // 8 // bArapaJcyAsI (1285)varasa pasiddhau, tapA biruda mantIsari diddhau, jAvajIva ambilatapa kiddhau, jiNi jagi majjhi sujasa ghaNa laddhau // 9 // siridevindasUri mana mohai, dhammaghoSa somappaha sohai, somatilaka saccau gururAya, jayAnandasUri sevau pAya // 10 // siridevasundara sUrisomasundara, sirimunisundara sUrivarA, gurusirijayacanda, dhuri rayaNazekhara, sUrilacchIsAyara lacchikarA // 11 // tAsu paTTi guru pUnimacando, cauviha saGgha karai ANando, siriindranandisUri jugahapahANo', mahimA mahIali meru samANo // 12 // mahimaNDali marudesa mahanto, tihi pura paTTaNa vasai vasanto, vyavahArI dhurI campaka sAho, sItAdevi taNau te nAho // 13 // Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 anusandhAna-59 tAsu uari liddhau avatAro, janamiu kuMara kulasiNagAro, saMvata caudaaTThANauM (1498) varase, mAgasira sudi sattama divase // 14 // kIdhA ucchava ati abhirAma, diddhau devarAja vara nAma, krami krami kuMara vaddhai vIra, hiaDai dhamma taNI mati dhIra // 15 // panaraaTThottari(1508), udayanandisUri, dii saMyama bahu jaGgaparA', guri nAma manohara, paratia sundara, indranandi munirAjavarA // 16 // appiapa sIsa sujasa jagi levA, zrIsomajayasUripAsi paDhevA, dina dina vidyA-viNaya payAsai, grantha acchaaccha ahanisi abhyAsai // 17 // prIchyA Agama veda purANa, prIchyA zAstra sakala bandhANa, jANai aGga igyAra vakhANI, jANai je paripari jinavANI // 18 // joisa joga marma jagi jANaiM, vidyA cauda vizeSi vakhANaiM, vigaTa0 pragaTa ne vAdIrAya, sIsa taNI pari sevai pAya // 19 // pAlai cAritra niratIcArA paJca samiti triNi gupati vicArA dasavidha cAritra hIaDai rAkhai, doSa bayAlIsa cinti na cAkhai // 20 // muni dina-dina vaddhai, saJjama laddhai, sIli sujasa bharai e, pUrava riSi sArA, jambUkumArA, tasu AcArA siri dharai e // 21 // vANi sudhArasa sarasa matullI11, mUrati pekhI mohaNavallI, avasari sIkha sumati jasa appai, guNavaMtA guru gaNipada thappar3a // 22 // saMvata pannaratrIsA (1530) varase, puJjarAja vitta vecai harise, zrIsomajayasUri saiM12 hatthikaraNaM, siddhapuri paNDitapada ThavaNaM // 23 // ahamadAvAdi vasai sANando, sonI ambapatA haricando, melI saGgha panaraikatAlai (1541), IDaragaDhi jina Adi nihAlai // 24 // vigatiiM deva yugAdi juhArI, anukrami tIrathanayara majhArI, bheTiA sahiguru guNamaNiAgara, gachanAyaka sirilakhimIsAgara // 25 // IDara ahiThAMNa, bhUpati bhAMNa, bahu bahumAMNa diddhavara, haricaGga suraGga, melia saGgha, maNDai jaGgamoyakSara13 // 26 // saGgha sakala navi lahIi pAro, moTA mAgaNa sahasa biccyAro, gaNadhara gaNanAyaka guNavanto, milyA sAdhu suNIA sai satvo // 27 // Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jUna - 2012 bandhyA talIA~toraNa trATo15, gaNa16 gAiM gaNa gandhrava bhATo, bharahabheda nATaka navaraGgA, nAcai navalA pAtra sucaGgA // 28 // vInavI(vi)A guri ThavI AvAso, sayala saGgha mani ati ullAso, suNia TaDka lahu sahasa paJcAso, vecia vitta pUgI pahu Aso // 29 // mADi17 sAvaTU18 veDha sauvarNa, dIjai nAnAvidha AbharNa, santoSyA mAgaNajana manna, gaNadharapadi thApyA guru dhanna // 30 // melia munivarse, ati gahagar3he, lacchIsAyarasUrivaraM, appia niapaDheM, puhavi payarTI, indranandisUrIndraguruM // 31 // mahimaNDali guru karai vihAro, ahanisi ucchava jaya-jayakAro, sampattA guru ahamadAvAde, gAiM gorI navalai nAde // 32 // darzana vividha vastra viharAvI, maDi sAvaTU saGgha pahirAvI, dosI paJcAyaNi sugariThA, kArAvia bahu bimbapaiTThA // 33 / / paDimA rUpa kaNaya saJjuttA, tera sera paramANa pavittA, vara pratiTTha ghaNa bhAvi karAvI, kalasarAji bhaNDAra bharAvI // 34 // vIranagari mantrIdevadAse, guru padharAvyA puNyaprakAze, samakitanAMdi navala maNDANa, modaka kalasI ATha pramANa // 35 // maDi-mudrA sArI, datta divArI19, devadAsa bhavabhaya harai e, jana trisaTThi satthiI, eha guruhatthiI, zIlavata Adarai e // 36 / / siri vaTapadri mantrivara gaGge, gaNadharapada kArAvai raGge, maDi sAvaTU dIi mana harase, sAha pUnAgara sAThA varase // 37 // vastupAla iNi aNahilavADai, bimbapratiSThA dekha dikhADai,20 saGghapUja sAvaTU pradAna, dIjai sakala saGgha bahumAna // 38 // saGghapati karmaNa dharmAdhAro, haraSAgara dosI dAtAro, poDhAM22 pustaka lakSa likhAvai, guruvArai bhaNDAra bharAvai // 39 // vyava zrIrAji vitta ghaNa dIdhA, paTTaNi guri gaNadharapada kIdhA, zrIsaubhAgyanandiguru vando, siripramodasundarasUrindo // 40 // guri sujasapayAsI, amana ullAsI, gaccha caurAsI vivahapare, pahirAvyA raGgiiM, nava-nava jAgaI, savi santoSyA suparikare // 41 // Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 anusandhAna-59 somadatta saGghAhiva suNIi, tehanA karaNI adabhuta bhaNIi, aTThottara aTThottara naGge, vIsasatta posAla sucaGge // 42 // rUpa sahita bahu kalapa likhAvI, candrUA causAla karAvI, ThavaNI kavalI22 vaDA viveka, pATa pamuha ima naGga aneka // 43 // paNDitapada uvajjhAya vakhANauM, pavattaNi-gaNipada pAra na jANauM, celA-celI dIkSA leNA, kIdhAM kAja guri lAkhINA // 44 // udayanandi-sUrasundarasUri, rayaNamaNDaNa-somajaya guNapUri, tAsa sIsa guNamaNisaJjato, paTTaNi amarabhavani sampatto // 45 // panaraiguNahuttari(1569), mAgasira zudi dhuri, terasi dina niravANa guro, bahu candani dAho,sugaya umAho23, devaloki tiya suNiya suro // 46 // khIrasamudra samu ko sAgara, rayaNAyara sama rayaNa na Agara, mandara meru samu navi hoI, ei guru samu suguru nahIM koI // 47 // jaladhara sama ko nahIM uvayArI, surataru sama taru nahIM saMsArI, cintAmaNi sama rayaNa na lahIi, eha guru samu suguru kuNa kahIi // 48 // ju ghariM sampati vara gokhIra, tu kima pIjai khAruM nIra, ju eha gurunuM japIi nAma, sevA avara suguri kuNa kAma // 49 // samayarayaNa jaya paNDitarAo, tAsa sIsa mani ANI bhAo, muni lAvaNyasamaya ima bolai, koi na sadaguru eha guru tolai // 50 // sirilacchIsAyara, paTTadivAyara, zrIindranandisUrIsarU e, mana raGgiiM gAyA, sahi gururAyA, caturvidhazrIsaGgha jayakaru e // 51 // // iti gurUNAM svAdhyAyaH // Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jUna - 2012 // zrI indranandisUribhAsa // // e 60 // zrIsomajayasUrigurUbhyo namaH // sarasati sarasati sAmaNi sevIi e, varasati varasati vacanavilAsa ki, kavijanajananI jANIi e, paNamIya paNamIya pUrai Asa ki, sarasati sAmaNi sevIi e 1 sevii sarasati lahIa anumati, dharia bhagati bhaleraDI, ANaMda ANI ahma vANI, suNi-nasuNi sAhelaDI, gaNadhara gaNAgara mahimasAgara, harikhi vaMdaNi jAIe, zrIiMdranaMdisUriMda sahaguru, heli' geli' gAIi 2 dhana dhana dhana dhana ahma dina Ajanu e, sarasiiM e sarasiiM e vaMchitakAja ki, sahIara savi mani cItavae, bheTisuM bheTisuM sahagararAja ki, dhana dhana ahma dina Ajanu e 3 dhana dhanna vara saMgAra sahiara, karaI raMga rasAlI e, nava raMgi cIraM zarIra sohaI, ghATa-ghugghuriAlI e, / kari suraaMteurI pAyaneurI, mayaNabherI avatarI, kari dharia thAla vizAla akSata, pUri padamani saMcarI 4 gaNadhara gaNadhara narakhI nayaNale e, harikhIa harikhIa hRdayamajhAri ki, suMdari savi sirakhI milI e, bolai e bolai e maMgala cyAra ki gaNadhara narakhI nayaNale e 5 nayaNale nirakhIa hIiM harakhIa, haviH ahinisi Avai, kuMkuma cAvala cauka pUrai, suguru raMgi vidhAvae, vara kalpavelI tisI helI', avara koI na tolae, nia mana ANaMdai navala chaMdiiM, dhavala-maMgala bolai 6 jalahara jalahara jima jagi Unayau e, virasai e virisai e acaladhAra ki, vacanavilAsa sohAmaNau e, caMdana caMdana zItala sAra ki jlhr| jima jagi Unayaue 7 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 anusandhAna-59 Unayau jalahara joi uttara-disi niraMtara reDae", kaMkAlakAla dakAla dohilAM, dukhanA mukhya pheDae, janamana-aritihara ani suhakara, gayaNi guhirU gajjae, tima saijala saMpUriu guru, govilAsa' virAjae. 8 kisimisi kisimisi sAkara bihinaDI e, bihinaDi bihinaDI iNi ahinANa ki, kurumANIdeg kuThiNa11 hUIe, pekhIa pekhIa sahigura vANi ki 9 kisimisi sAkara bihinaDI e bahinaDI kisimisi anai sAkara, suguravANi sarasa ji suNI, sura-asura-kannara-nAga-naravara, raMjii tribhuvanadhaNI, kisimisi niraMtara evaDae aMtara, pekhi dukhi karamANI e, nima huIa sAkara kaThiNa kAkara, madhura gaNadharavANie 10 surataru surataru samavaDi sohIi e, mohIi mohIi janamanavRMda ki, kiMda amIa taNau(i) jIbhaDI e, mukha jima pUnimacaMda ki 11 surataru samavaDi sohIi e sohIi suru(ra)ti syA sahi guru, kSamAsAgara jANIiM, bahu nayara-desi videsi Agari, jaya karaMta vakhANiiM, cAritrakamalA dharai vimalA, bahu pratApii dIpae, zrIiMdranaMdisUriMda kerI, ANa koI na lopae. 12 zrIsoma zrIsomajayasUrIsarU e, sAsae sAsae sIsa siromaNi tAsa ki, munilAvaNyasamaya bhaNai e, vaMdao vaMdao dharia ullAsa ki, zrIsomajayasUrIsarU e 13 sUrIsarU zrIsomajayasUri, sIsavisahAM 12dIpae, zrIiMdranaMdisUriMda helAM, vAdigajaghaTa jIpae, caMparAja kuli avataMsa tapagachi, jayu jayu guru tAM la[ga]i suragiri sudhAkara sUra sAgara, drUa13 nitAM [jAM] 14lagaiM // zrIiMdranaMdisUrirAja bhASA samApti / Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jUna - 2012 27 bhUSaNa nAma garbhita eka apragaTa gahUlI - munisuyazacandra - sujasacandravijayau madhyakAlIna bhASAnA sAhityaprakAromAMnA rAsa, vivAhalo, garabo ityAdi prakAro lokamukhe avirata vahetA rahyA che. to DhUMkI racanAomAM stavana, gahuMlI, chandAdi racanAo lokamukhe vadhu pracAra pAmI ema kahevAmAM atizayokti nahi gaNAya. gurubhagavaMtonI padharAmaNI vakhate jema maMgala pratIkarUpe svastikAdi gahuMlInuM Alekhana karAya che, tema vyAkhyAnAdimAM maGgalagIto dvArA thatI guruguNavarNanA gahuMlIsaMjJaka racanA tarIke oLakhI zakAya. sadhavA strIo gurubhagavaMtane vAMdavA upAzraye jAya che tyAre temaNe zA zA zaNagAra sajyA che tenuM kavie prastuta kRtimAM sundara varNana karyu che. zaNagAramAMnAM keTalAka jhAla, DoDI jevAM AbharaNanAM nAmo hAlamAM prasiddha nathI. bIjA keTalAka zabdo aparicita hoi tenA artho ame noMdhI zakyA nathI. vidvAno te aMge yogya mArgadarzana Apaze. kRtikAra merU koNa che te aMge vizeSa kazo ullekha maLyo nathI. prastuta kRtinI prata ApavA badala nemi-vijJAna-kastUrasUrijI jaina jJAnamandiranA vyavasthApakazrIno khUba khUba AbhAra. zabdakoSa nalavaTi = kapALamAM TIMgara = ? pIari = kaMpALamAM lagADavAmAM AvatI arcA. jhAla = kAnamAM paheravAnuM eka AbhUSaNa vesaNakAMTo = ? (vesara-natha ) hAMsaDI = gaLamAM paheravAnuM eka ghareNu DoDI = hAthe paheravAnuM mAdaLiyu (?) veDha = AMgaLIe paheravAnI eka prakAranI moTI vITI. cAdaracIra = ? alavai = haLavethI, lIlApUrvaka mAdala = eka vAdya, mRdaGga Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 anusandhAna- 59 bhUSaNa nAma garbhita eka apragaTa gahulI kuMkuma kesara gholI rolI kacolI bharI re, rUDI kacolI bharI, gorI gelai gUMhalI grahai ulaTa dharI re, rUDI ulaTa dharI, thAla suvizAla sonAM-rUpAnAM vArU reM, [rUDA] sonA-rUpAnAM vArU, mANika motI cokhA bharIiM saMpati sArU re, rUDI saMpati sArU 'nalavaTi TIlI TabakAM TIlAM TIMgara karI re, rUDAM TIMgara karI, suvizAla gAla lAla pIali bharI re, rUDI pIali bharI, sIsai sahasaphUla sIMtho phUlIsyuM sohai re, rUDI phUlIsyuM sohai, veNIbaMdha bAMdhyo dekhI manaDAM mohai re, rUDAM manaDA mohai AMkhaDI aNiAlI kAlI aMjana aMjai re, rUDAM aMjana aMjai, kAni mAniM jhAla abukai kAmIDA raMjai re, jeNai kAmIDA raMjai, nAke natha nakaphUlI "vesaNakAMTo re, rUDo vesaNakAMTo, paiharI caturA cittiM cAlai muMkatI AMTo re, rUDo muMkatI ATo. 3 hAra haII harakhai hejai 'hAMsaDI pahirai re, rUDI hAMsaDI pahirai, cIlamAlA 'DoDI vaDI mAdalIAM dharai re, rUDAM mAdalIAM dharai, bAMhai bAjubaMdha bAMdhyA bahirakhA khalakai re, rUDAM bahirakhA khalakai, sovanacUDI rUDI mAMhai mANika jhalakai re, rUDAM mANika jhalakai 4 ratana raMgIle jaDyo cUDalo camakai re, rUDo cUDalo camaka, vArU 'veDha vIMTI mAMhai ArIsA jhamakai re, rUDA ArIsA jhamakai, pAyapadanI (mI) jhera jhAMjhara ghUgharA ghamakai re, rUDA ghUgharA ghamakai, gajagati gelai gorI cAlatI Thamakai re, rUDI cAlatI Thamakai. 5 'cAdaracIra caraNAcolI cUnaDI pahirai re, rUDI cUnaDI pahirai, ghATaDIsyuM ghuMghaTa tANyo manaDA harai re, rUDA manaDA hara, cyAra-pAMca sarikhA-sarikhI TolaisyuM milI re, rUDI TolaisyuM milI, bhagavaMtabhavani AvI bhAsa dai bhalI re, rUDI bhAsa dai bhalI 6 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jUna - 2012 upAsarai alavaisyuM0 Avai ulaTa aMgai re, rUDA ulaTa aMgai, khImAjIno naMdana vaMdana karatI raMgai re, rUDA karatI raMgai, gorI gelai gurujI Agali gUMhalI karai re, rUDI gUMhalI karai, mANika-motI coka pUrI sukRta bharai re, rUDAM sukRta bharai. vArU veDha vITAM rUpAM zrIphala valI re, rUDAM zrIphala valI, laTakaisyuM lUchaNAM karatI lalIa lalI re, rUDAM lalIa lalI, dhavala-maMgala gAiM goraDI milI re, rUDI goraDI milI, tAla taMtI mAdala vAjai bherasyuM bhalI re, rUDI bherasyuM bharI. suhavi sobhAgiNi gAtI AsIsa dIjai re, rUDI AsIsa dIjai, mAharA re gurujI kerA dUkhaDA lIjai re, rUDA dUkhaDA lIjai, sujaya vijayavaMto gurujI mAharo re, rUDo gurujI mAharo, merU kahai gurujI namI AtamA tAro re, rUDo AtamA tAro. // iti zrIbhUSaNagarbhita gRhalI bhAsa // 8 C/o. azvina saMghavI, kAyastha mahollo, gopIpurA, sUrata-1 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 ajJAtakartRka praznottaravAkyaratnasaMgrahaH saM. sAdhvI cAruzIlAzrI parama pUjya AcArya vijayazIlacandrasUrijI pAsethI maLelI traNa patranI A praznottaravAkyaratnasaGgrahanI hastapratinI jherokSa zrI muni bhaktivijayajInA saGgrahanI (bhAvanagara, AtmAnanda sabhA) che. prAnte 'saM 1959' lekhana saMvatanI noMdha male che. dUMkA chatAM mArmika ane sarala A praznottara bodhadAyaka che. atha praznottaravAkyaratnasaMgrahaH // // prazna0 // jagatamAM grAhya zuM che // ? // uttara / guruvAkya // pra0 // tyAjya zuM // ? u0 // saMsAra kArya0 // pra0 // guru koNa // ? u0 // vijJAtatattva // tathA // jIvadayAtatpara hoya te // pra0 // uttama janane zIghra kartavya zuM che // ? u0 // saMsAravRddhinA kAryanuM chedana // pra0 // mokSatarubIja kayuM // ? u0 // sakriya samyagjJAna // anusandhAna- 59 pra0 // jIvane paraloka jatAM pAtheya zuM // ? u0 // kareluM dharmArAdhana // pra0 // pavitra jana koNa // ? u0 // zuddha manavAlo | pra0 // nidrAvAn koNa // ? u0 // [a]vivekIjana // Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jUna - 2012 31 pra0 // viSa kayuM // ? u0 // gurumAM avizvAsa te // pra0 // saMsAramA sAra zuM che // ? u0 // potAnuM vA paranuM sAraM karavu te // athavA udyoga karavo te // pra0 // madirApAna kayuM // ? u0 // mohanuM utpanna tharbu te // pra0 // sneha kone kahevo // ? u0 // sudharmamAM sneha te // pra0 // cora koNa // ? u0 // paMceMdriyanA je viSayo te / pra0 // saMsAravallI kaI // ? u0 // tRSNA // pra0 // vairI koNa // ? u0 // anudyoga // pra0 // jagatamAM bhaya kono che // ? u0 // raNano // pra0 // ghaNoja andha koNa // ? u0 // saMsArarAgI // pra0 // zUravIra koNa // ? u0 // kAminInA kaTAkSathI nahi pIDA pAme te // pra0 // zravaNIya zuM // ? u0 // sadupadeza // pra0 // mahattAnuM mUla kayuM // ? u0 // ayAcanA // pra0 // pAra na pamAya evaM zuM // ? u0 // strIcaritra // pra0 // catura koNa // ? u0 // strIcaritrathI akhaNDita rahe te // pra0 // dAridra kayuM // ? Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 anusandhAna-59 u0 // asantoSa // pra0 // laghu zuM // ? u0 // yAcanA karavI te // pra0 // jIvita zuM // ? u0 // parahita karatAM jIvaq te // pra0 // jADya te zuM // ? u0 // buddhimattA chatAM vidyAbhyAsarahitatva hoya te // pra0 // jAgrata koNa // ? u0 // vivekIjana // pra0 // nidrA kai // ? u0 // mUDhapaNuM // pra0 // yauvanadhana Ayu te kevAM che // ? u0 // kamala upara paDelA pANInA TIpA jevAM che / pra0 // caMdra tula sItala zuM // ? u0 // sujana janano samAgama // pra0 // naraka kayuM // ? u0 // paravazatA // pra0 // sukha zuM // ? u0 // Atmavirati // pra0 // satya zuM // ? u0 // sarva prANInuM hita karavU te // pra0 // jIvane vallabha zuM // ? u0 // prANa // pra0 // dAna kayuM // ? u0 // jIvone abhayadAna Apaq te // pra0 // mitra koNa // ? u0 // je pApathI nivRtAve te // pra0 // alaMkAra zuM // ? u0 // zIla // Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jUna 2012 pra0 // bhUSaNa kayuM // ? u0 // satya vAkya // pra0 // anartha phaladAyaka zuM // ? u0 // caMcala mana // pra0 // sukhavaha maitrI kaI // ? u0 // satsAdhuno samAgama hoya te // pra0 / / DAhyo koNa // ? u0 // sarva du:saMgatyAgI // pra0 || aMdha bahero ane mUka koNa // ? u0 // akRta kArya karanAra // hitavAkya na sAMbhalanAra ane samayAnukUla na bolanAra // pra0 // maraNa zuM // ? u0 // atimUrkhapaNuM // pra0 // amulya zuM // ? u0 / / je samayamAM kAma Ave te // pra0 // maraNAnta zalya kayuM // ? u0 // pracchanna rIte akRta kartuM hoya to // pra0 // yatna kyAM karavo // ? u0 || vidyAbhyAsa, sadauSadha ane dAna temAM // pra0 // aprIti kyAM rAkhavI // ? u0 // khalamAM, parastrImAM ane paradhanamAM // pra0 // ahoniza ciMtavana konuM karavuM // ? u0 // saMsAranI asAratAnuM // pra0 // maraNa paryaMta paNa kone vairAgya na Ave // ? u0 // mUrkhane, pArAdhine, garviSTane ane kRtaghnIne // pra0 // pUjya koNa // ? u0 // sadAcaraNI // pra0 // adhama koNa // ? u0 // grahIta vratatyAgI // 33 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna-59 pra0 // jagat koNe jityuM che // ? u0 // satya titikSAvAn puruSe // pra0 // sura vaMdanIya koNa che // ? u0 // paripUrNa dayAdharma pAlanAra // pra0 // buddhimAna konAthI bhaya pAme // ? u0 // saMsArAraNyathI // pra0 // prANIyo kone vaza kare che // ? u0 // satya ane priya vAkya kahenArane // tathA vinayavAna te (ne) // pra0 // sujanane kyAM UbhuM rahevU // ? u0 // lAbhAlAbhano vicAra choDI nyAyamArgamAM UbhaM (bhuM) rahevU // pra0 // vijalI samAna zuM che // ? u0 // durjanasaMgati ane yuvati jananI prIti // pra0 // kayA yugamAM sumanuSyanI paNa mati duHzIla AcaraNa karavAmAM tatpara thAya che // ? u0 // kaliyugamAM // pra0 // zocanIya zuM che // ? u0 // kArpaNya // pra0 // dhanI, zuM prazaMsanIya che // ? u0 // audArya // pra0 // parAbhava pAmelA ane nirdhana- zuM prazaMsanIya che // ? u0 // sahanazIlapaNuM // iti praznottara vAkyaratnasaGgrahaH samAptaH // // zubhaM bhavatu // kalyANamastu // zrIrastu // cha saM. 1959 cha Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jUna - 2012 35 keTalAMka dArzanika prakaraNo - saM. muni trailokyamaNDanavijaya nyAyavidyA mATe 'kSaNAdUrdhvamatArkikAH' o ukti pracalita che. nyAya vidyAne vIsarAI jatAM vAra nathI lAgatI ovo A uktino bhAva che. A vAtanI yathArthatAnI pratIti lagabhaga dareka abhyAsIne thatI ja hoya che. svAbhAvika che ke A paristhitimAM nyAyavidyAne TakAvI rAkhavA ane lekhita rUpa ApavU jarUrI bane. A kAraNathI nyAyavidyAnA prAyaH pratyeka abhyAsI potAnA ke bIjAnA abhyAsa mATe dArzanika-naiyAyika prakaraNo, mahattvapUrNa yuktio, granthonA aMzo va. lakhatA-lakhAvatA hatA. svayaM upAdhyAya zrIyazovijayajI bhagavante svahaste lakhelAM AvAM saGgrAhaka patro maLe che. abhyAsIo dvArA sagRhIta Aq nyAya-dArzanika sAhitya phaMphosatAM amAMthI keTalIka vAra mahattvapUrNa sAmagrI jaDI Ave che. prastuta prakaraNo AvA ja koIka abhyAsI dvArA saGgrahIta lAge che. saGgrahakAre 21 pAnAnI pratamA samAvelI sAmagrI A mujaba che - 1. SaDdarzananirNaya (-aJcalagacchIya merutuGgasUrijI) 2. sarvajJasiddhi (-ajitasiMhasUrijI) 3. sarvajJAbhAvanirAkaraNa 4. agnizItatvasthApanA 5. dharmasthApanasthala 6. sarvajJavyavasthApana 7. cArvAko'dhyakSamekaM... o zloka 8. vAgarthasaMsthApana 9. aSTadhA'nupalabdhi 10. vajrazUcIprakaraNa (-bauddhAcArya azvaghoSa) 11. sarvajJasiddhi (dvitIya) 12. pradIpanityatvavyavasthApana 13. vyomno nityAnityatvavyavasthApana 14. pramANasAdhanopAyanirAsa 15. aSTadhA'nupalabdhi (punarAvartita). AmAMthI ghaNIkharI kRtiono kartA ajJAta che. A prata pUjya gurubhagavanta A. zrIvijayazIlacandrasUrijI ma. nA nijI saGgrahanI che. prata kula 21 pAnAnI che, paNa patra naM. 17-18 amAM nathI. tethI 'sarvajJasiddhi (dvitIya)'nA Adi-anta ja A pratamAM maLe che. prata pramANamAM ThIka gaNI zakAya tevA akasarakhA akSaromAM lakhAyelI che. pratanA lekhake potAnuM nAma sUcavyuM nathI. phakta agnizItatvasthApanAne ante "agnizItatvasthApanAvAdaH paM. sAdhuratnagaNinA svavacanAya likhitaH" ovI noMdha maLe che. Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna-59 paNa tethI paNDita sAdhuratna ja A pratinA lekhaka che oma mAnI zakAya nahIM. kema ke - 1. jo teoo ja A prata lakhI hota to pratanA ante puSpikAmAM potAnuM nAma lakhata, madhyamAM nahIM. 2. jo badhAM prakaraNo temaNe ja lakhyAM hota to tamAma prakaraNo mATe 'likhitAH' kaheta, 'agni0..... likhitaH' nahIM. 3. prakaraNomAM lekhanakSati je hade jovA maLe che te jaNAve che ke A prata koI prAthamika abhyAsI ke asaMskRtajJa lahiyAnA hAthe lakhAI che. paNDita padavI prApta vidvAnna lekhanakarma ATaluM kSatigrasta na hoya. 4. 'aSTadhA'nupalabdhiH 'o prakaraNa pratamAM madhyabhAge ane antabhAge ama be vAra lakhAyuM che ke je lekhakanI viSayagata anabhijJatAnuM sUcaka che. mATe lekhake agni0 prakaraNa je pratamAMthI UtAyuM haze, te pratamAMthI A puSpikA paNa yathAvat UtArI haze oma lAge che. jo ke lekhaka je hoya te, paNa A prakaraNo ApaNA sudhI pahoMcADavAmAM temano anahada upakAra che ja. pratigata sAmagrImAthI badhuM ja atre mudrita nathI karyu. merutuGgasUriracita 'SaDdarzananirNaya' aneka sthaLe mudrita thayelo che. 'cArvAko'dhyakSa0' o zloka paNa atiprasiddha che. tathA 'aSTadhA'nupalabdhi' paNa Izvaracandraracita sAGkhyakArikA 'atidUrAt sAmIpyAt' no arthamAtra che. tethI A badhuM atre sampAdita nathI karyu. A sivAyanAM prakaraNo, khAsa karIne vajrazUcIprakaraNa (-azvaghoSa) paNa anyatra mudrita hoya tevI sambhAvanA che ja. parantu nirNayanA abhAvamAM atre mudrita karavA ucita dhAryAM che. temAM paNa vAcakonI sahuliyata khAtara prakaraNonA kramamAM paNa thoDoka pheraphAra karyo che. kRtione zuddha karavA yathAmati prayatna karyo che. [ ] ke ( )mAM pATha ApavAnI paddhati azuddhibAhulyane lIdhe prAyaH nathI apanAvI. anya pratonA AdhAre haju vadhAre zuddhIkaraNa zakya che. pUrve jaNAvyuM tema sarvajJasiddhiprakaraNa (dvitIya) A pratimAM truTita svarUpe hatuM. tenI pUrti jaina AtmAnanda sabhA-bhAvanagara-prata naM. 897 - 'sarvajJavyavasthApana'nA AdhAre zakya banI che. vajrazUcIprakaraNa paNa prastuta pratamAM azuddha hatuM, tenI zuddhi kailAsasAgarasUri jJAnamaMdira-kobA-prata naM. 21161nA AdhAre thaI zakI che. jo ke A prata paNa azuddha to ghaNI ja che, chatAMya Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jUna - 2012 37 banne pratanA pATha paraspara pUraka banyA che. A prata amane suzrAvaka zrIbAbulAla saremalajInA prayatnathI maLI che. atre teono temaja uparokta banne jJAnabhaNDAronA vyavasthApakono hArdika AbhAra mAnuM chu. kRtiono saGkSipta paricaya prathama 4 kRtio, mImAMsaka jevA je dArzaniko 'sarvajJa'nI sattA nathI svIkAratA temanA matano pratIkAra karanArI che. prathama kRti zrIajitasiMhasUriviracita sarvajJasiddhi che. A kRtimAM kakkAnA prathama 15 akSaro ka thI Na prAyaH nathI vaparAyA te onI vizeSatA che. kRtimAM pAMce pramANo dvArA sarvajJa che oma siddha karavAmAM AvyuM che. bIjI kRti sarvajJAbhAvanirAkaraNa (aparanAmasarvajJasiddhi)mAM paNa a ja rIte pAMce pramANothI sarvajJa siddha nathI thatA o vAtanuM nirAkaraNa karavAmAM AvyuM che. kRtinA ante apAyeluM gajavikalpa-dRSTAnta atyanta rocaka che. sarvajJavyavasthApanAvAda ane sarvajJasiddhi (aparanAmasarvajJavyavasthApana) paNa vividha yuktiothI sarvajJasattA siddha kare che. dharmasthApanasthala oka vilakSaNa kRti che. kAlakAcAryanI potAnA ziSyaparivArane choDIne suvarNabhUmimAM sAgaracandra AcArya pAse cAlyA javAnI kathA jaina saMghamAM prasiddha che. kathAmAM tyAM gayA pachI o be AcAryo vacce keTalAka viSayo paratve carcA thaI ama jANavA maLe che, parantu o viSayo kayA te ullekhita nathI. prastuta kRtimAM sAgaracandra AcArya kAlakAcAryane dharmacintA karavAnI preraNA kare che. tenA javAbamAM kAlakAcArya 'dharma' jevI koI cIja hotI ja nathI oma kahe che. A mudde te be vacce thayelI carcA atre darzAvI che. oma paNa bane ke kRtikAre ja A carcAne rocaka banAvavA AcAryonA mukhamAM goThavI hoya. __'vAgarthasaMsthApana'mAM zabda ane artha vacce kayo sambandha hoI zake te vize carcA karI yogyatAsambandha siddha karavAmAM Avyo che. A kRtimAM upamAnopameyabhAva vize paNa carcA che. ___ 'agnizItatvasthApanAvAda'mAM agnimAM uSNatva nathI, paNa zItatva che oma yuktithI siddha karavAmAM AvyuM che. tarkajAlanA balathI keTalI viruddha bAbata paNa siddha thaI zake che te dRSTile A kRti avalokanIya che. Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 anusandhAna-59 naiyAyiko pradIpane akAnte anitya ane AkAzane akAnte nitya mAne che. anI sAme jaino te bannene svasvarUpe (pradIpatva ane AkAzatva rUpe) nitya ane pratikSaNe badalAtAM pariNAmonI apekSAo anitya gaNe che. pradIpanityatvavyavasthApana ane vyomno nityAnityatvavyavasthApana-mAM A ja kathaMcid nityAnityatvanI siddhi karavAmAM AvI che. 'pramANasAdhanopAyanirAsa'mAM pramANa jevI koI sAdhyane siddha karanArI cIja hotI ja nathI tema siddha karavAmAM AvyuM che. vajrazUcIprakaraNa bauddhAcArya azvaghoSa viracita che. A prakaraNamAM brAhmaNatva oTale zuM ?, zUdro brAhmaNo karatAM nIca gaNAya ke nahIM ?, cAturvarNya janmathI gaNAya ke karmathI ? vagere prazno para vicAra karavAmAM Avyo che. brAhmaNonI rUDhicusta varNavyavasthA para amanAM ja dharmavacanothI AkarA prahAra karavAmAM AvyA che. ante, A prakaraNo abhyAsIone Ananda Apaze tevI AzA sAthe viramuM chu. sarvajJasiddhiH (-ajitasiMhasUrijI) mImAMsAvidaH sarvavidaH pratiSedhArthamanumAnamidamabhidadhate / yathA - nA'styeva sarvavettA, pramAbhiranupalabhyamAnatvAt, yad yad na pramAbhirupalabhyate tat tadasaditi vyavahartavyaM, yathA nabhaHpadminIpuSpasaurabhaM nopalabhyate, tathA punarasau sarvavettA, tasmAd nA'stIti vyavahartavyaH sarvavetteti / doSoddhAro yathA - 'nA'styeva sarvaviditi sAdhyaM padaM svazabdaviruddhAdidoSavihInam / punaretat pramAbhiranupalabhyamAnatvAditi hetuH asiddhaviruddhatAdidopairadUSyaH / tathAhi - sa yadi sarvavettA dezAdyantarito'pi vidvadbhidRzyate tadA hyasiddho hetuH syAt / nA'pi viruddho hetuH, pratiSedhaviruddhasya sarvavetturasAdhyamAnatvAt / nA'pi tRtIyadoSaH samullasati, anupalabhyamAnasyA'pi sarvavido yadi vidyamAnatA bhavet / tasmAd nirdoSo'nupalabhyamAnatvAditi hetuH / yad yad Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jUna - 2012 nopalabhyate tat tadasaditi vyAptirapi sarvadarzanavatAM sammatA / udAhRtirapi eSA nirdoSatAmAsAdayati / upanayo'pi nyAyyo vidadhe / avasAyo'pyayamavasitatvAdadoSaH / iti pratipAdayAmAse doSoddhAraH / / tathA pramAbhiranupalabhyamAnatvAditi heturbhAvyate / yathA - sparzanasaMvedasane (vedane)na nRpahaMsarUtapUritatUlyAdInAmeva mRdutvAderupalambhaH, na tu mRdvAdirUpaH sarvavit / rasanenA'pi madhurAmlAdInAmeva phalAvasthitAnAM vedanaM tena, na punarasau amlAdirUpaH / nAsayA punaH zAlyodanAdiparimalasyopalambho, na punarayaM tIrthakRtparimalasvarUpaH / rUpasaMvedanenA'pi hastyAdivadeSa nopalabhyate / zrotraM punarbhambhAbherIzabdAnAmupalambhanAyA'laM, nA'pyasau tIrthapatirbhavadIyaH zabdasvarUpaH, yena zrotrasaMvedanena saMvedyaH syAt / anumAnamapi nA'tra pravartate / taddhi hetudarzanAt sAdhyasya pratipattaye bobhavatIti / yathA nabhovAhinIM dhUmalatAM viditvA adhastAt vahnisambhavaH syAt / nA'tra heturupalabhyate sarvavetRsiddhaye / tasmAd nA'numAnaM tadviSaye varIvRtyate / ___nA'pi zAbdamatrotsahate / vitathamapi sambhAvyate vipratArayitRpuruSasyeva / nA'pyupamAnaM samullasati / taddhi dRzyamAnayordvayorvastunoH sAdRzyAd bhavati, samudravat sarovaramityAdiSu syAt / nA'pIha sarvavidaH sambandhe sAdRzyaM nayanaviSaye(yaM?) sambhAvyate, avidyamAnatvAt tasya / nA'pyarthApattirmAnamatrollasati / yathA - pIno devadatto, na punaH psAti vAsare, arthAd nizAyAM psAtItyavadhAryate / tasmAdeSaH saMvedanAnAmabhAve'bhAvasaMvedanasyaiva tIrthanAtho viSayatAM samAsAdayati / uktaM ca - "pramANapaJcakaM yatre"tyAdi / iti mImAMsAvidAM sarvavedaniSeddhavye'bhiprAyaH / atrA'rthe vadanti pratyuttaramArhatAH prativAdinaH / tathAhi - anupalabhyamAnatvaM hi vAdin ! bhavadIyam Ahosvit sarveSAmapi dehinAm ? tatra yadi bhavadIyaM saMvedanaM yatra yatra nollasati tat tad nA'stIti / evaM tarhi Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 anusandhAna-59 mAturvivAho'pi nopalabdhaH, tathA pitAmahAdayo'pi na dadRzire, tasmAd nA''sIraniti vyavahartavyAH / atha sarvairapi na dRzyate, na purA vartamAnaH tIrthanAthaH, tarhi evaMvidhasaMvedanaprabhubhavAneva sarvavit / iti phalitaM mamA'pi manorathadrumaiH / ___ athavA anyat sudhiyA nivedyate / yathA parvatodaranilInA dUrvApravAlA vilasantaH santi anupalabhyamAnA api / tathA devo'pi tIrthezvaro dUradeze nilIno'pi mahAvidehe sambhAvyate / tasmAt tRtIyahetudoSo'yaM bhavadIyAnumAnena / ataH "asiddhaM siddhasenasya, viruddho mallavAdinaH / dvedhA samantabhadrasya, heturadvayasAdhane // " ityAdyapi bhAvanIyam / hetau niraste vyAptyAdIni bhavadIyAni nirastAni / sadyaH samarthitaH sarvabhAvavit bhavatAM puraH / tasmAt sparzanAdibhiranupalabhyamAnatvAditi hetuH asiddho'pi advayasamarthayitA / tathA raveH zazino vA rAhudvayaM nabhasi vartamAnaM sarvavAdavidamantarA nA'vasIyate / zubhAzubhasvarUpaM hi tArAsamUhabAdhAdisvarUpaM na manasA budhyate / auSadhavaidyakazAstraprabhAvo na vedyate taM vinA / tasmAd nabhasi zyAmatAbhrama iva bhittirUpadviradasarovarazailAdiSviva nimnAnimnatvabhramaH sarvavettu-niSedho'pi mImAMsAbuddhAnAM bhramAyate // kAdivargatrayaparihAreNa dRbdhA sarvajJasiddhiH zrIvimalasUriziSyaiH zrIajitasiMhasUribhiH // sarvajJAbhAvanirAkaraNam iha kecidahaGkArazikharizikhAmadhyamadhyArUDhAH sArAsAravicArakaraNacAturIvyAmUDhAH kUrcAlasarasvatItibirudamAtmanaH pAThayantaH svagallajhallarIjhatkAreNA'vidyAnaTI nATayantaH sakalatArkikacakracakravarticUDAmaNimAtmAnaM manyamAnAH sarvajJasattAM prati vipratipadyamAnAH atucchamAtsaryAdyanaNuguNamatkuNatulyakalpAH saGkalpitAnalpavikalpAH mugdhajanamanaHsadanAgatadevAdhidevAdiparyupAsanAvAsanAdhanaluNTAkAH prajalpanti jalpAkAH - kiM sarvajJaH pratyakSeNa sAkSAtkriyate Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jUna - 2012 AhosvidanumAnena udazcidAgamenotopamAnena kiMvA'rthApattyeti vikalpapaJcatayI viSayapaJcatayIva tribhuvanajanamanAMsi kSobhayantI bhavatpuraH pragalbhate / tatra na tAvat pratyakSalakSyo bhavati sarvajJaH / vidyamAna eva hi padArthaH pratyakSalakSyatAmAkSipati / sarvajJastu vyomAravindavadavidyamAna eva / tanna tena lakSyate vicakSaNairapi / nA'pyanumAnenA'numIyate / anumAnaM hi dhUma-dhUmadhvajayoriva liGga-liGginoravinAbhAvagrahaNe sati pravRttimAtitAMsati / na cA'tra sarvajJasadbhAvasAdhane(sAdhye?)nA'vinAbhUtaM kimapi liGgamupalabhyate / tataH tadapyudAsInameva / nA'pyAgamenA'vagamyate sarvavedI / AgamA hi sarve'pi parasparaviruddhArthAbhidhAyinaH / kvA'pi sarvajJaH sthApyate, kvA'pi sarvajJa utthApyate / tataH ko nAmA''gamaH pramANIkriyate ? tannA''gamaH sarvajJAbhyupagamahetuH / nA'pyupamAnaM sarvajJasattAparijJAnaM kartumutsahate / yataH kathaJcid kasyacid dRSTagorUpasya nAgarikasyA'raNyAnIM gatasya gavayadarzane sati khurakakudviSANAdisAdRzyopalambhAd 'gaurivA'yaM gavaya' ityupamAnajJAnamAvirbhavati / na ca kenA'pyaMzena sarvajJasya sAdRzyaM kasyA'pi dRzyate, yenopamAnaM tatsattAmAvirbhAvayati / nA'pyarthApattiH sarvajJApattimAviHkaroti / sA hyevaM jAyate / 'pIno devadatto divA na bhuGkte' ityukte pInatvasyA'nyathAnupapattyA 'rAtrau bhuGkte' iti gamyate / na ca sarvajJasattAmantareNa ko'pyartho nopapadyate, yena sarvajJasyA'pi sattA samApAdyate / tasmAd nA'sti sarvajJaH, tadgrAhaka-pramANapaJcakAbhAvAt, AkAzakusumavat / uktaM ca - "pramANapaJcakaM yatra, vasturUpeNa(pe na) jAyate / vastusattAvabodhArthaM, tatrA'bhAvapramANatA // " / iti parAkurvannAha (nta AhuH) idamanavadyavidyAvizAradAH sadAcAravicAracaturAH sarvAtmanA'pi vidagdhamatayaH pralapanti sma prAjJAH / pare sarvajJApalApinaH pApinaH / yathA - pratyakSeNa tAvat sarvavedI na darIdRzyate iti tadatraivaM te paripRcchyante - kiM bhavadbhiH sarvajJo'paDhUyate atra deze sarvatra vA ? asmin kAle sarvakAlaM vA ? iti vikalpacatuSTayaM kalpAntakAlakSubhitAmbhonidhicatuSkamiva yuSmAn rasAtalaM prApayat prasarpati / tatra yadyasmin deze asmizca kAle sarvajJo'dhyakSeNa na vIkSyate iti, tadatrA'rthe siddhasAdhyatA / ahamapyevaM manye, sampratyatra deze'sattvAt sarvajJo nA'valokyate iti / atha sarvatra deze sarvakAlaM Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna-59 sarvajJAbhAvamAvirbhAvayanti tatra na hi sarva(deza)kAlavyApakaM teSAmapi jJAnamasti, yena sarvatra deze kAle ca srvjnyaabhaavstainishciiyte| athA'sti sarvadezakAlavyApakaM jJAnaM, tahi te eva sarvajJAH / siddhaM naH samIhitam / na caitadasti, tasmAt kvApi deze bhUte bhaviSyati ca kAle sarvajJasya sadbhAvAt tadgatalokAnAM samakSa eva bhaviSyati / ___ tathA'numAnAnumeyo'pi bhagavAn sarvavedI / taccedaM - jJAnasya tAratamyaM, kvacid vizrAntaM, taratama-zabdavAcyatvAt / yad yat taratamazabdavAcyaM tat tat kvacid vizrAntam / yathA mahatparimANatAratamyamAkAze, laghuparimANatAratamyaM paramANau / vizrAntaM ca kvacid jJAnatAratamyam / yatra vizrAntaM sa sarvajJaH / uktaM ca - "mA vahau ko vi gavvaM, atthi jae paMDio ahaM ceva / A savvannumaIo, taratamajogeNa maivihavA // " pakSa-hetu-dRSTAntadoSavarjitaM caitadanumAnaM sarvajJasadbhAvaM sAdhayatyeva / yadapyuktaM 'AgamAdapi na sarvajJaH parijJAyate', tadapi na sumanomano raJjayati / yato yasminnAgame anAgatakAlaM yatra yatra kAle ye ye bhAvA yathArUpeNa bhAvinaH kathitAH santi, tatra tatra kAle [te] te bhAvAH tathArUpeNa bhavantaH santaH tadAgamakartuH sarvajJatAmAvedayantyeva / upamAnaM tu sarvajJasadbhAvAvedakaM na sambhavati, tasya sarvottamatvena tadupamAnabhUtasya ta(ka)syA'pyabhAvAt / arthApattiH punaH sarvajJasadbhAvaM prAduHkarotyeva / avisaMvAdivacano hyAgamaH sarvavedinaM praNetAramantareNa na jAghaTIti / tato'rthAdevaM nirNIyate tatpraNetA sarvajJo'vazyamevA'bhUdeveti / tato na bhavatparikalpitairvikalpairgajavikalpakalpaiH sarvajJo'pahnotuM pAryate / tathAhi - kazcid bhautakutarkamukharabaTharakhaNDikakuTumbakAvikalakolAhalAkarNanamAtravAtUlaH kathamapi nRpatidvAramupAgataH prathamajaladharanIrandhradhArAdhoraNIdhautasamudvarAJjana(nA)girizRGgasodaraM sapadividalitakundakalikAvadAtadantamuzaladvitayam anukalavigaladaviralamadajalAkulakapolasthalam amandamandaronmadhyamAna Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jUna - 2012 3 mahAmbhodhidhvanigambhIragarjitam UrjitaprabhaJjanapreryamANadhvajapaTaprAntapracalatkarNatAlam antarAlasthUlacaraNacatuSTayapratiSThitam anavarataparicalatprabalazuNDAdaNDaDAmaram anatinikaTaniSaNNanirantarabhayaGkarahuMkAramukharamahAmAtrapradIyamAnasthUlakavalakavalanAvyAkulaM madakalaM gajarAjamAlokya vikalpayati - kimidamandhakAranikurambaM mUlakAn kavalayati ? kiM vA vArivAho'yaM balAkAvAnvarSati garjati ca ? yadvA bAndhavo'yam, "rAjadvAre zmazAne ca yaH tiSThati sa bAndhavaH" iti vacanAt / athavA yo'yamAsannamedinIpRSThapratiSThAyI puruSaH tasya chAyeyaM styAnIbhUtA iti ca / dUSayati ca - nAdyaH pakSo andhakAravistarasya sUrpayugalaprasphoTanAbhAvAt / nA'pi dvitIyaH, stanayitnoH stambhacatuSTayAbhAvAt / nA'pi tRtIyaH, bandhorasmadarzananiSedhanalaguDabhramaNAsambhavAt / nA'pi turIyaH, nahi naraziraHzatodgiraNanigaraNaM sambhavati chAyAyAH / tato na kiJcidetaditi / na caitAvatA mataGgajasvabhAvo vyAvartate / evaM sarvajJo'pi na bhavadvikalpairapasyate / sakalapramANapratItasyA'pi cA'syA'palApe sukhaduHkhAderapyapalApaH prasajyeta iti sthitamasti sarvajJaH // iti zrIsarvajJAbhAvanirAkaraNaM nAma prakaraNaM sampUrNam // sarvajJavyavasthApanAvAdaH iha kecit tribhuvanodaravivaravati-dezakAlasvabhAvaviprakRSTetarapadArthasArthAvalokanasamartha-kevalAlokasampadaM gatAliGgitaM puruSasattvaM na pratipadyante / tatsaMmohApohAya pramANamArabhyate / tadyathA - jJAnasya tAratamyaM kvacid vizrAntaM, taratamazabdavAcyatvAt / yadyat taratamazabdavAcyaM, tattat kvacid vizrAntaM, yathA parimANam / tathA taratamazabdavAcyaM ca jJAnaM, tasmAt kutracid vizrAntamiti / na cA'yamasiddho heturekendriyAdInAM sakalazrutajJAnaratnaratnAkarapAraGgatAnAM ca jJAnasya tAratamyenopalabdheH / nA'pi viruddhatvamAddhatva (masiddhatva?) mAzaGkanIyaM, jJAnavikalasakalakumbhAdibhyo bhAvebhyo'tyantaM vyAvartamAnatvAt / nA'pyanaikAntikatodbhAvanIyA, vipakSataH sarvathA vyAvRttayogatvAdeva / nA'pi kAlAtyayApadiSTatvaM sAdhanasyA'sya sambhAvanIyaM, pratyakSAdipramANAM(NA)bAdhitakra[ma?] nirdezAnantaraM prayuktatvAt / nA'pi prakaraNasamo'yaM hetuH, viparyayasAdhakasya Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 anusandhAna-59 pratyanumAnasyA'pravRtteH / tato bhavati sakaladoSarahitAdato hetorjJAnaprakarSasiddhiH / na ca sarvathocchedaH sambhAvayitavyaH, upayogasvabhAvatvAt jiivsy| upayogakSaNe jIva iti vacanAt sphUrtirbhavati / navakarmamalamalImasatvAd vizuddherabhAvAd na jJAnaprakarSo bhavatIti vAcyam, anumAnatvato vizuddhisadbhAvasiddheH / tathAhi - tathAvidho vivakSitaH kazcid jIvaH sambhavadatyantavizuddhiko'vizuddhipratipakSAvikalakAraNakalApopetatvAt / yo yo'vizuddhipratipakSAvikalakAraNakalopopetaH, sa sa sambhavadatyantavizuddhikaH / yathA kSAramRtpuTapAkAdivizuddhikAraNopeto jAtyo ratnavizeSaH / tathAca tathAvidho vivakSitaH kazcijjIvaH prakarSaprAptatapazcAritrAnAzravadhyAnayoganirodhavizuddhikAraNakalApopetaH, tasmAt sambhavadatyantavizuddhika iti| tathA tathAvidhasya kasyacid dravyajIvasyA'STAdaza pApasthAnopArjitaM karma pratiniyataviziSTasAmagrIsadbhAve satyatyantaM viyujyate, AvRttirUpatvAt / yadyadAvRtirUpaM tattadatyantaM viyujyate, yathA pratiniyataviyojakabhAvasAmagrIsadbhAve kAJcanopalakAJcanasya malapaTalam / tathAcedamaSTAdazapApasthAnopAjitaM jJAnAdyAvRtirUpaM karma, tasmAdatyantaM viyujyate iti / na cedamasiddhatvAdidUSaNaduSTaM, niravadyatvAt / ataH sakalakarmamalaviyukto jIvo jJAnasvabhAvaH sakalArthagrahaNapravaNaH sarvajJaH / kiJca sarve bhAvAH kasyacit pratyakSAH, prameyatvAt / yadyat prameyaM tattat pratyakSaM, yathA ghaTAdi / prameyaM vatathaca (tathA ca) lokAlokasvabhAvavastu, tasmAt kasyacit pratyakSam / yasya ca pratyakSaM sa sarvajJa iti / / tathAca sambhavati kazcit sarvArthasAkSAtkArI puruSaH, anupadezAliGgAvisaMvAdiviziSTa-digdezakAlapramANAdyAtmakacandrAdigrahaNAdyupadezadAyitvAt / yo yo yaSayo'(yadviSayakA')nupadezAliGgAvisaMvAdyupadezadAyI sa sa tatsAkSAtkArI dRSTo, yathA asmadAdiH svayamanubhUte arthe, anupadezAliGgAvisaMvAdiviziSTadigdezakAlapramANAdyAtmakacandrAdigrahaNAdyupadezadAyI ca kazcit, tasmAt tatsAkSAtkArIti / na cA'yamasiddho hetuH, anupadezAliGgAvisaMvAdyupadezasyA'smadAdiSvapyavirAmeNa vidyamAnatvAt / nA'pyanaikAntikaH, tathAvidhopadezadAyitvasyA'sAkSAtkAriNaH sarvathA nivRtteH / nA'pi viruddhaH, vipakSato'tyantavyAvRttatvAt / Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jUna - 2012 45 evaM na ca tathAvidhopadezasya vRddhaparamparAyAtatvAdasiddhaM tatsAkSAtkAritvam / teSAM rAgAdimattvena tathAvidhopadezadAnAbhAvAt / na cA'nena yuktikalApena zizirakarazekharasugatakapilAnAmapi sarvajJatApattiH, katham RSabhavardhamAnAdeH pratiniyatasyaiva sarvajJatvaM bhavatIti vAcyam / taduktatattvAnAM pramANopapattibhirbAdhyamAnatvAt / tathAhi - sadAzivo'bhyupagamyate naiyAyikairvaizeSikaizca mahezvaraH / tasya ca tattvapraNItireva na ghaTate vimukhatvAt / vaimukhyaM zarIrarahitatvAt / zarIrarahitatvaM ca [dharmAdharmavikalatvAt] / dharmAdharmavikalatvaM ca saMsArijIvavilakSaNatvAt / taduktaM - "vimukhAsyA(syo)padeSTa(STra)tvaM, zrAddhagamyaM paraM yadi / vaimukhyaM vitanutvena, tattva(ttvaM) dharmAdyabhAvataH // " kiJca, mahezena SaT tattvAni nirUpitAni / tatra nava dravyANi pRthivyAdIni mano'ntAni pratipAditAni / tatsaGkhyA ca vyabhicarati, tamazchAyAderapi dravyatvena ghaTamAnatvAt / taduktaM - "tamaH khalu calaM nIlaM, parAparavibhAgavat / itaradravyavaidhAd, navabhyo bhettumarhati // " "AtapaH kaTuko rUkSazchAyA madhurazItalA // " ityAdivacanAd / dik puruSavivakSitAkAzapradezavyatirekeNa na kAcidupalabhyate na ghaTate vA vicaarymaannaa| ataH tasyA api na sattvam / mano'pyaNuparimANaM nityadravyarUpaM na kiJcid ghaTate / ato vyabhicAryabhidhAyakatvAt kathaM tasya sarvajJatvam ? tanmArgAnusAri kaNAdAdimunipraNItazAstrANAmapi na tattvAbhidhAyakatvam / tadabhAvAcca na zAstratvamiti / tathA sugatasyA'pi (sugatakapilAderapi ?) ihalokaparalokaAgopAlAGganApratItavyavahArabAdhitaikAntA(nta)kSaNikaprakRtivikAra-sAmAnyasatkAryAvirbhAvatirobhAvAdirUpapadArthapratipAdakasya kathaM sarvajJatvaM jAghaTIti ? tatazca sAmarthyAd RSabhavardhamAnAdaya eva sarvajJAH, yuktipramANopapattivyavahAraghaTamAnakayathAvasthitArthAbhidhAyakatvAt // iti zrIsarvajJavyavasthApanAvAdaH / / Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 anusandhAna-59 sarvajJasiddhiH iha kecidajJAnamahAmahIdharabharAkrAntacetasaH sakalavimalakevalabalavilokitAzeSavizeSapadArthasArthasya bhagavataH sarvajJasya nirAkaraNArthamitthaM pramANapaJcakAbhAvamudbhAvayanti / nA'sti sarvajJaH, tadgrAhakapramANapaJcakAbhAvAt, kharaviSANavat / tathAhi - na tAvat pratyakSaM pramANaM sarvajJasAdhanAyotsahate, tasyA'tIndriyatvAt, pratyakSasya cendriyaviSayatvAt / yatsamprayoge puruSasyendriyANAM buddhijanma tat pratyakSamiti vacanAt / nA'pyanumAnam / taddhi liGgaliGginoravinAbhAvagrahaNe sati pravartate / yathA mahAnasAdAvagnidhUmayoradhyakSeNA'yaM dhUmo'gni vinA na bhavatItyavinAbhAvaM nizcitya parvatanitambAdau gaganatalAvalambinIM bahaladhUmalekhAM vilokya tatkAraNabhUtasyA'gneH pratipattirbhavati / naivaM sarvajJatvAvinAbhUtaM kiJcilliGgamupalabhAmahe, yena tatkalpanA sAdhvI syAt / nA'pyupamAnaM tatsAdhanAya kakSAM badhnAti / upamAnopameyasadbhAve tasya pravartanAt / yathA nagarAyAtena kenacit kazcid grAmavAsI pRSTaH - kIdRzo gavaya iti / sa ca prayuGkte - yathA gauH khurakakudviSANasAsnAlAGgalAdyavayavasampannaH tathA gavayo'pIti vacanAkarNanAhitasaMskArasya pazcAt kvacidaTavyAM paryaTato gavayadarzanAt tasya vimarzaH pravartate - yathA gauruktalakSaNaH tathA'yamapi, tasmAd gavaya iti sa pratipadyate / na cA'mukavat sarvajJa iti kalpanA yuktA, tathAvidhasya kasyacidabhAvAt / nA'pi zAbdaM pramANaM tadastitvaM sAdhayati / tato'pi tasyA'pratipatteH / tathAhi - yathA kazcid dAhapAkAdyarthI kaJcidavipratArakaM puruSavizeSamaprAkSIt - kvA'gnirastIti / sa cA'bhidhatte - asmAt kUTAt paratra pravibhAge vahniH tiSThatIti tadvacanAnantaraM pravRttasya jAjvalyamAnajvAlAkalApAkule dAhapAkAdyarthakriyAkSame hutabhuji pratItirbhavati / naivaM sarvajJazabdAdAptaprayuktAdapi sarvajJapratipattirbhavati, tathAtadadarzanAt / nA'pyarthApattiratra gamikA / sA hi kAryaniSpattyanyathAnupapattyA vyavasthApyate / yathA pIno devadatto divA na bhuGkte ityukte pInatvasyA'nyathA'nupapatternizi bhuGkte iti gamyate / na ca sarvajJasadbhAvamantareNa kazcidartho'nyathA nopapadyate iti yena tadbhAvaH kalpyeta / tasmAt pramANapaJcakAbhAvAdabhAva evA'tra pravartate iti / uktaM ca - "pramANapaJcakaM yatra, vasturUpe na jAyate / vastusattAvabodhArthaM, tatrA'bhAvapramANatA // " iti / Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jUna - 2012 47 tadetat pittajvaroparuddhasyeva pralApanamAtram / na punarvivakSitArthaprasAdhakamityapahastitavyam / tathApi vidvajjanamanoraJjanAya kiJciducyate / tatra yat tAvad nA'sti sarvajJaH, tadgrAhakapramANapaJcakAbhAvAt, kharaviSANavaditi sAdhanamupanyastam / tatra pratijJApadayorvizaddhaM (viruddhatvaM) prakaTameva lakSayAmaH / tathAhi - yadi sarvajJo, nA'sti katham ? nA'sti cet, sarvajJaH katham ? iti / athetthamAcakSIthAH - paraiH sarvajJo'bhyupagamyate / teSAmaniSTasampAdanArthaM sarvajJa ityucyate / tarhi bhavantaM pRcchAmaH / parakIyAbhyupagamo bhavataH pramANamapramANaM vA syAt iti / yadi pramANaM tahi paraiH sarvajJasyA'bhyupagatatvAd nirmUlatayA tAvakInaM pramANatvAbhimataM sAdhanamapramANatAkoTimArohatIti prAptam / athA'pramANaM, tarhi pratijJApadayovirodhaH tadavastha evA'vatiSThate / heturapyAzrayAsiddhaH, prameyAbhAvAt / atha paryAkulitacetovRttirevaM brUyA:parikalpitaH prameya iti / tarhi sA vidyamAnasyA'vidyamAnasya veti vikalpau janmAntaropAttadharmAdharmAvivA'vyAhataprasarau purato'vatiSThate / yadi vidyamAnasya, vyarthA parikalpanA / tAmantareNA'pi tasya vidyamAnatvAt / vidyamAnasyA'pi ca kalpane'tiprasaGgo, vedasyA'pi kalpanApatteH / satazca pramANopanyAsenA'pi pratikSiptumazakyatvena viparItasAdhanAd viruddhazca hetuH syAt / athA'vidyamAnasya kalpanA'bhidhIyate / evaM sati na kazcidapi heturAzrayAsiddhimAskandet / tathA ca satyanityaH zabdaH cAkSuSatvAt, ityAderapi gamakatvaprasaGgaH / tatrApi kasyacid dharmiNaH kalpayituM zakyatvAt / kiJca pramANapaJcakAbhAvaH kiM jJAtaH sarvajJAbhAvaM sAdhayet ajJAto veti kalahaMsayugalamiva vimalaM vikalpayugalamamalamavatarati / yadi jJAtaH, kuto jJaptiriti vAcyam / aparapramANapaJcakAbhAvAditi cet so'pi kuto jJAyate iti nirlajjakuTTanIvA'navasthA pazcAd dhAvantI durnivArA syAt / atha prameyAbhAvAt pramANAbhAvaH, tarhi prameyAbhAve pramANAbhAvaH, pramANAbhAve ca prameyAbhAva iti mahAsamudrodakavad duruttaramitaretarAzrayatvaM samApanIpadyate / athA'jJAtaH tarhi avizeSeNA''vidvadaGganAdInAmapi sarvajJAbhAvaM gamayet / na caitad / gRhItasaGketasyaiva tadabhAvapratipatteriti svarUpasyA'pi jJAtumazakyatvAt svarUpAsiddhazca hetuH / kharaviSANasyA'pi dRSTAntatvenopanyastasyA'paradRSTAntamantareNA'siddherapara Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 anusandhAna-59 dRSTAntopanyAsApattiH syAt / tatrA'pyayameva vRttAnta ityaparyantA'navasthA syAt / atha svata eva kharaviSANasyA'bhAvasiddhiH, tarhi tadvat sarvajJasyA'pi sA bhaviSyati iti kimanarthamUlena dRSTAntopanyAseneti / tadevaM pratyavayavaM vicAryamANaM sAdhanaM jIrNakuTIrakamiva vizIryate ityupekSAmarhati / __kiJca kiM bhavata eva tadgrAhakapramANAbhAvaH ? kiMvA sarveSAM pramAtRNAmiti vikalpadvayaM bhImArjunadvayamiva pratipakSavikSobhadakSamupatiSThate / yadi bhavataH, siddhaM sAdhyate, bhavato mahAmohAndhyAbhibhUtatvAd, yadvacanAcca tadapanodo bhavati, tasya ca bhagavataH sarvajJasyA'nabhyupagamAt / atha sarveSAm / tadasiddham / tasya hyetad vaktuM yujyate, yasya bhuvanodarAntarvatiprANipariSaccetovRttiH pratyakSA bhavati / na bhavataH, tatpratyakSIkaraNe ca tavaiva sarvajJatAprApteriti siddhaM naH samIhitam / ya eva rAdhAvedhaM vidhatte sa evA'rjuna iti nyAyAt / athA'numAnAntaraM saMgIryate / yo yaH puruSaH, sa sa sarvajJo na bhavati, puruSatvAdasmadAdivat / ityetadapi mahAnadIsroto'ntaH pravahataH kuzakAzAvalambanaprAyam / puruSatvasyaikAntenA'smadAdisAdRzyasAdhakatvAnupapatteH / tathAhi - puruSatvAvizeSe'pi mUrkhavipazcidAdibhedAH saMlakSyante, tadvat kazcit sarvajJo'pi bhaviSyati iti / __ atha vikalpAbhyAM pratyavatiSThethAH / sa sarvaM jAnan kimindriyadvAreNa jAnAti, tadantareNa vA ? AdyapakSe'kSANAM sannihitArthagrAhitvAt mandaramakarAkarAdInAM ca vyavahitatvAt tadajJAne sarvajJatvahAniradRSTamudgarAghAtakalpA syAt / dvitIye cA'ndhabadhirAdInAmapi sarvajJatvaprAptiriti / etadapi anabhyupagamavajraprapAtadalitamastakatayA notthAtumutsahate, tasyA'tIndriyajJAnAbhyupagamAt / __ atha yo yaH puruSaH tasya tasyA'tIndriyaM jJAnaM nA'sti puruSatvAdasmadAderiveti cet ? tarhi tAvakInA'numAnena kimidAnIM tadabhAvaH sAdhyate kiM vA kAlatraye'pIti dantidantadvayamivA'malaM vikalpadvitayamApatati / yadyadhunA, siddhaM sAdhyate / kAlatraye cA'siddhaM, kAlatrayasyA'pratyakSatvAt kasmiMzcit kAle tathAbhUta Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jUna - 2012 syA'pi sambhavAt / atha yo yaH kAlaH, sa so'tIndriyajJAnavatzUnyaH, kAlatvAt, idAnIntanakAlavadityanumAnena pratyavasthAnaM kurvIthAH; tahi yo yaH kAlaH, sa sa tvatpitAmahAdizUnyaH, kAlatvAt, idAnIntanakAlavaditi nA'smAkamapi zaThottaramatidurlabhaM syAdityaniSTaprAptiH / abhyupagame ca bhavato nirhetukaM janma syAt / athaivaM paryanuyuJjIthAH / kimete bhAvA indriyajJAnagrAhyasvabhAvA utA'tIndriyajJAnagrAhyasvabhAvAH ? Adye pakSe pratijJAkSatirbhavadvivakSitasyA'sarvajJatvaprAptiH, tasyA'tIndriyArthajJAtRtvenA'bhyupagamAt / dvitIye ca pratItibAdhA, akSajJAnena teSAM vidyamAnatvAt / etadapyatibhRtajalakumbhasyodakabinduriva bahiH plavate / teSAmanekasvabhAvatvaM cendriyArthajJAnenA'pi bhedena grahaNadarzanAt / yadi punaH sarvathaikasvabhAvA bhAvA bhaveyuH, tadendriyajJAnenA'pi grahaNabhedo na syAt / sa ca dRzyate / yathaikasminneva vastuni mandacakSuSA saMsthAnamAtrasya, vimalalocanena tu tadabhyadhikasya raktatvAdeH pratipattiriti / atIndriyajJAnasadbhAvazcA'visaMvAdijyotiHzAstrAdipraNayanAnyathAnupapattyA nizcIyate / tadantareNa tathAvidhasya tasyA'nupapatteriti / kiJca sarvajJAbhAvo'pi kathaM pramANapaJcakena gRhyate iti cintyam / pratyakSasya sadindriyaviSayatvenA'bhAvagrahaNAbhAvAt / bhAve vA'bhAvapramANavaiyarthya, tenaiva tadviSayasya paricchinnatvAt / anumAnasyA'pi liGgaliGgigrahaNasambandhasmaraNottarakAlaM pravRtterabhAvasya tucchatvena tAvato'bhAvAt / bhAve vA'bhAvatvavirodhAt / upamAnasyA'pyubhayasadbhAve bhAvAt / sarvajJasya cA'bhAvarUpeNA'bhyupagatatvAt / bhAvAbhAvayozcopamAnopameyabhAvAbhAvAt / bhAvasvarUpatve ca vidyamAnatvenaiva grahaNAt 'kharaviSANavat sarvajJaH, sarvajJavad vA kharaviSANa'mityupamAnopanyAsaH pralApamAtraphala eva syAt / zAbdasyA'pi vidhisAdhanatvenaiva pramANatvAbhyupagamAt / yathA agnihotraM juhuyAt svargakAma ityAdeH / na ca sarvajJAbhAvamantareNa kazcidartho'nyathA'nupapadyamAna upalabhyate, yena tatkalpanA sAdhvI syAdityarthApatterapi na tadabhAvasAdhakatvamiti / ata eva sAdhakabAdhakapramANAbhAvAt saMzayo'stviti ced ? na, sAdhakapramANasya vidyamAnatvAt / tathAhi - asti kazcidatIndriyArthasAkSAtkArI, anupadezAliGgAvisaMvAdiviziSTadigdezakAlapramANAdyAtmakacandrAdityagrahaNAdyupadezadAtRtvAd / yo yo yadviSaye'nupadezAliGgAvisaMvAdyupadezadAtA sa sa tatsAkSAtkArI dRSTo, yathA'smadAdiH svayamanubhUte'rthe'nupadezAliGgAvisaMvAdyupadezadAtA tatsAkSAtkArI / Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 anusandhAna-59 anupadezAliGgAvisaMvAdiviziSTadigdezakAlapramANAdyAtmakacandrAdityagrahaNAdyupadezadAyI kazcit tasmAt tatsAkSAtkArI / na cA'yamasiddho hetuH, anupadezAliGgAvisaMvAdyupadezasyA'smadAdiSvapyavigAnena vidyamAnatvAt / nA'pyanaikAntikaH, tathAvidhopadezadAyitvasyA'sAkSAtkAritvataH sarvathA nivRtteH / tato vyAvRttatvAdeva ca na viruddha iti / evambhUtazca sarvajJa eva / / tathAvidhopadezasya vRddhasya paramparAtaH samAyAtatvAdasiddhaM tatsAkSAtkAritvamiti ced ? na, teSAM rAgAdimattvena tathAvidhopadezadAnAbhAvAt / ata eva kvacidanyathAprarUpaNAt / yato dazyante eva kvacit parapratAraNapravaNAH pumAMso'nyathA vicintyA'nyathA zabdaprayogaM kurvANAH / yathA - "nadyAH tIre guDazakaTaM paryastaM, dhAvata dhAvata DimbhakAH / " ityAdivAkyavat / / tathA'pyatyantarAgAdivizleSaH tasyA'yuktaH puruSatvAditi ced ? na, atyantocchedasadbhAvasya pramANopapatteH / tathAhi - rAgAdayaH kvacidatyantamucchidyante, utkarSApakarSavattvAt, pradIpajvAlAdivat / yathA vAtAdinA pradIpAderatyantocchedo bhavati, evaM kvacit puMsi vipakSabhAvanAto rAgAdInAM nirmUlamucchedo bhaviSyati / yadi ca tathAvidhaH puruSo nA'GgIkriyeta, tadA rAgAdimatAM vedArthasya vijJAtumazakyatvAt, vedasya ca svata eva svakIyArthAparijJAnAd na vedArthayAthAtmyanizcayaH syAt / tatazcA'gnihotraM juhuyAt svargakAma' ityAdervAkyasya zvamukhaM bhakSayet svargakAma ityAdirapyarthaH kasmAd na bhavati niyAmakAbhAvAt ? bhAve ca niyataM pauruSeyatvasiddhiH / vedavAkyasya svata eva prAmANyAd na pauruSeyatvamiti ced ? na, padavAkyaracanAviziSTasyA'pauruSeyatvAsiddheH / tathAhi - yadyat padavAkyaracanAviziSTaM tattat pauruSeyaM, yathA vAlmIkAdizAstram / tathAbhUtaM caitat tasmAt pauruSeyamiti / tadevaM pramANapaJcakAbhAvasyA'bhAvasAdhakatvAnupapatteH - "pramANapaJcakaM yatra, vasturUpe na jAyate / svasattAvabodhArthaM, tatrA'bhAvapramANatA // " iti zabdaguNanamAtraM vivakSitArtharahitatvAdanavadyam / na ca pramANapaJcakAbhAvo lokeSvatyantAbhAvaM sAdhayati samudrodakasikatAdiparisaGkhyAnena vyabhicArAt / Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jUna - 2012 athetthamabhidhIyate / kimidaM sarvavidvijJAnaM nirAkAramAhosvit sAkAram ? yadi nirAkAraM, na tenA'rthaparicchedaH / sAkAraM cet tadapi kiM svAkAramutA'rthAkAramiti vikalpau rAgadveSAvivA'bhipretArthavyAghAtakarAvanudhAvataH / yadi svAkAraM, pUrvo doSaH / arthAkAraM cet, tayarthAnAmAnantyAd bhinnajAtIyatvAcca tattacchabalarUpaprAptyA naikasyA'pyarthasya yAthAtmyagrahaNaM syAt / naitadapi caturacetasi cAru cakAsti / vijJAnasyA'rthagrahaNapariNAmAbhyupagamAt / yadi hyA vijJAne svAkAraM samarpayantItyabhyupagamyate tadaiSa doSo'nuSajyate / yadA ca vijJAnamevA'rthagrAhakatvena pariNamati, tadA ado dUSaNaM kathaM syAt ? tatpariNAmazca vastuno'nekasvabhAvatvAdanekarUpo'nyathA'rthaparicchedAnupa patteH / tathA'pyatItA[nA]gatArthagrahaNamanupannamasattvAt teSAmiti cet ? na, sarvathAsattvAnabhyupagamAt / sataH sarvathAsattvAnupapatterasatazcotpattivirodhAt / kharaviSANAdInAmapyutpattiprApterataH tadA teSAM satAmeva vartamAnatvAt / vartamAnA hi bhAvA tathAtathApariNAmenA'tItAdivyapadezabhAjo bhavantyanyathA'vartamAnatvAd vartamAnatvasyA'pyanupapattiriti bhUta-bhaviSyatsakalapadArthasArthatattvAvabodhaka: suvyavasthitaH sarvajJa iti / iti sarvajJasiddhinAmaprakaraNam ||chH|| dharmasthApanasthalam AdhAro yastrilokyA jaladhijaladharArkedavo(rkAdayo) yanniyojyA, bhujyante yatprasAdAdasurasuranarAdhIzvaraiH sampadastAH / AdezyA yasya cintAmaNisurasurabhIkalpavRkSAdayaste, zrImAn jainendradharmaH kisalayatu sa vaH zAzvatI zarmalakSmIm // 1 // rAjyaM susampado bhogAH, kale janma surUpatA / pANDityamAyurArogyaM, dharmasyaitatphalaM viduH // 2 // tato sAgaracandraH kAlikAcAryarUpaM vRddhaM pratyuvAca- "he jaran! hitaiSiNA manISiNA tIrthaGkarapraNIto dharmaH paramadaivatavat cintanIyaH, yatprabhAvAda Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 anusandhAna-59 bhodharodabhodharodayAdi ca (yatprabhAvAdambhodhirambhodharALaderudayAdi ca ?), pamphulyate samagrA api surAsuranarezvaratIrthaGkara zrIvallayaH, zozuSyante gavadurgatiH duHkhayavAsakAH (?) / tadIdRze dharmakarmaNi pravartitavya''mityAdi / vAdini sAgarendau vRddho'pi bhadrabhAdrapadInAmbhodopamaM vacaH prapaJcayan AcaSTa - "bho bho AcAryavaryA! bhavato'vadbhirbhavadbhiryaduktaM 'dharmasya tapti(pti) ki(kiM) na cintayata ?', tadetad vicAryate / sati hi dharmiNi dharmAH cintyamAnAH paricinvanti cArutAm / na ca dharmalakSaNo dharmI kazcidupalabhyate yattapticintanaM sa[Ggatima gati / kathamiti cet ? ucyate, pramANapathAtikrAntatvAt / tadapi kathamiti cet ? ete brUmaH "pramANaM hi paJcaprakAramurarIkriyate / tadyathA - pratyakSazmanumAnaramupamAnaM 3zAbda4marthApattizca / tatrApi pratyakSaM paJcavidhaM - sparzana1rasana2ghrANa3cakSuH4 zrotra5rUpagrAhakabhedAt / na ca paJcavidhenA'pi tenaiSaH grahItuM zakyaH / yadenaM na ko'pi (yanna saH kenA'pi) kadApyuddAmakAmakAminIkucakalazavat parispRzyate; nA'pi bhakSyabhojyalehyacUSyapeyAdibhedabhinnasarasara[sa]vatIvad rArasyate, nA'pi campakAzokapunnAganAgakesarasarojarAjivad jeghIyate, nA'pi ghaTapaTastambhakumbhAmbhoruhAdipadArthasArthavad darIdRzyate, nA'pi raNadveNuvINAmRdumRdaGgadhroGkArasphItasaGgItavat zozrUyate / na ca vAcyaM mAnasapratyakSagocaraH sa syAt, tasyA'pIndriyAnusAritvAt / na hi ko'pi kadApi svapnadazAyAmapye(pya)tyantAnanubhUtaSabhUta (bhUtAsadbhUta ?) manubhavati / atha yogipratyakSagamyo'yamiti cet ? tadarthaktayuktam (tadanarthakamuktam ?), yogipratyakSasyaiva durupapAdatvAt / tatastadasiddhaM yadasiddhasAdhitamiti / tadalaM tadvicAreNa / __ "nA'yamanumAnagamyaH / yataH triliGga(GgA)d liGgini jJAnamanumAnam / pakSadharmatvaM sapakSe sattvaM vipakSe'sattvaM - vipakSAd vyAvRttiriti trINi rUpANi / yathA - agnimAnayaM sAnumAn, dhUmavattvAd, yo yo dhUmavAn sa sa vahnimAn yathA mahAnasapradezaH / yatra vahnirnA'sti tatra dhUmo'pi nA'sti, yathA jalAzaye / evamanvaya-vyatirekAbhyAM nizcito yo hetuH sa eva gamakaH syAt, na yathAkathaJcit, tatputratvAdInAmapi hetutvApatteH / na cA'tra yuSmadaGgIkRte dharmadharmiNi pratibandhuraM hetumutpazyAmaH, yenA'numAnAdapi tatsiddhiH / Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jUna - 2012 53 "nA'pi zAbdAt tatsiddhiH, vipratArakavacanasya visaMvAdadarzanAt sarvavacaneSvavizvAsAt / nanvAptapraNItasyaiva vacanasya prAmANyaM, na zeSavacanAnAmiti cet ? tadapyacAru / yato na zRGgagrAhikayA Apto'yamanApta iti nirNetuM zakyaM, tatsAdhakapramANAbhAvAt / "navopamAnataH / yataH prasiddhavastusAdhAdaprasiddhasya sAdhanamupamAnaM samAkhyAtam / yathA gorgavayastathA / na ca bhavadabhyupagatadharmasadRzaH kazcit prasiddhadharmo'sti, yena tadupamAnenA'pi tatsiddhiH sAdhyate / "na cA'rthApatteH / yataH kasyA'pyanupapadyamAnasyA'rthasyA'ghaTanAyA'rthAntarakalpanamarthApattiH / yathA pIno devadatto divA na bhuGkte, rAtrAvavazyaM bhuGkte ityarthaH / na cA'tra kasyA'pyarthasya tamRte'nupapadyamAnatA'sti, yatsAdhanArthaM bhavadabhyupagataM dharmamurarIkurmahe / "tadevamabhAvapramANagocaracAritAmAlambate'sau dharmaH / yathA coktaM - "pramANapaJcakaM yatra, vasturUpe na jAyate / vastusattAvabodhArthaM, tatrA'bhAvapramANatA // " prayogazcA'tra - nA'sti dharmaH, pratyakSAdipramANairanupalabhyamAnatvAt / yadyat pratyakSAdipramANairnopalabhyate tattad nA'sti, yathA kharaviSANam / tathA pratyakSAdipramANaizca nopalabhyate dharmaH, tasmAd nA'stIti dharmaH / " iti vRddhenokte sati sAgaracandro'ntaH kSubdho'pi dhASTaryamavaSTabhya pratyAcaSTa - "bhoH prAmANikaH (ka!) yat tAvaduktaM pratyakSAdipramANairanupalabhyamAnatvAt nA'sti dharma ityAdi tadetatsakalamapyuttAlavAtUlAndolitatUlajAlalIlAmAvahati / yato na khalu tuNDatANDavamAtreNA'bhimatArthasiddhiH / kintu pramANena / na tu pramANamapyuktaM tu tamayuktam (?) / sarvapramANAnAM dharmasya sAdhakatvenaiva pravRttidarzanAt / na kvacid bAdhakatvena / tathAhi - __"pramANaM pratyakSa-parokSarUpatayA dvidhaivojjihIte / tatra pratyakSaM dvividhaM - vyAvahArikaM naizcayikaM ca / tatra vyAvahArikamindriyAnusAri, naizcayikamatIndriyajJAnAnusAri / tatra cA'yamapyatIndriyo dharmaH tava na pratibhAte tadA kasyA'parAdhaH ? ataH tadetad bhavaduktaM nA'smadabhyupagatabAdhAvidhAyIti / Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 anusandhAna-59 vizadanirbhAsena pratyakSeNa tu sAkSAtkriyate eva dharmaH / na ca tadapyasiddhamiti vAcyam / anumAnena tatsiddhaH / tathA[hi -] sUkSmAntaritadUrArthAH kasyacit pratyakSAH, prameyatvAt / yadyat prameyaM tattat kasyacit pratyakSaM, yathA meruparamANvAdiH / tathA prameyazcA'yaM dharmaH, tasmAt kasyacit pratyakSaH eva(veti) sarvajJasiddhau tatsiddhiH svataH siddhA / "yadvA mA'stu pratyakSasiddho dharmaH / anumAnAt tatsiddhiH kena nivAryate? yataH tadatIndriyArthasArthasiddhaye trividhaM saGgIryate - pUrvavat 1 zeSavat 2 sAmAnyato dRSTaM ca 3 / kAraNAt kAryavitarkaNaM pUrvavat / yathA - rolambagavalavyAlatamAlamalinaH(na)tviSaH / vRSTiM vyabhicarantIha naivaMprAyAH payomucaH // kAryAt kAraNavitarkaNaM zeSavat / yathA saritpravAhadarzanAt zikharizikharoparipravarSaNAbhyUhanaM, gatipUrvakadezAntaraprAptidarzanAd dinakare'pi tathA'bhyUhanam / sAmAnyato dRSTaM tadatrA'pi pratijanaprasiddhaM tathAvidhAnubhavasiddham / jagati vivartamAnaM kAryajAtamujjRmbhamAnamAlokyate, tataH tadanurUpakAraNamavazyaM tathA (mavazyantayA?) vidheyam / yaduktaM ca - ___ 'nA'kAraNaM yataH kArya, nA'nyakAraNakAraNam / anyathA na vyavasthA syAt, kAryakAraNayoH kvacit // ' dRzyate cA'tra sakalamahImaNDalA(lamaNDanA?)yamAno mAnavaH [kazcit], kazcit tadaparaH sodaradarIpUraNamAtre'pi kRtAtyantaprayAsaH puMsyAzaH, prajJAvajJAtavAcaspatimatiprapaJcaH kazcid vipazcit, tadanyazca saralatarasIralekhAvidhAne'pyanabhijJaH / evaM subhaga-durbhaga-saroga-nIroga-kulIna(nA')-kulInatvAdivaicitryaM vicitrakAraNanibandhanam / tatra zubhabhAvAvirbhAvanibandhanaM dharmaH, tadviruddhAnAmadharmaH / yadAmananti santaH 'dharmAd janma kule zarIrapaTutA saubhAgyamAyurbalaM, dharmeNaiva bhavanti nirmalayazovidyArthasapa(mpa)ttayaH / kAntArAcca mahAbhayAcca satataM dharmaH paritrAyate, dharmaH samyagupAsito bhavati hi svargApavargapradaH // 1 // ' Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jUna - 2012 55 ___ "vipakSapakSalatAlavitramatrA'numAnamudIrayAmaH / tribhuvanodaravivaravarti saubhAgyabhAgyAdivastusamastamapyavikalakAraNajanyaM, kAryatvAt / yadyat kAryaM tattadavikalakAraNajanyaM, yathA tathAvidhamRtpiNDatantusantAnajanyaM ghaTapaTaprabhRtikam / yadevaM tadevam / na cA'yamasiddho hetuH, pakSe tadbhAvAt / tadabhAve bhAgyasaubhAgyAdeH sadaiva sadbhAvo'sadbhAvo vA syAt, na tu kAdAcitkaH / nA'pi viruddhaH, kAraNaM vinA yatnasaharairapi kAryasyA'nutpAdAt / anyathA kharaviSANAdibhyo'pi sarvathA kAryasiddhiH syAt / nA'pyanaikAntikaH, vipakSe tadgandhamAtrasyA'pyanupalabdheH ityetaduktaprAyam / ataH sarvadoSarahitAdanumAnAt tatsiddhau nA'sti prativAdivAdalezasyA'pyavakAzaH / tadevaM parokSAvAntarabhedenA'numAnena yogipratyakSeNa ca tasmin sAdhite pratyakSaparokSAbhyAM pramANAbhyAM tatsiddhiH saMsiddhA / "kiJca zAbdapramANamapi tatsAdhane sAdhIya eva / yato na vayaM yAdRzatAdRzena pratipa(pA)ditavacanasya prAmANyamabhyupagacchAmaH / kintvavisaMvAdivacanasya puruSavizeSasya / avisaMvAdivacanatvaM ca sarvajJatvAd vItarAgatvAcca / sarvajJatvaM coktayuktyA sAdhi[tame]va / tatsAhacaryAd vItarAgatvamapi svataH siddhamavaseyam / tadevaM zAbdapramANenA'pi tatsiddhiranivAryA / "tathA upamAnapramANasyA'nabhyupagamAdeva na tadrUSaNamasmatpakSa[kSa]timAvahati / arthApattezcA'numAnAntarbhUtatvAt, kiM pRthakprayAsena tatsAdhane bAdhane vA? tadeva(vaM) pramANasiddhe dharme dharmiNi sarveSAmapi matimatAmavisaMvAda eve"tyuditvA'vasthite sAgarendau vRddho'bhyadhAt - "AcAryAH! tarke bhavatAM bhavyo'bhyAso'stI'"tyuktvA maunamAzrayat / mA jAnAtu mAM sAgaro'pyaho! asya jarato madguroriva pramANagrantheSvabhyastiriti vicintya svAsanamazri(zra)yat // dharmasthApanasthalaH(laM) sama(mA)pta:(ptam) // Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna-59 vAgarthasaMsthApanam anudinamakharvasarvA-navadyavidyAnadInadISNebhyaH / nityamanuktebhyaH praNamAmi mahAsamudrebhyaH // iha hi kUpamaNDUkaH ko'pi vAvadUkaSTiTTibhasannibhapratibhaH khaNDasphuDitazabdavidyAkAvyAdidarzanamAtreNa sarvajJamanyaH phalitalalitabadarIvanamAtraprAptiprAptasurAlayasAmrAjyaMmanyo vanyazRgAlabAlakalpo jalpAkatAM kalpayati / tathAhi - ahaM zalAkApAtamAtreNa kAlidAsakRtaM kAvyaM trayI (kRtakAvyatrayI)mapyakSepeNA''kSepaparihArAbhyAM vyAkhyAnayAmi / ataH tanmAnamardanAya kiJcidupakramyate / kAvyatrayIM sarvAmanyAM tava prasAdenA'haM muJcAmi / raghukAvyasyA''dyaM zlokamekaM vyAkhyAnaya / tatrA'pyuttarapAdatrayaM muktam / Adya eva pAdaH kiJcit paryanuyujyate / vAgarthAvivasampRktAviti vAgarthayoH zabdapadArthayoH ko nAma samparkaH ? samparko hi nAma sambandhaH / sa ca saMyogo vA syAt sama[vAyo] vA tAdAtmyaM vA tadutpattirvA / tatra na tAvat zabdArthayoH saMyogaH sambhavati / tasya dravyadvayavRttitvAt, zabdasya ca guNatvAt / kiJca zabde ced vAcyo'rthaH sambadhyate, tadA yatra zabdaH tatrA'rthaH / tataH karavAlAcalajalAnalAnilAdizabdoccAraNe tatra karavAlAdyarthasambandhe mukhasya chedA'bhighAtakledadAhoDDayanAdiprasaGgaH / athA'rthe zabda: sambadhyate tadA pratidizaM pratipradArthaM zabdasadbhAvena nityaM kolAhalaH shruuyet| nA'pi samavAyaH, tasya dravya-guNayoH sambhave'pi, zabdasyA'mbaraguNatvena vAcyArtha-zabdayorasambhavAt / api ca vAcyo'rtho dravyameva (dravyameveti na) / tato yadA gauH zuklazcalatItyAdau sAmAnyaguNakarmANi vAcyAni / tadA teSu na zabdasamavAyo, dravye eva guNAnAM samavAyAt / nA'pi tadutpattiH sambandhaH / sA hi zabdAd vA'rthasyA'rthAd vA zabdasyeti dvidhA / tatra yadi zabdAdarthA utpadyante, tato'haM rAjA bhUyAsaM, daridro'haM koTIzvaro bhUyAsaM, rogyahamArogyavAn bhUyAsamityAdyAzIrvAdAdeva tattadarthaprAptiH syAt / athA'rthAt zabdA utpadyante, tadA vaktRprayatnamantareNA'pi pratipadArthaM zabdAH zrUyeran / tathA ca pUrvavat kolAhalaprasaGgaH / Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jUna - 2012 57 atha tAdAtmyasambandhaH, tadA kSurAgnimodakAdizabdoccAraNe vaktRvaktra-zrotRzravaNayoH chedadAhapUraNAdiprasaGgo durnivAraH / na ca sambandhAntaraM zabdArthayorghaTate / evaM ca yathAyathA zabdArthayoH sambandho vicAryate, tathA tathA jIrNapaTIvat zatadhA vidAryate / tataH sambandhAbhAvAt zabdArthayo!pamAnatvaM jAghaTIti / kiJca pArvatIparamezvarayorupameyayorvAgarthAvupamAnIkRtau staH, upamAnopameyabhAvazca sAdharmyamupameti vacanAt / tatropamAnopameyayoH sAdharmyamekadezena vA sAmastyena veti vAcyam / evaM hi meruriva paramANuH, kara ivA'medhyaM, teja iva tamaH, rAjeva raGkaH, gauriva mahiSaH, sUrya iva khadyotaH, hastIva mazaka ityAdAvapyupamAnopameyabhAvaprasaGgaH / atrA'pi sattvaprameyatvAdinA sAdharmyasya sambhavAt / atha sAmastyena sAdharmyamiti pakSaH kakSIkriyate, so'sambhavI / sAmastyena sAdharmyasya kayorapi padArthayorabhAvAt / parasparavilakSaNasvabhAvatvAt sarvapadArthAnAm / kiJca sarvasAdharmyavivakSAyAM candra iva candraH, zambhuriva zambhurityAdAvevopamAnopameyabhAvaprasaGgaH, tatraiva sarvasAdharmyabhAvAt / na tu darpaNa iva candraH, candravad mukhaM, mukhamivA'ravindaM, ado'ravindamivA'do'ravinda (?) mityAdau, atra sarvasAdhAbhAvAt / na caikadezasAmastyAbhyAmanyaH sAdharmyaprakAro'sti / tasmAt sAdhAbhAvAd gaurIzvarayorvAgarthAbhyAM sahopamAnopameyabhAvo'pi na saMgacchate / tato yadi tava hRdi kAcit pratibhA posphurIti tadA vAgarthayoH samparka upamAnopameyabhAvazca samartha(y)tAmityuparamate pUrvapakSo'yam / uttaraM - svAbhAvikasAmarthya-samayAbhyAmarthabodhanibandhanaM zabda iti / svAbhAvikasAmarthyaM ca zabdasyA'rthapratipAdanazaktiryogyatAparaparyAyA, jJAnasya jJeyajJApanazaktivat / samayazca saGketastyA(?)bhyAmarthabodhanakAraNaM zabda iti / tato'yuktamuktaM zabdArthayorvicAryamANaH ko'pi sambandho na ghaTate iti / tAdAtmyatadutpattyAdyabhAve'pi zabdArthayoryogyatAbhidhAnasambandhasadbhAvAt / nanu tAdAtmyAdisambandhAbhAve tayoryogyatAbhidhAnaH sambandho'pi katham ? na, nayanarUpayoH kvacitta[da?]bhAve'pi tadupalambhabhAvAt / na khalu sphItAlokakalitasakalarUpeNa samaM locanasya tAdAtmyaM tadutpattirvA'GgIkriyate, pratIti Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 anusandhAna-59 virodhApatteH / nA'pi netrasya tAdAtmyAdisambandhAbhAve rUpaprakaTanayogyatAsambandhasyA'nupapattiH, zravaNAdIndriyavat tasyA'pi rUpAprakAzakatvaprasakteH / ___ na ca vAcyaM yogyatAtaH zabdasyA'rthavAcakatve'rthasyA'pi zabdavAcakatvaM kiM na bhavediti / pratiniyatazaktikatvAd padArthAnAm / yogyatA hi zabdArthayoH prati[pAdaka-prati]pAdyazaktirjJAna-jJeyayooNpya-jJApaka(jJApaka-jJApya)zaktivat / na ca jJAnajJeyayoH kAryakAraNabhAvAt svarUpapratiniyamo, na punaryogyatA ityabhidhAnIyam / tayoH kAryakAraNabhAvasadbhAve'pi yogyatAta eva svarUpapratiniyamopapatteH / anyathA jJAnameva prakAzakaM na tu jJeyaM, jJeyameva prakAzyaM na punarjJAnamiti niyamasyA'ghaTanAt / nanu yogyatAvazAt zabdo yadyarthaM pratipAdayati, tadA bhUmigRhavarddhitotthitasyA'pi puMsaH pratipAdayatu, vizeSAbhAvAditi cet ? tadapyanucitaM, saGketasahAyasvayogyatAmA[hA] tmyataH zabdAdarthasya pratijJAnAt / bhUmigRhavarddhitotthitaM prati cA'sya svayogyatAsadbhAve'pi saGketasahAyakAbhAvAd nA'rthapratipAdakatvAnuSaGgaH / saGketo hi 'idamasya vAcaka mityevaMrUpo vAcyavAcakayorviniyogaH / sa yasyA'sti tasyaiva zabdaH svArthaM pratipAdayati, nA'parasyeti / / nanu saGketaH puruSecchAmAtranirmitaH, tadicchayA vastuvyavasthApanamanupapannamatiprasakteH / tato'rtho'pi vAcakaH, zabdo'pi vAcyaH kiM na bhavet ? puruSecchAyA niraGkazatvAt / tadapyavicAritamanoharaM, saGketasya sahayogyatAnibandhanatvAt, dhUmadhUmadhvajavat / yathaiva hi dhUmapAvakayoH svAbhAvika evA'vinAbhAvasambandhaH, tadvyutpattaye tu saGketaH samAzrIyate / / nanu zabdasya naisargikI zaktiH kimekArthapratipAdane vA anekArthapratipAdane vA ? yadyekArthapratipAdane, tadA saGketakoTibhirapi tato'rthAntarapratItirna bhavati, madena(nA')gnipratItivat / athA'nekArthapratipAdane, tadA samasamayaM zabdAdanekArthapratItiprasakteH pratiniyatavastuni pravRttirna prApnotIti / tadapi na nipuNanirUpitaM, zabdasyA'nekArthapratipAdane naisargikazaktisadbhAve'pi pratiniyatasaGketasAmarthyAt pratiniyatArthapratipAdakatvopapatteH / ekasyA'pi hi zabdasya dezAdibhedena pratiniyatasaGketo'nubhUyate / yathA gUrjarAdau caurazabdasya taskare draviDAdau punarodane iti / dRzyate ca sarvatra rUpaprakAzanayogyasyA'pi cakSuSaH pratyAsannatimiravazAdasannihite rUpe (vazAt sannihite eva rUpe?) viziSTAJjanAdivazAdandhakArAnta Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jUna 2012 59 rite'pi jJAnajanakatvam / kAcakAmalAdiviplavabalAcca vivakSitarUpAbhAve'pi iti / tato yathA'nekarUpaprakAzanayogyasyA'pi cakSuSo dUratimirAdipratiniyatasahakArivazAt pratiniyatasannihitarUpAdijJAnajanakatvaM; tathA'nekArthapratipAdanayogyasyA'pi zabdasya pratiniyatapadArthapratipAdakatvaM yadi syAt, tadA kA namakSiti:(na: kSati: ? ) / zabdo'rthena sambaddhaH, pratiniyatatatpratyayanimittatvAt, locanavat / na ca locanasyA'pyarthenA'sambandha ityabhidheyaM, yogyatAkhyasambandhasya tatrobhAbhyAM pratipannatvAt / na caivamaprApyakAritvaM virudhyate, saMyogAdeH sannikarSasyA'nabhyupagamAt / tathA zAbdo bodhaH sambandhana ( sambandhaniyata: ?), pratiniyatabodhatvAt, daNDItyAdibodhavat / itthaM sambandho yogyatAnAmadheyaH zabdasyA'rthena proktayuktyA prasiddhaH / upamAnavicArasyA'prAmANikAnAM kSunna (?) eveti kiM tatra tannirAkaraNa iti vAgarthasaMsthApana(m) // agnizItatvasthApanAvAdaH zIto vahnirdAhakatvAt, yad dAhakaM tat zItaM, yathA himaM, tathA dAhakazca vahniH, tasmAt zItaH / prayAseneti // atha sakalaprajJAlapravAlacakravAlAcatUlairvAvadyate vAdizArdUlaiH / yathA pratyakSaviruddhA'sau pratijJA / yataH samastairapi janairvahnAvuSNatvamevopalabhyate, na zItatvalezo'pi / tanna vAcyaM, yato hemantasamayavAsaramukhyavyajyamAnArdrIkRtatAlavRntaprAntaprocchalitazItazIkarAsAraziziravaizvAnara uSNatvopalabdhirbhrAntA eva / yathA virahiNAM sakalajananetrapAtraikalehyamahasi ussnntvprtiitiH| athaivamuddaNDapuNDarIkapANDuranijayazaHprasaradugdhamakarAkarAntaraparisphura tpANDityAdiguNaDiNDIrapiNDIkRtabrahmANDabhANDairbambhaNyate vidvatprakANDaiH / yathA - zItadyutAvuSNatvapratIterbhrAntitvaM bhavatu, bahubhiH tacchItatvopalambhAt / vahnestUSNatvaM sarvairapi pratIyate, na kenA'pi zItatvaM, tasmAt pratyakSaviruddhaH / idamapi Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 anusandhAna-59 vicAryamANaM na sthemAnamApnoti / yato nirdoSANAM kuzIcATana-phAlagrahaNAdi divyaM kurvatAmanusmRtamantrANAM ca hutAzane zItatvapratItiH samastyeva / athaivaM nibiDajaDimavananikuJjojjAsanakuJjaraiH prajalpa(lpya)te vAdikuJjaraiH / yathA kuzIcATana-phAlagrahaNAdi divyaM kurvatA(tAM) devatAnubhAvAt kRzAnoH zItatvopalambhaH sambhavati / na punaH svayaM zItaH syAt / tat kathaM doSavatAM jihvAsphoTakadaMSTrikAdAhAdInyupalabhyeran ? tasmAduSNa eva / tdpymaatrmev(?)| yato yad doSavatAM divyaM kurvatAM sphoTakAdikamupalabhyate tad apuNyAnumAnena tadIyadoSAviHkaraNAya devatAdivazAt saJjAyate, na punarvahnarauSNyAt / athA'navadyavidyAbhidhamadhuvratazreNisaMprINanapraphullamallikAbhiH samullapyate vidvanmatallikAbhiH / yathA - kriyatAM nAma doSavatAM devAdibhiH sphoTanAdikaM tadIyadoSAviHkaraNAya / paraM yadi svAbhAvikaM vahvaruSNatvaM nA'sti tatra sarveSAmapi janAnAM vahnisaMsargeNa sphoTakAdikamutpadyamAnaM darIdRzyate ityasmAt svabhAvenA'pyuSNa evA''zrayitavyaH / tadetadapi vAvadyamAnaM na viduSAmAnandasampadaM sampAdayati / yato noSNatvaM sphoTakotpattikAraNaM, bhallAtakarAjikAdisamparke'pi sphoTakotpattyupalambhAt / na ca teSAmuSNatvamasti / tanna sphoTakotpAdakatvena vahvaruSNatvaM kalpanIyamiti / ___ atha evaM sArvabhaumayazasaH prajalpanti sumanasaH - dhattUrakabhAvitAnAM bahUnAmapi loSTAdiSu suvarNajJAnaM bhrAntaM bhavitumarhati / zrUyate ca sarveSu zAstreSu lokeSu ca "zatamapyandhAnAM na pazyati" / kiM ca yadi bahUnAmupalambhaH pramANaM, tahi jJAnamayAmUrtatvAdilakSaNaM yathAvasthitamAtmanaH svarUpaM yogiparijJAtamapramANaM bhavati / tasmAt svalpAnAmapi yat jJAnaM samyak bhavati tadeva pramANam / tatazca bhavadAdInAM zIte'pi vahnau uSNatvasaMvedanaM bhrAntameva / ___athaivaM prakaTavikaTakopATopaprakampamAnatanUkaiH pratipAdyate vAvadUkaiH / yathA - asmadAdInAM vahvaruSNatvasaGgrAhakaM jJAnaM bhrAntamiti kathaM nizcIyate ? na hi sarvajJamantareNA'nyasyaivaMvidhA zaktirasti / tadetadapi pravaNAntarvANitAM prakaTayati / yato yathA Tekatra mahAnasAdau dhUma-dhUmadhvajayoravinAbhAvagrahaNe sati sarvatrA'yamasarvajJasyA'pi nizcayo bhavati, yathA - yatra dhUmastatra vahnirbhavatyeveti / tathA'trA'pyeka(?)jJAnasya viparItArthagrAhakasya bhrAntatvaM nizcIyate eva / tathA Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jUna - 2012 viparItArthapariccheda[ka]sya bhrAntatvavyavasthApanAyA'numAnamapi kurmahe / tathAhi - vaDUruSNatvasaGgrAhakaM sarveSAmapi jJAnaM bhrAntaM, viparItArthaparicchedakatvAt / yadyat viparItArthaparicchedakaM tattad bhrAntaM, yathA zuktikAzakale rajatajJAnaM, viparItArthaparicchedakaM tat, tasmAd bhrAntamiti / athaivaM nigadyate niravadyahRdyagadyapadyaprabandhurAbhirvAgbhirbhavadbhiH / yathA - zuktikAzakale dUradezAvasthitatva-tatsadRzatvAdikAraNavazAd rajatabuddhirbhavantI bhrAntA bhavati / iha tu zIte vahnAvuSNatvopalabdhiH kutaH saMjAyate ? iti / nahi tAvat kimapi kAraNamupalabhAmahe, yena bhrAntatvaM syAd / etasmAd vaDheruSNa[tva]saMvedanamabhrAntameva / tadetadapi vAvadyamAnaM vasantasamayavad na bhavanmanorathamallikAvallikAM pallavayati / yato'nAdyavidyAvAsanAvazAt tuSArakaNazItale'pi vahnau uSNatvabuddhirbhavatAM bobhavIti / yathA duHkharUpeSvapi viSayeSu sukhabuddhiH / kaizcid mantradevatAdisAMnidhye sakalapadArthasArthayAthAtmyaM (atra pAThaH truTitaH pratibhAti - saM.) tasmAt pratyakSeNaivA''zuzukSaNe zItatvopalambhAd na pratyakSaviruddhaH pakSo, nA'pyanumAnaviruddhaH / atha pracaNDapaNDitaprakANDAlimaulimaNDanAyamA nirUpyate'bhirUpapradhAnaiH / yathA - uSNo vahnirdAhakatvAt / yadyad dAhakaM tattaduSNam / yathA mArtaNDamaNDalam / dAhakazcA'yaM tasmAduSNa ityanumAnenA'numAnaviruddho'yam / nanvetadapi vicArAsahameva / tathAhi - pratyakSaviruddhA'sau bhavadanumAnapratijJA, vahnaH zItatvasya pratyakSalakSavinisthApitatvAt / anumAnaviruddhA vA'smadIyAnumAne[na] / heturapyanaikAntikaH, hime zIte'pi dAhakatvopalambhAt / dRSTAnto'pi sAdhyavikalaH, tasyA'pi zItatvAt / anumAnamantareNa tasya zItatvaM nA'GgIkriyate tarhi anumAnamapi ucyate / zItaM mArtaNDamaNDalaM, pArthivatvAt, sphuTikopalAdivat / athaitaddoSabhItermArtaNDamaNDalAMzuvat iti dRSTAntAntaramAzrIyate / nanvevaM sati dRSTAntAntarapratipattilakSaNaM dUSaNaM samApadyate bhavatAm / kiJca kiraNAnyapi zItalAnyeva / atrA'pyanumimImahe - zItalAni mArtaNDamaNDalAMzUni, pArthivasambhavatvAt, ghaTavat / tatazca bhavatAM dRSTAntAntarAzrayaNe'pi na kAcidapyarthasiddhirabhUt / evaM ca sati so'yamAbhANakaH satyaH saMvRttaH, yathA - kAko'pi bhakSito, ajarAmaratvamapi na saJjAtamiti / *heturapyanAsiddhaH, sarvairapi Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna-59 vahnau dAhakatvasya pratIyamAnatvAt / nA'pi viruddhaH, viparyayasAdhane dRSTAntAbhAvAt / nA'pyanaikAntikaH, vipakSe vRttyAbhAvAt / dRSTAnto'pi na sAdhyavikalaH sAdhanavikalo vA, hime zItatvasya dAhakatvasya ca sakalajagatpratItatvAt / * (**cihnAntargatapAThasya prakaraNasaGgatiH cintanIyA - saM.) tasmAt sakalakalaGkacakravAlavikalenA'numAnena svasAdhyaM sAdhyate eveti sthitam / / __ agnizItatvasthApanAvAdaH paM. sAdhuratnagaNinA svava(vA)canAya likhitH| pradIpanityatvavyavasthApanam athaikAntAnityatayA parairaGgIkRtasya pradIpasya tAvad nityAnityatvavyavasthApane digmAtramucyate / tathAhi - pradIpaparyAyopapannAH taijasAH paramANavaH svarasataH tailakSayAd vAtAbhighAtAd vA jyotiHparyAyaM parityajya tamorUpaM paryAyAntaramAdAyanto naikAntenA'nityAH, pudgaladravyarUpatayA vyavasthitatvAt teSAm / na hyetAvatA'nityatvaM yAvatA pUrvaparyAyasya vinAza uttaraparyAyasya cotpAdaH / na khalu mRdudravyaM sthAsakozakuzUlazirAvakaghaTAdyavasthAntarANyApadyamAnamapyekAntato vinaSTaM, teSu mRdravyAnugamasyA''bAlagopAlapratItatvAt / na ca tamasaH paudgalikatvamasiddhaM, cAkSuSatvAnyathAnupapatteH, pradIpAlokavat / atha yaccAkSuSaM tatsarvaM svapratibhAse AlokamapekSate, na caivaM tamastat kathaM cAkSuSam ? naivam, ulUkAdInAmAlokamantareNA'pi tatpratibhAsAt / yaistvasmadAdibhiranyaccAkSuSaM ghaTAdikamAlokaM vinA nopalabhyate tairapi timiramAlokayiSyato(te), vicitratvAd bhAvAnAm / kathamanyathA pItazvetAdayo'pi svarNamuktAphalAdyA AlokApekSadarzanAH, pradIpacandrAdayastu prakAzAntarAnapekSA ? iti siddhaM taccAkSuSam / rUpavattvAt sparzavattvamapi pratIyate zaityasparzapratyayajanakatvAt / __ yAni tvanibiDAvayavatvamapratighAtitva-manudbhatasparzavizeSatvamapratIyamAnakhaNDAvayavidravya-pravibhAgatvamityAdIni tamasaH paudgalikatvaniSedhAya paraiH sAdhanAnyupanyastAni, tAni pradIpaprabhAdRSTAntenaiva pratiSedhyAni, tulyayogakSematvAt / Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jUna - 2012 na ca vAcyaM taijasAH paramANavaH kathaM tamastvena pariNamante iti / pudgalAnAM tattatsAmagrIsahakRtAnAM visadRzakAryotpAdakatvasyA'pi darzanAt / dRSTo hyATTaindhanasaMyogavazAd bhAsvararUpasyA'pi vahnerabhAsvararUpakAryotpAda iti siddho nityAnityaH pradIpaH / yadApi nirvANAdarvAg dedIpyamAno dIpaH tadApi navanavaparyAyotpAdavinAzabhAktvAt pradIpatvAtvayA tvanitya (anityaH pradIpatvena tu nitya ?) eveti pradIpanityatvavyavasthApanam // vyomno nityAnityatvavyavasthApanam evaM vyomA'pi utpAda-vyaya-dhrauvyAtmakatvAda nityAnityameva / tathAhi - avagAhakAnAM jIvapudgalAnAmavagAhadAnopagraha eva tallakSaNam, avakAzadamAkAzamiti vacanAt / yadA cA'vagAhakA jIvapudgalAH prayogato vilasAto vA ekasmAd nabhaHpradezAt pradezAntaramupasarpanti, tadA tasya vyomnaH tairavagAhakaiH samamekasmin pradeze vibhAga uttarasmin ca pradeze saMyogaH / saMyogavibhAgau ca parasparaM viruddhau dhauM / tadbhede cA'vazyaM dharmiNo bhedaH / tathA ca(cA'')huH - "ayameva hi bhedo bhedaheturvA yad viruddhadharmAdhyAsa: kAraNabhedazceti / " tatazca tadA''kAzaM pUrvasaMyogalakSaNApattyA vinaSTamuttarasaMyogotpAdAkhyapariNAmAnubhavAt cotpannamubhayatrA''kAzadravyasyA'nugatatvAccotpAdavyayorekAdhikaraNatvam / yathA ca yadapracyutAnutpannasthiraikarUpaM nityamiti nitya[tvala]kSaNamAcakSate tadapAstam / evaMvidhasya kasyacid vastuno'bhAvAt / tadbhAvAvyayaM nityamiti tu satyaM lakSaNam / utpAdavinAzayoH sadbhAve'pi sadbhAvadanvayirUpAd(?) yad na vyeti tad nityamiti tadarthasya ghaTamAnatvAt / yadi hi apracyutAdilakSaNaM nityamiSyate tadotpAdavyayayonirAdhAratvaprasaGgaH / na ca tayoryoge nityatvahAniH / "dravyaM paryAyaviyutaM, paryAyA dravyavarjitAH / / kva kadA kena kiMrUpA, dRSTA mAnena kena vA ? // " iti vacanAt / laukikAnAmapi 'ghaTAkAzaM, paTAkAza'miti vyavahAraprasiddhaH AkAzasya nityAnityatvam / ghaTAkAzamapi hi yadA ghaTApagame paTenA''krAntaM, tadA paTAkAzamiti vyavahAraH / na cA'yamaupacArikatvAdapramANameva / upacArasyA'pi Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 anusandhAna-59 kiJcitsAdharmyadvAreNa mukhyArthasparzitvAt / nabhaso hi sarvavyApakatvaM mukhyaM primaannm| tat tadAdheyaghaTapaTAdisambandhiniyataparimANavazAt kalitabhedaM sat pratiniyatadezavyApitayA vyavahriyamANaM ghaTAkAzapaTAkAzAdi-tattavyapadezanibandhanaM bhavati / tattaddhaTAdisambandhe ca vyApakatvenA'vasthitasya vyomno'vasthAntarApattiH / svatazcA'vasthAbhede'vasthAvato'pi bhedaH, tAsAM tato'viSvagbhAvAditi siddhaM nityAnityaM vyoma iti vyomno nityAnityatvavyavasthApanam // pramANasAdhanopAyanirAsaH zubhavadbhirbhavadbhirAyuSmadbhiH svAbhimatasAdhyasAdhanAya yat pramANamabhyadhAyi tat kovidavRndadhurandharairmAdyatkuvAdiphaladanardanadurdharasindhurairasmAbhirvicAryamANaM na caturacetazcamatkArakAri / tat pramANaM nizcitamabhidhIyate anizcitaM veti vikalpayugalI kulAcalasthUladantayugalIvA'vatarati / na tAvadanizcitAt, anizcitasyA'pramANatvavizeSAt, unmattakavirutavat / atha nizcitaM kimapramANAd [pramANAd] vA ? na tAvadapramANa[NAdapramA]Nasya nizcAyakatvAyogAt / yadyapramANamapi nizcAyakaM saMgIryate, tarhi pramANaparyeSaNaM vizIryate nairarthakyAdeva / pramANApadapi (?) nizcAyakatvAbhyupagamAt / atha pramANAt, tat kimalakSaNaM lakSaNopetaM vA ? alakSaNaM ced nizcAyakaM pramANaM, tahi sarvapramANAnAM lakSaNAbhidhAnamanarthakaM, tadvyatirekeNA'pi arthanizcayasiddheH, bhavadabhipretAlakSaNanizcAyakapramANavat / atha lakSaNopetaM vA, tatrA'pi vikalpayugalamanivAritaprasaraM dhAvati - tad lakSaNaM nizcitamanizcitaM vA ? na tAvadanizcitaM lakSaNaM [lakSyaM] lakSayati / [nizcitaM cet sa] nizcayo'pi pramANA[dapramANA]d vA ? [apramANA]d nizcayAsiddheH pramANAda(di)ti vaktavyam / tadapyalakSaNaM salakSaNaM vA? alakSaNatve pUrvasyA'rthagrahaNe kiM jhUNam(kSuNNam) ? salakSaNaM [cet] tallakSaNaM nirNItaM ceti tadevA''vartate / tad na pramANenA'rthasAdhanopAyo'sti iti pramANasAdhanopAyanirAsaH // vajrazUcIprakaraNam (-bauddhAcArya azvaghoSa) vedAH pramANaM smRtayaH pramANaM, dharmArthayuktaM vacanaM pramANam / yasya pramANaM na bhavet pramANaM, kastasya kuryAd vacanaM pramANam ? // Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jUna - 2012 iha bhavatAM yadiSTaM sarvavarNapradhAnaM brAhmaNavarNa iti / vayamatra brUmaH / ko'yaM brAhmaNo nAma ? kiM jIvaH ? kiM jAtiH ? kiM zarIram ? kiM jJAnam ? kimAcAraH ? kiM karma ? kiM veda iti / tatra tAvad jIvo brAhmaNo na bhavati / kasmAt ? vedaprAmANyAt / uktaM hi vede - "OM sUryaH pazurAsIt / somaH pazurAsIt / indraH pazurAsIt / pazavoH Adyante devAH pazavaH / zvapAkA api brAhmaNA bhavanti / " ato vedaprAmANyAd manyAmahe jIvaH tAvad brAhmaNo na bhavati / bhArataprAmANyAdapi / uktaM hi bhArate - "sapta vyAdhA dazA'raNye, mRgAH kAliJjare girau / cakravAkAH sarittIre haMsAH sarasi mAnase // te'pi jAtAH kurukSetre brAhmaNA vedapAragAH // " ato bhArataprAmANyAt vyAdhamRgahaMsacakravAkadarzanasambhavAd manyAmahe jIvaH tAvad brAhmaNo na bhavati / na ca dharmaprAmANyAdapi / uktaM hi mAnave dharme - "adhItya caturo vedAn, sAGgopAGgAn salakSaNAn / zUdrAt pratigrahagrAhI, brAhmaNo jAyate kharaH // kharo dvAdazajanmAni, SaSTijanmAni zUkaraH / zvAnaH saptatijanmAni, ityevaM munirabravIt // " ato mAnavadharmaprAmANyAd jIvaH tAvad brAhmaNo na bhavati / jAtirapi brAhmaNo na bhavati / kasmAt ? zrutiprAmANyAt / uktaM smRtau zrutau vA - "hastinyAmabalo jAtaH, ulUkyAM kezakambalaH / agastyo'gastipuSpAcca, kauzikaH kuzasaMstarAt / / kaThinAt kaThino jAtaH, zaragulmAcca gautamaH / droNAcAryastu kalazAt, tittiristittirIsutaH / / reNukA janayed rAmaM, RSizRGgaM vane mRgI / kaivartI janayed vyAsaM, kAzyapaM caiva zUdrikA // vizvAmitraM ca cANDAlI, vaziSThaM caiva urvazI / na teSAM brAhmaNI mAtA, lokAcArAcca brAhmaNAH // " Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 anusandhAna-59 ataH smRtiprAmANyAd manyAmahe jAtiH tAvad brAhmaNo na bhavati / atha manyase brAhmaNaH tAvat teSAM pitA, tato brAhmaNA iti / yadyevaM dAsyAH putrA api brAhmaNajanitA brAhmaNA bhaveyuH / na caitad bhavatAmiSTam / kiJca yadi brAhmaNaputro brAhmaNaH tahi brAhmaNAbhAvaH prApnoti / idAnIntaneSu brAhmaNeSu pitari sandehAd gotrabrAhmaNamArabhya brAhmaNInAM zUdrAbhigamAt / tato jAtirbrAhmaNo na bhavati / mAnavadharmaprAmANyAdapi / uktaM hi mAnave dharme - "sadyaH patati mAMsena, lAkSayA lavaNena ca / tryahAcca zUdro bhavati, brAhmaNaH kSIravikrayI // AkAzagAmino viprAH, patitAH mAMsabhakSaNAt / viprANAM patanaM dRSTvA, tato mAMsAni varjayet // " ato mAnavadharmaprAmANyAd jAtiH tAvad brAhmaNo na bhavati / yadi jAtirbrAhmaNaH syAt tadA zUdratA nopapadyate / kiM khalu duSTo'pyazvaH zUkaro bhavati ? tasmAd jAtirapi brAhmaNo na bhavati / zarIramapi brAhmaNo na bhavati / kasmAt ? yadi brAhmaNaH syAt tarhi pAvako brahmahA bhavet / brahmahatyA ca bandhUnAM zarIradahanAd bhavet / brAhmaNazarIranisyandajAtAzca kSatriyavaizyazUdrA api brAhmaNAH syuH / na caitadiSTam / brAhmaNazarIravinAzAcca yajanayAjanAdhyayanAdhyApanadAnapratigrahAdInAM brAhmaNazarIrajanitAnAM phalasyA'pi nAzaH syAt / jJAnamapi brAhmaNo na bhavati / kasmAt ? jJAnabAhulyAt / ye ye jJAnavantaH zUdrAH te sarve brAhmaNAH syuH / dRzyante kvacit zUdrAH chandovedavyAkaraNamImAMsAsAGkhyavaizeSikalagnajIvikAdisarvazAstrArthavidaH / na caite brAhmaNAH syuH / ato manyAmahe jJAnamapi brAhmaNo na bhavati / AcAro'pi brAhmaNo na bhavati / kutaH ? yadi AcAro'pi brAhmaNaH syAt, ye AcAravantaH zUdrAH te sarve brAhmaNAH syuH / dRzyante ca naTabhaTakaivartaprabhRtayaH pracaNDatarAcAravanto, na caite brAhmaNA bhavanti / tasmAdAcAro'pi brAhmaNo na bhavati / karmA'pi brAhmaNo na bhavati / dRzyante hi kSatriyaviTzUdrA yajanayAjanA Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jUna - 2012 dhyayayanAdhyApanapragrahaprasaGgAt vividhAni karmANi kurvanti / na ca te bhavatAM brAhmaNAH sammatAH / tasmAt karmaNA'pi brAhmaNo na bhavati / vedenA'pi brAhmaNo na bhavati / kasmAt ? rAvaNo nAma rAkSaso'bhUt / tenA'dhItAH catvAro vedAH - RgyajuHsAmaatharvaNAzceti / rAkSasAnAmapi gRhe vedavyavahAraH pravartate eva / na ca te brAhmaNAH syuH / ato manyAmahe vedenA'pi brAhmaNo na bhavati / kiM tarhi brAhmaNatvaM bhavati ? ucyate brAhmaNatvaM na zAstreNa, na saMskArairna jAtibhiH / na kulena na vedaizca, na tathA karmaNA bhavet / tataH kundendudhavalaM brAhmaNyaM sarvapApasyA'kAraNamiti / uktaM - vratataponiyamopavAsadAnadamazamasaMyamAcArAcca / tathA coktaM vede - "nirmamo nirahaGkAro, niHsaGgo niHparigrahaH / rAgadveSavinirmukta-staM devA brAhmaNaM viduH // " sarvazAstre'pyuktaM - "satyaM brahma tapo brahma, brahma vendriyanigrahaH / sarvabhUtadayA brahma, etad brAhmaNalakSaNam // satyaM nA'sti tapo nA'sti, nA'sti cendriyanigrahaH / sarvabhUtadayA nA'sti, etat cANDAlalakSaNam // devamAnavanArINAM, tiryagyonigateSvapi / maithunaM nA'dhigacchanti, te viprAH samudAhRtAH // " iti / zakreNA'pyuktaM - "na jAtirdRzyate tAvad, guNAH kalyANakArakAH / caNDAlo'pi vratasthazced, taM devA brAhmaNaM viduH // " tasmAd na jAtirna jIvo na zarIraM na jJAnaM nA''cAro na karma na vedo brAhmaNa iti / anyacca bhavatAM coktaM - iha zUdrANAM pravrajyA na vidhIyate, brAhmaNa Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 anusandhAna-59 zuzrUSayaiva teSAM dharmo bhavati / caturpu varNeSvante bhaNanAt te nIcA iti / yadyaivaM, indro'pi nIcaH syAt / 'zvayuvamaghonAM' ca sUtrakaraNAt, zvA iti kukkuraH, yuvA iti puruSaH, maghavA iti surendraH / tayoH zva-puruSayorindra eva nIcaH syAt / na caitadiSTaM, kiM vacanamAtreNa doSo bhavati ? tathAca - umAmahezvarau, kAkamayUrau, dantauSThamiti lokaiH prayujyate / na ca dantAH prAgutpannAH umA vA / kevalaM varNasamAsamAtraM kriyate brAhmaNakSatriyaviTzUdrA iti / tasmAd yA bhavadIyA pratijJA 'brAhmaNazuzrUSayaiva teSAM dharmo bhavati' sA vyAhatA / kiM vA'nizcito'yaM brAhmaNaprasaGgaH / uktaM hi mAnave dharme - "vRSalAphenapInasya, niHzvAsopahatasya ca / tatraiva ca prasUtasya, brahmatvaM nopalabhyate // 1 // zUdrIhastena yo bhuGkte, mAsamekaM nirantaram / jIvamAno bhavet zUdro, mRtaH zvA sa tu jAyate // 2 // zUdrIparivRto vipraH, zUdrI ca gRhamedhinI / varjitaH pitRdevAbhyAM, rauravaM so'dhigacchati // 3 // " tato'muSya vacanasya prAmANyAdaniyato brAhmaNaprasaGgaH / kiM cA'nyat ? zUdro'pi brAhmaNo bhavati / ko hetuH ? itIha mAnave dharme'bhihitaM - "araNyAgarbhasambhUtaH, kaThino nAma mahAmuniH / tapasA brAhmaNo jAtaH, tasmAd jAtirakAraNam // 1 // hariNIgarbhasambhUta, RSizRGgo mahAmuniH / tapasA brAhmaNo jAtaH, tasmAd jAtirakAraNam // 2 // kacchapIgarbhasambhUto, nArado'tha mahAmuniH / / tapasA brAhmaNo jAtaH, tasmAd jAtirakAraNam // 3 // brahmacaryeNa brAhmaNaH (?) na caite brAhmaNIputrA-ste loke brAhmaNAH smRtAH / zIlazaucamayaM brahma, tasmAt kulamakAraNam // 4 // zIlaM pradhAnaM na kulaM pradhAnaM, kulena kiM zIlavivajitena ? / eke narA nIcakule prasUtAH, svargaM gatAH zIlamupetya dhIrAH // 5 // Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jUna 2012 ke punaste ? kaThina-vyAsa - vaziSTha - RSizRGga-vizvAmitraprabhRtayo brahmaRSayo nIcakule prasUtAH ca lokasya brAhmaNAH / tasmAdasya vacanasya prAmANyAdaniyato'yaM brAhmaNaprasaGgaH / iti zUdrakule'pi brAhmaNo bhavati / kiM cA'nyad bhavadIyaM matam ? "mukhato brAhmaNA jAtAH, bAhubhyAM kSatriyaH zrutaH / UrubhyAM vaizyaH saJjAtaH, padbhyAM zUdrasya sambhavaH // " 69 atrocyate brAhmaNA bahavaH / na jJAyante katare mukhato jAtA brAhmaNA: ? iha hi kaivartarajakacANDAlakuleSvapi brAhmaNAH santi / teSAmapi boDAkaraNa-muJjakANThAdibhiH saMskArAH kriyante / teSAmapi brahmasaMjJA kriyate / tasmAdapi brAhmaNabahutvAdapi pazyAmaH ekavarNo'yaM nA'sti cAturvarNyamiti / api ca ekapuruSotpannAnAM kathaM cAturvarNyam ? iha kazcid devadatta ekasyAH striyaH caturaH putrAn janayati, na ca teSAM varNabhedo'sti ayaM brAhmaNaH, ayaM kSatriyaH ayaM vaizyaH ayaM zUdra iti / kasmAt ? ekapitRtvAt / evaM brAhmaNAdInAM kathaM cAturvarNyam ? = iha hi gohastyazvamRgasiMhavyAghrAdInAM padavizeSAH dRSTAH gopadamidaM hastipadamidamazvapadamidaM mRgapadamidaM siMhapadamidam / na ca brAhmaNAdInAmidaM brAhmaNapadamidaM kSatriyapadamidaM vaizyapadamidaM zUdrapadam / ataH padavizeSAbhAvAdapi pazyAmaH ekavarNo'yaM nA'sti cAturvarNyam / iha gomahiSAzvakuJjarakharavAnarachAgaeDakAdInAM bhagaliGgasaMsthAnamalagandhadhvanivizeSo dRSTo, na tu brAhmaNakSatriyAdInAm / ato'pyavizeSAdekavarNa iti / api ca yathA haMsapArApatazukakokilazikhaNDiprabhRtInAM rUpavarNalomatuNDavizeSo dRSTaH, na ca tathA brAhmaNAdInAm / ato'pyekavarNa iti / tathA ca vaTabakula- palAzAzokatamAlanAgakesarazirISacampakaprabhRtInAM vRkSANAM vizeSo dRSTaH, yadvat daNDatazca patratazca puSpatazca phalatazca tvagasthibIjarasagandhatazca / na tathA brAhmaNakSatriyaviTzUdrAnAmaGgapratyaGgavizeSaH / na ca tvagudhiramAMsAsthizukramalavarNasaMsthAnavizeSo vA'pi prasavavizeSo dRzyate / ato'pyavizeSAdekavarNo bhavati / api ca bho brAhmaNa! sukhaduHkhajIvitabuddhivyApAravyavahAramaraNotpattibhayamaithunopacArasamatayA nA'styeva vizeSo brAhmaNAdInAm / Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna- 59 idaM cA'vagamyatAm / yathaikavRkSotpannAnAM phalAnAM nA'sti varNabhedaH, tathaikapuruSotpannAnAM puruSANAM nA'sti bhedaH, udumbarapanasaphalavat / udumbarasya hi panasasya ca phalAni kAnicit zAkhAto bhavanti, kAnicid daNDataH, kAnicit skandhataH, kAnicid mUlataH / na ca teSAM bhedo'sti / idaM brahmaphalamidaM kSatriyaphalamidaM vaizaphalamidaM zUdraphalamiti ekapuruSotpannatvAd nA'sti bhedaH / 70 ekapuruSotpannatvAdanyacca dUSaNaM bhavati / yadi mukhato brAhmaNA jAtA:, brAhmaNyAH kuta utpatti: ? mukhAdeva iti cet / hanta ! tarhi bhavatAM bhaginIgrahaprasaGgaH syAt / tathA agamyAgamanaM saMbhAvyate / tacca lokaviruddham / tasmAdapanIyate eva brAhmaNyam / kriyAvizeSeNa cAturvarNyavyavasthA kriyate / tathAca yudhiSThirAdhyuSitena vaizampAyanenA'bhihitaM kriyAvizeSataH cAturvarNyamiti / "pANDostu vizrutaH putraH, sa vai nAmnA yudhiSThiraH / vaizampAyanamAgamya, prAJjaliH paripRcchati // 1 // ke ke nu brAhmaNAH proktA: ?, kiM cA'brAhmaNalakSaNam ? / etadicchAmi vijJAtuM, tad bhavAn vyAkarotu me // 2 // " vaizampAyana uvAca '"kSAntyAdibhirguNairyukta-styaktadaNDo nirAmiSa" ityAdi / "na kulena na jAtyA ca kriyAbhirbrAhmaNo na ca / caNDAlo'pi vratasthazced, brAhmaNaH sa yudhiSThira ! // 1 // ahiMsA brahmacaryaM ca, vizuddhyA ca pratigrahaH / phalena na samarthazced, brAhmaNaH sa yudhiSThira ! // 2 // " kiM vaizampAyanenoktaM ? "ekavarNamidaM sarvaM, pUrvamAsId yudhiSThira! / kriyAkarmavizeSeNa, cAturvarNyaM vyavasthitam // 1 // sarve vai yonijA martyAH, samAMsAH sapurISiNaH / ekendriyArthAzca tathA, tasmAt zIlaguNairdvijAH // 2 // Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jUna - 2012 71 zUdro'pi zIlasampanno, guNavAn dvija ucyate / / brAhmaNo'pi kriyAhInaH, zUdrApatyasamo bhavet // 3 // paJcendriyArNavaM ghoraM, yadi zUdro'pi tIrNavAn / tasmai dAnaM pradAtavya-maprameyaM yudhiSThira! // 4 // na jAtirdRzyate rAjan!, guNAH kalyANakArakAH / jIvitaM yasya nA''tmArthaM, dharmArthaM tasya jIvitam / ahorAtraM caret kSAnti, taM devA brAhmaNaM viduH // 5 // parityajya gRhAvAsaM, ye sthitA mokSakAkSiNaH / kAmeSvasaktAH kaunteya!, brAhmaNAste yudhiSThira! // 6 // ahiMsA nirmamatvaM ca, AtmakRtyasya varjanam / rAgadveSanivRttizca, etad brAhmaNalakSaNam / 7 / / gAyatrImAtrasAro'pi, varaM vipraH suyantritaH / nA''dhItya caturo vedAn, sarvAzIH sarvavikrayI // 8 // ekarAtroSitasyA'pi, yA gatirbrahmacAriNaH / na sA kratusahasreNa, prAptuM zakyA yudhiSThira! // 9 // pAragaM sarvavedAnAM, sarvatIrthAbhiSecakam / yuktazcarati yo dharma, taM deva brAhmaNaM viduH // 10 // yadA na kurute pApaM, sarvabhUteSu dAruNam / kAyena manasA vAcA, brahma saMpadyate tadA // 11 // " asmAbhiruktaM yadidaM dvijAnAM, mohaM nihantuM hatabuddhikAnAm / gRhNantu santo yadiyuktametat, muJcantu vA'yuktamidaM yadi syAt // kRtiriyaM bauddhabhikSupaNDitazrIsiddhAcArya-azvaghoSapAdAnAM vajrazUcIprakaraNamiti // Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 anusandhAna- 59 paumacariyaM : eka sarvekSaNa (rAmakathA kA prAcIna evaM utkRSTa jainagrantha) pro. sAgaramala jaina rAmakathA kI vyApakatA rAma aura kRSNa bhAratIya saMskRti ke prANa - puruSa rahe haiM / unake jIvana, Adarzo evaM upadezo ne bhAratIya saMskRti ko paryApta rUpa se prabhAvita kiyA hai| bhArata evaM bhArata ke pUrvI nikaTavartI dezo meM Aja bhI rAma kathA ke maMcana kI paramparA jIvita hai / hindU, jaina aura bauddha dharma paramparA meM rAmakathA sambandhI pracura ullekha pAye jAte hai / rAma - kathA sambandhI granthoM meM vAlmIki rAmAyaNa prAcInatama grantha hai / yaha grantha hindU paramparA meM pracalita rAma-kathA kA AdhAra grantha hai / isake atirikta saMskRta meM racita padmapurANa aura hindI meM racita rAmacaritamAnasa bhI rAma - kathA sambandhI pradhAna grantha hai, jinhoMne hindU jana-jIvana ko prabhAvita kiyA hai / jaina paramparA meM rAmakathA sambandhI granthoM meM prAkRta bhASA meM racita vimalasUri kA 'paumacariyaM' eka prAcInatama pramukha grantha hai / lekhakIya prazasti ke anusAra yaha I. san kI prathama zatI kI racanA hai / vAlmIki kI rAmAyaNa ke pazcAt rAmakathA sambandhI granthoM meM yahI prAcInatama grantha hai / saMskRta, prAkRta, apabhraMza evaM hindI meM racita rAmakathA sambandhI grantha isake paravartI hI hai / yahA~ yaha jJAtavya hai ki prAkRta, saMskRta, apabhraMza, kannar3a evaM hindI meM jainoM kA rAmakathA sambandhI sAhitya vipula mAtrA meM hai, jisakI carcA hama Age vistAra se kareMge / bauddha paramparA meM rAmakathA mukhyataH jAtaka kathAoM meM varNita hai / jAtaka kathAe~ mukhyataH bodhisattva ke rUpa meM buddha ke pUrvabhavoM kI carcA karatI hai / inhIM meM dazaratha jAtaka meM rAmakathA kA ullekha hai / bauddha paramparA meM rAmakathA sambandhI kauna-kauna se pramukha grantha likhe gaye isakI jAnakArI kA abhAva hI hai / rAmakathA sambandhI jaina sAhitya : I jaina sAhityakAroM ne vipula mAtrA meM rAmakathA sambandhI granthoM kI racanA jUna Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jUna - 2012 kI hai, inameM digambara lekhakoM kI apekSA zvetAmbara lekhaka aura unake grantha adhika rahe haiN| jainoM meM rAmakathA sambandhI pramukha grantha kauna se rahe haiM, isakI sUcI nimnAnusAra hai - bhASA orrm 3 caupanna 9 vor grantha lekhaka kAla paumacariyaM / vimalasUri (zve.)| prAkRta | prAyaH IsA kI dUsarI zatI vasudevahiNDI | saMghadAsagaNi(zve.) prAkRta | IsvIsan 609 padmapurANa raviSeNa (di.) | saMskRta | IsvIsan 678 paumacariu svayambhU (di.) | apabhraMza | prAyaH I.san 8vIM zatI (madhya) zIlAGka (zve.)| prAkRta | I. san 868 / / mahApurisacariyaM uttarapurANa guNabhadra (di.) | saMskRta | I.san prAya 9vIM zatI bRhatkathAkoSa hariSeNa (di.) | saMskRta | I.san 931-932 mahApurANa puSpadanta (di.) | apabhraMza | I. san 965 kahAvalI bhadrezvara (zve.) prAkRta | prAyaH I.san 11vIM zatI triSaSTizalAkA- | hemacandra (zve.) | saMskRta | prAyaH I.san 12vIM zatI puruSacarita 11 yogazAstra-svopajJa | hemacandra (zve.) | saMskRta prAyaH I.san 12vIM zatI vRtti zatruJjayamAhAtmya | dhanezvarasUri(zve.) | saMskRta | prAyaH I.san 14vIM zatI puNyacandrodaya- | kRSNadAsa (di.) saMskRta | I.san 1528 purANa rAmacarita devavijayagaNi(zve.) saMskRta | I.san 1596 15 laghutriSaSTizalAkA- meghavijaya (zve.) saMskRta | I.san kI 17vI zatI puruSacarita inameM ekAdha apavAda ko choDakara zeSa sabhI grantha prAyaH prakAzita hai / inake atirikta bhI rAmakathA sambandhI aneka hastalikhita pratiyoM kA Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 anusandhAna-59 ullekha jinaratnakoza meM milatA hai, jinakI saMkhyA 30 se adhika hai / inameM hanumAnacarita, sItAcarita Adi bhI sammilita hai / vistArabhaya se yahAM ina sabakI carcA apekSita nahIM hai| Adhunika yuga meM bhI hindI meM aneka jainAcAryoM ne rAmakathA sambandhI granthoM kI racanA kI hai| inameM sthAnakavAsI jaina saMta zuklacandrajI ma. kI 'zuklajainarAmAyaNa' tathA AcArya tulasI kI 'agniparIkSA' ati prasiddha hai| jainoM meM rAmakathA kI do pramukha dhArAe~ - vaise to avAntara kathAnakoM kI apekSA jaina paramparA meM bhI rAmakathA ke vividha rUpa milate hai / jaina paramparA meM bhI lekhakoM ne prAyaH apanI apanI dRSTi se rAmakathAnaka ko prastuta kiyA hai| phira bhI jainoM meM rAmakathA kI do dhArAe lagabhaga prAya IsA kI 9vIM zatAbdI se dekhI jAtI hai - 1. vimalasUri kI rAmakathA dhArA aura 2. guNabhadra kI rAmakathA dhArA / sampradAyoM kI apekSA-acela yApanIya evaM zvetAmbara vimalasUri kI rAmakathA kI dhArA kA anusaraNa karate rahe, jabaki digambara dhArA meM bhI mAtra kucha AcAryoM ne hI guNabhadra kI dhArA kA anusaraNa kiyA / zvetAmbara paramparA meM saMghadAsagaNi evaM yApanIyo meM ravizeSa, svayambhU evaM hariSeNa bhI mukhyataH vimalasUri ke 'paumacariya' kA hI anusaraNa karate haiM, phira bhI saMghadAsagaNi ke kathAnakoM meM kahIM kahIM vimalasUri se matabheda bhI dekhA jAtA hai / rAmakathA sambandhI prAkRta granthoM meM zIlAGka caupannamahApurisacariyaM meM, haribhadra dhUrtAvyAkhyAna meM aura bhadrezvara kahAvalI meM, saMskRta bhASA meM raviSeNa padmapurANa meM, digambara amitagati dharmaparIkSA meM, hemacandra yogazAstra kI svopajJavRtti meM tathA triSaSTizalAkApurUSacaritra meM, dhanezvara zatruJjayamAhAtmya meM, devavijayagaNi 'rAmacarita' (aprakAzita) aura meghavijayagaNi laghutriSaSTizalAkApurUSacaritra (aprakAzita) meM prAyaH vimalasUri kA anusaraNa karate hai| apabhraMza meM svayambhU 'paumacariu' meM bhI vimalasUri kA hI anusaraNa karate hai| yahA~ yaha jJAtavya hai ki raviSeNa kA 'padmapurANa' (saMskRta) aura svayambhU kA paumacariu (apabhraMza) cAhe bhASA kI apekSA bhinnatA rakhate ho, kintu ye donoM hI vimalasUri ke paumacariyaM kA saMskRta yA apabhraMza rUpAntaraNa hI lagate hai / Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jUna - 2012 guNabhadra ke uttarapurANa kI rAmakathA kA anusaraNa prAyaH alpa hI huA hai / mAtra kRSNa ke saMskRta ke puNyacandrodayapurANa meM tathA apabhraMza ke puSpadanta ke mahApurANa meM isakA anusaraNa dekhA jAtA hai / vimalasUri kI rAmakathA kA vaiziSTya - vimalasUri ne apanI rAmakathA meM kucha sthitiyoM meM vAlmIki kA anusaraNa kiyA ho, kintu vAstavikatA yaha hai ki unhoMne jaina paramparA meM pUrva se pracalita rAmakathA dhArA ke sAtha samanvaya karate hue hindU dhArA kI rAmakathA ke yukti-yukta karaNa kA prayAsa adhika kiyA hai| sabase ullekhanIya bAta yaha hai ki vimalasUri ke samakSa vAlmIki rAmAyaNa ke sAtha-sAtha samavAyAGga kA vaha mUlapATha bhI rahA hogA jisameM lakSmaNa (nArAyaNa) kI mAtA ko kekaI batAyA gayA thA / lekhaka ke sAmane mUla prazna yaha thA ki Agama kI prAmANikatA ko surakSita rakhate hue, vAlmIki ke sAtha kisa prakAra samanvaya kiyA jAye / yahA~ usane eka anokhI sUjha se kAma liyA, vaha likhatA hai ki lakSmaNa kI mAtA kA pitRgRha kA nAma to kaikeyI thA, kintu vivAha ke pazcAt dazaratha ne usakA nAma parivartana kara use 'sumitrA' nAma diyaa| paumacariyaM meM bharata kI mAtA ko bhI 'kekaI' kahA gayA hai| vAlmIki rAmAyaNa se bhinna isa grantha kI racanA kA mukhya uddezya kAvyAnanda kI anubhUti na hokara, kathA ke mAdhyama se dharmopadeza denA hai / grantha ke prArambha meM zreNikacintA nAmaka dUsare uddezaka meM isakA uddezya rAmakathA meM AI asaMgatiyoM tathA kapola-kalpanAoM kA nirAkaraNa batAyA gayA hai| yaha bAta suspaSTa hai ki yaha rAmakathA kA upadezAtmaka jaina saMskaraNa hai aura isaliye isameM yathAsambhava hiMsA, ghRNA, vyabhicAra Adi duSpravRttiyoM ko na ubhAra kara sadpravRttiyoM ko hI ubhArA gayA hai / isameM varNa-vyavasthA para bhI bala nahIM diyA gayA hai / yahA~ zambUka-vadha kA kAraNa zUdra kI tapasyA karanA nahIM hai| candrahAsa khaDga kI siddhi ke liye bAMso ke jhuramuTa meM sAdhanArata zambUka kA lakSmaNa ke dvArA anajAna meM hI mArA jAnA hai / lakSmaNa usa pUjita khaDga ko uThAte haiM aura parIkSA hetu bAMsoM ke jhuramuTa para calA dete haiM, jisase zambUka mArA jAtA hai / isa prakAra jahA~ vAlmIki rAmAyaNa meM zambUka vadha kI kathA Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna- 59 I I varNa-vidveSa kA khulA udAharaNa hai, vahA~ paumacariyaM kA zambUka vadha anajAna meM huI eka ghaTanA mAtra hai / punaH kavi ne rAma ke caritra ko udAtta banAye rakhane hetu zambUka aura rAvaNa kA vadha rAma ke dvArA na karavAkara lakSmaNa ke dvArA karavAyA hai | bAli ke prakaraNa ko bhI dUsare hI rUpa meM prastuta kiyA gayA hai / bAli sugrIva ko rAjya dekara saMnyAsa le lete hai / dUsarA koI vidyAdhara sugrIva kA rUpa banAkara usake rAjya evaM antaHpura para kabjA kara letA hai / sugrIva rAma kI sahAyatA kI apekSA karatA hai aura rAma usakI sahAyatA kara usa nakalI sugrIva kA vadha karate hai / yahA~ bhI sugrIva ke kathAnaka meM se bhrAtR-patnI se vivAha kI ghaTanA ko haTAkara usake caritra ko udAtta banAyA gayA hai / isI prakAra kaikeyI bharata hetu rAjya kI mAMga rAma ke prati vidveSa ke kAraNa nahIM, apitu bharata ko vairAgya lene se rokane ke liye karatI hai / rAma bhI pitA kI AjJA se nahIM apitu svecchA se hI vana ko cala dete haiM tAki ve bharata ko rAjya pAne meM bAdhaka na rahe / isI prakAra vimalasUri ke paumacariyaM meM kaikeyI ke vyaktitva ko bhI U~cA uThAyA gayA hai / vaha na to rAma ke vanavAsa kI mAMga karatI hai aura na unake sthAna para bharata ke rAjyArohaNa kI / vaha anta meM saMnyAsa grahaNa kara mokSagAmI banatI hai / na kevala yahI, apitu sItAharaNa ke prakaraNa meM bhI mRgacarma hetu svarNamRga mArane ke sItA ke Agraha kI ghaTanA ko bhI sthAna na dekara rAma evaM sItA ke caritra ko nirdoSa aura ahiMsAmaya banAyA gayA hai / rAvaNa ke caritra ko udAtta banAne hetu yaha batAyA gayA hai ki usane kisI muni ke samakSa yaha pratijJA le rakhI thI ki maiM kisI parastrI kA, usakI svIkRti ke binA zIla bhaGga nahIM karU~gA / isaliye vaha sItA ko samajhAkara sahamata karane kA prayatna karatA rahatA hai, balaprayoga nahIM karatA hai / paumacariyaMmeM mAMsa bhakSaNa ke doSa dikhAkara sAmiSa bhojana se jana-mAnasa ko virata karanA bhI jainadharma kI ahiMsA kI mAnyatA ke prasAra kA hI eka prayatna hai / grantha meM vAnaroM evaM rAkSasoM ko vidyAdharavaMza ke mAnava batAyA gayA hai, sAthahI yaha bhI siddha kiyA gayA hai ki ve kalA-kauzala aura takanIka meM sAdhAraNa manuSyoM se bahuta bar3he - car3he the / ve pAdavihArI na hokara vimAnoM meM vicaraNa karate the / isa prakAra isa grantha meM vimalasUri ne apane yuga meM pracalita rAmakathA ko adhika yuktisaMgata 76 Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jUna - 2012 77 aura dhArmika banAne kA prayAsa kiyA hai / vimalasUrikI rAmakathAse anya jainAcAryoM kA vaibhinya evaM samarUpatA : vimalasUri ke paumacariyaM ke pazcAt jaina rAmakathA kA eka rUpa saMghadAsa gaNI (chaThThI zatAbdI) kI vasudevahiNDI meM milatA hai / vasudevahiNDI kI rAmakathA kucha kathA-prasaMgo ke sandarbha meM paumacariyaM kI rAmakathA ke bhinna hai aura vAlmIki rAmAyaNa ke nikaTa hai / isakI vizeSatA yaha hai ki isameM sItA ko rAvaNa aura mandodarI kI putrI batAyA gayA hai, jise eka peTI meM banda kara janaka ke udyAna meM gar3avA diyA gayA thA, jahA se hala calAte samaya janaka ko usakI prApti huI thii| isa prakAra yahA~ sItA kI kathA ko tarkasaMgata banAte hue bhI usakA sAmya bhUmi se utpanna hone kI dhAraNA ke sAtha jor3A gayA hai / isa prakAra hama dekhate hai ki saMghadAsagaNI ne rAmakathA ko kucha bhinna rUpa se prastuta kiyA hai / jabaki adhikAMza zvetAmbara lekhako ne vimalasUri kA hI anusaraNa kiyA hai / mAtra yahI nahIM, yApanIya paramparA meM padmapurANa ke raciyatA ravisena (7vIM zatAbdI) aura apabhraMza paumacariyaM ke racayitA yApanIya svayambhU (7vIM zatI) ne bhI vimalasUri kA hI pUrI taraha anukaraNa kiyA hai / padmapurANa to paumacariyaM kA hI vikasita saMskRta rUpAntaraNa mAtra hai / yadyapi unhoMne use acela paramparA ke anurUpa DhAlane kA prayAsa kiyA AThavIM zatAbdI meM haribhadra ne apane dhUrtAkhyAna meM aura navIM zatAbdI meM zIlAGkAcArya ne apane grantha 'caupannamahApurisacariyaM' meM ati saMkSepa meM rAmakathA ko prastuta kiyA hai / bhadrezvara (11vIM zatAbdI) kI kahAvalI meM bhI rAmakathA kA saMkSipta vivaraNa upalabdha haiN| tInoM hI granthakAra kathA vivecana meM vimalasUri kI paramparA kA pAlana karate haiM / ina tInoM ke dvArA prastuta rAmakathA vimalasUri se kisa artha meM bhinna hai yaha batA pAnA inake saMkSipta rUpa ke kAraNa kaThina hai / yadyapi bhadrezvarasUri ne sItA ke dvArA sapatniyoM ke Agraha para rAvaNa ke paira kA citra banAne ke ullekha kiyA / ye tInoM hI racanAe~ prAkRta bhASA meM hai / 12vIM zatAbdI meM hemacandra ne apane grantha yogazAstra kI svopajJavRtti meM tathA triSaSTizalAkApurUSacaritra meM saMskRta bhASA Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 anusandhAna-59 meM rAmakathA ko prastuta kiyA hai / triSaSTizalAkApurUSacaritra meM varNita rAmakathA kA svatantra rUpa se bhI prakAzana ho cukA hai / hemacandra sAmAnyatayA to vimalasUri kI rAmakathAkA hI anusaraNa karateM haiM, kintu unhoMne sItA kA vanavAsa kA kAraNa, sItA ke dvArA rAvaNa kA citra banAnA batAyA hai / yadyapi unhoMne isa prasaMga ke sivA zeSa sAre kathAnaka meM paumacariyaM kA hI anusaraNa kiyA hai, phira bhI sautiyADAha ke kAraNa rAma kI anya patniyoM ne sItA se rAvaNa kA citra banavAkara, usake sambandha meM lokApavAda prasArita kiyA, aisA manovaijJAnika AdhAra para prastuta kara diyA hai / isa prasaMga meM hemacandra, bhadrezvarasUri kI kahAvalI kA anusaraNa karate hai aura isa prasaMga meM dhobI ke lokApavAda ko chor3a dete hai / caudahavIM zatAbdI meM dhanezvara ne zatruJjayamAhAtmya meM bhI rAmakathA kA vivaraNa diyA hai / yadyapi ina granthoM kI anupalabdhatA ke kAraNa inakA vimalasUri se kitanA sAmya aura vaiSamya hai, yaha batA pAnA mere lie sambhava nahIM hai / paumacariyaM kI bhASA evaM chanda yojanA : sAmAnyatayA 'paumacariyaM' prAkRta bhASA meM racita kAvya grantha hai, phira bhI isakI prAkRta mAgadhI,ardhamAgadhI, zaurasenI, paizAcI aura mahArASTrI prAkRtoM meM kauna sI prAkRta hai, yaha eka vicAraNIya prazna hai / yaha to spaSTa hai ki isakA vartamAna saMskaraNa mAgadhI, ardhamAgadhI aura zaurasenI prAkRta kI apekSA mahArASTrI prAkRta se adhika naikaTya rakhatA hai, phira bhI ise paravartI mahArASTrI prAkRta se alaga rakhanA hogA / isa sambandha meM pro. vhI.ema.kulakarNI ne paumacariyaM kI apanI aMgrejI prastAvanA meM ativistAra se evaM pramANo sahita carcA kI hai / usakA sAra itanA hI hai ki paumacariyaM kI bhASA paravartI mahArASTrI prAkRta na hokara prAcIna mahArASTrI prAkRta hai / vaha sAmAnya mahArASTrI prAkRta kA anusaraNa na karake jaina mahArASTrI prAkRta kA anusaraNa karatI hai, ataH usakA naikaTya Agamika ardhamAgadhI se bhI dekhA jAtA hai / ve likhate hai ki "Paumachariya, which represents an archaic form of jain maharastri'' paumacariyaM kI bhASA kI prAcInatA isase bhI spaSTa ho jAtI hai ki usameM prAyaH gAthA (AryA) chanda kI pramukhatA hai, jo eka prAcIna aura Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jUna 2012 saralatama chanda yojanA hai / gAthA yA AryA chanda kI pramukhatA hote hue bhI paumacariyaM meM skandhaka, indravajrA, upendravajrA, upajAti Adi aneka chandoM ke prayoga bhI milate hai, phira bhI ye gAthA/ AryA chanda kI apekSA ati alpa mAtrA meM prayukta hue hai / merI dRSTi meM isakI bhASA aura chanda yojanA kA naikaTya Agamika vyAkhyA sAhitya meM niryukti sAhitya se adhika hai / isakI bhASA aura chanda yojanA se yaha siddha hotA hai ki isakA racanAkAla dUsarI-tIsarI zatI se paravartI nahIM hai / paumacariyaM kA racanAkAla kiyA hai 79 paumacariyaM meM vimalasUri ne isake racanAkAla kA bhI spaSTa nirdeza - paMceva ya vAsasayA dusamAe tIsa varisa saMjuttA / vIre siddhimuvagae tao nibaddhaM imaM cariyaM // arthAt dusamA nAmaka Are ke pA~ca sau tIsa varSa aura vIra kA nirvANa hone para yaha caritra likhA gayA / yadi hama lekhaka ke isa kathana ko prAmANika mAneM to isa grantha kI racanA vikrama saMvat 60 ke lagabhaga mAnanA hogI / mahAvIra kA nirvANa dusamA nAmaka Are ke prArambha hone se lagabhaga 3 varSa aura 9 mAha pUrva ho cukA thA ataH isameM cAra varSa aura jor3anA hoge / matAntara se mahAvIra kA nirvANa vikrama saMvat ke 410 varSa pUrva bhI mAnA jAtA hai, isa sambandha meM maiMne apane lekha "Date of Mahavira's Nirvana" meM vistAra se carcA kI hai / ata: usa dRSTi se paumacariyaM kI racanA vikrama saMvat 124 arthAt vikrama saMvat kI dUsarI zatAbdI ke pUrvArdha meM huI hogI merI dRSTi meM paumacariyaM kA yahI racanAkAla yukti-saMgata siddha hotA hai / kyoMki aisA mAnane para lekhaka ke svayaM ke kathana se saMgati hone ke sAthasAtha use paravartI kAla kA mAnane ke sambandha meM jo tarka diye gaye hai ve bhI nirasta ho jAte hai / haramana jekobI, svayaM isakI pUrva tithi 2 rI yA 3 rI zatI mAnate hai, unake mata se yaha mata adhika dUra bhI nahIM hai / dUsare vikrama kI dvitIya zatAbdI pUrva hI zakoM kA Agamana ho cukA thA ata: I Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna-59 isameM prayukta lagnoM ke grIka nAma tathA 'dInAra', yavana, zaka Adi zabdoM kI upalabdhi meM bhI koI bAdhA nahI rahatI hai / yavana zabda grIkoM arthAt sikandara Adi kA sUcaka hai jo IsA pUrva bhArata meM A cuke the / zakoM kA Agamana bhI vikrama saMvat ke pUrva ho cukA thA, kAlakAcArya dvArA zakoM ke bhArata lAne kA ullekha vikrama pUrva kA hai / dInAra zabda bhI zakoM ke Agamana ke sAtha hI A gayA hogaa| sAtha hI nAIla kula yA zAkhA bhI isa kAla meM astitva meM A cukI thii| ise maiMne paumacariyaM kI paramparA meM siddha kiyA hai| ataH paumacariyaM ko vikrama kI dvitIya zatI ke pUrvArdha meM racita mAnane meM koI bAdhA nahIM rahatI hai| vimalasUri aura unake paumacariya kA sampradAya - yahA~ kyA vimalasUri va paumacariyaM yApanIya hai ? __isa prazna kA uttara bhI apekSita hai / vimalasUri aura unake grantha paumacariyaM ke sampradAya sambandhI prazna ko lekara vidvAnoM meM matabheda pAyA jAtA hai| jahA~ zvetAmbara' aura videzI vidvAn paumacariyaM meM upalabdha antaH sAkSyoM ke AdhAra para use zvetAmbara paramparA kA batAte haiM, vahIM paumacariyaM ke zvetAmbara paramparA ke virodha meM jAnevAle kucha tathyoM ko ubhAra kara kucha digambara vidvAna use digambara yA yApanIya siddha karane kA prayatna karate haiM / 3 vAstavikatA yaha hai ki vimalasUri ke paumacariyaM meM sampradAyagata mAnyatAoM kI dRSTi se yadyapi kucha tathya digambara paramparA ke pakSa meM jAte haiM, kintu adhikAMza tathya zvetAmbara paramparA ke pakSa meM hI jAte haiM / jahA~ hameM sarvaprathama ina tathyoM kI samIkSA kara lenI hogii| pro. vI. ema. kulakarNI ne jina tathyoM kA saMketa prAkRta TeksTa sosAyaTI se prakAzita 'paumacariyaM' kI bhUmikA meM kiyA hai, unhIM ke AdhAra para yahA~ hama yaha carcA prastuta karane jA rahe haiM / 1. paumacariyaM bhAga-1, iNTroDaksana peja 18, phuTanoTa naM. 2 / / 2. vahI, 3. dekheM, padmapurANa (raviSeNa), bhUmikA, DaoN. pannAlAla jaina, pR. 22-23 4. paumacariyaM, iNTroDaksana (vI.ema. kulakarNI), peja 18-22 / Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jUna - 2012 paumacariya kI digambara paramparA ke nikaTatA sambandhI kucha tarka aura unake uttara : ___ (1) kucha digambara vidvAnoM kA kathana hai ki zvetAmbara sampradAya meM sAmAnyatayA kisI grantha kA prArambha- 'jambU svAmI ke pUchane para sudharmA svAmI ne kahA', - isa prakAra se hotA hai, AgamoM ke sAtha-sAtha kathA granthoM meM yaha paddhati milatI hai, isakA udAharaNa saMghadAsagaNi kI vasudeva hiNDI hai| kintu vasudevahiNDI meM jambU ne prabhava ko kahA- aisA bhI ullekha haiM / 5 jabaki digambara paramparA ke kathA granthoM meM sAmAnyatayA zreNika ke pUchane para gautama gaNadhara ne kahA- aisI paddhati upalabdha hotI hai / jahA~ taka paumacariyaM kA prazna hai usameM nizcita hI zreNika ke pUchane para gautama ne rAmakathA kahI aisI hI paddhati upalabdha hotI hai| kintu merI dRSTi meM isa tathya ko paumacariyaM ke digambara paramparA se sambaddha hone kA AdhAra nahIM mAnA jA sakatA, kyoMki paumacariyaM meM strI mukti Adi aise aneka Thosa tathya haiM, jo zvetAmbara paramparA ke pakSa meM hI jAte haiM / yaha sambhava hai ki saMghabheda ke pUrva uttara bhArata kI nirgrantha paramparA meM donoM hI prakAra kI paddhatiyA samAna rUpa se pracalita rahI ho aura bAda meM eka paddhati kA anusaraNa zvetAmbara AcAryoM ne kiyA ho aura dUsarI kA digambara yA yApanIya AcAryoM ne kiyA ho / yaha tathya vimalasUri kI paramparA ke nirdhAraNa meM bahuta adhika sahAyaka isIlie bhI nahIM hotA hai ki prAcIna kAla meM, zvetAmbara aura digambara donoM meM grantha prArambha karane kI aneka zailiyA~ pracalita rahI haiM / digambara paramparA meM vizeSa rUpa se yApanIyoM meM jambU aura prabhava se bhI kathA paramparA ke calane kA ullekha to svayaM padmacaritaM meM hI milatA hai| vahI krama zvetAmbara grantha vasudevahiNDI meM bhI hai| zvetAmbara paramparA meM bhI kucha aise bhI Agama grantha haiM, jinameM 5. ti tasseva pabhavo kaheyavvo, tappabhavasya ya pabhavasya tti / vasudevahiNDI (saMghadAsagaNi), gujarAta sAhitya akAdamI, gAMdhInagara pR. 21 6. taha indabhUikahiyaM, seNiyaraNNassa nIsesaM / - paumacariyaM 1, 33 7. varddhamAnajinendroktaH so'yamartho gaNezvaraM / indrabhUti pariprAptaH sudharma dhAriNIbhavam / / prabhava kramataH kIrti tatonuttaravAgminaM / likhitaM tasya saprApya saveyetnoyamudgataH / / - padmacarita 1/41-42 parva 123/166 (noMdha : uddharaNa-pATha kAphI azuddha hai -zI.) Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna-59 kisI zrAvikA ke pUchane para zrAvaka ne kahA- isase grantha kA prArambha kiyA gayA hai| 'devindatthava' nAmaka prakIrNaka meM zrAvaka-zrAvikA ke saMvAda ke rUpa meM hI usa grantha kA samasta vivaraNa prastuta kiyA gayA hai / AcArAGga meM ziSya kI jijJAsA samAdhAna hetu guru ke kathana se hI grantha kA prArambha huA hai| usameM jambU aura sudharmA se saMvAda kA koI saMketa bhI nahIM hai / isase yahI phalita hotA hai ki prAcInakAla meM grantha kA prArambha karane kI koI eka nizcita paddhati nahIM thI / zvetAmbara paramparA meM mAnya AcArAGga, sUtrakRtAGga, sthAnAGga, samavayAGga, uttarAdhyayana, dazavaikAlika, nandI, anuyogadvAra, dazAzrutaskandha, kalpa Adi aneka granthoM meM bhI jambU aura sudharmA ke saMvAda vAlI paddhati nahIM pAyI jAtI hai / paddhatiyoM ki ekarUpatA aura vizeSa sampradAya dvArA vizeSa paddhati kA anusaraNa-yaha eka paravartI ghaTanA hai| jabaki paumacariyaM apekSAkRta eka prAcIna racanA hai / ___ (2) digambara vidvAnoM ne paumacariyaM meM mahAvIra ke vivAha ke anullekha (paumacariyaM 2/28-29 evaM 3/57-58) ke AdhAra para use apanI paramparA ke nikaTa batAne kA prayAsa kiyA hai| kintu hameM smaraNa rakhanA cAhie ki prathama to paumacariyaM meM mahAvIra kA jIvana-prasaMga ati saMkSipta rUpa se varNita hai ataH mahAvIra ke vivAha kA ullekha na hone se use digambara paramparA kA grantha nahIM mAnA jA sakatA hai| svayaM zvetAmbara paramparA ke kaI prAcIna grantha aise haiM jinameM mahAvIra ke vivAha kA ullekha nahIM hai / paM. dalasukhabhAI mAlavaNiyA ne sthAnAGga evaM samavAyAGga ke TippaNa meM likhA hai10 ki bhagavatIsUtra ke vivaraNa meM mahAvIra ke vivAha kA ullekha nahIM milatA hai| vivAha kA anullekha eka abhAvAtmaka pramANa hai, jo akelA nirNAyaka nahIM mAnA jA sakatA, jaba taka ki anya pramANoM se yaha siddha nahIM ho jAve ki paumacariyaM digambara yA yApanIya grantha hai / 8. deviMdatthao (devendrastava, sampAdaka - pro.sAgaramala jaina, Agama-ahiMsA-samatA prAkRta saMsthAna udayapura) gAthA kramAMka - 3, 7, 11, 13, 14 / 9. suyaM meM AusaM / teNaM bhagavayA evamakkhAyaM / - AcArAGga (saM. madhukara muni), 1/ 1/1/1 10. paumacariyaM, iNTroDaksana, pRSTha 19 kA phuTanoTa kra. 1 / Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jUna - 2012 (3) punaH paumacariyaM meM mahAvIra ke garbha-parivartana kA ullekha nahIM milatA hai, kintu merI dRSTi se isakA kAraNa bhI usameM mahAvIra kI kathA ko atyanta saMkSepa meM prastuta karanA hai / punaH yahA~ bhI kisI abhAvAtmaka tathya ke AdhAra para hI koI niSkarSa nikAlane kA prayatna hogA, jo ki tArkika dRSTi se samucita nahIM hai| (4) paumacariyaM meM pA~ca sthAvarakAyoM1 ke ullekha ke AdhAra para bhI use digambara paramparA ke nikaTa batAne kA prayAsa kiyA gayA hai| kintu hameM yaha dhyAna rakhanA hogA ki sthAvaroM kI saMkhyA tIna mAnI gaI hai athavA pA~ca, isa AdhAra para grantha ke zvetAmbara yA digambara paramparA kA hone kA nirNaya karanA sambhava nahIM hai| kyoMki digambara paramparA meM jahA~ kundakunda ne paMcAstikAya (111) meM tIna sthAvaroM kI carcA kI haiM, vahIM anya AcAryo ne pA~ca kI carcA kI hai| isI prakAra zvetAmbara paramparA ke uttarAdhyayana Adi prAcIna granthoM meM bhI, tIna sthAvaroM kI tathA pAca sthAvaroM kI - donoM mAnyatAe upalabdha hotI hai / ataH ye tathya vimalasUri aura unake grantha kI paramparA ke nirNaya kA AdhAra nahIM bana sakate / isa tathya kI vizeSa carcA hamane tattvArthasUtra kI paramparA ke prasaMga meM kI hai, sAtha hI eka svatantra lekha bhI zramaNa apraila-jUna 93 meM prakAzita kiyA hai, pAThaka ise vahA~ dekheM / / (5) kucha vidvAnoM ne yaha niSkarSa nikAlA hai ki paumacariyaM meM 14 kulakaroM kI avadhAraNA pAyI jAtI haiM / 12 digambara paramparA dvArA mAnya grantha tiloyapaNNattI meM bhI 14 kulakaroM kI avadhAraNA kA samarthana dekhA jAtA hai13 ataH yaha grantha digambara paramparA kA honA cAhie / kintu hameM yaha smaraNa rakhanA cAhie ki jambUdvIpaprajJapti meM antima kulakara ke rUpa meM RSabha kA ullekha hai / RSabha ke pUrva nAbhirAya taka 14 kulakaroM kI avadhAraNA to donoM paramparAoM meM samAna hai| ataH yaha antara grantha ke sampradAya ke nirdhAraNa meM mahattvapUrNa nahIM mAnA jA sakatA hai / punaH jo kulakaroM ke nAma paumacariyaM 11. paumacariyaM, 2/65 evaM 2/63 / 12. paumacariyaM, 3/55-56 13. tiloyapaNNatti, mahAdhikAra gAthA-421 (jovarAja granthamAlA zolApura) / Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna-59 meM diye gaye hai unakA jambUdvIpaprajJapti aura tiloyapaNNatti donoM se hI kucha antara hai| (6) paumacariyaM ke 14veM adhikAra kI gAthA 115 meM samAdhimaraNa ko cAra zikSAvratoM ke antargata parigaNita kiyA gayA hai,14 kintu zvetAmbara Agama upAsakadazA meM samAdhimaraNa kA ullekha zikSAvratoM ke rUpa meM nahIM huA hai / jabaki digambara paramparA ke kundakunda Adi kucha AcArya samAdhimaraNa ko 12veM zikSAvrata ke rUpa meM aGgIkRta karate haiM / 15 ataH paumacariyaM digambara paramparA se sambandha honA cAhie / isa sandarbha meM merI mAnyatA yaha hai ki guNavratoM evaM zikSAvratoM meM ekarUpatA kA abhAva pAyA jAtA hai / 16 digambara paramparA meM tattvArtha kA anusaraNa karane vAle digambara AcArya bhI samAdhimaraNa ko zikSAvratoM meM parigrahIta nahIM karate haiM / jabaki kundakunda ne use zikSAvratoM meM parigrahIta kiyA hai / jaba digambara paramparA hI 14. jambUdvIpaprajJapti, yakSaskAra 2 / 15. paMca ya aNuvvayAiM tiNNeva guNavvayAiM bhaNiyAiM / sikkhAvayANi etto cattAri jiNovaiTThANi / thUlayaraM pANivahaM mUsAvAyaM adattadANaM ca / parajuvaINa nivittI saMtosadayaM ca paMcamayaM / / disividisANa ya niyamo aNatthadaMDassa vajjaNaM ceva / uvabhogaparImANaM tiNNeva guNavvayA ee // sAmAiyaM ca uvavAsa-posaho atihisaMvibhAgo ya / aMte samAhimaraNaM sikkhAsuvayAi cattAri // - paumacariyaM 14/112-115 16. paMcevaNuvvayAiM guNavvayAiM havaMti taha tiNNi / sikkhAvaya cattAri ya saMjamacaraNaM ca sAyAraM // thUle tasakAyavahe thUle mose adattathUle ya / parihAro paramahilA pariggahAraMbha parimANaM // disavidisamANapaDhamaM aNatthadaNDasya vajjaNaM vidiyaM / bhogopabhogaparimANa iyameva guNavvayA tiNNi // sAmAiyaM ca paDhamaM bidiyaM ca taheva posahaM bhaNiyaM / taiyaM ca atihipujjaM cauttha sallehaNA aMte // - cArittapAhuDa 22-26 jJAtavya hai ki jaTAsiMha nandI ne bhI varADagacarita sarga 22 meM vimalasUri kA anusaraNa kiyA hai| Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jUna - 2012 85 isa prazna para ekamata nahIM hai to phira isa AdhAra para paumacariyaM kI paramparA kA nirdhAraNa kaise kiyA jA sakatA hai ? / sAmpradAyika mAnyatAoM ke sthirIkaraNa ke pUrva nirgrantha paramparA meM vibhinna dhAraNAoM kI upasthiti eka sAmAnya bAta thI / ataH isa grantha ke sampradAya kA nirdhAraNa karane meM vratoM ke nAma evaM krama sambandhI matabheda sahAyaka nahIM ho sakate / __ (7) paumacariyaM meM anudik kA ullekha huA hai / 17 zvetAmbara AgamoM meM anudik kA ullekha nahIM hai, jabaki digambara grantha (yApanIya grantha) SaTkhaNDAgama evaM tiloyapaNNattI meM isakA ullekha pAyA jAtA hai / 18 kintu merI dRSTi meM prathama to yaha bhI paumacariyaM ke sampradAya nirNaya ke lie mahattvapUrNa sAkSya nahIM mAnA jA sakatA hai, kyoMki anudik kI avadhAraNA se zvetAmbaroM kA bhI koI virodha nahIM hai| dUsare jaba anudik zabda svayaM AcArAGga meM upalabdha hai19 to phira hamAre digambara vidvAn yaha kaise kaha dete haiM ki zvetAmbara paramparA meM anudik kI avadhAraNA nahIM hai ? (8) paumacariyaM meM dIkSA ke avasara para RSabha dvArA vastroM ke tyAga kA ullekha milatA hai / 20 isI prakAra bharata dvArA bhI dIkSA grahaNa karate samaya vastroM ke tyAga kA ullekha hai / 21 kintu yaha donoM sandarbha bhI paumacariyaM ke digambara yA yApanIya hone ke pramANa nahIM kahe jA sakate / kyoMki zvetAmbara mAnya granthoM meM bhI dIkSA ke avasara para vastrAbhUSaNa tyAga kA ullekha to milatA hI hai / 22 yaha bhinna bAta hai ki zvetAmbara granthoM meM usa vastra tyAga 17. dekhie jaina, bauddha tathA gItA ke AcAra darzanoM kA tulanAtmaka adhyayana (lekhaka DA. sAgaramala jaina) bhAga-2, pR. saM. 274 18. paumacariyaM, 102/145 19. paumacariyaM, iNTroDaksana, pRSTha 19, padmapurANa, bhUmikA (paM. pannAlAla), pR. 30 20. jo imAo (disAo) aNudisAo vA aNusaMcarai, savvAo disAo aNudisAo, so'haM / AcArAGga 1/1/1/1, zIlAGkaTIkA, pR. 19 / (jJAtavya hai ki mUla paumacariyaM me kevala 'anudisAi', zabda hai jo ki AcArAGga meM usI rUpa meM hai / usase nau anudizAoM kI kalpanA dikhAkara use zvetAmbara AgamoM meM anupasthita kahanA ucita nahIM hai|) 21. dekhie, paumacariyaM 3/135-36 22. paumacariyaM, 83/5 Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna-59 ke bAda kahIM devadUSya kA grahaNa bhI dikhAyA jAtA hai / 23 RSabha, bharata, mahAvIra Adi acelakatA to svayaM zvetAmbaroM ko bhI mAnya hai / ataH paM. paramAnanda zAstrI kA yaha tarka grantha ke digambaratva kA pramANa nahIM mAnA jA sakatA hai / 24 (9) paM. paramAnanda zAstrI ke anusAra paumacariyaM meM narakoM ki saMkhyA kA jo ullekha milatA hai vaha AcArya pUjyapAda ke sarvArthasiddhimAnya tattvArtha ke pATha ke nikaTa hai, jabaki zvetAmbara bhASya-mAnya tattvArtha ke mUlapATha meM yaha ullekha nahIM hai| kintu tattvArthabhASya evaM anya zvetAmbara AgamoM meM isa prakAra ke ullekha upalabdha hone se ise bhI nirNAyaka tathya nahIM mAnA jA sakatA hai / isI prakAra nadiyoM ke vivaraNa kA tathA bharata aura airAvata kSetroM meM utsarpiNI aura avasarpiNI kAla ke vibhAga Adi tathyoM ko bhI grantha ke digambaratva ke pramANa hetu prastuta kiyA jAtA hai, kintu ye sabhI tathya zvetAmbara granthoM meM bhI ullekhita hai / 25 ataH ye tathya grantha ke digambaratva yA zvetAmbaratva ke nirNAyaka nahIM kahe jA sakate / mUla paramparA ke eka hone se aneka bAtoM meM ekarUpatA kA honA to svAbhAvika hI hai / punaH SaTakhaNDAgama, tiloyapaNNattI, tattvArthasUtra kI sarvArthasiddhi Adi digambara TIkAyeM paumacariyaM se paravartI hai ata: unameM vimalasUri ke paumacariyaM kA anusaraNa dekhA jAnA Azcaryajanaka nahIM hai kintu inake AdhAra para paumacariyaM kI paramparA ko nizcita nahIM kiyA jA sakatA hai| pUrvavartI granthoM ke AdhAra para pUrvavartI grantha kI paramparA ko nizcita nahIM kI jA sakatI hai / punaH paumacariyaM meM tIrthakara mAtA ke 14 svapna, tIrthakara nAmakarmabandha ke bIsa kAraNa, cakravartI kI rAniyoM ko 64000 saMkhyA, mahAvIra ke dvArA merukampana, strImukti kA spaSTa ullekha Adi aneka aise tathya hai jo strI mukti niSedhaka digambara paramparA ke vipakSa meM jAte haiM / vimalasUri ke sampUrNa grantha meM digambara zabda kA anullekha aura siyambara zabda kA ekAdhika bAra ullekha hone se 23. mukkaM vAsojuyalaM....... | - caupannamahApurisacariyaM, pR. 273 24. egaM devadUsamAdAya...... pavvaie / - kalpasUtra 114 25. paumacariyaM bhAga-1 (iNTroDaksana peja 19, phuTanoTa 5) Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jUna 2012 use kisI bhI sthiti meM digambara paramparA kA grantha siddha nahIM kiyA jA sakatA hai / kyA paumacariyaM zvetAmbara paramparA kA grantha hai / AyeM aba isI prazna para zvetAmbara vidvAnoM ke mantavya para bhI vicAra kareM aura dekheM ki kyA vaha zvetAmbara paramparA kA grantha ho sakatA hai ? paumacariyaM ke zvetAmbara paramparA se sambaddha hone ke nimnalikhita pramANa prastuta kiye jAte haiM -- 87 (1) vimalasUri ne likhA hai ki 'jina' ke mukhya se nirgata artharUpa vacanoM ko gaNadharoM ne dhAraNa karake unheM grantharUpa diyA- isa tathya ko muni kalyANavijaya jI ne zvetAmbara paramparA sammata batAyA hai / kyoMki zve. paramparA kI niryukti meM isakA ullekha milatA hai | 26 (2) paumacariyaM (2/26) meM mahAvIra ke dvArA a~gUThe se meruparvata ko kampita karane kI ghaTanA kA bhI ullekha huA hai, yaha avadhAraNA bhI zvetAmbara paramparA meM bahuta pracalita hai / (3) paumacariyaM (2/ 36-37) meM yaha bhI ullekha hai ki mahAvIra kevalajJAna prApta karane ke pazcAt bhavya jIvoM ko upadeza dete hue vipulAcala parvata para Aye, jabaki digambara paramparA ke anusAra mahAvIra ne 66 dinoM taka mauna rakhakara vipulAcala parvata para apanA prathama upadeza diyA / DA. hIrAlAla jaina evaM DA. upAdhye ne bhI isa kathana ko zvetAmbara paramparA ke pakSa meM mAnA hai | 27 (4) paumacariyaM (2/33) meM mahAvIra kA eka atizaya yaha mAnA gayA hai ki ve devoM ke dvArA nirmita kamaloM para paira rakhate hue yAtrA karate the| yadyapi kucha vidvAnoM ne ise zvetAmbara paramparA ke pakSa meM pramANa mAnA hai, kintu merI dRSTi meM yaha koI mahattvapUrNa pramANa nahIM kahA jA sktaa| 26. 'jiNavaramuhAo attho so gaNaherahi dhariuM / Avazyaka niryukti 1/10 27. dekhe -- padmapurANa (AcArya raviSeNa), prakAzaka bhAratIya jJAnapITha kAzI, sampAdakIya, pR. 7 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 anusandhAna-59 yApanIya AcArya hariSeNa evaM svayambhU Adi ne bhI isa atizaya kA ullekha kiyA hai| (5) paumacariyaM (2 / 82) meM tIrthaGkara nAmakarma prakRti ke bandha ke bIsa kAraNa mAne hai / yaha mAnyatA Avazyakaniyukti aura jJAtAdharmakathA ke samAna hI hai / digambara evaM yApanIya donoM hI paramparAoM meM isake 16 hI kAraNa mAne jAte hai / ataH isa ullekha ko zvetAmbara paramparA ke pakSa meM eka sAkSya kahA jA sakatA hai / (6) paumacariyaM meM marudevI aura padmAvatI - ina tIrthaGkara mAtAoM ke dvArA 14 svapna dekhane kA ullekha hai / 28 yApanIya evaM digambara paramparA 16 svapna mAnatI hai / isI prakAra ise bhI grantha ke zvetAmbara paramparA se sambaddha hone ke sambandha meM prabala sAkSya mAnA jA sakatA hai / paM. nAthUrAma jI premI ne yahA~ svapnoM kI saMkhyA 15 batAyI hai / 29 bhavana aura vimAna ko unhoMne do alaga-alaga svapna mAnA hai / kintu zvetAmbara paramparA meM aise ullekha milate hai ki jo tIrthaGkara naraka se Ate hai, unakI mAtAe~ bhavana aura jo tIrthaGkara devaloka se Ate hai unakI mAtAe~ vimAna dekhatI hai| yaha eka vaikalpika vyavasthA hai ataH saMkhyA caudaha hI hogI / (Avazyaka haribhadrIya vRtti pR. 108) / smaraNa rahe ki yApanIya raviSeNa ne paumacariyaM ke dhvaja ke sthAna para mInayugala ko mAnA hai| jJAtavya hai ki prAkRta 'jhaya' ke saMskRta rUpa 'dhvaja' tathA jhaSa (mIna-yugala) donoM sambhava hai| sAtha hI sAgara ke bAda unhoMne siMhAsana kA ullekha kiyA hai aura vimAna tathA bhavana ko alagaalaga svapna mAnA haiM yahA yaha bhI jJAtavya hai ki svapna sambandhI paumacariyaM kI yaha gAthA zvetAmbara mAnya 'nAyAdhammakahA' se bilkula 28. paumacariyaM, 3/62, 21/13 / (yahA~ marudevI ora padmAvatI ke svapnoM meM samAnatA hai, mAtra marudevI ke sandarbha meM 'varasiridAma' zabda AyA hai, jabaki padmAvatI ke svapnoM meM 'abhisekadAsa' zabda AyA hai - kintu donoM kA artha lakSmI hI hai / ) 29. jaina sAhitya aura itihAsa (nAthUrAma premI), pR. 99 Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jUna 2012 samAna hai / 3deg ata: yaha avadhAraNA bhI grantha ke zvetAmbara paramparA se sambaddha hone ke sambandha meM prabala sAkSya hai / 89 (7) paumacariyaM meM bharata aura sagara cakravartI kI 64 hajAra rAniyoM kA ullekha milatA hai31, jabaki digambara paramparA meM cakravartIyoM kI rAniyoM kI saMkhyA 96 hajAra batAyI hai / 32 ataH yaha sAkSya bhI digambara aura yApanIya paramparA ke viruddha hai aura mAtra zvetAmbara paramparA ke pakSa meM jAtA hai / (8) ajita aura munisuvrata ke vairAgya ke kAraNoM ko tathA unake saMghastha sAdhuoM kI saMkhyA ko lekara paumacariyaM aura tiloyapaNNatti meM mata vaibhinya hai / 33 kintu aisA matavaibhinya eka hI paramparA meM bhI dekhA jAtA hai ata: ise grantha ke zvetAmbara hone kA sabala sAkSya nahIM kahA jA sakatA hai / (9) paumacariyaM aura tiloyapaNNatti meM baladevoM ke nAma evaM krama ko lekara matabheda dekhA jAtA hai, jabaki paumacariyaM meM diye gaye nAma evaM krama zvetAmbara paramparA meM yathAvat milate haiM / 34 ata: ise bhI grantha ke zvetAmbara paramparA se sambaddha hone ke pakSa meM eka sAkSya ke rUpa meM svIkAra kiyA jA sakatA hai / yadyapi yaha smaraNa rakhanA hogA ki paumacariyaM meM bhI rAma ko baladeva hI kahA gayA hai / (10) paumacariyaM meM 12 devalokoM kA ullekha hai jo ki zvetAmbara paramparA kI mAnyatAnurUpa hai / 35 jabaki yApanIya raviSeNa aura digambara paramparA ke anya AcArya devalokoM kI saMkhyA 16 mAnate hai ata: ise bhI grantha ke zvetAmbara paramparA se sambaddha hone kA pramANa mAnA jA sakatA hai / 30. NAyadhammakahA (madhukara muni) prathama zrutaskathaM, adhyAya 8, 26 / 31. paumacariyaM 4/58, 5/98 32. padmapurANa (raviSeNa), 4/66, 247 | 33. dekheM paumacariyaM 21 / 22, paumacariyaM, iNTroDaksana peja 22 phuTanoTa- 3 / tulanIya - tiloyapaNNattI, 4 / 608 34. paumacariyaM, iNTroDaksana peja 21 / 35. paumacariyaM, 65/35-36 aura 102 / 42-54 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 anusandhAna- 59 (11) paumacariyaM meM samyakdarzana ko paribhASita karate hue yaha kahA gayA hai ki jo nava padArthoM ko jAnatA hai vaha samyagdRSTi hai6 / paumacariyaM meM kahIM bhI 7 tattvoM kA ullekha nahIM huA hai / paM. phUlacandajI ke anusAra yaha sAkSya grantha ke zvetAmbara honeM ke pakSa meM jAtA hai / kintu merI dRSTi meM nava padArthoM kA ullekha digambara paramparA meM bhI pAyA jAtA hai ata: ise grantha ke zvetAmbara hone kA mahattvapUrNa sAkSya to nahIM kahA jA sakatA / donoM hI paramparA meM prAcIna kAla meM nava padArtha hI mAne jAte the, kintu tattvArthasUtra ke pazcAt donoM meM sAta tattvoM kI mAnyatA bhI praviSTa ho gaI | cUMki zvetAmbara prAcIna stara ke AgamoM kA anusaraNa karate the, ata: unameM 9 tattvoM kI mAnyatA kI pradhAnatA banI rahI / jabaki digambara paramparA meM tattvArtha ke anusaraNa ke kAraNa sAta tattvoM kI pradhAnatA sthApita ho gaI / (12) paumacariyaM meM usake zvetAmbara hone ke sandarbha meM jo sabase mahattvapUrNa sAkSya upalabdha hai vaha yaha ki usameM kaikayI ko mokSa kI prApti batAI gaI hai| isa prakAra paumacariyaM strI mukti kA samarthaka mAnA jA sakatA hai / yaha tathya digambara paramparA ke virodha meM jAtA hai / kintu hameM yaha smaraNa rakhanA cAhie ki yApanIya bhI strImukti to svIkAra karate the, ata: yaha dRSTi se yaha grantha zvetAmbara aura yApanIya donoM paramparAoM se sambaddha yA unakA pUrvaja mAnA jA sakatA hai / (13) isI prakAra paumacariyaM meM muni ko AzIrvAda ke rUpa meM dharmalAbha kahate hue dikhAyA gayA hai,39 jabaki digambara paramparA meM muni AzIrvacana ke rUpa meM dharmavRddhi kahatA haiM / kintu hameM yaha smaraNa rakhanA cAhie ki dharmalAbha kahane kI paramparA na kevala zvetAmbara hai, apitu yApanIya bhI hai / yApanIya muni bhI zvetAmbara muniyoM ke samAna dharmalAbha hI kahate 36. paumacariyaM, 102/181 / 37. anekAnta varSa 5, kiraNa 1 - 2 tattvArtha sUtra kA anta: parIkSaNa, paM. phUlacandajI pR. 51 / 38. siddhipayaM uttamaM pattA- paumacariyaM 86 / 12 / 39. dekheM, paumacariyaM iNTroDaksana peja 21 / Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jUna 2012 91 the 40 grantha ke zvetAmbara aura digambara paramparA se sambaddha hone ke ina anta:sAkSyoM ke parIkSaNa se hama isa niSkarSa para pahu~cate haiM ki grantha ke antaHsAkSya mukhya rUpa se usake zvetAmbara paramparA se sambaddha hone ke pakSa meM adhika haiM / vizeSa rUpa se strI-mukti kA ullekha yaha siddha kara detA hai ki yaha grantha strI-mukti niSedhaka digambara paramparA se sambaddha nahIM ho sakatA hai / (14) vimalasUri ne paumacariyaM ke anta meM apane ko nAila (nAgendra) vaMzanandIkara AcArya rAhU kA praziSya aura AcArya vijaya kA ziSya batAyA hai / 41 sAtha hI paumacariyaM kA racanAkAla vI.ni.saM. 530 kahA hai / 42 ye donoM tathya bhI vimalasUri evaM unake grantha ke sampradAya nirdhAraNa hetu mahattvapUrNa AdhAra mAne jA sakate haiM / yaha spaSTa hai ki digambara paramparA meM nAgendra kula kA koI ullekha upalabdha nahIM hai, jabaki zvetAmbara mAnya kalpasUtra sthavirAvalI meM Aryavajra ke praziSya evaM vrajasena ke ziSya Arya nAga se nAila yA nAgila zAkhA ke nikalane kA ullekha hai / 43 zvetAmbara paTTAvaliyoM ke anusAra bhI vajrasena ke ziSya Arya nAga ne nAila zAkhA prArambha kI thI / vimalasUri isI nAgila zAkhA meM hue haiM / nandIsUtra meM AcArya bhUtadinna ko bhI nAilakulavaMzanaMdIkara kahA gayA hai / 44 yahI biruda vimalasUri ne apane guruoM Arya rAhU evaM Arya vijaya ko bhI diyA hai| ata: yaha sunizcita hai ki vimalasUri uttara bhArata kI nirgrantha paramparA se sambandhita hai aura unakA yaha 'nAila kula' zvetAmbaroM meM bArahavIM zatAbdI taka calatA rahA hai / cAhe unheM Aja ke artha meM zvetAmbara na kahA jAye, kintu ve I 40. gopyA yApanIyA / gopyAstu vandyamAnA dharmalAbhaM bhaNanti / - SaDdarzanasamuccaya TIkA 4 / 1 / 41. paumacariyaM, 118/117 / 42. vahI, 118 / 103 / 43. 'therehiMto NaM ajjavairaseNiehiMto ettha NaM ajjanAilI sAhA niggayA' -kalpasUtra 221, pR. 306 44. nAilakula-vaMsanaMdikare...... bhUyadinnamAyarie / - nandIsUtra 44-45 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 anusandhAna- 59 zvetAmbaroM ke agraja avazya hai, isameM kisI prakAra ke matabheda kI sambhAvanA nahIM hai / paumacariyaM jainoM ke sampradAya - bheda se pUrva kA haiM - 45 paumacariyaM ke sampradAya kA nirdhAraNa karane hetu yahA~ do samasyAe~ vicAraNIya haiM - prathama to yaha ki yadi paumacariyaM kA racanAkAla vIra ni.saM. 530 hai, jise aneka AdhAroM para ayathArtha bhI nahIM kahA jA sakatA hai, to ve uttarabhArata ke sampradAya - vibhAjana ke pUrva ke AcArya siddha hoge / yadi hama mahAvIra kA nirvANa I.pU. 467 mAnate haiM to isa grantha kA racanAkAla I. san 64 aura vi.saM. 123 AtA hai / dUsare zabdoM meM paumacariyaM vikrama kI dvitIya zatAbdI ke pUrvArdha kI racanA hai / kintu vicAraNIya yaha hai ki kyA vIra ni.saM. 530 meM nAgilakula astitva meM A cukA thA ? yadi hama kalpasUtra paTTAvalI kI dRSTi se vicAra kareM to Arya vajra ke ziSya Arya vajrasena aura unake ziSya Arya nAga mahAvIra kI pATa paramparA ke kramazaH 13veM, 14veM evaM 15veM sthAna para Ate haiM / yadi AcAryoM kA sAmAnya kAla 30 varSa mAneM to Arya vajrasena aura Arya nAga kA kAla vIra ni. ke 420 varSa pazcAt AtA hai, isa dRSTi se vIra ni. ke 530veM varSa meM nAilakula kA astitva siddha ho jAtA hai / yadyapi paTTAvalioM meM vajrasvAmI ke samaya kA koI spaSTa ullekha nahIM hai kintu nihnavoM ke sambandha meM jo kathAyeM haiM, usameM AryarakSita ko Arya bhadra aura vajra svAmI kA samakAlIna batAyA gayA hai aura isa dRSTi se vajrasvAmI kA samaya vIra ni. 583 mAna liyA gayA hai, kintu yaha dhAraNA bhrAntipUrNa hai / isa sambandha meM vizeSa uhApoha karake kalyANavijayajI ne Arya vajrasena kI dIkSA vIra ni.saM. 486 meM nizcita kI hai / yadi ise hama sahI mAna le to vIra ni.saM. 530 meM nAila kula kA astitva mAnane meM koI bAdhA nahIM AtI hai / punaH yadi koI AcArya dIrghajIvI ho to apanI ziSya paramparA meM sAmAnyatayA vaha cAra-pa -pA~ca pIr3hiyA~ to dekha hI letA hai / vajrasena ke ziSya Arya nAga, jinake nAma para nAgendra kula hI sthApanA huI, apane dAdA guru Arya vajra ke jIvanakAla meM jIvita 45. paTTAvalI parAgasaMgraha ( kalyANavijayajI), pR. 27 evaM 138 - 139 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jUna - 2012 ho sakate haiN| punaH Arya vajra kA svargavAsa vI. ni.saM. 584 meM huA aisA anya srotoM se pramANita nahIM hotA hai| merI dRSTi meM to yaha bhrAnta avadhAraNA hai| yaha bhrAnti isaliye pracalita ho gaI ki nandIsUtra sthavirAvalI meM Arya vajra ke pazcAt sIdhe AryarakSita kA ullekha huA / isI AdhAra para unheM Arya vajra kA sIdhA ziSya mAnakara vajrasena ko unakA guru bhrAtA mAna liyA gayA aura AryarakSita ke kAla ke AdhAra para unake kAla kA nirdhAraNa kara liyA gayA / kintu nandIsUtra meM AcAryoM ke krama meM bIca-bIca meM antarAla rahe haiM / ataH AcArya vimalasUri kA kAla vIra nirvANa saM. 530 arthAt vikrama kI dUsarI zatAbdI kA pUrvArdha mAnane meM koI bAdhA nahIM jAtI hai / yadi hama paumacariyaM ke racanAkAla vIra ni.saM. 530 ko svIkAra karate haiM, to yaha spaSTa hai ki usa kAla taka uttarabhArata ke nirgrantha saMgha meM vibhinna kula zAkhAoM kI upasthiti aura unameM kucha mAnyatAbheda yA vAcanAbheda to thA phira bhI spaSTa saMghabheda nahIM huA thA / donoM paramparAe isa saMghabheda ko vIra nirvANa saM. 606 yA 609 meM mAnatI hai / ataH spaSTa hai ki apane kAla kI dRSTi se bhI vimalasUri saMghabheda ke pUrva ke AcArya hai aura isalie unheM kisI saMpradAyavizeSa se jor3anA sambhava nahIM hai| hama sirpha yahI kaha sakate haiM ve uttara bhArata ke usa zramaNa saMgha meM hue haiM, jisameM se zvetAmbara aura yApanIya donoM dhArAe~ nikalI haiM / ataH ve zvetAmbara aura yApanIya donoM ke pUrvaja hai aura donoM ne unakA anusaraNa kiyA hai / yadyapi dakSiNa bhArata kI nirgrantha paramparA ke prabhAva se yApanIyoM ne unakI kucha mAnyatAoM ko apane anusAra saMzodhita kara liyA thA, kintu strImukti Adi to unheM bhI mAnya rahI hai| paumacariyaM meM strImukti Adi kI jo avadhAraNA hai vaha bhI yahI siddha karatI hai ki ve ina donoM paramparAoM ke pUrvaja haiM, kyoMki donoM hI paramparAyeM strImukti ko svIkAra karatI hai / yadi kalpasUtra sthavirAvalI ke sabhI gaNa, kula, zAkhAyeM zvetAmbara dvArA mAnya hai, to vimalasUri ko zvetAmbaroM kA pUrvaja mAnane meM koI bAdhA nahIM hai / punaH yaha bhI satya hai ki sabhI zvetAmbara AcArya unheM apanI paramparA kA mAnate rahe haiN| jabaki yApanIya Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 anusandhAna-59 raviSeNa aura svayambhU ne unake granthoM kA anusaraNa karate hue bhI unake nAma kA smaraNa taka nahIM kiyA hai, isase yahI siddha hotA hai ki ve unheM apane se bhinna paramparA kA mAnate the / kintu yaha smaraNa rakhanA hogA ki ve usI yuga meM hue haiM jaba zvetAmbara, yApanIya aura digambara kA spaSTa bheda sAmane nahIM AyA thA / yadyapi kucha vidvAna unake grantha meM muni ke lie 'siyaMbara' zabda ke ekAdhika prayoga dekhakara unakI zvetAmbara paramparA se sambaddha karanA cAheMge, kintu isa sambandha meM kucha sAvadhAniyoM kI apekSA hai / vimalasUri ke ina do-cAra prayogoM ko choDakara hameM prAcIna stara ke sAhitya meM kahIM bhI zvetAmbara yA digambara zabdoM kA prayoga nahIM kiyA gayA hai| vidvAnoM ne bhI vimalasUri ke paumacariyaM meM upalabdha zvetAmbara (siyaMbara) zabda ke prayoga ko sampradAya sUcana na mAnakara usa yuga ke sarvatra muni kA sUcaka mAnA hai / ho sakatA hai ki paravartI zvetAmbara AcAryoM yA pratilipi kartAoM ne yaha zabda badalA ho, yadyapi aisI sambhAvanA kama hai| kyoMki sItA sAdhvI ke liye bhI siyaMbara zabda kA prayoga unhoMne svayaM kiyA hogA / mujhe aisA lagatA hai vimalasUri ke IsA kI prathama-dvitIya zatI ke aMkana bhI isakI puSTi karate haiM / jisa prakAra sarvatra sAdhvI sItA ko vimalasUri ne siyaMbarA kahA usI prakAra savastra muni ko bhI siyaMbara kahA hogA / unakA yaha prayoga nirgrantha muniyoM dvArA vastra rakhane kI pravRtti kA sUcaka hai, na ki zvetAmbara digambara saMghabheda kA / vimalasUri nizcita hI zvetAmbara aura yApanIya - donoM ke pUrvaja hai / zvetAmbara unheM apane sampradAya kA kevala isIliye mAnate haiM ki ve unakI pUrva paramparA se jur3e hue haiN| zrImatI kusuma paToriyA ne mahAvIra jayantI smArikA jayapura varSa 1977 I. pRSTha 257 para isa tathya ko spaSTa rUpa se svIkAra kiyA hai ki vimalasUri aura paumacariyaM yApanIya nahIM hai / ve likhatI haiM ki 'nizcita vimalasUri eka zvetAmbarAcArya hai / unakA nAilavaMza, svayambhU dvArA unakA smaraNa na kiyA jAnA tathA unake (grantha meM) zvetAmbara sAdhu kA AdarapUrvaka ullekha - unake yApanIya na hone ke pratyakSa pramANa hai|' vimalasUri aura unake grantha paumacariyaM ko yApanIya mAnane meM sabase Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jUna 2012 95 bar3I bAdhA yaha bhI hai ki unakI kRti mahArASTrI prAkRta ko apane grantha kI bhASA nahIM banAyA hai / yApanIyoM ne sadaiva hI ardhamAgadhI se prabhAvita zaurasenI prAkRta ko hI apanI bhASA mAnA hai / ataH AdaraNIya paM. nAthurAmajI premI ne usake yApanIya hone ke sambandha meM jo sambhAvanA prakaTa kI hai, vaha samucita pratIta nahIM hotI hai / yaha ThIka hai ki unakI mAnyatAoM kI zvetAmbaroM evaM yApanIyoM donoM se samAnatA hai, kintu isakA kAraNa unakA ina donoM paramparAoM kA pUrvaja honA hai zvetAmbara yA yApanIya honA nahIM / kAlakI dRSTi se bhI ve ina donoM ke pUrvaja hI siddha hote hai / punaH yApanIya AcArya raviSeNa aura apabhraMza ke mahAkavi svayambhU dvArA unakI kRti kA pUrNata: anusaraNa karane para bhI unake nAma kA ullekha nahIM karanA yahI sUcita karatA hai ki ve unheM apanI paramparA kA nahIM mAnate the / ata: siddha yahI hotA hai ki vimalasUri zvetAmbara aura yApanIya donoM paramparA ke pUrvaja hai / zvetAmbaroM ne sadaiva apane pUrvaja AcAryoM ko apanI paramparA kA mAnA hai / vimalasUri ke digambara hone kA to prazna hI nahIM uThatA / yApanIyoM ne unakA anusaraNa karate hue bhI unheM apanI paramparA kA nahIM mAnA, anyathA raviSeNa aura svayambhU kahIM na kahIM unakA nAma nirdeza avazya karate / punaH yApanIyoM kI zaurasenI prAkRta ko na apanAkara apanA kAvya mahArASTrI prAkRta meM likhanA yahI siddha karatA hai ki yApanIya nahIM hai / -- I ataH vimalasUri kI paramparA ke sambandha meM do hI vikalpa hai / yadi hama unake grantha kA racanAkAla vIra nirvANa samvat 530 mAnate haiM to hameM unheM zvetAmbara aura yApanIyoM kA pUrvaja mAnanA hogA / kyoMki zvetAmbara digambaroM kI utpatti vIra nirvANa ke 606 varSa bAda aura digambara zvetAmbarI kI utpatti vIra nirvANa ke 609 varSa bAda hI mAnate hai / yadi hama isa kAla ko vIra nirvANa samvat mAnate hai, ve zvetAmbaroM aura yApanIyoM ke pUrvaja siddha hoge aura yadi ise vikrama saMvat mAnate hai to jaisA ki kucha vidvAnoM ne mAnA hai, to unheM zvetAmbara AcArya mAnanA hogA / I C/o. prAcyavidyApITha zAjApura (ma.pra.) Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna-59 mAthurI gaNanA ane vAlabhI gaNanA vacce vIranirvANa saMvatmA 13 varSanA taphAvatanA vAstavika kAraNa vize UhApoha (anusandhAna - 58gata "nihnava rohagupta, zrIguptAcArya...' lekhanA anusandhAnamAM) __ - muni trailokyamaNDanavijaya anusandhAna-58gata 'nihnava rohagupta, zrIguptAcArya ane trairAzikamata' o lekhamAM aka sthAne pajjosaNAkappa(-zrIkalpasUtra) gata aka sUtranA artha vize carcA thaI hatI. A sUtra ane ano artha - "samaNassa bhagavao mahAvIrassa jAva savvadukkhappahINassa navavAsasayAI viikkaMtAI, dasamassa ya vAsasayassa ayaM asIime saMvacchare kAle gacchai / vAyaNaMtare puNa ayaM teNaue saMvacchare ii dIsai // " artha : (mAthurI gaNanA pramANe - skAndila vAcanAnA anuyAyIonA mate -) zramaNa bhagavAna mahAvIrane nirvANa pAmye nava saikA vItI gayA ane dasamA saikAnuM A 80muM varSa cAlI rahyaM che. parantu anya vAcanA pramANe to (vAlabhI gaNanA pramANe - nAgArjunIya vAcanAnA anuyAyIo mate -) A (dasamA saikAnU) 93muM varSa che ama dekhAya che. (A varSa = devarddhigaNinI adhyakSatAmAM maLelI pariSayU~ varSa) be gaNanAo vacce A 13 varSano taphAvata kema paDyo haze te vize paNa tyAM carcA thaI hatI ke zrIbhadraguptasUrijI pachI zrIzrIguptAcArya ane zrIvajrasvAmijI oma be dazapUrvadhara bhagavanto akasAthe vAcanAcArya banyA. AmAMthI zrIzrIguptAcArya 15 varSa ane zrIvajrasvAmijI 36 varSa yugapradhAnapade rahyA. have, vAlabhI gaNanAkAroo, zrIzrIguptAcAryanA yugapradhAnatvaparyAyanAM 15 varSa, teonA samakAlIna Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jUna - 2012 97 zrIvajrasvAmijInA yugapradhAnatvaparyAyanAM 36 varSamAM ja samAi jatAM hovA chatAM, alagathI gaNyAM. matalaba ke jo zrIzrIguptAcAryanAM 15 varSane gaNanAmAM lo, to tyAra pachI zrIvajrasvAmijInAM (36-15=) 21 ja varSa gaNavAM joio; tene badale vAlabhI gaNanAkAroo zrIzrIguptAcAryanAM 15 varSa gaNIne zrIvajrasvAmijInAM 36 varSa gaNyAM. pariNAme A gaNanA, zrIzrIguptAcAryane gaNatarImAM na letI mAthurI gaNanA karatAM 15 varSanA vadhArAvALI banI. kintu vAlabhI gaNanA, zrIbhadraguptasUrijI ke jeo te bannenA purogAmI yugapradhAna hatA, teono yugapradhAnatvaparyAya mAthurI gaNanA (41 varSa) karatAM be varSa ocho (39 varSa) mAnatI hovAthI', be gaNanA vacceno A taphAvata 13 varSa jeTalo sthira thayo ke je zrIdevarddhigaNijInI lekhanapariSadnA varSa sudhI kAyama rahyo hato. A ja taphAvata, sUcana uparanA sUtramA thayuM che. parantu, hamaNAM jaina satyaprakAza, varSa 5, aGka 9, pRSTha 330-332mAM zrIhIrAlAla rasikadAsa kApaDiyAo lakhelo 'pajjosaNAkappanA oka sUtranuM paryAlocana' o lekha jovA maLyo. A lekhamAM zrIkalpasUtragata prastuta sUtranA TIkAomAM karAyelA vividha artho ane teno sAco artha zuM thaI zake te vize sarasa chaNAvaTa karavAmAM AvI che. A sUtrano artha to teoo ja jaNAvyo che ke je atre upara lakhyo che. paNa be gaNanA vacce 13 varSanI bhinnatA- kAraNa teoo zrIzrIguptAcAryanI gaNatarIne badale juduM ja darzAvyuM che - __ "vizeSa AnandanI vAta to o che ke A pramANe je 13 varSano phera jovAya che tenuM mULa kAraNa zuM che o paNa A pustakanA (vIranirvANa saMvat aura jaina kAlagaNanA -munizrI kalyANavijayajI) 144-147 pRSThamAM vicArAyu che. anuM tAtparya o che ke keTalAka vikramanA rAjyArohaNanA samayathI vikramasaMvat gaNatA hatA, to keTalAka rAjyArambha bAda 13 varSamAM lokone RNamukta banAvI je saMvatsara cAlu karAyo tyAMthI gaNatA hatA." atre zrIkApaDiyA sAhebe munizrI kalyANavijayajInA mantavya- je tAtparya darzAvyuM che te munizrInA mantavyanA anyathAgrahaNane AbhArI che. kema ke munizrInA mate to banne gaNanA mujaba vikramanA rAjyArohaNanA 13mA varSe ja vikrama saMvatno Arambha thayo che. parantu munizrIo dekhADyA mujaba mAthurI gaNanA Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 anusandhAna-59 vikramanA rAjyArohaNa- varSa vIrani. saM. 457 gaNe che, jyAre vAlabhI gaNanA vIrani. saM. 470. pariNAme mAthurI gaNanA 457+13 = vIrani. saM. 470mAM vikrama saMvatno Arambha svIkAre che, jyAre vAlabhI gaNanA 470+13 = virani. saM. 483mAM. vikrama saMvatnA ArambhavarSanA mudde paDelo be gaNanA vacceno A 13 varSano taphAvata zrIdevarddhigaNijInA samaya sudhI kAyama rahyo che, jenuM sUcana zrIkalpasUtramA thayuM che ama munizrInuM kathana che. munizrInA mate mAthurI gaNanAkAro dvArA svIkRta vIrani. saM. 470 sudhInI vAstavika rAjyakAlAdhArita kAlagaNanA ane vAlabhI gaNanAkAro dvArA svIkRta kSatiyukta kAlagaNanAmAM je bhinnatA che te nIcenA koSTakamAM darzAvyA mujaba che. | munizrInI kAlagaNanA | vAlabhI kAlagaNanA varSa vIrani. saM. rAjA varSa / vIrani. saM. rAjA pAlaka 60 / 1-60 | pAlaka 60 / 1-60 nandavaMza 150 61-210 nandavaMza 61-215 mauryavaMza 160 211-370 mauryavaMza 216-323 puSyamitra |371-405 | puSyamitra 324-353 balamitra-(vikramAditya) | balamitra 354-413 bhAnumitra bhAnumitra (bharUcamAM) | 52 406-457 nabhaHsena 40 414-453 (ujjainImAM) / 8 458-465 | gardabhilla 13 | 454-466 nabhaHsena / 5 465-470zakarAjA | 467-470 / 470 / / 470 / munizrIo jaNAvyA mujaba bharUcanA rAjA ane kAlakAcAryanA bhANeja balamitra-bhAnumitra ja jainonA vikramAditya che. vIrani. saM. 453 AsapAsa kAlakAcArye zakarAjAonI sAthe gardabhillanI viruddha ujjainI para karelI caDAImAM teono paNa sAtha hato. tyArabAda 4 varSa pachI ujjainInA zAsaka zakarAjAne haTAvI teo ujjainInI gAdI para beThA. avanti sAmrAjyane anulakSIne Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jUna - 2012 vikramanA rAjyArohaNa, A varSa vIrani. saM. 457 hatuM. 8 varSa pachI teono svargavAsa thatAM ujjainInI gAdI para nabhaHsena Avyo. A nabhaHsenanA rAjyanA 5mA varSe avanti sAmrAjya para zakasenAno bahu moTo hallo thayo. A AkramaNane avantinI senAle bahu bahAdurIthI khALyuM. ane o vijayanI yAdagIrImAM oka saMvat pravartAvyo ke je AgaLa jatAM vikrama saMvatnA nAme oLakhAyo. A saMvat vikramAdityanA rAjyArohaNathI 13mA varSe pravo hato (8 varSa vikramazAsana + 5 varSa nabhaHsena). A vAtanuM sUcana nIcenI paGktimAM che - ___vikkamarajjANaMtara, terasavAsesu vaccharapavittI / " / paNa vAlabhI gaNanAkArone A paMktino artha judo ja lAgyo. tethI teo ujjainInI gAdI para zakarAjA pachI vikramAditya nAmanA rAjA vIrani. saM. 470mAM beThA ovaM svIkArI, temanA zAsananA 13 varSa bAda vIrani. saM. 483 mAM vikramasaMvat pravaryo arbu mAnatA hatA. matalaba ke pUrvokta paMktinA vAstavika arthanI vismRti ane kAlpanika arthanI utpatti be gaNanA vacce 13 varSanA taphAvatanuM nimitta banI. A paratve munizrInA zabdo - ___ "yaha bAta to nizcita hai ki pichale samaya meM jaina saGgha meM eka aisA samudAya bhI vartamAna thA, jo vIranirvANa kA vikramarAjyArambha se aura usake nAma se pracalita saMvatsara se judA judA antara mAnatA thA aura isa mAnyatA kA kAraNa mere vicAra se 52 varSa ke viparyAsa ke pariNAmasvarUpa "terasavAsesu vaccharapavittI" isa vAkya ke vAstavika artha kA vismaraNa aura kAlpanika artha kI utpatti hI thA / aura vAlabhI gaNanA meM jo 13 varSa adhika Ate the ve isa mAnyatA ke samarthaka the / " (vI.ni.saM.jai.kA. - pR. 147) __ Ama vIranirvANanAM varSomAM be gaNanAo vacce taphAvatanuM kAraNa, kApaDiyA sAhebanA mate 'vikrama saMvatnI utpatti vikramanA rAjyArambha (vIrani. saM. 470)thI gaNavI ke rAjyArambhanA 13 varSa pachI ?' o matabheda che. to munizrInA mate 'vikramano rAjyArambha vIrani. saM. 470mAM gaNavo ke 457 mAM?' o gaNanAbheda che. jyAre A lakhanAranA abhiprAya pramANe 'zrIzrIguptAcAryanI alaga gaNatarI karavI ke nahi ?' o vicArabheda che. Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 anusandhAna- 59 A paratve ApaNe thoDoka UhApoha karIzuM. kApaDiyA sAhebano mata jo ApaNe svIkArIo to tenA parathI phalita thatAM nIcenAM tAraNo paNa ApaNe svIkAravAM paDe -- 1. vIranirvANa saMvatnI gaNanA mATe jaina zramaNo, yugapradhAnonI paTTAvalI, sthavirAvalI va. ne badale vikrama saMvat sAthenA tenA antara para madAra rAkhatA haze. kema ke vikrama saMvat kyArathI ArambhAyo a ja vAta jo gaNanAbhedanaM nimitta banI hoya, to ApoApa nakkI thaI jAya che ke yugapradhAnonI gaNanA to banne vAcanAkAronA abhiprAye sarakhI ja hatI. ane tema chatAM tenuM sakhApaNuM bannenA mate gauNa hatuM. 2. mAthurI gaNanAkAro ane vAlabhI gaNanAkAro o banne pakSo vikrama saMvat kyArathI ArambhAyo o bAbate potapotAnA abhiprAya paratve jema nizcita hatA, tema zrIdevarddhigaNijInI vAcanAnuM varSa vi.saM. 510nuM varSa che a bAbate atyanta makkama hatA. ( mAthurI 470+510 980, vAlabhI 483+510 = 993) anyathA koI oka pakSe vikrama saMvatmAM pheraphAra karIne (matalaba ke te vAcanAnuM varSa mAthurI gaNanA mujaba vi.saM. 523 athavA vAlabhI gaNanA mujaba vi.saM. 497 karIne) vIranirvANa saMvatnI bAbatamAM gaNanAbheda nivArI zakAyo hota. = 3. vikramAditya vIrani. saM. 470 mAM ujjainIno rAjA thayo ane tyArabAda prajAne anRNI karIne teNe saMvat pravartAvyo. saMvat - pravartananI A ghaTanA rAjyArambhanA 13mA varSe ja banI A mAnyatAne dRDha karanArA aneka purAvA vAlabhI gaNanAkAro pAse hovA joIo. 4. pUrve jaNAvyuM tema vAlabhI yugapradhAnapaTTAvalI jo mAthurI gaNanA sAthenA vAlabhI gaNanAnA taphAvatamAM mULabhUta nimittabhUta na hoya, to te paTTAvalI paNa mAthurI yugapradhAnapaTTAvalI pramANe vAcanAnuM varSa vIrani. saM. 980 ja darzAvatI haze oma mAnavuM paDe. bIjI tarapha vikrama saMvatne AdhArita gaNatarI mujaba vAlabhI gaNanA tyAre vIrani. saM. 993nuM varSa svIkAratI haze. paTTAvalI ane gaNanA vaccenA 13 varSanA A taphAvatane pUravA mATe vAlabhI vAcanAkAroo paTTAvalImAM zrI zrIguptAcAryano prakSepa karyo haze . Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jUna 2012 101 uparanAM tAraNo kema svIkArya na banI zake te kramazaH joIo 1. jaina zramaNo vikrama saMvatnI utpattithI pahelAM kAlagaNanA mATe jema yugapradhAno ke sthavironI gaNatarI para AdhAra rAkhatA hatA, tema vikrama saMvatnI utpatti pachI paNa ghaNA samaya sudhI te paTTAvalIo ja kAlagaNanA mATe mano mukhya AdhAra hatI. vikrama saMvat sAthe jainono nAto Ame zithila hato. ane tethI ja vIranirvANanA 15mA saikA sudhInA jaina granthomAM prAyaH vikrama saMvatno ullekha nathI dekhAto. aTaluM ja nahIM, vikrama saMvat 898 ( vIrani. saM. 1368) pUrveno vikrama saMvatno nirdeza to jainetara kSetramAM paNa kyAMya nathI dekhAto'. A saMjogomAM, vIranirvANanA 10 mA saikAmAM jaina zramaNomAM vIranirvANa saMvatnA matabhedanI bAbatamAM vikrama saMvat nimitta bane, (ke je saMvat kyArathI zarU thayo, zA mATe zarU thayo va. Aja sudhI nirNIta thayuM nathI) te thoDuM vicAraNIya lAge che. -- 2. vikrama saMvatnI bAbatamAM pravartatI anizcitatA, je nizcita hato ovA vIranirvANa saMvatnI bAbate anizcitatA sarjavAmAM kaI rIte nimitta bane ? kahevAno matalaba se che ke banne gaNanAkAronA mate zrIdevarddhigaNinI vAcanAnuM varSa jema vi.saM. 510 nizcita hatuM, tema paTTAvalIonA AdhAre jo vIrani. saM. 980 paNa nizcita hoya, to vikrama saMvat kyArathI zarU thayo o mudde teo vikrama saMvatne badale vIranirvANa saMvatmAM zA mATe pheraphAra svIkAre ? 3. vikramAditye rAjyArambhanA amuka samaya pachI saMvat pravartAvyo ovA ullekha maLe che. paNa A samayagALo 13 varSano ja hato ovo oka paNa ullekha prAyaH maLato nathI. to vAlabhI gaNanA 13 varSano ja Agraha zA mATe rAkhe ? 4. yugapradhAnapaTTAvalIo ke sthavirAvalIo sAthe ceDAM karavAnuM ane tema karIne visaMgatio sarjavAnuM kAma jaina zramaNo kare te kadApi svIkArI na zakAya. vaLI, paTTAvalIomAM 13 varSanI umeraNI mATe aneka vikalpa zakya hovAthI, jo 13 varSono umero pAchaLathI thayo hota to paTTAvalIomAM te bAbate bhinnatA jovA maLata. paNa avuM to nathI. vAlabhI gaNanAne anusaratI tamAma paTTAvalIo, sthavirAvalI va. granthomAM akasarakhI rIte zrI zrIguptAcAryanI gaNatane Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 anusandhAna-59 lIdhe 13 varSano vadhAro dekhAya che ke je sUcave che ke zrIzrIguptAcAryano o gaNanAmAM pAchaLathI prakSepa nathI thayo. A badhuM vicAratAM 'vikrama saMvat kyArathI zarU thayo o bAbate paDelo matabheda be vAcanA vacce vIranirvANa saMvatmAM 13 varSanA taphAvatanuM kAraNa banyo' ovo kApaDiyA sAhebano abhiprAya svIkArya na banI zake. ___ munizrI kalyANavijayajIno abhiprAya ke 'vikkamajjANaMtara...' o gAthAnuM vAlabhI gaNanAkAroo kareluM anyathA arthagrahaNa be vAcanA vacce vIranirvANa saMvatmAM 13 varSanA taphAvatanuM kAraNa banyu' te paNa vicAraNIya che. kema ke - 1. A gAthA phakta merutuGgIya vicAra zreNinA pariziSTamAM maLe che. tethI aTalI prAcIna na hoI zake ke cheka vIranirvANanA dasamA saikAmAM onA arthanI vismRti be vAcanAomAM matabheda- kAraNa bane. Ame aeka gAthAnA arthanuM vismaraNa ATalA moTA matabheda- kAraNa bane oma mAnavU thoDaM vadhAre paDatuM che ja. 2. A gAthAne ApaNe onA sampUrNa svarUpamA joizuM to jaNAze ke ono vAstavika artha ja che ke je vAlabhI vAcanAkAroo svIkAryo che. gAthA - "vikkamarajjANaMtara, terasavAsesu vaccharapavittI / sirivIramukkhao vA, causayatesIivAsAo // " artha - vikramarAjAnA rAjyArambhathI 13 varSa bAda saMvatsara pravo. A varSa zrIvIraprabhunA nirvANathI 483muM varSa hatuM. mATe vIrani. saM. 457mAM vikramano rAjyArambha thayo ane tyArabAda 13 varSe vIrani. saM. 470mAM saMvatsara pravoM - Aq 'vikkamarajjA...' o paGktinuM tAtparya kADhaq vAjabI lAgatuM nathI. 3. upara kApaDiyA sAhebanA matanA UhApoha daramiyAna, paTTAvalIone badale vikrama saMvatnA pravartananA mudde vIranirvANa saMvatmAM matabheda mAnavAmAM je asaGgatio darzAvI che, te badhI atre munizrInA matamAM paNa lAgu paDe tema che. Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jUna 2012 103 4. balamitra-bhAnumitra a ja vikramAditya, ujjainInI gAdI para temanuM vIrani. saM. 457mAM ArohaNa, temanA anugAmI rAjA nabhaH senanA rAjyakAlamAM 5 mA varSe zakasenA sAthenuM yuddha, A yuddhamAM maLelA vijayanI yAdagIrImAM saMvatpravartana, A saMvat sAthai svargata rAjA vikramanA nAmanuM joDANa - A tamAma vAto pramANita thAya to ja munizrIno abhiprAya grAhya banI zake. parantu vI.ni. saM.jai.kA.mAM ja darzAvelA sandarbhe tapAsatAM teonI A tamAma kalpanAone aitihAsika rIte pramANita karavI muzkela lAge che. 5. vikrama saMvatnI utpattine sambandhita je ullekho Aje maLe che, mAM kyAMya vikramarAjAnA vIrani. saM. 457mAM rAjyArohaNanI vAta nathI. balke vIrani. saM. 470 pachI vikramanuM rAjyArohaNa darzAvatA keTalAka chUTAchavAyA ullekhone bAda karatAM vIrani. saM. 470 mAM vikramanA rAjyArohaNAnI bAbatamAM tamAma jaina grantho akamata che. jaina zramaNonI A mAnyatA Adhunika itihAsakAronI dRSTi aprAmANika hoya to paNa, mAthurI gaNanAkAro vIrani. saM. 457mAM ja vikramanuM rAjyArohaNa svIkAratA hatA oma dRDhapaNe kaI rIte kahevAya ? A badho UhApoha karatAM 'vIrani. saM. 457mAM vikramAditya rAjA thayo ke vIrani. saM. 470mAM ?' a mudde be gaNanAomAM 13 varSano taphAvata paDyo ovo munizrI kalyANavijayajIno abhiprAya grAhya jaNAto nathI. tethI samagrapaNe vicAratAM oma jaNAya che ke zrI zrIguptAcAryanI vAlabhI gaNanAkAroo karelI gaNatarI vAjabI hovA chatAM, pUrve jaNAvyaM tema, a gaNanAmAM thayelI garabar3e mAthurI gaNanA karatAM vAlabhI gaNanAmAM 13 varSa vadhArI dIghAM che. A 13 varSanA taphAvatanA mudde banne pakSo aTalA makkama haze ke zrIdevarddhigaNinI adhyakSatAmAM thayelI lekhanapariSad vakhate be pakSo vacce samAdhAna zakya na banatAM pajjosaNAkappamAM be matono ullekha jarUrI banyo haze . lAge che ke tyAre vi.saM. 510 pravartamAna hovAthI tenI sAthe vIranirvANa saMvatno meLa besADavA, vAlabhI gaNanAkAroo mAthurI gaNanAthI judA paDIne, vIrani. saM. 470-vikramanA rAjyArohaNathI vi.saM.nI utpatti svIkAravAne badale, tenA 13 varSa bAda vikrame prajAne anRNI karIne saMvat pravartAvyo oma svIkAryaM haze . matalaba ke vikramasaMvatnA mudde udbhavelo matabheda vIranirvANanA mudde Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 anusandhAna-59 gaNanAbhedanuM nimitta banyo, oma mAnavAne badale, vIranirvANanI bAbatamAM 13 varSano taphAvata vikramasaMvatnI utpattinI mAnyatAmAM pheraphAranuM kAraNa banyo oma mAnavuM vadhu yuktisaGgata lAge che. jo ke A bAbatamAM satya zuM che te to vidvAno ja jaNAvI zake. 1. vI.ni.saM.jai. kA. 2. - * - * Arya bhadragupta (41) 495-535 Arya vajra (36) 536-571 Arya AryarakSita (13) 572-584 - * TippaNI pR. 61 ane pR. 135, Ti. 88 mAthurI gaNanA vIrani. saM. 3. vI.ni.saM.jai.kA. pR. 55-60 4. mauryavaMzanAM 160 ne badale 108 varSa gaNavAmAM 52 varSano viparyAsa thayo che avuM munizrInuM kathana che. 5. vI.ni.saM.jai.kA. Ti. 43, 108 6. vI.ni.saM.jai.kA. pR. 145, chello pariccheda 7. visaGgatio mATe juo 8. vAlabhI gaNanA vIrani. saM. Arya bhadragupta (39) 495-533 Arya zrIgupta (15) 534-548 Arya vajra (36) 549-584 Arya AryarakSita (13) 585-597 anusandhAna 58, 'nihvava rohagupta...' lekha vI.ni.saM.jai.kA. Ti. 102 9. jo ke munizrI vI.ni.saM. jai. kA. pR. 60 para vikramanA rAjyArambhathI 13mA varSe vikrama saMvatnI utpatti svIkAravA chatAM eno Arambha vIrani. saM. 470mAM dekhADanArI nIcenI gAthA ApIche "vikkamarajjANaMtara, terasavAsesu vaccharapavittI / sunnamuNiveya (470) jutto, vikkamakAlAu jiNakAlo " parantu teoo A gAthAno sthAnanirdeza karyo nathI. tethI lAge che ke A gAthA teoo potAnA mantavyanI puSTi mATe nIcenI be gAthAonI paGktione joDIne banAvI hovI joIe : Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jUna - 2012 105 "vikkamarajjAraMbhA, purao sirivIranivvuI bhaNiyA / sunnamuNiveyajutto, vikkamakAlAu jiNakAlo // " (-mAthurI gaNanA) "vikkamarajjANaMtara, terasavAsesu vaccharapavittI / sirivIramukkhao vA, causayatesIivAsAo // " (-vAlabhI gaNanA) A gAthAo vI.ni.saM.jai.kA.- pR. 146 para ApavAmAM AvI che. vI.ni.saM.jai.kA. - vIranirvANa saMvat aura jaina kAlagaNanA, le. - munizrI kalyANavijayajI, pra. - ka.vi. zAstrasamiti - jAlora, vi.saM. 1987 pUrti anusandhAna-57, pRSTha 93 para uttarAdhyayana-niyuktinI aeka gAthAnA artha vize vicAra karavAmAM Avyo hato. "mottUNa ohimaraNaM, AvIcI AiyaMtu(ti)taM ceva / sesA maraNA savve, tabbhavamaraNeNa NeyavvA // 5.16 / / avadhimaraNa, AtyantikamaraNa ane AvIcImaraNane choDIne zeSa maraNa vize tadbhavamaraNa pramANe jANavU. arthAt tadbhavamaraNamAM je svAmitvavyavasthA che te A maraNamAM paNa samajavI. hamaNAM jANavA maLyuM ke A gAthA 'AvI(I)yaMtiyaMtiyaM' avA pAThabheda sAthe pravacanasAroddhAra (-nemicandrasUri)mAM paNa 157mA dvAramAM maLe che. A gAthAnI TIkA karatAM zrIsiddhasenasUrijIo jaNAvyuM che ke - "AvII iti gAthA sUtre dRzyate / na cA'syA bhAvArthaH samyagavagamyate / nA'pyasAvuttarAdhyayanacUAdiSu vyAkhyAtetyupekSyate / " __parantu A gAthAno upara darzAvelo bhAvArtha pravacanasAroddhAragata maraNadvAranA nirUpaNa sandarbhe paNa yogya lAge che tema pU.A. zrImunicandrasUrijIo jaNAvyuM che. -trai Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 anusandhAna-59 zrIsiddhasena divAkarajInA kevalajJAna-darzana aMgenA mantavya vize vicAraNA - muni trailokyamaNDanavijaya Atmika vikAsanI utkRSTa bhUmikAo prApta thatI jJAnazakti jaina dArzanika paribhASA pramANe 'kevalajJAna' tarIke oLakhAya che. 'kevalajJAna' o nAma ja sUcave che tema A jJAnazakti prApta thayA pachI kevala jJAna ja pravarte che, koI paNa vastu ke dharma viSe saheja paNa ajJAna rahetuM nathI. arthAt AtmA A zakti dvArA vizvanA traNe kAlanA saghaLAye padArtho ane temanA tamAma dharmono bodha kare che. bodha karavA mATe AtmA A zaktine be rIte prayoje che : 1. tamAma vastu-dharmone jANavAmAM, 2. tamAma vastu-dharmone jovAmAM. AtmAnuM A jANavU (-bodhakriyA) paNa 'kevalajJAna' kahevAya che ane jovU (-sAkSAtkArakriyA) 'kevaladarzana' gaNAya che. upara jaNAvyuM tema sakala padArthonA bodhanI zakti ane sakala padArthono bodha banne 'kevalajJAna' gaNAya che. tenuM kAraNa o che ke 'jJAna' zabda jaina pramANavyavasthA mujaba aka karatAM vadhu artha dharAve che. 1. bodha-utpAdaka zakti 2. o zakti dvArA pravartatI bodha mATenI kriyA 3. o kriyAjanya bodha 4. vastunA aneka aMzono athavA vastunI heyatA-upAdeyatAno grAhaka bodhavizeSa' 5. bodhAtmaka upayoga.2 have, kevalajJAnI mahAtmA kevalajJAna ane kevaladarzana dharAvatA hoya oma tamAma jainAcAryo mAne ja che. parantu A jJAna-darzana aeka ja dharmanA be nAma che ke banne bhinna dharmo che ? A mudde jainAcAryomAM vicArabheda che. aTaluM ja nahIM paNa, o banne dharmo bhinna hoya to paNa o banne oka sAthe varte che ke alaga-alaga samaye ? o mudde paNa jainAcAryo judA-judA vicAro dharAve che. zAstrIya paripATIne anusaranArA AcAryo kevalajJAna-darzanane paraspara pRthak dharmo gaNe che. teonA mate A dharmo kramazaH pravarte che. A mata 'kramavAda' gaNAya che. jinabhadragaNi kSamAzramaNa A matanA prabala samarthaka che. Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jUna 2012 - zrI mallavAdIjI va AcAryo kevalajJAna- darzanane pRthak dharmo gaNavA chatAM bannene sahavartI- yugavat vartanArA gaNe che. teono mata 'yugapadvAda' tarIke oLakhAya che. 107 AnI sAme 'abhedavAdI' AcAryo bannene sarvathA abhinna gaNe che. siddhasena divAkarajI A matanA sthApaka gaNAya che. A traNe vAdonI carcAne lagatuM vipula sAhitya atyAre upalabdha che.3 temAMthI kramavAdanA poSaka vizeSa - Navati ( - zrIjinabhadragaNi kSamAzramaNa) granthanA AdhAre ApaNe abhedavAda - kramavAda ane yugapadvAda - kramavAdanI carcA joizuM. abhedavAda - kramavAdanI carcA abhedavAdI jJAnAvaraNa karma kSINa thAya oTale kevalajJAna pragaTe che ane mati-zruta va. anya jJAno virAma pAme che. arthAt anya koI paNa jJAna avaziSTa rahetuM nathI. to kevaladarzana paNa kaI rIte hoya ? (vi.Na. 186) - - kramavAdI anya jJAno dezaviSayaka - sImita viSayakSetra dharAvArAM hoya che, mATe sakalaviSayaka kevalajJAna pragaTa thAya bheTale te virAma pAmI jAya che; parantu a ja rIte dezaviSayaka darzano paNa nAza pAmI jAya tyAre sakalaviSayaka kevaladarzana kema pragaTa na thAya ? (vi.Na. 187) a. - kevaladarzana kevalajJAnanI apekSAo atyanta parimita viSayakSetra dharAve che. to kevalajJAna pragaTa thAya oTale mati va. jJAnonI jema kevaladarzana paNa nAza na pAme ? (vi.Na. 189). kra. kevaladarzananuM viSayakSetra kevalajJAnanI apekSAo parimita che avuM ko kahyuM ? kevalI bhagavanta jema kevalajJAnanA bale sarva jJeya padArthone jANe che, tema kevaladarzananA bale sarva draSTavya padArthone jua ja che. vAstavamAM zeSa asampUrNa jJAnono sarvathA abhAva che oma tame kaho cho, kharekhara avuM hotuM nathI. mati, zruta va. tamAma jJAno kevalI bhagavantane hoya ja che, phakta temano vaparAza nathI hoto. sUryanA prakAzamAM jovA mATe dIvAnI zI jarUra ? (vi.Na. 190-192) mATe mati- zrutanA dRSTAntathI kevaladarzananuM nirAkaraNa karI zakAya nahIM. Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 anusandhAna-59 vaLI, jJAnAtmaka Atmika avasthAo mukhyatve be ja hoya che - kSAyopazamika ane kSAyika.5 kevaladarzana kSAyika bhAva che, tethI kSAyopazamika avasthAmAM to te na ja hoya. ane kSAyika kevalI avasthAmAM to tame Ane svIkAratA nathI. to kevaladarzana raheze kyAM ? (vi.Na. 194-195) a. - kevaladarzana jevI koI cIja hotI ja nathI. to anA rahevAna rahevAnI cintA zuM kAma karavI joi ? kra. - jaina AgamomAM aneka ThekANe 4 darzana, 4 darzanAvaraNa karma, 4 anAkAropayoga va. prarUpaNAo che.6 have jo tame kevaladarzana, astitva ja na svIkAro to tamAre o tamAma prarUpaNAo sAthe virodha Avaze. (vi.Na. 196) a. - tame amAjhaM mantavya barAbara samajatA nathI. ame jyAre kevaladarzanano niSedha karIo chIo, tyAre ano artha o nathI ke ame kevaladarzananA astitvane ja sadantara nakArIo chIo. ame to phakta oma ja kahIo chIo ke kevaladarzana o kevalajJAnathI vilakSaNa ke pRthak bAbata nathI. oka ja kriyA (sarva padArthonuM bodhAtmaka grahaNa ja) be nAme oLakhAya che. mATe o kriyAne kevalajJAnanI jema kevaladarzana paNa gaNIo to zAstrIya prarUpaNAo sAthe koI virodha Avato nathI. (vi.Na. 197) kra. - tamArA mantavyamAMtraNa vAta vicAraNIya lAge che : 1. jo kevalajJAna ane kevaladarzana aeka ja hota to nirarthaka benI prarUpaNA zuM kAma karAta ? bannenAM alaga-alaga AvAraka karmo paNa zA mATe dekhADAta ? (vi.Na. 198) 2. 'siddha bhagavanto sAkAra ane nirAkAra banne lakSaNavALA hoya che' oma zAstromAM kaDaM che. have jo kevaladarzana o kevalajJAnathI juduM na hoya to, jJAna sAkAropayogAtmaka hovAthI siddhone nirAkAropayoga ja nahIM maLe, ane to teone nirAkAra avasthA paNa kaI rIte ghaTaze ? (vi.Na. 199) 3. jJeya padArthone potIkA svarUpe jANavA o bodhakriyA (-jJAna) che, ane draSTavya padArthone sAmAnya svarUpe jovA me sAkSAtkArakriyA (-darzana) che, Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jUna - 2012 109 to A banne kriyAone aeka kaI rIte gaNI zakAya ?" (vi.Na. 200) a. - darzana avyakta hoya che ane kevalI avasthAmAM to avyaktatA hotI nathI. to kevalI bhagavantane vyakta kevalajJAnathI pRthak avyakta kevaladarzana kevI rIte sambhave ? aka tarapha kevalajJAnI kahevA ane bIjI tarapha amane padArtho avyakta rahe che oma kahevU - AmAM virodha nathI ? (vi.Na. 219) kra. - 'darzana avyakta hoya che' A niyama chAdmasthika darzano pUrato ja samajavAno che. kevaladarzana to saghaLAye dravya-paryAyone jotuM hovAthI, tema ja potAnA AvaraNanA sarvathA kSayathI udbhUta hovAthI vyakta ja hoya che. mATe kevalI bhagavantane kevalajJAnathI pRthak kevaladarzanano upayoga svIkAravAmAM koI ja doSa nathI. (vi.Na. 220-221) vAstavamA doSa to kevaladarzanane kevalajJAnathI juduM na svIkAravAmAM che. kAraNa ke jJAna hamezAM viSayabhUta padArthone jANI zake che, joI zakatuM nathI. jovA mATe to darzana ja joio. mATe kevaladarzananA svatantra astitvane nakAranArAonA mate to kevalI bhagavanta sarva padArthone joI zakatA nathI, ema ja mAnavaM paDe. (vi.Na. 222) Ama, kevalajJAna ane kevaladarzana svatantra ane paraspara pRthak bAbato che oma nakkI thayu. have temAM paNa kramavAdIonA mate oka samaya kevalajJAna ane oka samaya kevaladarzana ama kramika paramparA pravarte che, jyAre yugapadvAdIo bannene alaga samajavA chatAM samAnakAlIna gaNAve che. A banne matonAM mantavyane barAbara samajavA mATe ApaNe yugapadvAda-kramavAdanI carcA vizeSa-NavatinA ja AdhAre sakSepamAM joizuM. yugapadvAda-kramavAdanI carcA yugapadvAdI - 1. AgamomAM kevalajJAna ane kevaladarzana bannene sAdiaparyavasita gaNAvavAmAM AvyAM che. have tamArA mate to kevalajJAnanA samaye kevaladarzana nathI hotuM ane kevaladarzananA samaye kevalajJAna nathI hotuM. to A rIte to kevalajJAna-darzana utpAdavinAzI ja siddha thayA. to omanI zAstromAM Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 anusandhAna-59 darzAvelI anantatA kaI rIte ghaTaze ? (vi.Na. 225) 2. kevalajJAna-darzananAM AvAraka karmono kSaya paNa A rIte nirarthaka banaze. kAraNa ke a kSayathI prApta thanArAM kevalajJAna-darzana oka samayathI vadhAre to TakatAM nathI. (vi.Na. 232) 3. AvAraka karmo paNa na hoya ane anya koI pratibandhaka paNa na hoya ane chatAMya kevalajJAna-darzana aka aka samaya TakIne nAza pAmI jAya, amAM kAraNabhUta koNa ? koI ja nahIM. mATe vagara kAraNe ja te nAza pAme che oma svIkAratuM paDe. ane oma svIkAravA kayo buddhimAna puruSa taiyAra thAya? (vi.Na. 239) 4. kevalajJAna vakhate kevaladarzana na hovAthI kevalI bhagavanta asarvadarzI banaze temaja kevaladarzana kAle kevalajJAna na hovAthI asarvajJa banaze. to kevalI bhagavantane ApaNe kyAreya sarvajJa-sarvadarzI tarIke to oLakhI ja nahIM zakIo. (vi.Na. 246) mATe AvA doSothI bacavA mATe kevalI bhagavantane sadAkAla okasAthe kevalajJAna ane kevaladarzana pravarte che oma svIkAravU joio. kramavAdI - ApaNe aMka dRSTAnta joio. matijJAna ane zrutajJAna potapotAnAM AvaraNonA kSayopazamathI pragaTe che.11 A banne jJAno chadmastha avasthAnAM jJAno che. ane chadmastha avasthAmAM koI paNa jJAna antarmuhUrtathI12 ochu ke vadhu TakatuM nathI ane oka sAthe be jJAna hotAM nathI. tethI antarmuhUrta sudhI matijJAnopayoga ane antarmuhUrta sudhI zrutajJAnopayoga ovI paramparA anya jJAna-darzanonA upayoga sudhI cAlyA kare che. matijJAna ane zrutajJAnanI utkRSTa sthiti 66 sAgaropama13 jeTalI hoya che ane aTalo samaya A jJAna dharAvanAro jIva matijJAnI-zrutajJAnI tarIke oLakhAya che. have A ThekANe tame je doSo kevalajJAna-darzananA kramika upayoga sandarbhe ApyA te tamAme tamAma ApI zakAya tema che : 1. matijJAnopayoga ke zrutajJAnopayoga jo antarmuhUrtathI vadhu samaya raheto ja na hoya to o bannenI 66 sAgaropamanI sthiti kaI rIte sambhave ? 2-3. potapotAnAM AvaraNono kSayopazama Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jUna - 2012 111 hovA chatAM A banne jJAno jo antarmuhUrtamAM ja vagara kAraNe nAza pAmI jatAM hoya to AvaraNono kSayopazama nirarthaka nahIM bane ? ane kAraNa vagara paNa nAza thAya che oma svIkAravAnI Apatti nahIM Ave ? 4. matijJAna vakhate zrutajJAna na hoya ane a ja rIte zrutajJAna vakhate matijJAna virAma pAmI jatuM hoya to koI paNa jIvane mati-zrutajJAnI tarIke oLakhI ja na zakIo. atre A badhA ja doSono uddhAra ApaNe banne aeka ja rIte karI zakIo. AtmAno sahaja svabhAva ja oka upayogamAM vartavAno che. tethI matijJAnopayoga vakhate tevA kAraNosara zrutajJAnopayoga sarjAya to matijJAnopayoga naSTa thaI jAya che, Atmagata matijJAnazakti kaMi naSTa nathI thatI. o to zrutajJAnopayoga vakhate paNa vidyamAna ja hoya che ane tethI ja to zrutajJAnopayoga bAda punaH matijJAnopayoga pravartI zake che. Ama mati-zrutajJAnazakti jo antarmuhUrtamAM nAza na pAmI jatI hoya to o zaktine AzrayIne thatuM 66 sAgaropamanuM vidhAna kaI rIte asaMgata bane ? o zaktine janmAvanAro kSayopazama kaI rIte nirarthaka bane ? vagara kAraNe nAza pAmavAnI Apatti paNa kaI rIte Ave ? ane upayogamAM na hovA chatAM mati-zrutajJAnazakti dharAvanArA jIvane mati-zrutajJAnI tarIke kema na oLakhI zakAya ? navAInI vAta o che ke ATalI spaSTa samajaNa tame paNa dharAvo cho ane mati-zrutajJAna sthaLe AvatA doSono uddhAra tame paNa karI zako cho to o ja rIte kevalajJAna-darzanane kramika mAnavAmAM upasthita thatA doSonuM nirAkaraNa zakya che o tame kema samajatA nathI ? ___ ame kevalajJAna-darzananA upayogone akasAmayika gaNIo chIo, kevalajJAna-darzana-zaktine nahIM. zAstragata sAdi-anantatAnuM vidhAna zaktine AzrayIne che ke je kharekhara ananta che. to upayogonI okasAmayikatAno o vidhAna sAthe kaI rIte virodha Ave ? vaLI, A akasAmayikatA AtmAnA sahaja svabhAvane lIdhe che. tethI upayogonA oka samaya pachInA nAzane akAraNika mAnavAnI Apatti paNa rahetI nathI. uparAnta, kevalajJAna ane kevaladarzananAM AvAraka karmono kSaya kevalajJAna-darzananI zaktine pragaTa kare che ke je ananta che, to kSayanI nirarthaka banavAnI vAta ja AmAM kyAM AvI ? kSaya che to ja Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 anusandhAna-59 A zaktinuM prAgaTya che. have tame kramika upayogamAM asarvajJa-asarvadarzitvanI Apatti ApI te paNa zaktinI apekSAo vicArIo to nathI rahetI. gautamasvAmI caturjJAnI tarIke oLakhAtA hatA. paNa temane upayoga to akasAthe oka ja jJAnano raheto hato. tethI upayoganI apekSAo okajJAnI ane zaktinI apekSAo caturjJAnI - ama ApaNe jema samajIo chIo, tema upayoga akalA kevalajJAna ke akalA kevaladarzanano hovA chatAM zaktinI apekSAo kevalIne sarvajJa-sarvadarzI gaNavAmAM Ave che. TraeNkamAM, kramika upayoga mAnavAnA matamAM tame ApelA koI ja doSa AvatA nathI. yu. - kevalajJAnAvaraNanI sAthe ja kevaladarzanAvaraNano paNa kSaya thAya che. to kSayanA tarata pachInA samaye kevalajJAnano ja upayoga hoya, kevaladarzanano nahIM, temAM niyAmaka koNa ? mATe jema bannenA AvAraka karmono kSaya sAthe ja thayo che, tema banneno upayoga paNa sAthe ja mAnavo joIo.14 (vi.Na. 248) kra. - jenAM Avaraka karmono kSaya sAthe ja thAya, temano upayoga paNa sAthe ja hoya ovo niyama nathI. kema ke kevalajJAnAvaraNanI sAthe dAnAntarAya, lAbhAntarAya va. karmono paNa kSaya thAya che. chatAMya kSayanA anantara samaye kevalIne dAna, lAbha va. pravarte ja tema banatuM nathI. mATe kevaladarzanano upayoga kSaya pachI na pravarte temAM koI bAdha nathI5. (vi.Na. 249-250) vaLI, "kevalI NaM imaM rayaNappabhaM puDhavi AgArehiM jaM samayaM jANati no taM samayaM pAsati, jaM samayaM pAsati no taM samayaM jANati / " jevAM sUtro dvArA bhagavatIjI, prajJApanA va. aneka sthaLe, okasAthe jovA ane jANavAno niSedha karavAmAM Avyo che. (vi.Na. 251) yu. - atre Avo artha karavAmAM kevalI bhagavantanI AzAtanA thAya che. mATe atre kevalIno artha zrutakevalI samajavo joie. athavA to A vAtane paratIrthikono mata samajavo joie. (vi.Na. 252) kra. - prajJApanA, bhagavatIjI va.mAM AvatA A sivAyanA anya tamAma kevalI sambandhita nirdezone svasiddhAntasammata ja tame samajo cho. aTaluM ja nahIM, paNa o tamAma sthAne 'kevalI'no artha tame 'kevalajJAnI' ja karo cho. Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jUna 2012 - 113 to A oka ja sthaLe ane paravaktavya mAnavuM athavA kevalI - zabdano artha badalI nAkhavAmAM tamArI icchA sivAya kayuM kAraNa ? A prarUpaNAonI AgaLa-pAchaLanA sandarbhoM parathI paNa atre 'kevalI' no artha 'kevalajJAnI' ja levAno che te spaSTa samajAya tevuM che. (vi.Na. 253-258) vaLI, alpabahutvanI prarUpaNAmAM paNa sAkAropayogI ane anAkAropayogInuM ja alpabahutva jovA maLe che, ubhayopayogInuM nahIM. te paNa jaNAve che ke sAkAra ane anAkAra ubhaya upayoga akasAthai sambhave nahIM. (vi.Na.267) mATe samagrapaNe vicAratAM oka samaya kevalajJAna ane bIjA samaye kevaladarzana o rIte upayogonI kramika parAvRtti ja svIkAravI amane iSTa lAge che. * * * traNe uparanI carcA parathI abhedavAda, yugapavAda ane kramavAda vAdonuM hArda barAbara spaSTa thai jAya che. have ApaNe prastuta lekhanA mULa uddezya para vicAra karIzuM. siddhasena divAkara bhagavanta kramavAdanA virodhI che se aka nizcita bAbata che. paNa teonuM potAnuM mantavya zuM che te vicAraNIya muddo bane che. siddhasena divAkarajInuM kevalajJAna-darzana vizenuM potAnuM mantavya samajavA mATe upalabdha sAmagrImAM sanmatitarka- dvitIyakANDanI 3 thI 31 gAthAo ane stutikAranA nAme noMdhAyeluM oka padya evaM kalpitabheda...' oma be vastu che. 16 A sAmagrInA AdhAre ApaNe teonA mantavyanI vistRta chaNAvaTa karIo te pUrve kelAMka bAhya sAkSyo vize joI laio. zrI abhayadevasUrijI sanmatitarkanI vAdamahArNava nAmanI svaracita TIkAmAM siddhasena divAkarajIne abhedavAdI jaNAvyA che : " 'atra prakaraNakAraH kramopayogavAdinaM tadubhayapradhAnAkramopayogavAdinaM ca paryanuyujya svapakSaM darzayitumAha / ( - sanmati 0 2. 9nI avataraNikA) "atra ca jinabhadragaNikSamAzramaNapUjyAnAmayugapadbhAvyupayogadvayamabhimatam / mallavAdinastu yugapadbhAvi taddvayamiti / ( - sanmati 0 2.10 TIkA) "sAkArAnAkAropayogayonaikAntato bheda iti darzayannAha sUriH / (-sanmati. 2.11 avataraNikA)" Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 anusandhAna-59 maladhArI zrIhemacandrAcArye vizeSAvazyaka - TIkAmAM stutikArane (-siddhasena divAkarajIne) abhedavAdI mAnyA che. upAdhyAya zrIyazovijayajI bhagavante paNa jJAnabindumAM uddhRta sanmati - gAthAonA svopajJa vivecanamAM zrIabhayadevasUrijIne anusarIne zrIsiddhasenAcAryane abhedavAdI gaNAvyA che. paNDita sukhalAlajInA jJAnabinduparizIlana, darzana aura cintana va grantho jotAM jaNAya che ke teo divAkarajIne abhedavAdI ja samaje che. zrIjayasundarasUrikRta sanmatitarka - vivecanamAM paNa siddhasena divAkarajInA matane abhedavAdasthApaka ja jaNAvavAmAM Avyo che. matalaba ke prAcIna kAlathI ja divAkarajInI abhedavAdanA sthApaka tarIke prasiddhi rahI che ane Aje to o bAbatamAM bhAgye ja koIne zaGkA haze . parantu, AnI sAme siddhasena divAkarajI yugapadvAdanA samarthaka hatA te mATenAM sAkSyo paNa avalokanIya che : *zrIharibhadrasUrijI zrInandisUtranI TIkAmAM traNe vAdonA puraskartAonAM nAma sUcavatAM jaNAve che ke -- "kecana siddhasenAcAryAdayo bhaNanti / kim ? yugapadekasminneva kAle jAnAti pazyati cetyekaH kevalI natvanyaH niyamAnniyamena / anye jinabhadragaNikSamAzramaNaprabhRtayaH ekAntaritaM jAnAti pazyati cetyevamupadizanti, zrutopadezena yathAzrutAnugamAnusAreNetyarthaH / anye tu vRddhAcAryA na naiva pRthak pRthagdarzanamicchanti jinavarendrasya kevalina ityarthaH / kintarhi ? yadeva kevalajJAnaM tadeva se tassa kevalino darzanaM bruvate / " AmAM spaSTapaNe zrIharibhadrasUrijI bhagavante divAkarajIne yugapadvAdI gaNAvyA che, ke je temane abhedavAdI gaNAvatA zrIabhayadevasUrijInA matathI judI paDatI bAbata che. upAdhyAyajI bhagavante jJAnabindumAM A matabhedanuM samAdhAna karavA prayAsa karyo che ke "yattu yugapadupayogavAditvaM siddhasenAcAryANAM nandivRttAvuktaM tadabhyu- pagamavAdAbhiprAyeNa, na tu svatantrasiddhAntAbhiprAyeNa, kramAkramopayogadvayaparyanuyogAnantarameva svapakSasya sammatAvRdbhAvitatvAditi draSTavyam / ' (divAkarajIo sanmatimAM kramavAdanuM khaNDana karavA mATe sau prathama yugapadvAdanuM avalambana lIdhuM che, ane tyArabAda kramavAdanI sAthe ne sAthe yugapadvAdanuM paNa khaNDana karIne Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jUna - 2012 115 svasammata abhedavAdanI sthApanA karI che. mATe divAkarajIno potAno pakSa to abhedavAda ja che, parantu oka hada sudhI yugapavAda svIkAratA hovAthI zrInandisUtranA TIkAkAre temane yugapadvAdI gaNyA che.) __ A samAdhAna aTale vicAraNIya jaNAya che ke jo zrIharibhadrasUrijI divAkarajIne vAstavamAM abhedavAdanA ja sthApaka samajatA hota to, abhyupagamavAdanA abhiprAyathI paNa yugapadvAdI tarIke zrIsiddhasenAcAryano ullekha karyA pachI, abhedavAdanA sthApaka tarIke vRddhAcAryane na ja jaNAvata. kema ke tema karavAthI to o nirNIta ja thaI jAya ke abhedavAda zrIsiddhasenAcAryano to nathI ja.17 vAstavamA vizeSAvazyakabhASya ke vizeSa-NavatimAM vAdonA puraskartAonAM nAma na hovA chatAM, o granthone AdhAre ja kevalajJAna-darzananI carcA karatI vakhate zrIharibhadrasUrijI vAdapuraskartAonAM nAma sauprathama vakhata ullekhe che, tyAre o nakkI che ke teonI A prarUpaNA nirAdhAra to na ja hoya. teonI pAse A mATe koI prabala zrutaparamparA ke guruparamparA hovI ja joIo. ane amAM paNa jyAre zrImalayagirijI paNa svakIya nandITIkAmAM traNe vAdonA poSaka tarIke haribhadrasUrijIo jaNAvelA AcAryone ja ullekhe che, tyAre 'divAkarajI yugapadvAdI hatA, abhedavAdI nahIM' o mata puruSaprAmANyanI rIte atyanta sabala banI jAya che. *zrIabhayadevasUrijIo mallavAdIjIne yugapadvAdI gaNAvyA che te paNa A sandarbhe vicAraNIya bane che. mallavAdIjInA be grantho itihAsanAM pAne noMdhAyela che : 1. dvAdazAranayacakra 2. sanmatiTIkA. have paNDita sukhalAlajIo jJAnabinduparizIlanamA jaNAvyA mujaba dvAdazAranayacakramAM to kevalajJAna-darzana sambandhe koI carcA ja nathI. tethI teonI yugapadvAda-prarUpaNA aMge be ja vikalpo saMbhave che : 1. mallavAdIo yugapadvAdano sthApaka trIjo ja grantha racyo hoya ke jeno ullekha atyAre ApaNI pAse nathI. 2. sanmatiTIkA ke je atyAre anupalabdha che, temAM teoo yugapadvAda prarUpyo hoya. AmAMthI prathama vikalpa svIkArIne bIjA vikalpane amAnya karatAM paNDita sukhalAlajI jJAnabindu-parizIlanamA jaNAve che ke "jyAre mallavAdI abhedasamarthaka divAkaranA grantha para TIkA lakhe tyAre o kevI rIte mAnI zakAya ke temaNe divAkaranA Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 anusandhAna-59 granthanI vyAkhyA lakhatI vakhate temAM temanA viruddha potAno yugapatpakSa koIka rIte sthApyo hoya ?" parantu paNDitajInI A vAta vAjabI jaNAtI nathI. kAraNa ke zrIsiddhasenAcAryanA abhedavAdathI viruddha yugapadvAdanI sthApanA mallavAdIjI zrIsiddhasenAcAryanA ja granthanI TIkAmAM na kare oma samajI, mallavAdInA trIjA koIka granthanI kalpanA karavI te karatAM, mallavAdIjIo divAkarajIne yugapadvAdI ja samajI temanA ja yugapadvAdanI prarUpaNA sanmatiTIkAmAM karI haze oma mAnavU vadhAre ucita lAge che. ane A mAnyatAne samarthana Apato aeka purAvo paNa ApaNane, zrIabhayadevasUrijI kRta sanmatiTIkAmAM sAMpaDe che. zrIabhayadevasUrijIo sanmati0 - 2.14nI TIkAmAM, o gAthAno yugapadvAdI kevo artha karatA hatA te jaNAvyuM che - "yugapadupayogadvayavAdI 'anantaM darzanaM prajJapta'mityasyAM pratijJAyAM 'sAkAraggahaNAhi ya Niyama'parittaM' ityakAraprazleSAt ... hetumabhidhatte / " A ullekha parathI spaSTa che ke sanmatitarkanI yugapadvAdI dvArA karavAmAM AvelI koIka TIkA zrIabhayadevasUrijI sAme mojUda hatI. A TIkA bahu ja sambhava che ke mallavAdIjInI ja hatI. kAraNa ke oka to zrIabhayadevasUrijI gAthA 2.10nI TIkAmAM mallavAdIjIne ja yugapadvAdI tarIke oLakhAve che, ane bIjuM o ke zrIabhayadevasUrijIthI pUrve mallavAdI sivAya koIo sanmatitarka para TIkA lakhyAno ullekha jANavAmAM nathI. sambhavita che ke prastuta yugapadvAdaparaka vyAkhyAne lIdhe ja mallavAdIjIne zrIabhayadevasUrijIo yugapadvAdI gaNI lIdhA hoya. have, jo mallavAdIjIo sanmatitarkanI prastuta viSayane sambandhita gAthAonI vyAkhyA yugapadvAdaparaka karI hoya, to svAbhAvika rIte samajI zakAya ke teo divAkarajIne yugapadvAdI ja samajatA haze. divAkarajInA mantavya vizenAM upalabdha sAkSyomAM mallavAdIjIno abhiprAya ja sauthI prAcIna che, ane o abhiprAya zrIsiddhasenAcArya yugapadvAdI hatA o vAtanI taraphadArI kare che. o dRSTile 'siddhasena divAkarajI yugapadvAdanA sthApaka hatA' o mata, divAkarajI abhedavAdI hovAnA mata sAme vadhu sabala bane che. atre jJAtavya che ke zrIabhayadevasUrijIthI pUrve koI divAkarajIne abhedavAdI gaNyA hovAno Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jUna - 2012 117 ullekha jaDato nathI. *tarkazuddhatAnI kasoTImAM paNa abhedavAda karatAM yugapavAda vadhu kharo utare che. kemake - 1. vi.bhASya ke vizeSa-NavatimAM abhedavAdanA khaNDana bAda tenA pariSkArarUpe yugapadvAda prarUpAyo che. A vAta sUcave che ke kramavAda dvArA abhedavAda para karAyelA AkSepone sahana karavAnI kSamatA to yugapadvAda dharAve ja che. 2. abhedavAdano svIkAra 12 upayoga, 4 darzana, kevaladarzanAvaraNa karma jevI ghaNI ghaNI zAstrIya prarUpaNAono cheda uDADyA pachI ja thaI zake. AnI apekSAo yugapadvAde bahu ochI prarUpaNAone amAnya karavAnI rahe che. 3. vAcaka umAsvAtijIo tattvArthabhASyamAM yugapadvAda ja prarUpyo che.188 4. digambara-paramparA to prAcIna kAlathI laine Aja sudhI akamAtra yugapadvAda ja svIkAratI AvI che'9. zAstrabalanA sahAre yugapadvAdanu khaNDana karavA chatAM zrIjinabhadragaNi ane tattvArtha-TIkAkAra zrIsiddhasenagaNi jaNAve che ke yugapadvAdano svIkAra karavAmAM amane vAMdho nathI, parantu ane pramANita karanAruM zAstravacana ame nathI jotA ane othI ame ono svIkAra nathI karatA.20 spaSTa che ke yugapadvAdanI tarkazuddhatA tarapha ja teono izAro che. AnI sAme abhedavAda tarkabala ane zAstrabala banne rIte nirbala che. jovU ane jANavU o banne kriyA oka ja che ovI abhedavAdInI vAta paNa buddhisaMgata nathI. anA karatAM kevalajJAna ane kevaladarzananAM AvAraka karmono kSaya jema sAthe thAya che, tema kSayathI janya kevalajJAna-darzananI utpatti paNa sAthe ja thAya tevaM yugapadvAdInu mantavya vadhu buddhigrAhya che. Ama jo abhedavAdanI apekSAo yugapavAda vadhu tarkapUta hoya to mahAna tArkikAcArya siddhasena divAkarajI zA mATe yugapadvAdane choDIne abhedavAda svIkAre ? Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 anusandhAna-59 *A bAbatamAM sauthI mahattvanI gaNAya tevI sAkSI me che ke vizeSaNavati ke vi.bhASyamAM ullikhita abhedavAdanI dalIlomAMthI mahattvapUrNa oka paNa dalIla sanmatitarkamAM zrIsiddhasenAcAryanA kevalajJAna-darzana aMgenA svavaktavyamAM prAyaH nirdiSTa nathI. kintu yugapadvAdanI okathI vadhu dalIlo zabdazaH sanmatimAM kartAnI svamAnyatA tarIke dekhAya che.21 to A ja vAta sanmatikAranA abhedavAdI na hovAnA pramANamAM pUratI nathI ? jo ke zrIabhayadevasUrijI, maladhArI zrIhemacandrasUrijI, upAdhyAya zrIyazovijayajI jevA bahuzruta bhagavanto vagara javAbadArIo to divAkarajIne abhedavAdI na ja jaNAve. paNa prazna o che ke ekAdhika sAkSyo divAkarajInA yugapadvAdI hovAnuM samarthana kema kare che ? sanmatikAranA mantavyo vize zrIharibhadrasUrijI ane zrIabhayadevasUrijI, malayagirijI ane maladhArIjInA abhiprAyomAM paraspara ATalI visaMgati zA mATe ? sanmatikAranAM potAnAM ja vacanomAMthI A visaMgatinuM nirAkaraNa zodhavA ApaNe prayatna karIzuM. sanmatitarka sivAya siddhasena divAkarajIo kevalajJAna-darzana aMgenuM potAnu mantavya rajU karyu hoya, arbu samprApta akamAtra sthAna, aneka sthaLe uddhRta nIce- padya cha : "evaM kalpitabhedamapratihataM sarvajJatAlAJchanaM, sarveSAM tamasAM nihantu jagatAmAlokanaM zAzvatam / nityaM pazyati budhyate ca yugapad nAnAvidhAni prabho!, sthityutpattivinAzavanti vimaladravyANi te kevalam // " (Ama jenA bhedo kalpita karAyA che tevo, pratighAtathI rahita, saghaLAMye ajJAnAndhakArane ulecI nAkhanAra, samagra vizvamA prakAza pAtharanAra, trikAlagAmI ane sarvajJatAnA cihnarUpa avo Apano kevalabodha aviratapaNe aneka prakAranAM ane utpatti-vinAza-dhrauvyathI yukta zuddha dravyone akasAthe juo che ane jANe che.) have AmAM je 'kalpitabhedaM' zabda che, te joine vidvAno, zrIsiddhasenAcArya Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jUna - 2012 119 kevalajJAna-darzanamAM kAlpanika bheda ane vAstavika abheda mAnatA hatA oma AgrahapUrvaka samajAve che. khabara nahIM kema, paNa Aq tAtparya A zlokadekhADanArA 'nityaM pazyati budhyate ca yugapad' A aMzane najaraaMdAja karatA haze ? jo A padyanA racayitA kharekhara abhedavAdI ja hota to, teo kadI paNa 'pazyati' ane 'budhyate' oma be kriyA na dekhAData. kAraNa ke abhedavAdamAM 'jovU' ane 'jANavU' ju, cha ja nahi. jyAre ahIM to spaSTa kahe che - "nityaM yugapat pazyati budhyate ca." to A yugapavAda ja che ke bIjuM kaI ? 'pazyati' ane 'budhyate' ne 'yugapat'- oka sAthe kahenArAne, icchIo ke nA icchIo, paNa yugapadvAdI ja gaNavA paDe, abhedavAdI nahIM. parantu divAkarajIne yugapadvAdI gaNI lIdhA pachI prazna to rahe ja che ke yugapadvAdamAM kevalajJAna ane kevaladarzana vacce vAstavika bheda che, kAlpanika nahIM. jyAre ahIM to 'kalpitabhedaM kevalam' Aq kAM che. Ama kema ? vAstavamAM zrIsiddhasenAcAryanA mantavya- kharaM hArda ahIM ja pragaTa thAya che. paNa te samajavA mATe ApaNe o vAtane dhyAna para levI paDaze ke yugapadvAda zrIsiddhasenAcAryanA kALathI ghaNA pahelA ja prasthApita thaI cukyo hato. vAcaka umAsvAtijI je sahajatAthI oka ja vAkyamAM yugapadvAda mujabanI upayoga-vyavasthA varNave che22, te jotAM yugapadvAda tyAre vyApaka pracAra-prasAramAM haze te sahaja samajI zakAya che. have o kAla ke jyAre manuSyanI tattvajijJAsA atyanta pradIpta thaI uThI hatI, prameya ane tenA rahasyanI khoja pUrajozamAM cAlu hatI, dArzanika vicAradhArAonI ApasI mUThabheDa prabala banI hatI, phakta zAstravAkyonA sahAre thatI vicAraNAnuM sthAna tarka ane buddhinI kasoTIo levA mAMDyuM hatuM ane o rIte darzanonuM tathA anI mAnyatAonuM nizcita mALakhaM ghaDAtuM AvatuM hatuM tyAre; kramavAdanI tArkika pariSkRta vicAraNAo jema yugapavAda janmAvyo, tema svayaM yugapadvAda paNa koIne pariSkaraNIya lAge tema tharbu anivArya hatuM. yugapadvAdanA udbhava pachI saikAo vItye janmalI ane o saikAomAM vikaselA tattvajJAnane pacAvI cUkelI zrIsiddhasenAcArya jevI mUlagAmI dRSTi dharAvatI tArkika pratibhAne one saMmArjita-vikasita-sampUrNa karavAnuM mana na thAya to ja navAI ! Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 anusandhAna-59 divAkarajIo joyuM haze ke zAstrIya kramavAdanI sAme tArkika bala para astitvamAM Avelo yugapavAda svayaM tArkika dRSTi zuddhIkaraNanI zakyatA dharAve che. omAM oka tarapha 'jugavaM do natthi uvaogA' se zAstravacananI asaMgatinI samasyA to UbhI ja che. to bIjI tarapha anubhavanI araNa para paNa a thoDoka nabaLo Thare che. kema ke kevalajJAna ane kevaladarzana akasA vartatA hovA chatAM, jema bhinna svarUpa dharAvatA hovAthI paraspara sarvathA abhinna nathI, tema akabIjAthI sApekSapaNe vartatA hovAthI sarvathA bhinna paNa nathI. oka udAharaNa joio. ApaNe jyAre AMkhathI joise chIo tyAre banne AMkhonI jovAnI kriyA svatantra ane bhinna ja hoya che. be AMkhonI jovAnI kriyA eka ja che avuM to koI paNa buddhimAn vyakti na kahe. vaLI, banne AMkhathI manane maLatI mAhitI paNa bhinna bhinna hoya che. jamaNI AMkha je koNathI vastune jua che, DAbI AMkhano koNa tenAthI lagabhaga 3deg aMza jeTalo taphAvata dhAvato hoya che. chatAM paNa mana a banne mAhitIne mUlavIne aka ja dRzya mAnasika paTa para upasAve che, kAraNa ke mananI cakSu dvArA bodha karavAnI zakti to aka ja che. te oka ja zakti banne AMkho dvArA bodha pravartAve che, mATe be AMkhonA be bodha nathI pravartatA. TraMkamAM, zakti eka, bodha oka, paNa zaktithI janya bodha mATenI kriyA be. matalaba ke kriyAgata bheda, paNa kriyAono bodhataH ane zaktitaH abheda. have A ja vAta kevalabodhamAM lAgu pADIo to kevalajJAnazakti to svarUpataH oka ja che, paNa a zakti kevalajJAna ane kevaladarzana jevI be AMkho dvArA pravarte che. vaLI, banne bodhakriyAo to alaga alaga ja che, paNa o banne kriyAothI janya bodha to oka ja sarjAya che. arthAt bodhakriyA (-kevalajJAna) ane avalokanakriyA (-kevaladarzana) paraspara svatantra hovA chatAM, bodhataH ane zaktita: 23 abhinna rahe che. A thayo bhedAbhedavAda. 24 yugapavAda kevalajJAna ane kevaladarzanane samAnakAlIna gaNavA chatAM bannene sarvathA bhinna gaNe che. jyAre siddhasenAcArye prarUpeluM anuM ja pariSkRta svarUpa bhedAbhedavAda bannene kAlataH, bodhataH ane zaktita: abhinna gaNe che ane svarUpataH bhinna gaNe che. ane mATe ja divAkarajI 'kalpitabhedaM' thI banne vacce Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jUna - 2012 121 abheda paNa jaNAve che ane 'pazyati budhyate ca yugapat'thI bannenI akasAthe pravRtti darzAvavA dvArA banneno bheda paNa jaNAve che. sanmatiTIkAkAra jyAre zrIsiddhasenAcAryane abhedavAdI jaNAve che tyAre temanA manamAM to upara darzAvelo bhedAbhedavAda ja che - "bhinnAvaraNatvAdeva ca zrutAvadhivannaikatvamekAntato jJAna-darzanayorekadobhayAbhyupagamavAdenaiva / " - 2.5 TIkA "sAmAnyavizeSajJeyasaMsparzI ubhayaikasvabhAva evA'yaM kevalipratyayaH / " - 2.11 TIkA "ato bhinne eva kevalajJAnadarzane, na cA'tyantaM tayorbheda eva - kevalAntarbhUtatvena tayorabhedAt, na caivamabhedAdvaitameva - sUtrayuktivirodhAt / " - 2.20 TIkA "kevalayorapyetanmAtreNaiva vizeSaH, ekAntabhedAbhedapakSe tatsvabhAvayoH pUrvoktadoSaprasaGgAd / " - 2.21 TIkA "tato yugapajjJAnadarzanopayogadvayAtmakaikopayogarUpaH kevalAvabodho'bhyupagantavya iti sUrerabhiprAyaH / " - 2.30 TIkA muzkelI phakta tyAM ja che ke zrIabhayadevasUrijIo A bhedAbhedavAdane ja 'abhedavAda' aq nAma ApyuM che. A nAma ApatI vakhate teoo o dhyAna para nathI lIdhuM lAgatuM ke divAkarajInI vicAradhArAthI judI vicAradhArA dharAvanAro anya oka mata, ke je vi.bhASya ane vizeSa-Navati jevA granthomAM kevaladarzanano ke tenI kevalajJAnathI judI sattAno niSedha karanArA mata tarIke vyAvarNita che, te paNa 'abhedavAda' tarIke oLakhAya che. jo ke banI zake ke A anya mata zrIabhayadevasUrijInA kAla sudhImAM 'abhedavAda' arbu vidhivat nAma na paNa pAmyo hoya, tethI temaNe zrIsiddhAsenAcAryanA mantavyane 'abhedavAda' tarIke oLakhAvyu hoya; paNa pAchaLanA jaina vidvAnoo utAvaLamAM ja, banne- 'abhedavAda' aq okasarakhaM nAma joine, vizeSa-NavatimAM vaNita abhedavAdane divAkarajI- mantavya ja gaNI lIdhuM hoya ema bane. divAkarajIne thayelo kadAca A moTAmAM moTo anyAya haze. Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 anusandhAna- 59 vizeSa-Navatino abhedavAda vAstavamAM darzanasamucchedavAda che". A mata a dhAraNA para racAyo che ke sarvadravyomAM rahelA mahAsAmAnyane jonAruM kevaladarzana che. ane tenA sivAyanA sarva dharmone jANanAruM kevalajJAna che. 26 A dhAraNA pramANe kevaladarzana, kevalajJAnanI apekSAo atyanta parimita viSayakSetra dharAvanAeM bane che. ane tethI, saghaLAye dharmone kevalajJAna jANe che to mahAsAmAnyane paNa jANaze ja ovA tarkanA baLe, kevaladarzananA astitvano niSedha ke teno kevalajJAnamAM antarbhAva zakya bane che. TraMkamAM, A mata kevalajJAna-darzanano sarvathA abheda svIkAre che, ane o mATe anuM tamAma dhyAna kevaladarzananI svatantra sattAnA inkAra para kendrita che. A rIte kevaladarzanano uccheda karavo o kaMi vAdI siddhasena divAkarajInuM mantavya nathI. A vAtano sauthI moTo purAvo se che ke darzanasamucchedavAdIo taraphathI kevalajJAna - darzananA aukyane samajavA je matijJAnacakSurdarzananuM dRSTAnta ApavAmAM AvatuM hatuM, ane se dRSTAnta dvArA oka ja upayoganAM be nAma che avuM sAbita karavAmAM AvatuM hatuM, te vizeSa - NavatimAM ullikhita dRSTAnta, thoDAka zAbdika pheraphAra sAthe sanmatitarkamAM pUrvapakSa tarIke jovA maLe che, ane tyAM a rIte banne vacce sarvathA abheda che se vAtane khoTI sAbita karI, jJAna-darzana vacce svabhAvataH bheda dekhADavAmAM Avyo che. "maiNANANatthaMtarabhUyassa vi cakkhudaMsaNasseha / jaha daMsaNovayAro jutto taha kevalassAvi // " "daMsaNamoggahamettaM ghaDotti NivvaNNaNA havai nANaM / jai ettha kevalANa vi visesaNaM ettiyaM ceva // " " jai oggahamettaM daMsaNaM ti mannasi...." sanmati 2.23 vi.Na. 212 vAstavamAM banne abhedavAdanA zabdo sarakhA hovA chatAM, [" NANaM ti daMsaNaM ti ya ekkaM ciya kevala tassa" (- vi.Na. 197) " tamhA taM NANaM daMsaNaM ca avisesao siddhaM" (-sanmati. 2.30)], A banne vacce pAyAno taphAvata o che ke darzanasamucchedAtmaka abhedavAda kevalajJAna ane kevaladarzananuM sarvathA aukya svIkAre che, jyAre divAkarajIno bhedAbhedavAda bannene svabhAvataH kriyArUpe bhinna mAnIne, oka ja bodhanA kAraka tarIke ane oka ja zaktinA svarUpa Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jUna - 2012 123 tarIke abhinna gaNe che. mATe darzanasamucchedavAdamAM kevalajJAna ja kevaladarzana che, jyAre bhedAbhedavAdamAM aka ja kevalabodhanAM kevalajJAna ane kevaladarzana ama be kriyAtmaka svarUpo che. ATaATalI bhinnatA hovA chatAM, phakta nAmanI samAnatAne lIdhe banne vAdone oka gaNI levAmAM AvyA che te kharekhara navAI gaNAya ! jo ke AvI dhAraNA baMdhAI te mATe pratyakSa nahIM to parokSa rIte svayaM zrIabhayadevasUrijIne javAbadAra gaNI zakAya. kAraNa ke temanA samayamAM pracalita traNa vAdo- kramavAda, yugapadvAda ane abhedavAdamAMthI kramavAda ane yugapadvAdanA virodhamAM zrIsiddhasenAcAryanuM mantavya rajU karatI vakhate temaNe karavI joItI o spaSTatA na karI ke A mantavya o be vAdonI jema trIjA vAdathI paNa jueM che. sanmatimAM ane tenI TIkAmAM abhedavAdanuM khaNDana hovA chatAM, zabdazaH A spaSTatA vagara to divAkarajI- mantavya bAkI rahelo trIjo vAda ja gaNAI jAya o taddana svAbhAvika hatuM. amAM paNa jyAre o bAkI rahelo vAda ane divAkarajI- mantavya sarakhaM abhidhAna pAmyA tyAre to o dhAraNA sudRDha thavAmAM kazuM ja bAkI na rahyu. __ have prazna je udbhave che ke sanmatiTIkAkAra zrIabhayadevasUrijIo siddhasena divAkarajInA nijI mantavya tarIke varNavelo A bhedAbhedavAda pracalita traNa vAdothI judo svatantra cotho vAda ja che ? ke o traNa vAdomAM ja ano antarbhAva zakya che ? A sandarbhe Ama vicArI zakAya - koI paNa be padArtha vacce bhedaka paribaLo mukhyatve cAra hoya che : 1. upAdAnadravya 2. kSetra 3. kAla 4. svarUpa (A cArenI vivakSA aneka prakAre thaI zake). have atre kevalajJAna ane kevaladarzana dharAvanAro jIva oka ja hoya che. aTale dravya ke kSetrathI to amAM bheda-abhedano vicAra karavAno raheto nathI. bAkI rahetA kAla ane svarUpa sambandhe traNa mata che : 1. svarUpa ane kAla bannethI bheda - kramavAda. 2. svarUpathI bheda, paNa kAlathI abheda - yugapadvAda 3. svarUpa ane kAla bannethI abheda - abhedavAda. A sivAyano cotho vikalpa - kAlathI bheda, paNa svarUpathI abheda aq to bhedAbhedavAda mAnato nathI. tethI pUrvokta traNa vikalpamAMthI ja koIka vikalpamAM ano Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 anusandhAna-59 samAveza karavo paDe. ane te yugapadvAdamAM ja zakya che. kAraNa ke yugapadvAdanuM mukhya avalambana - kevalajJAna ane kevaladarzanano oka sAthe upayoga bhedAbhedavAdane paNa mAnya che. zrImallavAdIjI, zrIharibhadrasUrijI, zrImalayagirijI va. A ja kAraNasara zrIsiddhasenAcAryane yugapadvAdI gaNe che. ___ paNa bhedAbhedavAda yugapadvAdanI jema kevalajJAna ane kevaladarzanane parasparathI nirapekSa svatantra upayogo nathI gaNato. kema ke okasAthe pravartanArA be svatantra upayogo okasAthe be svatantra bodhane janmAve. ane AtmAnI tathAsvabhAvatA okasAthe eka ja bodhamAM vartavAnI che. A svabhAva 'savvassa kevalissA jugavaM do natthi uvaogA'mAM jaNAvyA mujaba kevali avasthAmAM paNa nivRtta nathI thato. mATe pUrve jaNAvyuM tema bhedAbhedavAda, 'AMkhathI jovAnI zakti oka, tajjanya jovAnI kriyA be AMkhanI be, ane o be kriyAothI dekhAtuM dRzya pArcha oka - anI jema, kevalajJAnazakti oka, o zaktinAM kriyAtmaka svarUpo kevalajJAna ane kevaladarzana ama be(ke je paraspara sApekSa che; kema ke je dravya-paryAyone sAmAnyapaNe kevaladarzana juo che, te ja dravya-paryAyone vizeSapaNe kevalajJAna jANe che), ane o ubhaya kriyAthI janamanAro paripUrNa kevalabodha aka' aq svIkAre che. matalaba ke bhedAbhedavAda kevalajJAna ane kevaladarzanane oka ja kevalabodhanA ghaTakarUpamA abhinna gaNe che. ane tethI ja zrIabhayadevasUrijI ke upAdhyAya zrIyazovijayajI zrIsiddhasenAcAryane 'abhedavAdI' tarIke oLakhAve che. A rIte vicArIo to bhedAbhedavAdane abhedavAda ane yugapadvAda bannene vyApIne rahelo svatantra cotho vAda gaNI zakAya. paNa oma gaNatI vakhate dhyAnamA rAkhavA jevI vAta o che ke bhedAbhedavAda yugapadvAdano virodhI nathI, kAraNa ke tenI potAnI AdhArabhUmi ja yugapadvAda che. jo ke sanmatiTIkAmAM zrIabhayadevasUrijIo tene yugapadvAdanA virodhI tarIke varNavyo che, tenA dvArA yugapadvAdanuM khaNDana paNa dekhADyuM che, paNa te yogya che ke nahIM te ApaNe sanmatitarkagata prastuta viSayane sambandhita carcA dvArA avalokIzuM. A carcA daramyAna ApaNe sauprathama dareka gAthAno saMkSepamA TIkAkAra bhagavante karelo artha joizuM ane tyArabAda jarUra jaNAze tyAM o artha para vicAra-vimarza karIzaM. Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jUna - 2012 125 sanmatitarkagata kevalacarcA (kramavAda-bhedAbhedavAda) maNapajjavaNANato, NANassa ya darisaNassa ya viseso / kevalaNANaM puNa, daMsaNaM ti NANaM ti ya samANaM // 2.3 / / TI. - manaHparyavajJAna sudhI ja (arthAt matyAdi cAra jJAna ane cakSuH vagere traNa darzanamAM) jJAna ane darzana vacce vizeSa- vizleSa-kramikatA hoya che. paNa je kevalabodha che, tadAtmaka kevaladarzana ane kevalajJAna samAnakAlIna ja hoya che. jema sUryano prakAza ane tApa sAthe ja varase che tema kevalI jyAre jANe che tyAre ja juo che (ovo AcAryano abhiprAya che). vi. - keTalAka vivecako A gAthAnA arthamAM oka spaSTatA karatA hoya che ke "zrIsiddhasenAcArya vAstavamAM to abhedavAdI ja che, tethI 'samANaM'no 'samAnakAlIna' ovo artha ApAtataH ja samajavo joio. kAraNa ke ono sAco artha to 'kevalajJAna ane kevaladarzana oka ja che' avo che." paNa ApaNe upara joyuM tema zrIsiddhasenAcArya abhedavAdI nahIM, paNa bhedAbhedavAdI che. ane bhedAbhedavAdamAM to kevalajJAna ane kevaladarzana samAnakAlIna ja che. tethI TIkAkAra bhagavante karelo artha ApAtataH nahIM, paNa vAstavika ja samajavo joie. kei bhaNaMti 'jaiyA jANai taiyA Na pAsai jiNo' tti / suttamavalaMbamANA titthayarAsAyaNA'bhIrU // 2.4 / / Ti. - sUtramAtrane vaLagI rahenArA ane tIrthakaronI AzAtanAthI na DaranArA keTalAka AcAryo 'jyAre kevalI jANe che tyAre jotA nathI' (arthAt kevalI bhagavantane kevalajJAna vakhate kevaladarzanano upayoga hoto nathI.) oma kahe che. vi. - AmAM kramavAdanuM khaNDana karavA mATe kramavAdIo, mantavya rajU karavAmAM AvyuM che. kevalaNANAvaraNakkhayajAyaM kevalaM jahA NANaM / taha daMsaNaM pi jujjai NiyaAvaraNakkhayassaMte // 2.5 / / TI. - kevalajJAnAvaraNano kSaya thAya aTale jema kevalajJAna utpanna Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 anusandhAna-59 thAya, tema potAnA AvaraNano kSaya thaye chate kevaladarzana paNa utpanna thAya ja. sAthe vartavA chatAMya banne vacce sarvathA abheda nathI, kAraNa ke bannenA AvaraNa judAM hatAM. paNa kAlanI apekSAo banne vacce abheda che. vi. - A gAthAthI kramavAdanuM khaNDana prArambhAya che. TIkAkAra bhagavante challe je cokhavaTa karI che te zrIsiddhasenAcAryane abhedavAdI gaNanArAoo khAsa lakSyamAM levAjevI che. bhaNNai khINAvaraNe, jaha maiNANaM jiNe Na saMbhavai / taha khINAvaraNijje, visesao daMsaNaM Natthi // 2.6 / / TI. - (pUrve jaNAvyuM tema kramikatA matyAdi jJAno sAthe niyata che. mATe) jema AvaraNano kSaya thAya aTale matijJAna kevalajJAnIne nathI hotuM, tema AvaraNanI kSINatA thaye chate kevalajJAnathI pRthaga kevaladarzana paNa na hoya. vi. 'bhaNNai'thI koika spaSTatA thaI rahI che avo saGketa maLe che. te o che ke pUrvenI gAthAmAM jaNAvyA mujaba svAvaraNano kSaya thaye chate kevaladarzananI utpatti thAya te vAta to kramavAdIne paNa mAnya ja che. paNa te kevalajJAnathI kevaladarzananA upayogane bhinnakAlIna gaNe che. te vAta barAbara nathI te jaNAvavA bhedAbhedavAdI uparanI gAthA rajU kare che. suttammi ceva 'sAi apajjavasiya'ti kevalaM vuttaM / suttAsAyaNabhIrUhi taM ca daTThavvayaM hoi // 2.7 // saMtammi kevale daMsaNammi NANassa saMbhavo natthi / kevalaNANammi ya daMsaNassa tamhA saNihaNAiM // 2.8 / / TI. - AgamamAM ja kevalane (arthAt kevalajJAna ane kevaladarzanane) sAdi-ananta kahevAmAM AvyuM che. mATe sUtranI AzAtanAthI DaranArA (kramavAdI) AcAryoo te paNa dhyAna para levA jetuM che. (kAraNa ke kramavAdamAM to) kevaladarzana vakhate kevalajJAnano sambhava nathI ane kevalajJAna vakhate kevaladarzanano sambhava nathI. mATe banne sAnta bane che. (arthAt A rIte kramavAdamAM paNa kevalajJAna-darzananI anantatA pratipAdita karanArA sUtra sAthe virodha ja Ave che.) Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jUna - 2012 127 vi. - A banne gAthAomAM darzAvelo bhAva dharAvatI gAthAo vizeSaNavatimAM anukrame 224 ane 248 kramAGke jovA maLe che. daMsaNaNANAvaraNakkhae samANammi kassa puvvaaraM / hojja samaM uppAo haMdi due Natthi uvaogA // 2.9 // TI. - darzanAvaraNa ane jJAnAvaraNa banneno kSaya samAnakAlIna hovAthI kono pahelAM utpAda mAnazo ? (matalaba ke pahelAM kevalajJAna pragaTe ke kevaladarzana ? temAM koI niyAmaka nathI. mATe) banneno sAthe utpAda thAya che oma mAnavU joio. (Ama yugapadvAdIo kahe chate abhedavAdI AcArya svamantavya darzAvatAM kahe che ke ) paNa oka sAthe be upayoga hotA nathI. vi. - TIkAkAra bhagavantanA mate A gAthAthI siddhasena divAkarajInA svapakSa abhedavAda(-bhedAbhedavAda)nI sthApanA thaI che. arthAt atyAra sudhI AcArye yugapadvAdanu avalambana laine kramavAdanuM khaNDana karyu ane have teo svapakSa tarIke bhedAbhedavAda sthApI kramavAda-yugapadvAda bannenuM okasAthe khaNDana kare che. TIkAkAra bhagavantanI A mAnyatAno AdhAra "haMdi due Natthi uvaogA" o paGkti che ke je bhedAbhedavAdI AcArya taraphathI bolAtI hovAnuM teoo darzAvyuM che. A paratve keTalIka samasyAo - 1. haju AcArye svasammata pakSa tarIke bhedAbhedavAdanI sthApanA ja na karI hoya, bhedAbhedavAdanuM mantavya ja samajAvyuM na hoya ane aeka gAthAnI cothI lITImAM bhedAbhedavAdane pakaDI yugapadvAdanuM khaNDana acAnaka ja cAlu karI de oma banavU zakya kharaM ? AcArya atyAra sudhI yugapadvAdanu avalambana kramavAdanA khaNDana mATe lIdhuM aq AnuM tAtparya samajAya. parantu kramavAda- khaNDana je dalIlothI atyAra sudhI yugapadvAde karyu che, te saghaLI dalIlo bhedAbhedavAda taraphathI paNa prayojavI zakya hatI ja. chatAM paNa AcArya prathamathI ja bhedAbhedavAda na prarUpe ane yugapadvAdane mAnya kare te vicAraNIya nathI? yugapadvAda kevalajJAna ane kevaladarzanane samAnakAlIna svatantra upayogo mAne che. jyAre bhedAbhedavAda o bannene svatantra upayogo nathI gaNato, paNa 3 . Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 anusandhAna-59 oka ja upayoganAM paraspara bhinna be svarUpa samaje che. mahattvanI vAta o che ke kevalajJAna ane kevaladarzanane svatantra upayogo gaNo ke oka ja upayoganAM paraspara bhinna be svarUpa samajo, bannenI paraspara je vilakSaNatA che te to nAbUda thatI ja nathI. have, bhedAbhedavAda taraphathI yugapadvAdanA khaNDanamA je dalIlo zrIabhayadevasUrijI rajU kare che, teno mukhyaprahAra kevalajJAna-darzananI bhinnatA para che (sanmati0 2.10-2.14 vivaraNa) to svayaM bhedAbhedavAda je bhinnatAne mAnya rAkhe che, te ja bhinnatAne lakSya banAvI e yugapadvAdanuM khaNDana karI zake kharo ? bhedAbhedavAdamAM A bhinnatA kathaJcid che ane yugapadvAdamAM aukAntika che, ovI bhedarekhA paNa banne vacce dorI na zakAya. kema ke yugapadvAda paNa kevalajJAna ane kevaladarzanane pramAtRtaH (banneno svAmI AtmA oka ja che o rIte), kAlataH ane zaktitaH oka gaNe ja che. mATe tene svIkArelI banne vaccenI bhinnatA paNa bhedAbhedavAdanI jema kathaJcit ja che. 4. AcArya prastuta samagra kevalacarcAne ante je niSkarSa batAve che "sAi apajjavasiyaM ti do vi te sasamayao havai evaM / paratitthiyavattavvaM ca egasamayaMtaruppAo' // 2.31 // / temAM paNa yugapadvAdaparaka ja niSkarSa dekhADyo che ane kramavAdane ja paramata gaNyo che, yugapadvAdane nahIM. to jo AcArya carcAnI zarUAtamAM yugapadvAdano parapakSa tarIke nirdeza na karatAM hoya, ante yugapadvAdaparaka ja niSkarSa darzAvatAM hoya, carcA daramyAna paNa yugapadvAdanuM nAmagrahaNapUrvaka sAkSAt khaNDana na karatAM hoya, to zA mATe yugapadvAdanI ja bhUmi para ucharelA temanA mantavyane yugapadvAdanuM virodhI gaNavU joio ? 5. Apane joi| tema have pachInI gAthAomAM paNa sAkSAt kramavAdanuM ja khaNDana che. tene yugapadvAdanA khaNDanaparaka banAvavA TIkAkAra bhagavantane je zAbdika kheMcatANa ane parizrama karavA paDe che te paNa dhyAnapAtra che. A samasyAone dhyAnamAM letA vAstavamA 'haMdi duve Natthi uvaogA' o paGkti, yugapadvAda(-bhedAbhedavAda)-kramavAdanI cAlI rahelI carcAmAM kramavAdI Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jUna - 2012 129 taraphathI ja mUkAI che oma samajAya che. kAraNa ke zarUAtamAM svapakSanuM sthApana yugapadvAdanA pariSkRta svarUpa bhedAbhedavAda paraka ja thayuM che. "kevalaNANaM puNa daMsaNaM ti NANaM ti ya samANaM" kahIne (2.3) tyAM ja AcArye bhedAbhedavAdano upanyAsa karI dIdho che. mATe A gAthAmAM acAnaka yugapadvAdanA virodhI tarIke bhedAbhedavAdano praveza mAnavAnI jarUra nathI jaNAtI. __ have pachInI gAthAomAM AcArya banne upayogarnu saha-astitva siddha karavA prayatna kare che te paNa atre dhyAnArha che. jai savvaM sAyAraM jANai ekkasamaeNa savvaNNU / jujjai sayAvi evaM ahavA savvaM na yANAi // 2.10 // TI. - (sAmAnya ane vizeSa paraspara avyatirikta hovAthI ane kevalajJAna sAmAnya-vizeSa ubhayAtmaka vastunA avabodharUpa hovAthI) kevalI bhagavanta jo akasamayamAM badhI ja vastuone vizeSapaNe (jANatA chatAM tadAtmaka sAmAnyane tyAre ja juo che athavA to te sAmAnyane jotA chatAM tenAthI avyatirikta avA vizeSone tyAre ja) jANe che; to ja (teonuM sarvajJatva ane sarvadarzitva) sadAkAla mATe yogya jaNAya che. athavA -(okalA sAmAnyane jonAeM kevaladarzana ane okalA vizeSone jANanAruM kevalajJAna asat banavAthI kramavAda ke yugapadvAdamAM kevalI) sarva nathI jANatA. vi. - A gAthAno yugapadvAdanA khaNDanaparaka artha karavA mATe je umaraNa karavU paDe che ane zabdonA arthane je hade badalavA paDe che te jotAM A gAthAno Avo artha na hoI zake te svayaM samajAya tevU che, mATe te paratve jhAjhI TippaNI Avazyaka nathI. vAstavamAM A yugapadvAdI (-bhedabhedavAdI) taraphathI kramavAda sAme karavAmAM AvatI saraLa dalIla che ke jo kevalI oka samayamAM badhI ja vastuone sAkArapaNe jANe che, to kAyama mATe jANaze ja. (kAraNa ke pahelI kSaNe pravartelo sAkAra upayoga bIjI kSaNe na pravarte te mATe koI pratibandhaka to cha ja nahIM) athavA vagara pratibandhake paNa teno abhAva mAnazo to te badhuM Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 anusandhAna-59 nathI jANatA oma ja siddha thaze. kAraNa ke niyama che ke jetuM kAraNa nathI te kArya kAM to kAyama hoya ja kAM to kAyama na ja hoya. yugapadvAda taraphathI thatI prastuta dalIla zabdAntare zrInandisUtranI hAribhadrIya TIkAmAM paNa maLe che. "akAraNameva anyataropayogakAle'nyatarasyA''varaNaM, tathA ca sati sarvadaiva bhAvAbhAvaprasaGgastathA coktam - "nityaM sattvamasattvaM vA hetoranyAnapekSaNAt / apekSAto hi bhAvAnAM kAdAcitkatvasambhavaH // " iti / " ___(uddhRta vi.Na. 225nI TIkA) parisuddhaM sAyAraM aviyattaM daMsaNaM aNAyAraM / Na ya khINAvaraNijje jujjai suviyattamaviyattaM // 2.11 // TI. - sAkAra- vizeSagrAhI jJAna vyakta hoya che ane anAkArasAmAnyagrAhI darzana to avyakta hoya che. have jenAM AvaraNa kSINa thaI gayA che ovA arhatne vyakta zuM ? ane avyakta zuM? (mATe sAmAnya-vizeSa ubhayAtmaka jJeyane viSaya banAvanAro oka ja kevalabodha svIkAravo joio.) vi. - vi.Na. 219-220mAM kramavAda sAme rajU thayela A prakAranA tarkano javAba zrIjinabhadragaNije kevaladarzananI vyaktatA siddha karIne Apyo che.27 adiTuM aNNAyaM ca kevalI eva bhAsai sayA vi / __egasamayammi haMdI vayaNaviyappo na saMbhavai // 2.12 // ___TI. - (yugapadvAdamAM be upayoga paraspara svatantra hovAthI je joDe che te jaNAyuM nathI ane jaNAyuM che te dekhAyuM nathI. jyAre kramavAdamAM jANavAnA samaye jotA nathI ane jovAnA samaye jANatA nathI. mATe o banne mate) kevalI bhagavanta jyAre bole che, tyAre kAM to jANeluM nahIM hoya, kAM to joyeluM nahIM hoya. (ane tethI banne mate) akasamayamAM (joyeluM ane jANelaM kevalI bole che arbu) viziSTavacana anupapanna thaze. vi. - A gAthAnA TIkAgata artha paratve keTalIka samasyAo - Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jUna - 2012 131 1. TIkAkAra bhagavante yugapadvAda pratye darzAvelI Apatti, jo a ja rIte vicArIo to, bhedAbhedavAdamAM paNa lAgu paDe tema che. kema ke temAM paNa jovU ane jANavU svarUpataH kriyArUpe to bhinna ja che, bannenA viSayo paNa paraspara pRthag ja che. ane jo tyAM kathaJcidabhinnatA svIkArI A ApattinuM nirAkaraNa zakya hoya, to o rIte kathaJciabhinnatA yugapadvAdamAM paNa zakya che ja. 'haMdI'no artha ja nathI ko. A avyaya koika vAtano prativAda thaI rahyo che o vAtano sUcaka che. TIkAkAra bhagavante svayaM 2.9nA arthamAM one o rIte darzAvyo che. mATe o rIte joIo to atre uttarArdhamAM pUrvArdhano javAba che. paNa TIkAkara bhagavante atre ane dhyAna para ja nathI lIdho. uparathI uttarArdhanA vidhAnanA heturUpe pUrvArdhanA vidhAnane dekhADyuM che. 3. 'egasamayammi vayaNaviyappo na saMbhavai'no artha 'akasamayamAM joyeluM ane jANelaM kevalI bole che aq vacanavizeSa nathI ghaTatuM.' avo karavo kliSTa lAge che. 4. 'akasamayamAM joyeluM ane jANelaM kevalI bole che' arbu zAstravacana paNa maLavU muzkela che, jenI anupapattino doSa ApI zakAya. tethI samagrapaNe vicAratAM cAlI rahelI yugapadvAda (-bhedAbhedavAda)kramavAdanI carcA mujaba A gAthAno Avo artha karavo yuktisaGgata lAge che : pUrvArdha - (yugapadvAdI kramavAdIne) tamArA mate jovU ane jANavU okasAthe hotuM nathI. tethI tamArA mate kevalI bhagavanta kAyama mATe je paNa bolaze te kAM to jANelaM nahIM hoya kAM to joyeluM nahIM hoya. mATe kevalI joyA ane jANyA vagara ja bole che ovI Apatti tamArA matamAM Avaze. uttarArdha - (kramavAdI yugapadvAdIne) tame darzAvelI Apatti to sAcI Tharata ke jo vacanavikalpa aka samayamA sambhavato hota. kAraNa ke aka samayamAM oka ja upayoga amane mAnya hovAthI te samayamAM bolAtA vacananI viSayabhUta vastu joyA ke jANyA vagaranI hoI zakata. parantu vacanano udbhava antarmuhUrtamAM thAya che. ane antamuhUrtamAM to kevalajJAna ane kevaladarzana banne Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 anusandhAna-59 sambhavatA hovAthI, na joyeluM ane na jANeluM bolavAnI Apatti rahetI nathI. svapakSanI nabaLI dalIlornu parapakSa dvArA karAyeluM mAnya khaNDana dekhADavU o vaicArika udAratA che. ane mahAmanA AcArya bhagavante atre o ja udAratA darzAvI hoya tema lAge che. vi.bhASya ke vi.Na.mAM A dalIla yugapadvAdanA khaNDana daramyAna dekhAtI nathI, te paNa jaNAve che ke A dalIlano javAba kramavAda taraphathI atre ja apAI gayo hovAthI teno punaH ullekha jarUrI nahIM banyo hoya. aNNAyaM pAsaMto addiSTuM ca arahA viyANaMto / kiM jANai ? kiM pAsai ? kaha savvaNNu tti vA hoi ? // 2.13 // Ti. - jo kevalI bhagavanta na jANeluM dekhe che ane na joyelaM jANe che, to teo vAstavamAM zuM jANe che ? zuM dekhe che ? ane teo sarvajJa paNa kaI rIte banaze ? vi. - prastuta bhAvane maLatI gAthA vi.Na.mAM 246mA kramAGke jovA maLe che. kevalaNANamaNaMtaM jaheva taha daMsaNaM pi paNNattaM / sAgAraggahaNAhi ya NiyamaparittaM aNAgAraM // 2.14 // TI. - kevalajJAna jema ananta che tema kevaladarzanane paNa ananta jaNAvavAmAM AvyuM che. tathA sAkAra vizeSonA grAhaka jJAna karatAM to anAkArasAmAnyamAtrane viSaya banAvanAeM kevaladarzana avazya parimita viSaya- grAhaka bane che. tethI jo kevaladarzana kevalajJAnathI bhinna hoya to temAM kevalajJAnathI tulya anantatA kaI rIte Ave ? mATe bannene abhinna gaNavAM joio. yugapadvAdI TIkAkAra bhagavanta 'Niyama'parittaM' avo pATha svIkAre che ane artha paNa ovo kare che ke sAkAra- vizeSomAM raheluM je sAmAnya tenA grahaNano niyama hovAne lIdhe kevaladarzana paNa aparimita bane che.28 (arthAt tamAma vizeSomAM sAmAnya raheluM ja hoya che. tethI sAmAnya paNa vizeSonI jema ananta ja thavA. to te sAmAnya, grAhaka kevaladarzana parimita kaI rIte bane ?) vi. - A gAthAno yugapadvAdaparaka artha karavo tyAre ja zakya bane Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jUna - 2012 133 ke AgaLa-pAchaLanI gAthAone yugapadvAdamAM phalita karavAmAM AvI hoya. prazna o che ke jo A gAthAo yugapadvAdanI paNa prarUpaka banatI hoya to yugapadvAdane AcAryanA mantavyathI virodhI kaI rIte gaNI zakAya ? ___ vaLI, TIkAkAra bhagavanta bhedAbhedavAdamAM kevaladarzanane kevalajJAnathI abhinna banAvIne temAM anantatAnI saGgati kare che, te vAta paNa vicAraNIya che. kema ke A rIte to kevaladarzanagata anantatA aupacArika ja thaze. ane badale yugapadvAdI TIkAkAra bhagavante ghaTAvelI anantatA vadhu yuktisaGgata lAge che. ane zrIsiddhasenAcAryanA bhedAbhedavAdamAM paNa ja rIte ghaTI zake che. bhaNNai jaha caunANI jujjai NiyamA taheva eyaM pi / bhaNNai Na paMcaNANI jaheva arahA taheyaM pi // 2.15 // TI. - (kramavAdI-) jema cAra jJAnono upayoga akasAthe na hovA chatAM chadmasthane caturjJAnI kahevAmAM Ave che, tema kevalajJAna ane kevaladarzanano okasAthe upayoga na hovA chatAM, kevalIne sarvajJa ane sarvadarzI kahevAmAM AvyA hoya tema na bane ? (bhedAbhedavAdI-) kevalIne kevalajJAnanI jema matyAdi 4 jJAnonAM paNa AvaraNano kSaya hovA chatAM 4 jJAnono pRthak upayoga na hovAthI jema temane 'paJcajJAnI' nathI kahevAmAM AvatA; tema kevalajJAna ane kevaladarzanano upayoga kramavAdamAM okasAthe na hovAthI, temane 'sarvajJa-sarvadarzI' paNa na kahevAya. bhedAbhedavAdamAM to banne upayoga okasAthe pravartatA hovAthI kevalIne 'sarvajJasarvadarzI' gaNI ja zakAya che. vi. - vi.Na.mAM 247mA kramAGke prastuta bhAvane jaNAvatI gAthA jovA maLe che. paNNavaNijjA bhAvA samattasuyanANadaMsaNAvisao / ohimaNapajjavANa u aNNoNNavilakkhaNA visao // 2.16 / / tamhA cauvibhAgo jujjai, Na u NANadaMsaNajiNANaM / sayalamaNAvaraNamaNaMtamakkhayaM kevalaM jamhA // 2.17 // TI. - prajJApanIya bhAvo matijJAna, zrutajJAna ane darzanonA viSayabhUta Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 anusandhAna-59 che. ane o ja rIte avadhijJAna-manaHparyavajJAna paNa paraspara vilakSaNa viSayaka hoya che. mATe o cArano vibhAga (-kAlabheda) yukta thAya che. paNa kevalajJAna ane kevaladarzanano kAlabheda yukta thato nathI. kAraNa ke kevalabodha sakalaviSayaka, AvaraNathI rahita, ananta ane akSaya hoya che. paravattavvayapakkhAavisiTThA tesu tesu suttesu / atthagaIa u tesi viyaMjaNaM jANao kuNai // 2.18 // ___TI. - paradarzanonA abhyupagamathI aviziSTa (-sarakhaM ja) pratipAdana te te sUtromAM maLe che. mATe arthAnusAre ja jANakAra vyaktile anI vyAkhyA karavI joio. vi. - "kevalI jaM samayaM pAsai No taM samayaM jANai" jevAM sUtrone kramavAdIo yugapadvAda ke bhedAbhedavAdanA khaNDana mATe prayoje che. tenA javAbamAM bhedAbhedavAdIo taraphathI A kahevAyuM che. teo A sUtramA 'kevalI'no artha zrutakevalI, avadhikevalI va. kare che. ane ama karIne bhedAbhedavAdanA A sUtra sAthenA virodhano parihAra kare che. vi.Na. 267mAM jinabhadragaNije A dalIlane bahu sacoTa rIte radiyo Apyo che. ___ sanmatitarkagata bhedAbhedavAda-kramavAdanI carcA atre sampUrNa thAya che. have ApaNe sanmati 2.19 thI prArambhAtI bhedAbhedavAda-abhedavAdanI carcA joizuM. sanmatigata bhedAbhedavAda-abhedavAda( -darzanasamucchedavAda)nI carcA ___ abhedavAdI - kevalajJAna ane kevaladarzana jo aka ja upayogamAM antarbhAva pAme che, to o upayogane manaHparyavajJAnanI jema 'kevalajJAna' rUpe ja kema nathI oLakhAvatA? kevalajJAna ane kevaladarzana ama be nAma kema Apo cho ? bhedAbhedavAdI jeNa maNovisayagaNAya daMsaNaM Natthi davvajAyANa / to maNapajjavaNANaM NiyamA NANaM tu NiddiDheM // 2.19 // TI. - manaHparyavajJAnanA viSayabhUta dravyone manaHparyavajJAnazaktithI jANI zakAya che, paNa joI zakAtA nathI. tethI manaHparyavano jJAnAtmaka upayoga ja Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jUna - 2012 135 zAstromAM dekhADyo che. (manaHparyavadarzana hotuM nathI. parantu kevalabodhamAM to AvaM nathI. tenAthI to sarva dravya-paryAyone jANI paNa zakAya che ane joI paNa zakAya che. tethI kevalajJAna ane kevaladarzana ama tenA mATe alaga-alaga nirdezo che.) cakkhuacakkhuavahikevalANa samayammi daMsaNaviappA / paripaDhiyA kevalaNANadasaNA teNa te aNNA // 2.20 // TI. - siddhAntamAM cakSu, acakSu, avadhi ane kevala - oma cAra prakAranAM darzano jaNAvavAmAM AvyAM che. tethI paNa kevaladarzanane kevalajJAnathI alaga gaNavU joio. abhedavAdIdasaNamoggahamettaM ghaDo tti NivvaNNaNA havai nANaM / jaha ettha kevalANa vi visesaNaM ettiyaM ceva // 2.21 // TI. - ('kaMika che' avo) avagrahamAtra darzana che ane 'A ghaDo che' ovo nizcaya te jJAna che. jema A banne vacce phakta oLakhANano taphAvata che, vAstavamAM to banne aeka ja che, tema kevalajJAna-kevaladarzana vacce paNa mAtra nAmano ja taphAvata che, vAstavika nahIM... vi. - TIkAmAM to Ane svamatanI ja gAthA gaNI che. paNa AgaLanI 2.23 gAthAmAM A vAtanuM khaNDana hovAthI ane divAkarajInA svamatamAM be upayogo vaccenI bhinnatA phakta nAmanI bhinnatA pUratI sImita na hovAthI atre Ane paramatanI gAthA gaNI che. vi.Na. 212mAM paNa sarvathA abhedavAdIo taraphathI ja AvI dalIla rajU thaI che. daMsaNapuvvaM NANaM NANaNimittaM tu daMsaNaM Natthi / teNa suviNicchiyAmo daMsaNaNANANa aNNattaM // 2.22 // Ti. - darzanapUrvaka jJAna hoI zake che, parantu jJAnapUrvaka darzana hotuM nathI. tethI paNa jaNAya che ke te banne vacce kathaJcit bheda che. (A krama kSayopazamamUlaka che, mATe kevalImAM kSayopazama na hovAthI krama paNa nathI hoto.) vi. - TIkAkAra bhagavanta A gAthAne divAkarajInA svapakSanI samaje Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna-59 che ane tethI atre kathaJcit bhedanI siddhi kare che. paNa vAstavamAM A pUrvapakSaabhedavAda taraphathI thayelI rajUAta che. upAdhyAyajI bhagavante jJAnabindumAM jaNAvyuM che ke9 jo A gAthA- dhyeya jJAna-darzanano bheda siddha karavAnuM ja hota to "daMsaNapuvvaM NANaM" aTaluM ja kahevU paryApta hatuM. "NANanimittaM tu daMsaNaM Natthi" arbu kahevAnI jarUra na hatI. mATe atre "daMsaNaNANA Na aNNattaM (bhajaMte)" Avo pATha mAnavo joIo ane avo artha karavo joio ke "darzanapUrvaka jJAna hoya che, paNa jJAnapUrvaka darzana hotuM nathI. (have kramavAdamAM to kevalajJAna pachI kevaladarzana mAnya che. ane tema banavU to asambhavita che.) tethI ame nakkI karIo chIo ke kevalajJAna ane kevaladarzana vacce abheda ja che." Ama sarvathA-abhedavAdana mantavya darzAvyA pachI o matanuM khaNDana karavA mATe AcArya, 'avagrahamAtra darzana che' ovA kevalajJAna-darzanano abheda siddha karavA mATe apAyelA dRSTAntane ayogya TharAvatAM jaNAve che ke - jai oggahamettaM daMsaNaM ti maNNasi visesiaM NANaM / maiNANameva daMsaNamevaM sai hoi nippaNNaM // 2.23 // evaM sesiMdiyadaMsaNammi niyameNa hoi Na ya juttaM(NayajuttaM?) / aha tattha NANamettaM gheppai cakkhummi vi taheva // 2.24 // TI. - jo matijJAnano avagraha tabakko darzana hoya ane viziSTAtAyukta nizcaya te jJAna hoya to 'matijJAna a ja darzana che.' aq AnA parathI sAbita thAya. to jema cAkSuSa matijJAnano avagraha tabakko 'cakSurdarzana' ane zeSa tabakkA 'cAkSuSajJAna' kahevAya che. tema zeSa indriyomAM paNa avagraha tabakkAno 'zrotradarzana', 'ghrANadarzana' va. vyavahAra thavo joio. paNa aq to thatuM nathI. ane jo tyAM zrotrajJAna, ghrANajJAna va. ja vyavahAra thato hoya, to cAkSuSamatijJAnamAM paNa oma kema nathI karatA? tyAM avagrahane zA mATe 'cakSurdarzana' ovI alaga oLakhANa ApavAmAM Ave che ? vi. - divAkarajInA kathanano sAra o che ke avagraha o ja darzana nathI. paNa have jaNAvAze tevo judA prakArano bodha ja darzana che. ane tethI Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jUna - 2012 137 darzana-jJAnano sarvathA abheda asiddha thAya che. NANaM apuDhe avisae ya atthammi daMsaNaM hoi / mottUNa liMgao jaM aNAgayAIyavisaesu // 2.25 / / 30 TI. - atIta-anAgata padArthonuM liGganA baLe thatuM je anumAna, tenA sivAyano, aspRSTa ane aviSayabhUta padArthomAM pravartanAro bodha ja 'darzana' kahevAya che. ane tethI jaM appuDhe bhAve jANai pAsai ya kevalI niyamA / tamhA taM NANaM daMsaNaM ca avisesao siddhaM // 2.30 // TI. - kevalI aspRSTa bhAvone avazya jANatA ane jotA hovAthI, temano te kevalabodha 'jJAna' ane 'darzana' ubhayarUpe avizeSapaNe- sarakhI ja rIte siddha thAya che. sanmatitarkagata kevala jJAna-darzanane lagatI carcA atre sampUrNa thAya che. ane tenI sAthe siddhasena divAkarajInA kevalajJAna-darzana vizenA mantavya aMgenI ApaNI vicAraNA paNa ATopAya che. parantu te ATopatA pUrve samagra carcAnA niSkarSo joi laio : 1. divAkarajInA mantavya anusAra kevalajJAna ane kevaladarzana, oka ja bodhanAM samAnakAlIna, be kriyAtmaka svarUpo che. 2. A svarUpo svarUpataH paraspara bhinna che. paNa kAlataH, zaktitaH, bodhataH, pramAtRtaH va. rIte kathaJcid abhinna che. mATe banne vacce bhedAbheda samajavo joio aq teonuM mantavya che. mATe siddhasenAcAryanA mantavyane ApaNe samajaNa pUratuM 'bhedAbhedavAda' aq nAma ApI zakIo. A bhedAbhedavAda yugapadvAdano virodhI nathI. paNa yugapadvAdanuM ja pariSkRta svarUpa che, tethI kramavAda, yugapadvAda ane abhedavAda - o traNa mukhya vAdomAM jo temanuM mantavya samAvaq hoya to yugapadvAdamAM ja samAvI zakAya. A arthamAM teo 'yugapadvAdI' che. 3 . Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 4. 5. anusandhAna-59 sanmatiTIkAkAra zrIabhayadevasUrijIo divAkarajInA mantavyane yugapadvAdathI juduM pADavA 'abhedavAda' avuM nAma ApyuM che. A rIte zrIsiddhasenAcArya abhedavAdI che. parantu vi. bhASya ke vizeSa-NavatimAM varNita abhedavAda to teone mAnya nathI ja; a abhedavAda to kevaladarzana mAnavAno ja niSedha kare che athavA tenuM kevalajJAna sAthe sarvathA aukya svIkAre che. jyAre siddhasenAcArya bannene oka ja bodhanI antargata gaNI bannene kathaJcid abhinna gaNe che. pharI vAra, zrIabhayadevasUrijIo divAkarajInA mantavya karIke jaNAvelo bhedAbhedAtmaka 'abhedavAda' ane vi.Na.mAM varNita traNa mukhya vAdomAMno darzanasamucchedAtmaka 'abhedavAda' banne eka nathI. kevalajJAna ane kevaladarzanamAM jaikAntika bheda ke abheda mAnavAmAM aneka doSo che. paNa divAkarajIo darzAvelI rIte jo banne vacce bhedAbheda svIkArIo to sarvathA saGgati sarjAya che. 'syAdvAdo vijayatetarAm'. vaLI, sAmAnyagrAhaka kevaladarzana ane vizeSagrAhaka kevalajJAnane potAnAmAM samAvI lenAro oka kevalabodha ja paripUrNa vastuno grAhaka banI zake che, svatantra be upayogo nahIM. ane A rIte bene oka ja upayogamAM samAviSTa karI daio to 'jugavaM do natthi uvaogA' a zAstravacananI asaGgati paNa divAkarajInA matamAM nathI rahetI. vAstavamAM divAkarajInuM mantavya kevalacarcAmAM antimabindu gaNI zakAya teTaluM tarkapUta che. zrIsiddhasena divAkarajInA kevalabodha aMgenA mantavya vize keTalAMka navAM ja dRSTibinduo atre rajU karyAM che, te badhAM sAcAM ja che ovo A lakhanArano dAvo nathI. oka alpajJa jIvano ovo dAvo hoI zake paNa nahIM. pracalita mAnyatA karatAM zrIsiddhasenAcAryanuM mantavya bhinna hovAnI dRDha pratIti temaja zAstrabala ane tarkabala banne rIte nirbala abhedavAdane, divAkarajInA mAthe thApI devAmAM, temane anyAya thato hovAnI samajaNe UhApoha karavA preryo che. bahuzruta bhagavantone namra vinanti ke A vicAradhArAmAM jo kSati jaNAya to avazya sudhAre tathA sUcave. Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jUna - 2012 139 bAlasya yathA vacanaM, kAhalamapi zobhate pitRsakAze / tadvat sajjanamadhye, pralapitamapi siddhimupayAti // (prazamarati - 11) TippaNI 1. samyaktvInuM jJAna te jJAna ane mithyAtvInuM jJAna te ajJAna - AvI jaina pramANazAstrIya vyavasthA anusAra A artha thAya che. 2. jaina-pramANazAstrIya paribhASA anusAra 'upayoga' zabda paNa oka karatAM vadhu artha dharAve che : 1) zaktine kriyAtmaka svarUpe prayojavI. jemake matijJAnazaktijanya 4 vilakSaNa kriyAo che - matijJAnasAkAropayoga, matyajJAnasAkAropayoga, cakSudarzananirAkAropayoga, acakSudarzananirAkAropayoga. A artha vakhate upayogazabda bodhakriyAo ane avalokanakriyAo darzAvato hovAthI jJAna ane darzana zabdano paryAyavAcI bane che. 2) jJAna (-bodhakriyA) ane darzana (-avalokanakriyA) AtmAnA mUlabhUta guNo che. tethI AtmAmAM harahameza bodhakriyAo ane avalokanakriyAo pravartamAna ja hoya che. (jeno koI ne koI paryAya dravyamAM sadAkAla vidyamAna na raheto hoya, te mULabhUta guNa na gaNAya.) dhyAnamA rAkhavA jevI bAbata o che ke AtmA sabhAnapaNe to te be ke tethI vadhu kriyAomAMthI koIpaNa okamAM ja vyApta hoya che. (aTale to ApaNane dhyAna bIje hoya to kAnamAM avAja pesavA chatAM saMbhaLAtuM nathI.) A sabhAnatA tyAre ja janme che ke jyAre AtmA bodhakriyA ke avalokanakriyAmAM tanmaya thaI tathAprakAranI pariNatine pAme che. A Atmika pariNati ke tajjanya jAgRti ja 'upayoga' tarIke oLakhAya che. "jugavaM do natthi uvaogA" jevA sthaLe upayoga-zabda Avo ja bhAva dharAve che. 3. A traNe vAdonI carcAne sambandhita tamAma sAhityanI sUcI mATe juo - 'upayogavAdanuM samagra sAhitya' - le. zrIhIrAlAla rasikadAsa kApaDiyA, jaina satyaprakAza - varSa 9, aGka 8, pRSTha 386-388 4. vastugata sAmAnyanuM grAhaka te darzana ane vastugata anantAnanta vizeSonuM grAhaka te jJAna - AvI mAnyatA para AdhArita A tarka che. A mAnyatAnI cakAsaNI mATe juo - 'darzana vize vicAraNA' - anusandhAna 56, pRSTha 143-173 5. karmanA AMzika kSaya ane AMzika upazamathI janya avasthA kSAyopazamika gaNAya che. (kSaya- vighAta, upazama- zaktihanana) ane karmanA sarvathA kSayathI udbhavatI Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 anusandhAna-59 avasthA kSAyika kahevAya che. 6. A prarUpaNAo mATe juo abhidhAnarAjendrakozagata daMsaNa, daMsaNAvaraNa, aNAgArovaoga va. zabdo. 7. A pachI abhedavAdIo taraphathI karAyelI anya 3-4 dalIlo paNa vi.Na.mAM che. paNa A dalIlo A matanuM hArda samajavAmAM atIva upayogI na hovAthI atre nathI lakhI. 8. atre abhedavAdIono je tarka ane anuM nirAkaraNa darzAvyuM che te vi.Na.gata nIcenI gAthAone AdhAre che : "NANaM vattaM daMsaNamavvattaM bhaNai desiyaM samae / to NANadaMsaNANaM jiNammi savisesaNaM juttaM // 188 // "bhaNNai kevaladasaNamavvattaM jeNa hojja ko heU ? / jai nANAo annaM vattaM ca havejja ko doso ? // 189 / / "jaha savvaM viNNeyaM nANeNa jiNo'malaM vijANAi / taha daMsaNeNa pAsai NiyayAvaraNakkhae savvaM // 190 / / "jesimaNiTuM daMsaNamaNNaM NANA hi jiNavariMdassa / tesiM na pAsai jiNo savisayaNiyayaM jao nANaM // 191 // " ___ A gAthAonA atre darzAvelA artha karatAM taddana judo artha vi.Na.nI akSaragamanikA TIkA (-kulacandrasUrijI, pra.- divyadarzana TrasTa-dhoLakA, vi.saM. 2067)mAM ApavAmAM Avyo che. lekhamAM A 4 gAthAomAMthI prathama gAthAne abhedavAda-paraka ane pachInI 3 gAthAne kramavAdaparaka samajAvavAmAM AvI che. jyAre uparokta TIkAmAM prathama gAthAne kramavAdaparaka, bIjI gAthAne parapakSanI ane trIjI-cothI gAthAne punaH kramavAdaparaka batAvavAmAM AvI che. TIkA - "siddhAntI svalakSaNameva bhaNati / tathAhi - jJAnaM vyaktaM spaSTaM sAkAratvAt, darzanamavyaktamaspaSTaM nirAkAratvAt, dezitaM- nirdiSTaM samaye- siddhAnte tiirthkrgnndhraiH| tato jJAnadarzanayoH jine- kevalini savizeSaNaM- sAkAranirAkArabhedabhinnatvaM yuktaM- yuktisaGgatam // 188 // "atha kevalajJAnadarzanayo nAtvamabhyupagamya pareNa bhaNyate paravAdinA / tathAhi - kevaladarzanaM yena hetunA avyaktaM bhavet sa hetuH kaH ? ityekaH praznaH / atha dvitIyaH praznaH / yathA - yadi jJAnAt darzanam anyat vyaktaM ca bhavet tahi ko doSaH syAt ? na ko'pi doSa iti parAzayaH // 189 // "siddhAntI prAha - jaha savvaM..." Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jUna - 2012 141 A arthane grAhya gaNatAM pahelAM keTalAka vicAraNIya muddA1. Aha (gAthA 166, 173, 185), aha (gAthA 177, 198, 200), bhaNai (gAthA 201, 207) va. zabdono upanyAsa parapakSanI navI AzAnA nidarzana mATe thAya che. to gAthA 188 gata 'bhaNai' zabda parapakSanuM kathana hovA- nathI sUcavato ? 'bhaNNai' zabda uttarapakSa kramavAda taraphathI AzaGkAno uttara apAI rahyo che tevaM sUcave che (gAthA 173, 178, 182, 202, 207, 211, 218). to o ja zabdathI zarU thatI gAthA 189 kramavAda taraphathI apAto javAba na hoya ? 3. 'savizeSaNaM' zabdano darzAvelo artha karavo kliSTa lAge che. 4. abhedavAdI kevalajJAna-darzana- nAnAtva svIkArI zake kharA ? 5. sarva padArthone kevaladarzanathI joI zakAya che arbu svIkAranArA (gAthA 190) jinabhadragaNi ane avyakta gaNe kharA ? jo jinabhadragaNi kevaladarzanane avyakta gaNe to temaNe sanmati0-2.11mAM apAyelI kramavAdamAM kevaladarzana avyakta rahevAnI Apattino svIkAra karavAno thAya. jo gAthA 190-191mAM, gAthA 189mAM paravAdI taraphathI pUchAyela 'jo kevaladarzana kevalajJAnathI bhinna hoya ane vyakta hoya to zuM doSa ?' A praznano javAba hoya to, tyAM kevaladarzananI avyaktatA siddha karavA prayatna hovo joio, paNa aq to nathI. uparathI "jesimaNiTuM daMsaNamaNNaM NANA" oma kAM che, je sUcave che ke prazna pUchanAro paravAdI bene abhinna gaNe che. ___ mATe samagrapaNe vicAratAM A gAthAono nIceno artha karavo yuktisaGgata lAge chekra. - kevalajJAna-darzana- nAnAtva svIkAraQ tamane zA mATe aniSTa che ? (gAthA 187) a. - siddhAntamAM jJAnane vyakta ane darzanane avyakta gaNavAmAM AvyuM che. (have jo kevalajJAna-darzanane bhinna gaNIo) to kevalImAM jJAna-darzana- (nAnAtva -pUrvagAthAthI anuvRtta) potAnA vizeSaNo sAthe (-vyakta-avyakta) ja yukta thaze. arthAt kevalIne avyaktatA mAnavAnI Apatti Avaze. (gAthA 188) kra. - kevaladarzana avyakta rahe temAM kayuM kAraNa ? ane kevalajJAnathI bhinna paNa gaNo ane vyakta paNa mAno to kayo doSa ? (gAthA 189) A pachInI gAthAomAM kevaladarzananI bhinnatA ane vyaktatA siddha karavAmAM AvI che. Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 anusandhAna-59 10. samaya me jainadarzana mujaba kAlano antima sUkSmatama nivibhAjya avayava che. 11. vAstavamAM A AkhI prarUpaNA matyAdi 4 jJAna ane cakSuH va. 3 darzanone anulakSIne samajavAnI che. paNa saraLatA khAtara phakta matijJAna-zrutajJAnane anulakSIne ja samajAvI che. 12. asaGkhya samayo- antarmuhUrta thAya che. 13. sAgaropama kAlanA oka bRhat khaNDanuM nAma che. 14-15. TippaNa naM. 2mAM jaNAvyuM tema "jugavaM do natthi uvaogA'mAM upayogano artha sabhAnatA che. kevalajJAna ane kevaladarzananAM AvaraNono sAthe kSaya thAya oTale kevalajJAna ane kevaladarzana sAthe ja janme ovI yugapadvAdInI vAta cokkasa sAcI che. kintu atre dhyAnamA rAkhavAnI bAbata o che ke A jJAnadarzana kriyAtmaka che, upayogAtmaka nahIM. kriyAtmaka kevalajJAna-darzananA sAhacaryano inkAra to khuda kramavAdI paNa na karI zake. kemake pUrva jaNAvyuM tema kriyAtmaka jJAnadarzana AtmAnA mULabhUta guNo che ane mULabhUta guNonI paryAyadhArA akhaNDa varte che. parantu kramavAdInI kevalajJAnopayoga ane kevaladarzanopayoga sAthe na hovAnI vAta paNa yathArtha che. kAraNa ke ekasAthe kevalajJAna-darzanarUpa ubhayakriyAmAMthI koI oka ja kriyAmAM AtmA sabhAnapaNe vartI zake - tadrUpa pariNati pAmI zake avI AtmAnI tathAsvabhAvatA che. A rIte vicArIo to kramavAdayugapadvAda parasparanA virodhI nathI, paNa pramANavyavasthAnuM sAcaM citra spaSTa karavAmAM parasparanA pUraka bane che. 16. vi.bhASya-TIkAmAM abhedavAdanA mantavyamAM stutikAranA nAme maladhArIjIo prastuta padya uddhRta karyu che. have stutikAra tarIke zvetAmbara paramparAmAM siddhasenasUrijInI prasiddhi che. tethI A parathI be tAraNa kADhI zakAya : 1. prastuta padya divAkarajInuM che. 2. maladhArIjI divAkarajIne abhedavAdI gaNatA hatA. 17. malayagirijIo to nandIsUtranI TIkAmAM yugapadvAdanI tamAma dalIlo ja vAdI, siddhasena va.nA mukhe bolAvI che. to teone phakta abhyupagamavAdathI ja yugapadvAda sammata che avaM kaI rIte gaNI zakAya ? 18. "matijJAnAdiSu caturpu paryAyeNopayogo bhavati, na yugapat / sambhinnajJAnadarzanasya bhagavataH kevalino yugapat sarvabhAvagrAhake nirapekSe kevalajJAne kevaladarzane cA'nu samayamupayogo bhavati / " - tattvArthabhASya 1.31 19. "tattvajJAnaM pramANaM te yugapatsarvabhAsanam / kramabhAvi ca yajjJAnaM syAdvAdanayasaMskRtam // " -AptamImAMsA "tatra sakalajJAnAvaraNaparikSayavijRmbhitaM kevalajJAnaM yugapatsarvArthaviSayaM karaNakramavya Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jUna - 2012 143 vadhAnAtivartitvAd yugapatsarvabhAsanaM tattvajJAnatvAt pramANam / ' -aSTazatI-aSTasahasrI 20. "kassa va NANumayamiNaM jiNassa jai hojja do vi uvaogA / NUNaM Na hoti jugavaM jao NisiddhA sue bahuso // " "na cA'tIvA'bhinivezo'smAkaM yugapadupayogo mA bhUditi, vacanaM na pazyAmastAdRzam' - tatvArtha0 siddha0 TIkA-1.31 21. AgaLa sanmatitarkane AdhArita carcAmAM vicAravimarza juo. 22. juo Ti. 18 23. jema UrjA oka ja hovA chatAM gatiUrjA, sthitiUrjA, uSmAUrjA va. aneka svarUpe vyakta thAya che. ApaNane bhale o svarUpo taddana bhinna jaNAtAM hoya, parantu vaijJAniko to o tamAma svarUpomAM vartatI UrjAne mUlabhUtarUpamAM aka ja jule che. tema atre zaktitaH abheda samajavo joio. 24. siddhasena divAkarajInA abhedavAdane prAcIna abhedavAdathI judo pADavA atre ane 'bhedAbhedavAda' arbu tatpUratuM nAma ApyuM che. 25. prAcIna abhedavAda kevaladarzanane svIkAravAno niSedha karato hovAthI, atre ane divAkarajInA abhedavAdathI judo pADavA 'darzanasamucchedavAda' tarIke oLakhAvyo 26. juo Ti. 4 27. juo Ti. 8 28. zrIabhayadevasUrijIo yugapadvAdInA mate phakta "Niyama'parittaM' aTalo ja pAThabheda dekhADyo che. paNa TIkAmAM uddhRta yugapadvAdI-TIkAno aMza ane arthasaGgati jotAM gAthAno uttarArdha yugapadvAdInA mate "sAgAragayaggahaNaNiyama'parittaM aNAgAraM' avo hovo joIo ama lAge che. 29. daMsaNanANA iti darzanajJAne nA'nyatvaM na kramApAditabhedaM kevalini bhajate iti zeSaH / ... yattu kSayopazamanibandhanakramasya kevalinyabhAve'pi pUrvaM kramadarzanAt tajjAtIyatayA jJAnadarzanayoranyatvamiti TIkAkRvyAkhyAnaM, tat svabhAvabhedatAtparyeNa sambhavadapi darzane jJAnanimittatvaniSedhAnatiprayojanatayA kathaM zobhate iti vicAraNIyam -jJAnabindu. 30. prastuta gAthAnA vistRta vivecana mATe juo anusandhAna 56, pR. 160 Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 vihaMgAvalokana anusandhAna-59 upA. bhuvanacandra anusandhAna-57 vItarAgastavana nAmaka saMskRta stuti bhAvavAhI ane prAsAdika che. hRdayamAM bhAva janmAvavA mATe bhinna bhinna bhAvabhaGgI ane kathanazailIthI racAyelAM stotro upakAraka thatAM hoya che. prastuta racanA paNa e tathyanuM supere nirvahaNa kare che. 'AdinAtha namaskAra' apabhraMza pachI ane gUrjaranA udayakALanI racanA jaNAya che. hastapratanA vAcanamAM thor3I bhrAnti thaI che. ka. 3mAM 'chela' che tyAM 'chala' yogya rahe; 'chalachadma' evo zabdasamUha prasiddha paNa che. e ja kaDImAM AgaLa 'bhUkha usa' (? ura? ) ' ema che tyAM 'usa'nA sthAne 'tusa' hovAnI kalpanA saheje thAya. ahIM bhUkha - tarasanAM duHkhano ullekha che. jUnI lipimAM 'tu' ane u vacce bhrAnti thAya evI rIte e be akSara lakhAtA. ka. 4mAM 'na karai ' che tyAM 'na Tharai' vadhAre baMdhabesatA thAya. e ja kar3ImAM 'labadha' che te lubadha haze. A ja kar3ImAM 'aTTaDAya' zabda che. sampAdaka teno artha 'athar3Aya' evo sUcave che paNa ahIM sandarbha duSTacintanano che, AthI 'aTTa jhAi' jevo pATha hovAno sambhava vadhu che. 'ummaravADI pArzvanAtha prazasti' aitihAsika mahattva dharAve che. A jinAlayamAM anya koI pArzvanAthanI pratimAjInI pratiSThA thaI hoya to tenI prazasti ummaravADI pArzvanAthanA nAme racAya nahi; AthI jinAlayano jIrNoddhAra thayo hoya ane pachI mukhya umaravADI pArzvanAtha bhagavAnanI pratiSThA thaI hoya te samayanI A prazasti che ema mAnavuM ucita jaNAya che. prazastimAM eka ja bimbano ullekha che te, e bhagavAnanI mukhyatAnA kAraNe thayo hoya ema bane. 'eka anukaraNAtmaka stuti' paThanIya che. thor3I kRtrimatA jaNAya che, paNa anukaraNAtmaka kRti tarIke te rasaprada che. zlo. 13mAM 'dharma' che tyAM 'dharme' hovuM ghaTe. Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jUna 2012 - 145 A aMkanI eka viziSTa ane rasika kRti che : 'kumArapAla rAsa'. bhAvuka udgAra tathA pratyakSadRSTa hoya tevuM varNana sUcave che ke kAM to kavi kumArapAlanI najIkanA samayanA hoya ne kAM to hemasUrinI paramparA sAthe sambandhamAM hoya. kRtinI bhASA apabhraMzanI nikaTatA darzAve che. 'syAM ceTo'pi daridro'pi' e zlokanI vAta 32mI kar3ImAM gUMthI levAi che : 'jahiM kuli taiM no lakhau tihiM cakkavai ma deu'. kumArapAlanI 'amArI', vyasananiSedha, zatruJjayanA saMgha vagerenI vAta kavi ulaTa ane umaLakAthI kare che. kavie potAnA guru somatilakasUrino ullekha karyo che. sampAdaka munidvayane vinanti ke A nAmanA AdhAre kavinA samayano nirNaya karavAno prayAsa kare. dezI bhASAonI kRtionuM sampAdana, eka rIte, saMskRta - prAkRtAdi bhASAonI apekSAe kaThina che. kAraNa ke uccAra, jor3aNI, vyAkaraNa vagere saike saike ane sthalavizeSe badalAyA karatAM hoya che. dhyAnapUrvaka ane sUjhasamaja sAthe vAcana na thAya to bhASAnA tatkAlIna svarUpane hAni pahoMce. koI paNa kRtinA mULa bhASAsvarUpa sudhI pahoMcavuM e sampAdaka- saMzodhakanuM mukhya kartavya banI rahe che. prastuta racanAmAM gujarAtI bhASAnuM jUnuM rUpa samAyuM che. sampAdakoe kALajIbharyuM sampAdana kartuM che to paNa keTalAMka sthAnoe azuddha vAcana thayuM che. ka. 7mAM dhAu chapAyuM che. ahIM sAco zabda ghAu che. A zabda A ja arthamAM 11mI kaDImAM paNa che. ka. 8mAM usAvaga jevo zabda bhramavaza sarjAyo jaNAya che. mULamAM pATha kaMika Avo hovAnI zakyatA che : 'e tu bhaiu sAvaga'. jUnI pratomAM 'tu' akSara 'u'no bhrama thAya evI Dhabe lakhAto hato. ka. 11 'jAMme iNihi' paNa bhrAnta pATha che. 'rAta karaI jAM meiNihiM kumaraDa rAyaha rAya' Ama vAMcavAthI artha barAbara bese che. ka. 18mAM 'karina' che te 'kari-na' (kara ne !) ema vAMcavAno che. e ja kaDImAM 'mana siddhiiM' che tyAM 'manasuddhiiM' vadhu saMgata thAya, chatAM ha.pra.mAM 'siddhiiM' ja hoya to (su) Ama kauMsamAM sambhavita pATha batAvI zakAya. ka. 24mAM 'cAliu ( ? ) ' ema praznacihna mUkyuM che, paNa tevI jarUra nathI. kathana spaSTa che : 'cAliu naravara suraThabhaNI'. ka. 32mAM trIjI paMkti Ama vAMcavI jor3atI hatI : 'jahiM kuli ta no lakhau, tihiM - Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 anusandhAna-59 cakkavai ma dei'. ka. 38mAM 'laINaiM' azuddha bhAse che. 'lai INaiM' hoi zake. lekhaka doSathI laiNai thayuM hoya. ka. 24mAM 'caurA' che tyAM 'caurI' hoI zake; dIrgha IkArAnta zabda AkArAntano bhrama sarjI zake che. jo 'caurI' hoya to 'caurI gUDara saMghataNA' - saMghanA maNDapa ane tambU - evo artha paNa bese. ma.gU.ko.mAM na noMdhAyA hoya evA zabdo A racanAmAM dekhA de che. madhyakAlIna gUjarAtI kRtionAM sampAdana vakhate ma.gU.kozanA upayogane sampAdakoe anivArya samajavo joie, jethI kRtino pATha spaSTa thAya, ane ghaNI vAra kozamAM AvarI na zakAyA hoya evA navA zabdo maLI Ave to madhyakAlIna zabdasamRddhimAM eTalo vadhAro thAya. ___ kRtino zabdakoza taiyAra karatI vakhate zabdanI sAthe zloka, kar3I ke paMktino kramAMka lakhavo jarUrI che. e vinA vidyArthI ke abhyAsIne e zabda- sthAna zodhavAmAM muzkelI paDe. prastuta kRtimAM AvA kramAMka zabdanI sAthe apAyA nathI. zabdakozamAM umeravA jevA thoDA zabdoAli (4) mastI, tophAna sAri (12) dyUta thiA (6) rahenAra, raheluM dhAmI (23) dhArmika, zrAvaka piArI (18) parAI dhAmiNi (27) zrAvikA vAlInAha ane parahaDA - A be vyaktinAmo jaNAya che. (9mI kar3I). hiMsApriya deva athavA koI krUra vyaktio hoya, ane kumArapALe temane sudhAryA hoya evo sambhava che. vAlInAha vize 'anusandhAna'mAM agAu zrIzIlacandrasUri taraphathI koI noMdha chapAyAnuM smaraNamAM che. 'paDaNa' e paDaha nathI. puDaNA (ka. 8) tathA paDaNa (9 tathA 11)- A be zabdo bali athavA jIvahatyAnA arthamAM hoya evo sambhava che. ka. 37mAM no 'mogau' zabda viziSTa che. kumArapALe aputriyA- dhana levAnuM baMdha kareluM teno ullekha jo ahIM thayo hoya to mogau = aputriyAnuM dhana thAya. 'gUDara' (24) pagalAM nathI ja, taMbU hoi zake. 'osavAla gotra kavitta' sAmAjika itihAsa mATe dastAvejI sAdhanarUpa kRti che. racanAra koI vidvAna muni jaNAya che. nAma kavittanuM ApyuM che paNa Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jUna - 2012 147 dobhAsu AkhI racanA AryA chandamAM che. zlo. 27mAM 'arNodhA' che te 'araNoTTA' hovAno sambhava che. 'neminAtha stavana' temAMnI bhASAnI dRSTie 18mI sadInA antabhAganI racanA jaNAya che. phuTakaLa kRtiomAM eka hariyALI che teno uttara 'zatruJjaya parvata' che. navatattva prakaraNa AdhArita be copAI A aMkamAM che. devacandrajI kRta copAInI eka prata 1700mAM lakhelI maLe che tethI tenI racanA 368 varSa pUrvenI samajAya che. ANandavardhana kRta copAi sAr3A cAraso varSa jUnI che. A copAinAM thor3A saMmArjanayogya sthAna - ka. 24 chANayoni gaNayoni ka. 134 judhaM dhUNai ju dhaMdhUNai ka. 166 nu iha nuhai (na hoya) ka. 166 alakasamalakasa alakasa-malakasa ka. 178 do bhAsu ka. 179 vUstaha lAvad vU(ha)sta halAvai ka. 193 snAna navAyu | snAna na vAyu ka. 226 Asa dii Asa[na] dii zabdakozamAM 'parIkhA' (206)no artha 'khAI' batAvyo che, parantu vAstavamAM 'purISa'- bhraSTa rUpa 'parIkhA' thayuM che, mATe parIkhA = maLa, viSTA thAya. revaNI (254) = rahenAra nahi paNa rahevU, vAsa evo artha thAya. ka. 230mAM 'kudalI' chapAyuM che te bhrAnta pATha che. AkhuM caraNa Ama vAMcaq joituM hatuM : 'zrama hAthau, karma saMku (?) dalI'. taparUpI ghaMTImAM karma daLavAnI vAta che. 'suMku' pATha zaMkAspada to rahe ja che. ha.pra. cokasAIthI tapAsavI par3e. 'judhaM dhUNai (134)ne paNa A rIte vAMcavAthI artha bese : 'ju dhaMdhUNai'. ane Ama vAMcatAM 'dhaMdhUNai' eka navo zabda maLe che, je ma.gU.kozamAM noMdhAyo nathI. tyAM dhaMdholiya, dhaMdholaq jevAM rUpo noMdhAyAM che, emAM A eka vadhu rUpa umerAya che. 'alakasamalaka sayelu' (166) - e paNa khoTuM vaMcAyuM che. 'alakasamalakasa melu' - ema vAMcaveM joie. 'alaka-malaka'nuM A jUnuM rUpa ahIM sAMpaDe che. Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 anusandhAna-59 zAstrIya padArthonA parizIlananI nIpaja rUpe, muni trailokyamaNDanavijayajIno maraNanA prakAra viSe tathA 34 atizayo viSeno UhApoha abhyAsIone AnandadAyaka banaze. hastapratio prApta karavAnI muzkelI, lahiyAonA lekhanadoSo, bhASAgata parivartano vagerenA kAraNe mahAna zrutadhara bhagavantone paNa vyAkhyA karatI vakhate {jhavaNa veThavAnI AvI che. Aje vividha kSetre saMzodhano thaine ghaNAM tathyo spaSTa thayA che, hastapratonI jANakArI ane upalabdhi apekSAkRta sulabha banI che, tethI ghaNI vAto spaSTIkaraNa pAme che. ahIM paNa Aq ja banyuM che. lipikAra dvArA thayelI lekhanabhUlanA kAraNe tathA 'ta' zrutivALA uccAro tarapha dhyAna nahIM javAnA kAraNe vAdivetAla zAntisUri jevA mahAna zAstrakAre je gAthAnI vyAkhyA karavAnuM mulatavI rAkhyuM te gAthA munizrI dvArA spaSTa thavA pAmI che. 'tabbhavamaraNeNa NeyavvA' no artha 'tadbhava maraNa kahyA che' evo na ja thaI zake, parantu 'tadbhava maraNa pramANe jANavA' evo jarUra thaI zake. munizrIno A tarka paNa sAco che. atizayonI gaNatarI AgamakALe judI rIte thatI hatI, pachI temAM parivartano thayAM che - e vAta munizrIe karelA tulanAtmaka vivaraNathI spaSTa thAya che. cAlI AvatI mAnyatAthI judI paDanArI AvI vAto ghaNAne agrAhya ke azraddheya thaI par3e evo sambhava che, paraMtu taTastha ane tulanAtmaka abhyAsanA niSkarSarUpe sAme AvatAM tathyothI akalAi jaq e paNa eka prakAranI durbalatA che. satyAnveSI-gaveSI jana enAthI mukta rahe che. pUrvAcAryoe evAM sUtro ke pAThone yathAtatha rAkhyA-sudhArI ke uDAr3I na mUkyA te temanI tathyaparaka ke tathyapratibaddha dRSTino jIvato-jAgato pUrAvo che. anusandhAna 58 zrI amRta paTela dvArA sampAdita thayelAM stambhanaka pArzvanAtha bha.nAM traNa stotra A aMkamAM che. ajJAtakartRka stotranA zlo.2mAM eka akSara khUTe che te mATe sampAdake pAThamAM sudhAro sUcavyo che, paraMtu, tene mATe zlokanA bIjA upalabdha zabdomAM paNa pheraphAra sUcavyo che. truTita pAThanI pUrti mATe pAThanA bIjA spaSTa prApta akSaro/zabdomAM ghaNo badho pheraphAra karavo par3ato hoya to evo sudhAro iSTa na gaNavo joie. prastuta pAThamAM, anya zabdone sparza karyA vagara Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jUna 2012 - khUTato akSara umerIne pAThazuddhi sAdhI zakAya che : purArAdhi [to ] rAjarAjendradevaiH ... 'ratnAkarapaJcaviMzatikA'nI eka vRtti paNa AmAM pragaTa thaI che. eno TabArtha paNa e ja pratimAM che te paNa chApyo che. sampAdikA sAdhvIjIe bhUmikAmAM jaNAyuM che ke TabArtha paNa vRttikAre pote lakhyo che. vastutaH TabArtha anyano karelo che, je TIkA ane TabAnA pAThanI sarakhAmaNI karavAthI spaSTa thAya che. TIkAkAre antima zlokamAM 'ziva- zrIratnAkara' (mokSalakSmInA samudra) evo samAsa svIkArIne vivaraNa kartuM che jyAre TabAmAM 'zivaM' che ane tene bodhiratnanuM vizeSaNa banAvIne artha karyo che. zlo. 7mAM TIkAkAre manojJavRtta - tvadAsya0 ema samAsa mAnyo che. TabAkAre 'manojJavRttaM' karIne Ane mananuM vizeSaNa samajI artha karyo che. AthI vRttikAra tathA TabAkAra eka nathI, e nizcita thAya che. TIkAmAM mULanA keTalAMka pAThAntaro ( Aje pracalita pATha karatAM bhinna) jovA maLe che. 149 zrI jinavallabhasUriracita 'praznottarazataka'nI eka laghu TIkA ahIM prakAzita thaI che. kartAnuM bhASA paranuM prabhutva ane kalpanAsamRddha kavitva adbhuta kahI zakAya tevAM che. 'anekAntatattvamImAMsA' prAcIna sUtrazailImAM arvAcIna AcArya dvArA racita grantha che. SaDdarzananA vyApaka paricaya vinA AnuM vivaraNa na karI zakAya. granthanAmano artha 'anekAntanA tattvanI mImAMsA' evo nathI karavAno, paNa 'anekAnta ( aneka dharmAtmaka) evA tattvanI mImAMsA' ema karavAno che. 'saccAyikA battIsI'nI bhASA mizra jevI che. sampAdakazrI Ane mukhyatayA rAjasthAnI kRti gaNe che, paraMtu kRtimAM gujarAtInI asara vadhAre jaNAya che. ima, jyA, tyAM caDhatI, samaryAM, rAMkAthI, aMdhArai, ajuAlai jevA zabdo pragaTapaNe gujarAtI che. rAjasthAnI tathA paMjAbI uparAMta apabhraMzanI asara paNa AmAM che ja. ka. 14mAM 'tvarA' chapAyuM che paNa tyAM sAco pATha 'tUrA' haze . ka. 6mAMno 'aThIla' zabda dezya ke prAkRta bhASAno jaNAya che. Ano artha 'ber3I' (bandhana) thAya che. apaNAita (8) : potApaNuM. isarAI (14) = eaizvarya, moTAI. karasaNa (23) kRSNa nahi paNa karSaNa = khetI, kRSi. saiMsa (12) vAcanabhUla che. bhaiMsa joie. bIjA keTalAka noMdhavA jevA zabdo = = -- Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna-59 paraghala (7) khUba, ghaj Ita (15) iti, upadrava turakA (98) turka cigar3acagar3a (20) cora-DAkU savarI (24) ? jhatarAlI (26) ? sIyai (30) ThaMDImAM mAhU (30) ? 'saMvegakulaka' preraNAdAyI kRti che. gA. 7mAM 'visayesu' che tyAM 'visahesu' zabda hovAnI pUrI zakyatA che. navatattva sambandhI saMskRta-prAkRta racanAo tathA bAlAvabodha, TabArtha jevI racanAonI eka samagrasUci munidvaya dvArA ApaNane prApta thAya che, je rasaprada che. kRtiono krama racanAvarSa pramANe rAkhyo hota to sUci vadhAre sUcaka banata. TabArtha sAhityanI sUcimAM pArzvacandrasUrino gaccha saudharmagaccha darzAvyo che te hakIkata doSa che. emano gaccha nAgapurIya bRhat tapAgaccha suprasiddha che. saudharmagaccha emanA ziSya brahmaSie zaru ko hato. __jaina kathAsAhityanA prakAra, bhASA, uddezya vagere binduonI kramabaddha vicAraNA karato zrI sAgaramala jainano abhyAsalekha paThanIya che. munizrI trailokyamaNDanavijayajIno nihnavarohagupta, zrIguptAcArya tathA trairAzika matanI aitihAsika dRSTie vicAraNA karato abhyAsa lekha, ghaniSTha abhyAsa, tulanAtmaka vicAraNA vagere thakI dhyAnArha banyo che. jaina mandira, nAnIkhAkhara-370435, kaccha, gujarAta Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jUna - 2012 151 navAM prakAzano 1. yogagranthavyAkhyAsaMgraha : saM. A. kIrtiyazasUriH, pra. sanmArga prakAzanam, ahamadAbAda; saM. 2068, I. 2012 jaina yoganA viSaya, nirUpaNa-pratipAdana karanArA 36 jeTalA granthomAM yoga viSayaka aneka zabdo-pAribhASika zabdonI, te te granthakartAoo karelI mArmika ane tAttvika vyAkhyAogeM upayogI saMkalana. jijJAsuo, abhyAsIo, saMzodhakone mATe upayogI prakAzana. 2. AyAraMgasuttaM (paDhamo bhAgo) niyukti-cUrNiyukta. saM. anantayaza vi., pra. divyadarzana TrasTa, dholakA; saM. 2068 __AcArAGgasUtra uparanI prAcIna cUNirnu navesarathI sampAdana tathA prakAzana. pUrve A cUrNi pUjyapAda zrIsAgarAnandasUrIzvarajIe mudrita karAvI hatI. tathA pUjyazrI puNyavijayajIe tenI tADapatrAdhAre saMzodhanAtmaka presakopI karAvI hatI. te badhAMne sAthe rAkhIne taiyAra karAyeluM saMskaraNa. prathama bhAgamA 4 adhyayana paryanta grantha pragaTa thayo che. zramasAdhya kArya karavA badala sampAdakane abhinandana ghaTe che. prAntabhAge upayukta pariziSTo paNa che. 3. yogaviMzikAprakaraNam : kartA - zrIharibhadrasUrijI, TI. - upA. zrIyazovijayajI, saM. - zrIkIrtiyazasUrijI pra. - sanmArga prakAzanam, ahamadAbAda; saM. 2063, I. 2007. ___TIkA, TIkAnuvAda, vistRta gujarAtI vivecana, aneka zAstrIya sandarbhothI sabhara TippaNa, pariziSTothI alaGkata bahumUlya sampAdana. Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 anusandhAna-59 saMzodhana-mAhitI munizrI dharmaratnavijayajI nimnalikhita grantho para saMzodhana-sampAdana karI rahyA cha : 1. zrIharibhadrasUrikRta paJcAzaka-prakaraNa-TIkA, TIkAkartA : A. yazobhadrasUri. jesalamera-bhaNDAramAthI prApta, saM. 1121mAM likhita tADapatra-pratinA AdhAre kArya cAlu che. anya pratio (tADapatra ke hastaprati) upalabdha thAya to kArya sugama thAya. zrIajitanAthacaritra, kartA : A. devAnandasUri (saMskRta-padyAtmaka). AgamaprabhAkara munizrI puNyavijayajI dvArA karavAmAM Avela presakaoNpInA AdhAre kArya thaI rahyaM che. anya pothIo maLe to kArya vadhu sundara thaI zake. 3. zrIneminAthacaritra, kartA : A. ratnaprabhasUri-ziSya (saMskRta-padyAtmaka). zrIpuNyavijayajI-nirmita presakaoNpInA AdhAre. anya pratio apekSita. 4. sUtrakRtAGgasUtra-cUrNi bhAga 2, pATaNa, amadAvAda (lA.da.) nA bhaNDAronI hastaprationA AdhAre. uparokta grantho sambandhita pratio temaja vizeSa jANakArI sampAdaka munizrIne apekSita che. temano samparka - saMjaya riperiMga varksa 16, kriznA kompleksa, gAMdhI roDa, amadAvAda-380001 Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jUna - 2012 153 AgAmI prakAzano 1. triSaSTizalAkApuruSacaritam (bhAga 5, parva 10) kartA - kalikAlasarvajJa zrIhemacandrAcArya saM. - A. zrIvijayazIlacandrasUri pra. - ka.sa. zrIhemacandrAcArya na.ja.za.smR.saM.zi.nidhi - amadAvAda hastapratonA AdhAre taiyAra thayelI saMzodhita vAcanA. 2. kahAvalI (bhAga 1) kartA - zrIbhadrezvarasUrijI saM. - muni zrIkalyANakIrtivijaya pra. - prAkRta TeksTa sosAyaTI - amadAvAda prAyaH vikramanA 8-9mA saikAnA prAcIna granthanuM sauprathama prakAzana. upalabdha okamAtra tADapatrapratinA AdhAre atyanta parizramapUrvaka taiyAra thayelo grantha. 3. prAkRtaprabodhaH kartA - maladhArI zrInaracandrasUrijI saM. - sAdhvI zrIdIptiprajJAzrIjI pra. - ka.sa. zrIhemacandrAcArya na.ja.za.smR.saM.zi.nidhi - amadAvAda zrIhemacandrAcArya viracita prAkRtavyAkaraNanAM udAharaNonI sAdhanikA darzAvato vikramanA 13mA saikAno grantha. 4. triSaSTizalAkApuruSacaritrasAroddhAraH (bhAga 1 thI 7) kartA - A. zrIvijayazubhaGkarasUrijI saM. - muni zrIdharmakIrtivijaya pra. - ka.sa. zrIhemacandrAcArya na.ja.za.smR.saM.zi.nidhi - amadAvAda triSaSTizalAkApuruSacaritamahAkAvyane AdhAre sarala saMskRta gadyamAM racAyelA ane varSoM pUrva pratAkAre prakAzita granthahaiM pustakAkAre punaHsampAdana. Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 anusandhAna-59 AvaraNa citra-paricaya AvaraNa - 1 eka prAcIna hastacitra, jemAM tIrthakara bhagavAna kAyotsarga mudrAmAM UbhA che, ane be bAju be deva-upAsako temanI upAsanArthe UbhA jaNAya che. AvaraNa - 2 zrIhemacandrAcAryano jIvanakAla vi.saM. 1145 thI 1229no che. te pachI thoDAMka ja varSoM bAda saM. 1257mAM temanI pratimA banI, je pahelA mahesANAnA jaina derAsaramA hatI, ane atyAre dhaMdhukAnA jinAlayamAM che. AvaraNa pRSTha 4 upara tenI tasavIra Apela che. jo ke A pratimAnI chabI pUrve aneka vAra prakAzita thaI gaI che. paraMtu ahIM punaH pragaTa karavAnuM kAraNa teno pratimAlekha che. e pratimAnI palAMThI-pATalI para vaMcAto lekha A pramANe cha : "saM 57 ASADha zu 9 gurau pUjya zrIhemacandrasUrINAM mUrtiH // aagmgcche|| saM. 1257 varSe // " A lekhanA akSaro atre Apela prathama citra para jovA maLe che, paNa bIjA citramA te jovAmAM AvatA nathI. kema ke tenA para lAla raMgano paTTo karI devAmAM Avyo che. evaM bane ke rojerojanI pUjApaddhatine kAraNe lekha sAva naSTa thayo hoya, tethI tene DhAMkI devA mATe Ama karavAmAM AvyuM hoya. ___ AvI pratimA tathA tenA AvA lekha te ApaNo aitihAsika vAraso che. teno nAza thavo te ApaNane - itihAsane bahu bahu hAnikartA bAbata che. paraMtu A vAta ApaNA samAjane kyAre samajAze ? e savAla anuttara ja rahevAno che. astu. -x