Book Title: Agam 03 Sthanang Sutra Hindi Anuwad
Author(s): Dipratnasagar, Deepratnasagar
Publisher: Dipratnasagar, Deepratnasagar
Catalog link: https://jainqq.org/explore/034669/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namo namo nimmaladaMsaNassa bAla brahmacArI zrI neminAthAya namaH pUjya Ananda-kSamA-lalita-suzIla-sudharmasAgara-gurUbhyo namaH Agama-3 sthAna AgamasUtra hindI anuvAda anuvAdaka evaM sampAdaka Agama dIvAkara muni dIparatnasAgarajI [ M.Com. M.Ed. Ph.D. zruta maharSi ] Agama hindI-anuvAda-zreNI puSpa- 3 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krama pRSTha 05 Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka AgamasUtra-3- "sthAna' aMgasUtra-3-hindI anuvAda kahAM kyA dekhe? viSaya pRSTha | krama viSaya 01 eka sthAna saMbaMdhI varNana 005 cAra sthAna saMbaMdhI varNana uddeza-2 | 055 02 | do sthAna saMbaMdhI varNana 010 cAra sthAna saMbaMdhI varNana uddeza-3 065 2/1 | do sthAna saMbaMdhI varNana uddeza-1 010 cAra sthAna saMbaMdhI varNana uddeza-4 075 do sthAna saMbaMdhI varNana uddeza-2 014 pAMca sthAna saMbaMdhI varNana 088 do sthAna saMbaMdhI varNana uddeza-3 016 pAMca sthAna saMbaMdhI varNana uddeza-1 / 088 do sthAna saMbaMdhI varNana uddeza-4 023 pAMca sthAna saMbaMdhI varNana uddeza-2 | 093 tIna sthAna saMbaMdhI varNana 027 06 / | pAMca sthAna saMbaMdhI varNana uddeza-3 | 098 tIna sthAna saMbaMdhI varNana uddeza-1 027 | 07 | chaha sthAna saMbaMdhI varNana 104 tIna sthAna saMbaMdhI varNana uddeza-2 | 08 | sAta sthAna saMbaMdhI varNana 113 tIna sthAna saMbaMdhI varNana uddeza-3 | 037 09 ATha sthAna saMbaMdhI varNana 125 tIna sthAna saMbaMdhI varNana uddeza-4 | 041 | 10 | nava sthAna saMbaMdhI varNana 134 cAra sthAna saMbaMdhI varNana 048 / 06 daza sthAna saMbaMdhI varNana 143 cAra sthAna saMbaMdhI varNana uddeza-1 | 048 muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 2 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka 45 Agama vargIkaraNa Agama kA nAma sUtra krama Agama kA nAma / satra 01 | AcAra aMgasUtra-1 25 | AturapratyAkhyAna 02 | sUtrakRt aMgasUtra-2 26 mahApratyAkhyAna sthAna payannAsUtra-2 payannAsUtra-3 payannAsUtra-4 payannAsUtra-5 payannAsUtra-6 04 | samavAya | bhagavatI 06 jJAtAdharmakathA 05 / bhagata 27 / bhaktaparijJA 28 | taMdulavaicArika 29 | saMstAraka 30.1 | gacchAcAra 30.2 | candravedhyaka 31 gaNividyA payannAsUtra-7 payannAsUtra-7 payannAsUtra-8 07 | upAsakadazA 08 | aMtakRt dazA 09 anuttaropapAtikadazA 10 praznavyAkaraNadazA devendrastava vipAkazruta vIrastava 34 | nizItha bRhatkalpa vyavahAra 12 payannAsUtra-9 payannAsUtra-10 chedasUtra-1 chedasUtra-2 chedasUtra-3 chedasUtra-4 chedasUtra-5 13 36 aMgasUtra-3 aMgasUtra-4 aMgasUtra-5 aMgasUtra-6 aMgasUtra-7 aMgasUtra-8 aMgasUtra-9 aMgasUtra-10 aMgasUtra-11 upAMgasUtra-1 upAMgasUtra-2 upAMgasUtra-3 upAMgasUtra-4 upAMgasUtra-5 upAMgasUtra-6 upAMgasUtra-7 upAMgasUtra-8 upAMgasUtra-9 upAMgasUtra-10 upAMgasUtra-11 upAMgasUtra-12 payannAsUtra-1 dazAzrutaskandha 38 | jItakalpa 39 / mahAnizItha chedasUtra-6 40 | Avazyaka | aupapAtika | rAjaprazciya 14 jIvAjIvAbhigama 15 | prajJApanA 16 sUryaprajJapti 17 | candraprajJapti 18 jaMbUdvIpaprajJapti 19 nirayAvalikA 20 | kalpavataMsikA 21 | puSpikA 22 puSpacUlikA | vRSNidazA 24 catu:zaraNa mUlasUtra-1 mUlasUtra-2 mUlasUtra-2 41.1 | oghaniyukti 41.2 | piMDaniyukti 42 | dazavaikAlika 43 | uttarAdhyayana mUlasUtra-3 mUlasUtra-4 cUlikAsUtra-1 cUlikAsUtra-2 44 nandI 23 | anuyogadvAra muni dIparatnasAgara kRt - (sthAna) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 3 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka buksa 02 14 muni dIparatnasAgarajI prakAzita sAhitya Agama sAhitya Agama sAhitya sAhitya nAma buksa | krama sAhitya nAma mUla Agama sAhitya:147 | 6 Agama anya sAhitya: 10 -1- AgamasuttANi-mUlaM print [49] | 1-1- yAma thAnuyoga 06 -2- AgamasuttANi-mUlaM Net [45]] |-2- Agama saMbaMdhI sAhitya -3- AgamamaJjUSA (mUla prata) [53] | -3-RSibhASita sUtrANi 01 Agama anuvAda sAhitya:165 -4- Agamiya sUktAvalI 01 -1- sAmasUtra 4rAtI anuvAda | [47] Agama sAhitya- kula pustaka 516 -2- AgamasUtra hindI anuvAda NetAT[47] | -3- Aagamsootra English Trans. [11] | -4- sAmasUtra saTI asatI anuvAda [48] | -5- AgamasUtra hindI anuvAda print [12] anya sAhitya:Agama vivecana sAhitya: 171 tatvAbhyAsa sAhitya-1- AgamasUtra saTIka [40] sUtrAlyAsa sAhitya 06 -2- AgamasUtrANi saTIkaM pratAkAra-1 / [51]| 3 vyAkaraNa sAhitya 05 -3- AgamasUtrANi saTIkaM pratAkAra- 2 09]| vyAkhyAna sAhitya 04 -4- Agama cUrNi sAhitya [09] | 5 ranalata sAhitya-5- savRttika AgamasUtrANi-1 [40] 6 va sAhitya-6- savRttika AgamasUtrANi-2 [08] 7 ArAdhanA sAhitya 03 -7- sacUrNika AgamasuttANi [08]| 8 pariyaya sAhitya 04 Agama koSa sAhitya: | 149 54na sAhitya-1- Agama saddakoso | [04] 10 tIrtha 2 saMkSipta rzana -2- Agama kahAkoso [01]11 hI sAhitya-3- Agama-sAgara-koSa:: [05] 12IparatnasAgaranA zodhanibaMdha -4- Agama-zabdAdi-saMgraha (prA-saM-gu) [04] Agama sivAyanuM sAhitya kula pustaka ' Agama anukrama sAhitya: 09 -1- rAmaviSayAnubha- (bhUga) | 1-Agama sAhitya (kula pustaka) 516 -2- Agama viSayAnukrama (saTIkaM) 04 2-Agametara sAhitya (kula 085 -3- Agama sUtra-gAthA anukrama 03 dIparatnasAgarajI ke kula prakAzana | 601 muni dIparatnasAgaranuM sAhitya bhuniTIparatnasAgaranuM bhAgabhasAhitya [isa pusta8516] tenAla pAnA[98,300] bhuniTIparatnasAgaranuM anya sAhitya [isa pust| 85] tanAhula pAnA [09,270] 3 bhumihIparatnasAgara saMhalita 'tattvArthasUtra'nI viziSTa DVD tanAhula pAnA [27,930] | abhAza prAzanohula 501 + viziSTa DVD isa pAnA 1,35,500 09 02 05 -85 5 02 muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 4 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka 3] sthAna aMgasUtra-3-hindI anuvAda sthAna-1 sUtra-1 he AyuSman ziSya ! maiMne sUnA hai, bhagavAna mahAvIra ne isa prakAra kahA hai| sUtra-2 AtmA eka hai| sUtra-3 daNDa eka hai| sUtra-4 kriyA eka hai| sUtra-5 loka eka hai| sUtra-6 aloka eka hai| sUtra-7 dharmAstikAya eka hai| sUtra-8 adharmAstikAya eka hai| sUtra-9 baMdha eka hai| sUtra-10 mokSa eka hai| sUtra-11 puNya eka hai| sUtra-12 __ pApa eka hai| sUtra-13 Azrava eka hai| sUtra-14 saMvara eka hai| sUtra-15 vedanA eka hai| sUtra-16 nirjarA eka hai| muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 5 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAna/uddeza/sUtrAMka Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sUtra-17 pratyeka zarIra nAmakarma ke udaya se hone vAle zarIra meM jIva eka hai| sUtra-18 jIvoM kI bAhyapudgaloM ko grahaNa kiye binA kI jAti vikurvaNA eka hai| sUtra-19 mana kA vyApAra eka hai| sUtra-20 vacana kA vyApAra eka hai| sUtra-21 kAyA kA vyApAra eka hai| sUtra-22 utpAda eka hai| sUtra-23 vinAza eka hai| sUtra - 24 mRtAtmA kA zarIra eka hai| sUtra-25 gati eka hai| sUtra- 26 __ Agati eka hai| sUtra - 27 cyavana-maraNa eka hai| sUtra-28 upapAca janma eka hai| sUtra- 29 tarka-vimarza eka hai| sUtra-30 saMjJA eka hai| sUtra - 31 manana-zakti eka hai| sUtra-32 vijJAna eka hai| sUtra-33 vedanA eka hai| sUtra - 34 chedana eka hai| sUtra-35 bhedana eka hai| muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 6 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka sUtra-36 carama zarIroM kA maraNa eka hI hotA hai| sUtra-37 pUrNa zuddha tattvajJa pAtra athavA guNaprakarSa prApta kevalI eka hai| sUtra-38 svakRta karmaphala se jIvoM kA duHkha eka sA hai / sarva bhUta-jIva eka haiN| sUtra-39 jisake sevana se AtmA ko kleza prApta hotA hai vaha adharma pratijJA eka hai| sUtra - 40 jisa se AtmA viziSTa jJAnAdi paryAya yukta hotA hai vaha dharma pratijJA eka hai| sUtra-41 deva, asura aura manuSyoM kA eka samayameM manoyoga eka hI hotA hai / vacanayoga, kAyayoga bhI eka hI hotA hai| sUtra-42 deva, asura aura manuSyoM ke eka samaya meM eka hI utthAna, karma, bala, vIrya aura pauruSa parAkrama hotA hai| sUtra-43 jJAna eka hai / darzana eka hai| cAritra eka hai| sUtra - 44 samaya eka hai| sUtra-45 pradeza eka hai / paramANu eka hai| sUtra-46 siddhi eka hai, siddha eka hai| parinirvANa eka hai, parinirvRtta eka hai| sUtra-47 zabda eka hai / rUpa eka hai / gaMdha eka hai / rasa eka hai / sparza eka hai| zubha zabda eka hai| azubha zabda eka hai| surUpa eka hai / kurUpa eka hai / dIrgha eka hai / hrasva eka hai / vartulAkAra laDDU ke samAna gola eka hai / trikoNa eka hai| catuSkoNa eka hai / pRthula-vistIrNa eka hai / parimaMDala-cUr3o ke samAna gola eka hai| kAlA eka hai / nIlA eka hai / lAla eka hai| pIlA eka hai / zveta eka hai| sugandha eka hai| durgandha eka hai| tikta eka hai / kaTuka eka hai / kaSAya eka hai / amla eka hai / madhura eka hai| karkaza-yAvat-rukSa eka hai| sUtra- 48 prANAtipAta (hiMsA) yAvat-parigraha eka hai| krodha-yAvat lobha eka hai| rAga eka hai-yAvat paraparivAda eka hai| rati-arati eka hai| mAyAmRSA-kapaTayukta jhUTha eka hai| mithyAdarzana zalya eka hai| sUtra - 49 prANAtipAta-viramaNa eka hai-yAvat parigraha-viramaNa eka hai| krodha-tyAga eka hai-yAvat mithyAdarzana-zalya-tyAga eka hai| sUtra-50 avasarpiNI eka hai / suSamAsuSamA eka hai-yAvat-duSamaduSamA eka hai / utsarpiNI eka hai / duSamaduSamA eka haiyAvat-suSamasuSamA eka hai| muni dIparatnasAgara kRt - (sthAna) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 7 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka sUtra-51 nArakIya ke jIvoM kI vargaNA eka hai| asurakumAroM kI vargaNA eka hai, yAvat-vaimAnika devoM kI vargaNA eka hai bhavya jIvoM kI vargaNA eka hai| abhavya jIvoM kI vargaNA eka hai| bhavya naraka jIvoM kI vargaNA eka hai| abhavya naraka jIvoM kI vargaNA eka hai| isa prakAra-yAvat-bhavya vaimAnika devoM kI vargaNA eka hai| abhavya vaimAnika devoM kI vargaNA eka hai / samyagdRSTiyoM kI vargaNA eka hai / mithyAdRSTiyoM kI vargaNA eka hai| mizradRSTi vAloM kI vargaNA eka hai / samyagdRSTi vAle naraka jIvoM kI vargaNA eka hai / mithyAdRSTi vAle naraka jIvoM kI vargaNA eka hai / mizradRSTi vAle naraka jIvoM kI vargaNA eka hai| isI prakAra-yAvat-stanita kumAroM kI vargaNA eka hai| mithyAdRSTi pRthvIkAya ke jIvoM kI vargaNA eka hai / yAvat-vanaspatikAya ke jIvoM kI vargaNA eka hai / samyagdRSTi dvIndriya jIvoM kI vargaNA eka hai / mithyAdRSTi dvIndiyi jIvoM kI vargaNA eka hai / isI prakAra trIndriya aura caturindriya jIvoM kI vargaNA eka hai| zeSa naraka jIvoM ke samAna-yAvat-mizradRSTi vAle vaimAnikoM kI vargaNA eka hai| kRSNapAkSika jIvoM kI vargaNA eka hai| zuklapAkSika jIvoM kI vargaNA eka hai / kRSNapAkSika narakajIvoM kI vargaNA eka hai| isI prakAra caubIsa daNDaka meM samajha lenaa| kRSNalezyA vAle jIvoM kI vargaNA eka hai / nIlalezyA vAle jIvoM kI vargaNA eka hai / isI prakAra-yAvatzuklalezyA vAle jIvoM kI vargaNA eka hai / kRSNalezyA vAle nairayikoM kI vargaNA-yAvat-kApotalezyA vAle nairayikoM kI vargaNA eka hai| isa prakAra jisakI jitanI lezyAeM haiM usakI utanI vargaNA samajha lenI caahie| bhavanapati, vANavyantara, pRthvIkAya, apkAya aura vanaspatikAya meM cAra lezyAeM haiM / tejaskAya, vAyukAya, dvIndriya, trIndriya aura caturindriya meM tIna lezyAeM haiM / tiryaMca paMcendriya aura manuSyoM meM cha: lezyAeM haiM / jyotiSka devoM meM eka tejolezyA hai| vaimAnika devoM meM Upara kI tIna lezyAeM haiN| inakI itanI hI vargaNA jAnanI caahie| kRSNalezyA vAle bhavya jIvoM kI vargaNA eka hai / kRSNalezyA vAle abhavya jIvoM kI vargaNA eka hai / isI prakAra chahoM lezyAoM meM do do pada kahane cAhie / kRSNalezyA vAle bhavya nairayikoM kI vargaNA eka hai / kRSNalezyA vAle abhavya nairayikoM kI vargaNA eka hai| isa prakAra vimAnavAsI deva paryaMta jisakI jitanI lezyAeM haiM usake utane hI pada smjhnaa| kRSNalezyA vAle samyagdRSTi jIvoM kI vargaNA eka hai / kRSNalezyA vAle mithyAdRSTi jIvoM kI vargaNA eka hai| kRSNalezyA vAle mizradRSTi jIvoM kI vargaNA eka hai / isa prakAra chaH lezyAoM meM jisakI jitanI dRSTiyA~ haiM usake utane pada jAnane caahie| kRSNalezyA vAle kRSNapAkSika jIvoM kI vargaNA eka hai / kRSNalezyA vAle zuklapAkSika jIvoM kI vargaNA eka hai / isa prakAra vimAnavAsI deva paryaMta jisakI jitanI lezyAeM hoM utane pada samajha lene cAhie / ye ATha caubIsa daNDaka jAnane caahie| tIrthasiddha jIvoM kI vargaNA eka hai| atIrthasiddha jIvoM kI vargaNA eka hai - yAvat-ekasiddha jIvoM kI vargaNA eka hai| anekasiddha jIvoM kI vargaNA eka hai| prathama samaya siddha jIvoM kI vargaNA eka hai-yAvat-ananta samaya siddha jIvoM kI vargaNA eka hai| paramANu pud galoM kI vargaNA eka hai / isa prakAra ananta pradezI skandhoM kI vargaNA-yAvat eka hai / eka pradezAvagAr3ha pudgaloM kI vargaNA eka hai-yAvat asaMkhya pradezAvagAr3ha pudgaloM kI vargaNA eka hai / eka samaya kI sthiti vAle pudgaloM kI vargaNA eka hai-yAvat asaMkhya samaya kI sthiti vAle pudgaloM kI vargaNA eka hai| eka guNa vAle pudgaloM kI vargaNA eka hai-yAvat asaMkhya guNa kAle pudgaloM kI vargaNA eka hai / ananta guNa kAle pudgaloM kI vargaNA eka hai| isa prakAra varNa, gaMdha, rasa aura sparza kA kathana karanA cAhie-yAvat ananta guNa rUkSa pudgaloM kI vargaNA eka hai| muni dIparatnasAgara kRt - (sthAna) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 8 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka jaghanya pradezI skandhoM kI vargaNA eka hai / utkRSTa pradezI skandhoM kI vargaNA eka hai / na jaghanya na utkRSTa pradezI skandhoM kI vargaNA eka hai / isI prakAra jaghanyAvagAr3ha, utkRSTAvagAr3ha aura ajaghanyotkRSTAvagAr3ha / jaghanya sthiti vAle, utkRSTa sthiti vAle, ajaghanyotkRSTa sthiti vAle / jaghanya guNa kAle, utkRSTa guNa kAle, ajaghanyotkRSTa guNa kAle jAneM isI prakAra varNa, gaMdha, rasa, sparza vAle pudgaloM kI vargaNA eka hai - yAvat ajaghanyotkRSTa guNa rUkSa pudgaloM kI vargaNA eka hai| sUtra- 52 saba dvIpa samudroM ke madhya meM rahA huA-yAvat jambUdvIpa eka hai| sUtra-53 isa avasarpiNI kAla meM caubIsa tIrthaMkaroM meM se antima tIrthaMkara zramaNa bhagavAna mahAvIra akele siddha, buddha, mukta, nirvANa prApta, evaM saba duHkhoM se rahita hue| sUtra - 54 anuttaropapAtika devoM kI UMcAI eka hAtha kI hai| sUtra- 55 ArdrA nakSatra kA eka tArA kahA gayA hai / citrA nakSatra kA eka tArA kahA gayA hai / svAti nakSatra kA eka tArA kahA gayA hai| sUtra-56 eka pradeza meM rahe hue pudgala ananta kahe gae haiN| isI prakAra eka samaya kI sthiti vAle-eka guNa kAle pud gala - yAvat eka guNa rUkSa pudgala ananta kahe gae haiN| sthAna-1 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 9 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka sthAna-2 uddezaka-1 sUtra-57 loka meM jo kucha hai vaha saba do prakAra kA hai, yathAjIva aura ajIva / jIva kA dvaividhya isa prakAra hai - trasa aura sthAvara, sayonika aura ayonika, sAyuSya aura nirAyuSya, sendriya aura anendriya, savedaka aura avedaka, sarUpI aura arUpI, sapudgala aura apudgala, saMsAra-samApannaka aura asaMsAra-samApannaka, zAzvata aura azAzvata / sUtra-58 ajIva kA dvaividhya isa prakAra hai - AkAzAstikAya aura no AkAzAstikAya, dharmAstikAya aura adhmrmaastikaay| sUtra- 59 (anya tattvoM kA svapakSa aura pratipakSa isa prakAra hai) baMdha aura mokSa, puNya aura pApa, Asrava aura saMvara, vedanA aura nirjraa| sUtra - 60 kriyA do prakAra kI kahI gaI hai, yathA jIva kriyA aura ajIva kriyA / jIva kriyA do prakAra kI kahI gaI hai, yathA-samyaktva kriyA aura mithyAtva kriyA / ajIva kriyA do prakAra kI kahI gaI hai, yathA-airyApathikI aura saampraayikii| kriyA do prakAra kI kahI gaI hai, yathA-kAyikI aura aadhikrnnikii| kAyikI kriyA do prakAra kI kahI gaI hai, yathA-anuparatakAya kriyA aura duSprayuktakAya kriyA / AdhikaraNikI kriyA do prakAra kI kahI gaI hai, yathA - saMyojanAdhikaraNikI aura nirvrtnaadhikrnnikii| kriyA do prakAra kI kahI gaI hai, yathA-prAdveSikI aura paaritaapnikii| prAdveSikI kriyA do prakAra kI kahI gaI hai, yathA-jIva-prAdveSikI aura ajIva-prAdveSikI / pAritApanikI kriyA do prakAra kI kahI gaI hai, yathA-svahastapAritApanikI aura prhstpaaritaapnikii| kriyA do prakAra kI kahI gaI hai, yathA-prANAtipAta kriyA, parahasta prANAtipAta kriyA do prakAra kI kahI gaI hai, yathA-svahasta prANAtipAta kriyA, parahasta prANAtipAta kriyA / apratyAkhyAna kriyA do prakAra kI kahI gaI hai, yathA-jIva apratyAkhyAna kriyA, ajIva apratyAkhyAna kriyaa| kriyA do prakAra kI hai, ArambhikI aura pArigrahikI / ArambhikI kriyA do prakAra kI hai, yathA-jIva ArambhikI aura ajIva aarmbhikii| pArigrahikI kriyA bhI do prakAra kI hai, yathA-jIva-pArigrahikI aura ajiivpaarigrhikii| __kriyA do prakAra kI kahI gaI hai, yathA-mAyA-pratyayikI aura mithyAdarzana-pratyayikI / mAyA-pratyayikI kriyA do prakAra kI kahI gaI hai, yathA-Atma-bhAva-vaMkanatA aura para-bhAva-vaMkanatA / mithyAdarzana pratyayikI kriyA do prakAra kI kahI gaI hai, yathA-UnAtirikta mithyAdarzana, pratyayikI tadvyatirikta mithyAdarzana prtyyikii| kriyA do prakAra kI hai, dRSTijA aura spRSTijA / dRSTijA kriyA do prakAra kI hai, yathA-jIva-dRSTijA aura ajIva-dRSTijA / isI prakAra pRSTijA bhI jaannaa| do kriyAeM kahI gaI haiM, yathA-prAtItyikI aura saamntopnipaatikii| prAtItyikI kriyA do prakAra kI kahI gaI hai, yathA-jIva-prAtItyikI aura ajIva-prAtItyikI / isI prakAra sAmantopanipAtikI bhI jAnanI caahie| do kriyAeM haiM, svahastikI aura naisRSTikI / svahastikI kriyA do prakAra kI hai, jIva-svahastikI aura ajIvasvahastikI / naisRSTikI kriyA bhI isI prakAra jaannaa| muni dIparatnasAgara kRt - (sthAna) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 10 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka kriyA do prakAra kI kahI gaI hai, yathA-AjJApanikI aura vaidAriNI / naisRSTikI kriyA kI taraha inake bhI do do bheda jAnane caahie| do kriyAeM kahI gaI haiM, yathA-anAbhogapratyayA aura anavakAMkSapratyayA / anAbhogapratyayA kriyA do prakAra kI kahI gaI hai, yathA-anAyukta AdAnatA aura anAyukta pramArjanatA / anavakAMkSapratyayA kriyA do prakAra kI kahI gaI hai, yathA-Atma-zarIra-anavakAMkSA pratyayA / para-zarIra-anavakAMkSA prtyyaa| do kriyAeM kahI gaI haiM, yathA-rAga-pratyayA aura dveSa-pratyayA / rAga-pratyayA kriyA do prakAra kI kahI gaI hai, yathA-mAyA-pratyayA aura lobha-pratyayA / dveSa-pratyayA kriyA do prakAra kI kahI gaI hai / yathA-krodha-pratyayA aura maanprtyyaa| sUtra- 61 garhA-pApakI nindA do prakAra kI kahI gaI hai, yathA-kucha prANI kevala mana se hI pApa kI nindA karate haiM, kucha kevala vacana se hI pApa kI nindA karate haiM / athavA-gardA ke do bheda kahe gae haiM, yathA-koI prANI dIrgha kAla paryanta 'Ajanma gardA karatA hai, koI prANI thor3e kAla paryanta gardA karatA hai| sUtra - 62 pratyAkhyAna do prakAra kA kahA gayA hai, yathA-koI koI prANI kevala mana se pratyAkhyAna karate haiM, koI koI prANI kevala vacana se pratyAkhyAna karate haiM / athavA-pratyAkhyAna ke do bheda kahe gae haiM, yathA-koI dIrghakAla paryanta pratyAkhyAna karate haiM, koI alpakAlIna pratyAkhyAna karate haiN| sUtra - 63 do guNoM se yukta anagAra anAdi, ananta, dIrghakAlIna cAra gati rUpa bhavATavI ko pAra kara letA hai, yathA-jJAna aura cAritra se| sUtra - 64 do sthAnoM ko jAne binA aura tyAge binA AtmA ko kevalI-prarUpita dharma sUnane ke lie nahIM milatA, yathAArambha aura parigraha / do sthAna jAne binA aura tyAge binA AtmA zuddha samyaktva nahIM pAtA hai, yathA-Arambha aura prigrh| do sthAna jAne binA aura tyAge binA AtmA gRhavAsa kA tyAga kara aura muNDita hokara zuddha pravrajyA aMgIkAra nahIM kara sakatA hai, yathA-Arambha aura parigraha / isI prakAra zuddha brahmacarya kA pAlana nahIM kara sakatA hai, zuddha saMyama se apane Apako saMyata nahIM kara sakatA hai, zuddha saMvara se saMvRtta nahIM ho sakatA hai, sampUrNa matijJAna nahIM prApta kara sakatA, sampUrNa zrutajJAna, avadhijJAna, manaH paryava jJAna aura kevala jJAna nahIM prApta kara sakatA hai| sUtra - 65 do sthAnoM ko jAnakara aura tyAgakara AtmA kevali prarUpita dharma sUna sakatA hai-yAvat kevalajJAna prApta kara sakatA hai, yathA-Arambha aura prigrh| sUtra - 66 do sthAnoM se AtmA kevali prarUpita dharma sUna sakatA hai, yAvat-kevalajJAna prApta kara sakatA hai / yathAzraddhApUrvaka dharmakI upAdeyatA sUnakara aura samajhakara / sUtra - 67 do prakAra kA samaya kahA gayA hai, yathA-avasarpiNI aura utsrpinnii| sUtra-68 unmAda do prakAra kA kahA gayA hai, yathA-yakSa ke praveza se hone vAlA, mohanIya karma ke udaya se hone vaalaa| muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 11 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka isameM jo yakSAveza unmAda hai usakA saralatA se vedana ho sakatA hai / tathA jo mohanIya ke udaya se hone vAlA hai usakA kaThinAI se vedana hotA hai aura use kaThinAI se hI dUra kiyA jA sakatA hai| sUtra - 69 daNDa do prakAra ke kahe gae haiM, yathA-arthadaNDa-aura anartha-daNDa / nairayika jIvoM ke do daNDa kahe gae haiM, yathA-artha-daNDa aura anartha-daNDa / isI taraha vimAnavAsI deva paryanta caubIsa daNDaka samajha lenA caahie| sUtra-70 darzana do prakAra kA kahA gayA hai, yathA-samyagdarzana aura mithyAdarzana / samyagdarzana ke do bheda kahe gae haiM, yathA-nisarga samyagdarzana aura abhigama samyagdarzana / nisarga samyagdarzana ke do bheda kahe gae haiM, yathA-pratipAti aura apratipAti / abhigama samyagdarzana ke do bheda kahe gae haiM, yathA-pratipAti aura aprtipaati| mithyAdarzana do prakAra kA kahA gayA hai, yathA-abhigrahika mithyAdarzana aura anabhigrahika mithyAdarzana / abhigrahika mithyAdarzana do prakAra kA kahA gayA hai, yathA-saparyavasita (sAnta) aura aparyavasita (ananta), isI prakAra anabhigrahika mithyAdarzana ke bhI do bheda jAnanA / sUtra-71 jJAna do prakAra kA kahA gayA hai, yathA-pratyakSa aura prokss| pratyakSa jJAna do prakAra kA kahA gayA hai, yathA-kevalajJAna aura no kevalajJAna / kevalajJAna do prakAra kA kahA gayA hai, yathA-bhavastha-kevalajJAna aura siddha-kevalajJAna / bhavastha-kevalajJAna do prakAra kA hai, yathA-sayogI-bhavasthakevalajJAna, ayogii-bhvsth-kevljnyaan| sayogI-bhavastha-kevalajJAna do prakAra kA kahA gayA hai, yathA-prathama-samaya-sayogI-bhavastha-kevalajJAna, aprathama-samaya-sayogI-bhavastha-kevalajJAna / acarama-samaya-sayogI-bhavastha-kevalajJAna / isI prakAra ayogI-bhavastha - kevalajJAna ke bhI do bheda jAnane caahie| siddha-kevalajJAna ke do bheda kahe gae haiM, yathA-anantara-siddha-kevalajJAna aura parampara-siddha-kevalajJAna / anantarasiddha-kevalajJAna do prakAra kA kahA gayA hai, yathA-ekAntara siddha kevalajJAna, anekAntara siddha kevljnyaan| paramparasiddha kevalajJAna do prakAra kA kahA gayA hai, yathA-eka parampara siddha kevalajJAna, aneka parampara siddha kevalajJAna / no kevalajJAna do prakAra kA kahA gayA hai, avadhijJAna aura manaHparyavajJAna / avadhijJAna do prakAra kA kahA gayA hai, yathA-bhavapratyayika aura kSAyopazamika / do kA avadhijJAna bhavapratyayika kahA gayA hai, yathA-devatAoM kA aura nairayikoM kA / do kA avadhijJAna kSAyopazamika kahA gayA hai, yathAmanuSyoM kA aura tiryaMca paMcendriyoM kaa| manaHparyavajJAna do prakAra kA kahA gayA hai, yathA-Rjumati aura vipulamati / parokSa jJAna do prakAra kA kahA gayA hai, yathA-Abhinibodhika jJAna aura shrutjnyaan| Abhinibodhika jJAna do prakAra kA kahA gayA hai, zrutanizrita aura azrutanizrita / zrutanizrita do prakAra kA kahA gayA hai, yathA-arthAvagraha aura vyaMjanAvagraha / azrutanizrita ke bhI pUrvokta do bheda samajhane cAhie / zrutajJAna do prakAra kA kahA gayA hai, yathA-aMga-praviSTa aura aMga-bAhya / aMga-bAhya ke do bheda kahe gae haiM, yathA-Avazyaka aura Avazyaka-vyatirikta / Avazyaka-vyatirikta do prakAra kA kahA gayA hai, yathA-kAlika aura utkAlika / sUtra - 72 dharma do prakAra kA kahA gayA hai, yathA-zruta-dharma aura cAritra-dharma / zruta-dharma do prakAra kA kahA hai, yathA-sUtrazruta-dharma aura artha-zruta-dharma / cAritra dharma do prakAra kA kahA hai, yathA-agAra-cAritra-dharma aura anagAra-cAritra dhrm| muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 12 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka saMyama do prakAra kA hai, sarAga-saMyama aura vItarAga-saMyama / sarAga-saMyama do prakAra kA hai, sUkSma-samparAyarAga - saMyama, bAdara-samparAyarAga-saMyama / sUkSma samparAya sarAga saMyama do prakAra kA hai-prathama samaya-sUkSmasamparAya sarAga saMyama, aprathama samaya sUkSma samparAya sarAga saMyama / athavA carama-samaya-sUkSma-samparAya-sarAga-saMyama, acarama samaya - sUkSma-samparAya-sarAga-saMyama / athavA sUkSma-samparAya-saMyama do prakAra kA hai, saMklizyamAna upazama-zreNI se girate hue jIva kA, vizudhyamAna upazama-zreNI para car3hate hue jIva kaa| bAdara-samparAya-sarAga-saMyama do prakAra kA hai, prathama-samaya-bAdara-samparAya-sarAga-saMyama, aprathama-samayabAdara-samparAya-saMyama / athavA carama-samaya-bAdara-samparAya-sarAga-saMyama aura acarama bAdara samparAya sarAga saMyama / athavA bAdara-samparAya-sarAga-saMyama do prakAra kA hai, pratipAtI aura aprtipaatii| vItarAga saMyama do prakAra kA kahA gayA hai, yathA-upazAnta-kaSAya-vItarAga-saMyama, kSINa-kaSAya-vItarAga-saMyama upazAntakaSAya vItarAga saMyama do prakAra kA hai, prathama-samaya-upazAnta-kaSAya-vItarAga-saMyama aura aprathama-samayaupazAnta-kaSAya-vItarAga-saMyama, athavA caramasamaya upazAnta kaSAya vItarAga saMyama, acarama-samaya-upazAnta -kaSAyavItarAga saMyama / kSINa-kaSAya-vItarAga-saMyama do prakAra kA hai-chadmastha-kSINa-kaSAya-vItarAga-saMyama, kevalI-kSINakaSAya-vItarAga-saMyama / chadmastha kSINa kaSAya vItarAga saMyama do prakAra kA hai, svayaMbuddha-chadmastha-kSINa-kaSAya-vItarAgasaMyama, buddha-bodhita-chadmastha-kSINa-kaSAya-vItarAga-saMyama / svayaMbuddha-chadmastha-kSINa-kaSAya-vItarAga-saMyama do prakAra kA kahA gayA hai, prathama-samaya-svayaMbuddha-chadmastha-kSINa-kaSAya-vItarAga-saMyama, aprathama-samaya-svayaMbuddha-chadmastha-kSINakaSAya-vItarAga saMyama / athavA carama-samaya-svayaMbuddha-chadmastha-kSINa-kaSAya-vItarAga -saMyama aura acarama-samayasvayaMbuddha-chadmastha-kSINa-kaSAya-vItarAga-saMyama / buddha-bodhita-chadmastha-kSINa-kaSAya-vItarAga-saMyama do prakAra kA kahA gayA hai, yathA-prathama-samaya-buddha-bodhitachadmastha-kSINa-kaSAya-vItarAga saMyama aura aprthm-smy-buddh-bodhit-chdmsth-kssiinn-kssaay-viitraag-sNym| athavA carama-samaya aura acarama-samaya-buddha-bodhita-kevalI / kSINa-kaSAya-vItarAga-saMyama do prakAra kA kahA gayA hai / yathA sayogI-kevalI-kSINa-kaSAya-vItarAga-saMyama, ayogI-kevalI-kSINa-kaSAya-vItarAga-saMyama / sayogI-kevalIkSINa-kaSAya-vItarAga-saMyama do prakAra kA hai, prathama-samaya aura aprathama-samaya-sayogI-kevalI-kSINa-kaSAya -vItarAgasaMyama, athavA carama-samaya aura acarama samaya syogii-kevlii-kssiinn-kssaay-viitraag-sNym| ayogI-kevalI-kSINa-kaSAya-vItarAga-saMyama do prakAra kA hai, prathama-samaya aura aprathamasamaya ayogIkevalI-kSINa-kaSAya-vItarAga-saMyama / athavA carama-samaya-ayogI-kevalI-kSINa-kaSAya-vItarAga-saMyama, acrmsmy-ayogii-kevlii-kssiinn-kssaay-viitraag-sNym| sUtra-73 pRthvIkAyika jIva do prakAra ke kahe gae haiM, yathA-sUkSma aura bAdara / isa prakAra yAvat do prakAra ke vanaspatikAyika jIva kahe gae haiM, yathA-sUkSma aura baadr| pRthvIkAyika jIva do prakAra ke haiM, yathA-paryApta aura aparyApta / isa prakAra yAvat-do prakAra ke vanaspatikAyika jIva kahe gae haiM, yathA-paryApta aura aparyApta / pRthvIkAyika jIva do prakAra ke kahe gae haiM, yathA-pariNata aura apariNata / isa prakAra yAvat-do prakAra ke vanaspatikAyika jIva kahe gae haiM, yathA-pariNata aura apariNata / dravya do prakAra ke kahe gae haiM, yathA-pariNata aura apariNata / pRthvIkAyika jIva do prakAra ke kahe gae haiM, yathA-gatisamApannaka, agatisamApannaka (sthita) / isa prakAra yAvat-vanaspatikAyika jIva do prakAra ke kahe gae haiM, yathA-gati-samApannaka aura agati-samApannaka / dravya do prakAra ke kahe gae haiM, yathA-gati-samApannaka aura agti-smaapnnk| pRthvIkAyika jIva do prakAra ke kahe gae haiM, yathA-anantarAvagAr3ha aura paramparAvagAr3ha / isa prakAra yAvat-dravya do prakAra ke kahe gae haiM, yathA-anantarAvagAr3ha aura prmpraavgaaddh'| muni dIparatnasAgara kRt - (sthAna) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 13 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka sUtra-74 kAla do prakAra kA kahA gayA hai, yathA-avasarpiNI aura utsrpinnii| AkAza do prakAra kA hai, yathA-lokAkAza aura alokAkAza / sUtra - 75 nairayika jIvoM ke do zarIra kahe gae haiM, yathA-Abhyantara aura bAhya / kArmaNa Abhyantara haiM aura vaikriya bAhya zarIra haiM / devatAoM ke zarIra bhI isI taraha kahane caahie| pRthvIkAyika jIvoM ke do zarIra kahe gae haiM, yathA-Abhyantara aura bAhya / kArmaNa Abhyantara haiM aura audArika bAhya haiM / vanaspatikAyika jIva paryanta aisA samajhanA caahie| dvIndriya jIvoM ke do zarIra kahe gae haiM, yathA-Abhyantara aura bAhya / kArmaNa Abhyantara haiM aura haDDI, mA~sa, rakta se banA huA audArika zarIra bAhya hai / caturindriya jIva paryanta aisA hI samajhanA cAhie / paMcendriya tiryagyoni ke jIvoM ke do zarIra haiM, Abhyantara aura bAhya / kArmaNa Abhyantara haiM aura haDDI, mA~sa, rakta, snAyu aura zirAoM se banA huA audArika zarIra bAhya hai / isI taraha manuSyoM ke bhI do zarIra samajhane caahie| vigrahagati-prApta nairayikoM ke do zarIra kahe gae haiM, yathA-taijasa aura kArmaNa / isa prakAra nirantara vaimAnika paryanta jAnanA cAhie / nairayika jIvoM ke zarIra kI utpatti do sthAnoM se hotI hai yathA-rAga se aura dveSa se / nairayika jIvoM ke zarIra do kAraNoM se pUrNa avayava vAle hote haiM, yathA-rAga se dveSa se / isI prakAra vaimAnika paryanta smjhnaa| do kAya- jIva samudAya hai, trasakAya aura sthAvarakAya / trasakAya do prakAra kA hai, bhavasiddhika aura abhavasiddhika / isI prakAra sthAvarakAya bhI smjhnaa| sUtra - 76 do dizAoM ke abhimukha hokara nirgrantha aura nirgranthiyoM ko dIkSA denA kalpatA hai / yathA-pUrva aura uttara / isI prakAra-pravrajita karanA, sUtrArtha sikhAnA, mahAvratoM kA AropaNa karanA, sahabhojana karanA, sahanivAsa karanA, svAdhyAya karane ke lie kahanA, abhyastazAstra ko sthira karane ke lie kahanA, abhyastazAstra anya ko par3hAne ke lie kahanA, Alocana karanA, pratikramaNa karanA, aticAroM kI nindA karanA, guru samakSa aticAroM kI gardA karanA, lage hue doSa kA chedana karanA, doSa kI zuddhi karanA, punaH doSa na karane ke lie tatpara honA, yathAyogya prAyazcitta aura tapagrahaNa karanA kalpatA hai| do dizAoM ke abhimukha hokara nirgrantha aura nirgranthiyoM ko mAraNAntika saMlekhanA-tapa vizeSa se karma-zarIra ko kSINa karanA, bhojana-pAnI kA tyAga kara pAdapopagamana saMthArA svIkAra kara mRtyu kI kAmanA nahIM karate hue sthita rahanA kalpatA hai, yathA-pUrva aura uttara / sthAna-2 - uddezaka-2 sUtra - 77 jo deva Urdhvaloka meM utpanna hue haiM ve cAhe kalpopapanna hoM cAhe vimAnopapanna hoM aura jo jyotiScakra meM sthita hoM ve cAhe gatirahita hoM yA satata gamanazIla hoM ve jo, sadA-satata-pApakarma jJAnAvaraNAdi kA baMdha karate haiM usakA phala katipaya deva to usI bhava meM anubhava kara lete haiM aura katipaya deva anya bhava meM vedana karate haiN| nairayika jIva jo sadA-satata-pApakarma kA baMdha karate haiM usakA phala katipaya nairayika to usI bhava meM anubhava kara lete haiM aura kitaneka anya bhava meM bhI vedanA vedate haiM / paMcendriya tiryaMcayonika jIva paryanta aisA hI samajhanA cAhie / manuSyoM dvArA jo sadA-satata-pApakarma kA baMdha kiyA jAtA hai usakA phala katipaya isa bhavameM vedate haiM aura katipaya anya bhavameM anubhava karate haiN| manuSya ko chor3akara zeSa abhilApa samAna smjhnaa| sUtra-78 nairayika jIvoM kI do gati aura do Agati kahI gaI hai, yathA-nairayika jIvoM ke bIca utpanna hotA huA yA to muni dIparatnasAgara kRt - (sthAna) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 14 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka manuSyoM meM se yA paMcendraya tiryaMca jIvoM meM se utpanna hotA hai / vahI nairayika jIva nairayikatva ko chor3atA huA manuSya athavA paMcendriya tiryaMca ke rUpa meM utpanna hotA hai / isI taraha asurakumAra asurakumAratva ko chor3atA huA manuSya athavA tiryaMca ke rUpa meM utpanna hotA hai / isI taraha saba devoM ke lie samajhanA caahie| pRthvIkAya ke jIva do gati aura do Agati vAle kahe gae haiM, yathA-pRthvIkAyika jIva pRthvIkAya meM utpanna hotA huA pRthvIkAya meM yA no-pRthvIkAya meM utpanna hotA hai| vaha pRthvIkAyika jIva pRthvIkAyitva ko chor3atA huA pRthvIkAya meM athavA no-pRthvIkAya meM utpanna hotA hai| isI prakAra manuSya-paryanta samajhanA caahie| sUtra-79 nairayika jIva do prakAra ke kahe gae haiM, yathA-bhavasiddhika aura abhavasiddhika / isa prakAra vaimAnika paryanta samajhanA cAhie / nairayika jIva do prakAra ke kahe gae haiM, yathA-anantaropapannaka aura paramparopapannaka / isI taraha vaimAnika paryanta samajhanA caahie| nairayika jIva do prakAra ke kahe gae haiM, yathA-gatisamApannaka aura agatisamApannaka / isI prakAra vaimAnika paryanta jAnanA cAhie / nairayika jIva do prakAra ke haiM, prathamasamayotpanna aura aprathamasamayotpanna / isI prakAra vaimAnika paryanta jaannaa| nairayika do prakAra ke kahe gae haiM, yathA-AhAraka aura anAhAraka / isa prakAra vaimAnika paryanta samajha lenA cAhie / nairayika do prakAra ke kahe gae haiM, yathA-ucchvAsaka aura noucchvAsaka / yoM vaimAniko paryanta samajhanA caahie| nairayika do prakAra ke kahe gae haiM, yathA-sendriya aura anIndriya / yoM vaimAnika paryanta jAnanA cAhie / nairayika do prakAra ke kahe gae haiM, yathA-paryApta aura aparyApta / yoM vaimAnika paryanta jAnanA caahie| nairayika do prakAra ke haiM, saMjJI aura asaMjJI / yoM vikalendriyoM ko chor3akara jo asaMjJI avasthA se nairayika Adi ke rUpa meM utpanna hote haiM ve asaMjJI vyantara taka hI utpanna hote haiM / jyotiSka aura vaimAnika meM nahIM isa vivikSA se unakA yahA~ grahaNa nahIM karake vANavyantara paryanta kahA hai / jisane manaHparyApti pUrNa kI ho vaha saMjJI aura pUrNa na kI ho vaha asaMjJI vANavyantara paryanta saba paMcendriyoM ke viSaya meM jaannaa| nairayika do prakAra ke kahe gae haiM, yathA-bhASaka aura abhASaka / yA ekendriya ko chor3akara zeSa saba daNDaka meM samajha lenA caahie| nairayika do prakAra ke kahe gae haiM, yathA-samyagdRSTi aura mithyAdRSTi / isI taraha ekendriya ko chor3akara zeSa saba daNDaka meM samajhanA caahie| nairayika do prakAra ke kahe gae haiM, yathA-parittasaMsArika aura anantasaMsArika / yoM vaimAnika paryanta samajhanA caahie| nairayika do prakAra ke kahe gae haiM, yathA-saMkhyeyakAla kI sthiti vAle, asaMkhyeyakAla kI sthiti vAle / isa prakAra ekendriya aura vikalendriya ko chor3akara vANavyantara paryanta paMcendriya jIva samajhane cAhie / nairayika do prakAra ke kahe gae haiM, yathA-sulabhabodhika aura durlabhabodhika / yoM vaimAnika deva paryanta jAnanA caahie| nairayika do prakAra ke kahe gae haiM / yathA-kRSNapAkSika aura zuklapAkSika / yoM vaimAnika deva paryanta jAnanA cAhie / nairayika do prakAra ke kahe gae haiM, yathA-carama aura acarama / isa prakAra vaimAnika deva paryanta jAnanA caahie| sUtra-80 do prakAra se AtmA adholoka ko jAnatA aura dekhatA hai, yathA-vaikriya-samuddhAtarUpa AtmasvabhAva se avadhijJAnI AtmA adholoka ko jAnatA aura dekhatA hai aura vaikriya-samudghAta kiye binA hI Atma-svabhAva se AtmA adholoka ko jAnatA aura dekhatA hai / (tAtparya yaha hai ki) avadhijJAnI vaikriya-samudghAta karake yA vaikriyasamudghAta kiye binA hI adholoka ko jAnatA hai aura dekhatA hai / isI taraha Urdhvaloka ko jAnatA aura dekhatA hai / muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 15 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka isI taraha paripUrNaloka kI jAnatA aura dekhatA hai| do prakAra se AtmA adholoka ko jAnatA aura dekhatA hai, yathA-vaikriya zarIra banAkara AtmA adholoka ko jAnatA aura dekhatA hai aura vaikriya zarIra banAe binA bhI AtmA adholoka ko jAnatA aura dekhatA hai / avadhi jJAnI vaikriya zarIra banAkara athavA banAe binA bhI adholoka ko jAnatA aura dekhatA hai / isI taraha tiryak loka Adi AlApaka smjhnaa| do prakAra se AtmA zabda sunatA hai / yathA-deza rUpa se AtmA zabda sunatA hai aura sarva rUpa se bhI AtmA zabda sUnatA hai| isI taraha rUpa dekhatA hai / isI taraha gaMdha sUMghatA hai| isI taraha rasoM kA AsvAdana karatA hai / isI taraha sparza kA anubhava karatA hai| do prakAra se AtmA prakAza karatA hai, yathA-deza rUpa se AtmA prakAza karatA hai, sarva rUpa se bhI AtmA prakAza karatA hai| isI taraha vizeSa rUpa se prakAza karatA hai| vizeSa rUpa se vaikriya karatA hai| paricAra maithuna karatA hai vizeSa rUpa se bhASA bolatA hai / vizeSa rUpa se AhAra karatA hai / vizeSa rUpa se pariNamana karatA hai / vizeSa rUpa se vedana karatA hai| vizeSa rUpa se nirjarA karatA hai / ye nava sUtra deza aura sarva do prakAra se haiN| deva do prakAra se zabda sunatA hai, yathA-deva deza se bhI zabda sunatA hai aura sarva se bhI zabda sunatA hai-yAvat nirjarA karatA hai| maruta deva do prakAra ke kahe gae haiM, yathA-eka zarIra vAle aura do zarIra vAle / isI taraha kinnara, kiMpuruSa, gaMdharva, nAgakumAra, suvarNakumAra, agnikumAra, vAyukumAra-ye bhI eka zarIra aura do zarIra vAle samajhane caahie| sthAna-2 - uddezaka-3 sUtra-81 zabda do prakAra ke kahe gae haiM, yathA-bhASA zabda aura no-bhASA zabda / bhASA zabda do prakAra kA kahA gayA hai, yathA-akSara sambaddha aura no-akSara sambaddha / no-bhASA zabda do prakAra ke kahe gae haiM, yathA-Atodya aura no-Atodya / Atodya zabda do prakAra kA kahA gayA hai, yathA-tata aura vitata, tata zabda do prakAra kA kahA gayA hai, yathA-ghana aura zuSira / isI taraha vitata zabda bhI do prakAra kA jAnanA caahie| no Atodya zabda do prakAra ke kahe gae haiM / bhUSaNa zabda aura no-bhUSaNa zabda / no-bhUSaNa zabda do prakAra kA kahA gayA hai, yathA-tAla zabda aura lAta-prahAra kA zabda / zabda kI utpatti do prakAra se hotI hai, yathA-pudgaloM ke paraspara milane se zabda kI utpatti hotI hai, pudgaloM ke bheda zabda kI utpatti hotI hai| sUtra - 82 do prakAra se pudgala paraspara sambaddha hote haiM, yathA-svayaM hI pudgala ikaTThe ho jAte haiM, athavA anya ke dvArA ikaTThe kiye jAte haiM / do prakAra se pudgala bhinna bhinna hote haiM, yathA-svayaM hI pudgala bhinna hote haiM / athavA anya dvArA pudgala bhinna kiye jAte haiN| do prakAra se pudgala sar3ate haiM, yathA-svayaM hI pudgala sar3ate haiM, athavA anya ke dvArA sar3Aye jAte haiM / isI taraha pudgala Upara girate haiM aura isI taraha pudgala naSTa hote haiN| pudgala do prakAra ke kahe gae haiM, yathA-bhinna aura abhinna / pudgala do prakAra ke kahe gae haiM, yathA-naSTa hone vAle aura nahIM naSTa hone vAle / pudgala do prakAra ke kahe gae haiM, yathA-paramANu pudgala aura paramANu se bhinna skandha Adi / pudgala do prakAra ke kahe gae haiM, yathA-sUkSma aura bAdara / pudgala do prakAra ke kahe gae haiM, yathA baddhapArzva spRSTa aura no baddhapArzva spRSTa / muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 16 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka pudgala do prakAra ke kahe gae haiM, yathA-paryAyAtIta aparyAyAtIta / athavA karNa pudgala kI taraha samasta rUpa se gRhIta aura asamasta rUpa se gRhiit|| pudgala do prakAra ke kahe gae haiM, yathA-jIva dvArA gRhIta aura agRhIta / pudgala do prakAra ke kahe gae haiM, yathA-iSTa aura aniSTa / pudgala do prakAra ke kahe gae haiM, yathA-kAnta aura akAnta / pudgala do prakAra ke kahe gae haiM, yathA-priya aura apriy| pudgala do prakAra ke kahe gae haiM, yathA-manojJa aura amanojJa / pudagala do prakAra ke kahe gae haiM, yathA-manAma (manaHpriya) aura amanAma / sUtra-83 zabda do prakAra ke kahe gae haiM, yathA-gRhIta aura agRhIta / isI taraha dRSTa aura aniSTa-yAvat manAma aura amanAma zabda jAnane caahie| isI taraha rUpa, gaMdha, rasa aura sparza-pratyeka meM cha cha AlApaka jAnane caahie| sUtra-84 AcAra do prakAra ke kahe gae haiM, yathA-jJAnAcAra aura no-jJAnAcAra / no jJAnAcAra do prakAra kA kahA gayA hai, yathA-darzanAcAra aura no-darzanAcAra / no-darzanAcAra do prakAra kA kahA gayA hai, yathA-cAritrAcAra aura no-cAritrAcAra / no cAritrAcAra do prakAra kA kahA gayA hai, yathA-tapAcAra aura viiryaacaar| pratimAeM (pratijJAeM) do kahI gaI haiM, yathA-samAdhi pratimA aura upadhAna pratimA, pratimAeM do kahI gaI haiM, yathAviveka pratimA aura vyutsarga pratimA / pratimAeM do kahI gaI haiM, yathA-bhadrA aura subhadrA / pratimAeM do kahI gaI haiM, yathAmahAbhadra aura sarvatobhadra / pratimAeM do kahI gaI haiM, yathA-laghumoka pratimA aura mahatImoka pratimA / pratimAeM do kahI gaI haiM, yathA-yavamadhyacandra pratimA aura vajramadhyacandra pratimA / sAmAyika do prakAra kI haiM, yathA-AgAra sAmAyika / anagAra sAmAyika / sUtra-85 do prakAra ke jIvoM kA janma upapAta kahalAtA hai, devoM aura nairayikoM kA / do prakAra ke jIvoM kA maranA udvartana kahalAtA hai, nairayikoM kA aura bhavanavAsI devoM kA / do prakAra ke jIvoM kA maranA cyavana kahalAtA hai, jyotiSkoM kA aura vaimAnikoM kaa| do prakAra ke jIvoM kI garbha meM utpatti hotI hai, yathA-manuSyoM kI aura paMcendriya tiryaMca yonikoM kI / do prakAra ke jIva garbha meM rahe hue AhAra karate haiM, manuSya aura tiryaMca paMcendriya / do prakAra ke jIva garbha meM vRddhi pAte haiM, yathAmanuSya aura paMcendriya tiryNc| isI prakAra do prakAra ke jIva garbha meM apacaya pAte haiN| do prakAra ke jIva garbha meM vikurvaNA karate haiM / isI prakAra do prakAra ke jIva garbha meM gati-paryAya pAte haiM / do prakAra ke jIva garbha meM samuddhAta karate haiN| do prakAra ke jIva garbha meM kAlasaMyoga karate haiM / do prakAra ke jIva garbha se AyAti janma pAte haiN| do prakAra ke jIva garbha meM maraNa pAte haiN| do prakAra ke jIvoM kA zarIra tvacA aura sandhi bandhana vAlA kahA gayA hai, yathA manuSyoM kA aura tiryaMca paMcendriya kA / do prakAra ke jIva zukra aura zoNita se utpanna hote haiM, yathA-manuSya aura tiryaMca pNcendriy| sthiti do prakAra kI kahI gaI hai, yathA-kAyasthiti aura bhavasthiti / do prakAra ke jIvoM kI kAyasthiti kahI gaI hai, yathA-manuSyoM kI aura paMcendriya tiryagyonikoM kii| do prakAra ke jIvoM kI bhavasthiti kahI gaI hai, yathA-devoM kI aura nairayikoM kii| Ayu do prakAra kI kahI gaI hai, yathA-addhAyu aura bhavAyu / do prakAra ke jIvoM kI addhAyu kahI gaI hai, yathA muni dIparatnasAgara kRt - (sthAna) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 17 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka manuSyoM kI aura paMcendriya tiryagyonikoM kii| do prakAra ke jIvoM kI bhavAyu kahI gaI hai, yathA-devoM kI aura nairayikoM kii| karma do prakAra ke kahe gae haiM, yathA-pradeza karma aura anubhAva karma / do prakAra ke jIva yathAbaddha AyuSya pUrNa karate haiM, yathA-deva aura nairayika / do prakAra ke jIvoM kI Ayu sopakramavAlI kahI hai, manuSyoM kI aura tiryakyonikoM kii| sUtra - 86 jambUdvIpa meM meru parvata ke uttara aura dakSiNa meM atyanta tulya, vizeSatA rahita, vividhatA rahita, lambAIcaur3AI, AkAra evaM paridhi meM eka dUsare kA atikrama nahIM karane vAle do varSa-kSetra kahe gae haiM, yathA-bharata aura airavata / isI taraha haimavata aura hiraNyavata, harivarSa aura ramyakvarSa jAnane caahie| isa jambUdvIpavartI meru parvata ke pUrva aura pazcima dizA meM do kSetra kahe gae haiM jo atyanta samAna-vizeSatA rahita haiM, yathA-pUrva videha aura apara videh|| ___ jambUdvIpavartI meru parvata ke uttara aura dakSiNa meM do kuru (kSetra) kahe gae jo paraspara atyanta samAna haiM, yathA - devakuru aura uttarakuru / vahA~ do vizAla mahAvRkSa haiM jo paraspara sarvathA tulya, vizeSatA rahita, vividhatA rahita, lambA, caur3AI, UMcAI, gaharAI, AkRti aura paridhi meM eka dUsare kA atikrama nahIM karate haiM, yathA-kUTa zAlmalI aura jaMba sudarzanA / vahA~ mahARddhi vAle yAvat-mahAn sukha vAle aura palyopama kI sthiti vAle do deva rahate haiM, yathA-veNudeva garur3a aura anAr3hiya / ye donoM jambUdvIpa ke adhipati haiN| sUtra-87 jambUdvIpa me meru parvata ke uttara aura dakSiNa meM do varSadhara parvata kahe gae haiM, paraspara sarvathA samAna, vizeSatA rahita, vividhatA rahita, lambAI-caur3AI, UMcAI, gaharAI, saMsthAna aura paridhi meM eka dUsare kA atikrama nahIM karate haiM, yathA-laghu himavAn aura zikharI / isI prakAra mahAhimavAn aura rukmi / niSadha aura nIlavAn parvatoM ke sambandha meM jaannaa| jambUdvIpavartI meru parvata ke uttara aura dakSiNa meM haimavat aura eraNyavata kSetra meM do gola vaitADhya parvata hai jo ati samAna, vizeSatA aura vividhatA aura vividhatA rahita-yAvat unake nAma, yathA-zabdApAtI aura vikaTapAtI / vahA~ mahARddhi vAle-yAvat palyopama kI sthiti vAle do deva rahate haiM, yathA-svAti aura prbhaas| jambUdvIpavartI meru parvata ke uttara aura dakSiNa meM harivarSa aura ramyakavarSa meM do gola vaitADhya parvata haiM jo atisamAna haiM yAvat-jinake nAma, gandhapAtI aura mAlyavaMta paryAya / vahA~ mahARddhi vAle yAvat palyopama kI sthiti vAle do deva rahate haiM, aruNa aura padma / jambUdvIpavartI meru parvata ke dakSiNa meM aura devaguru ke pUrva aura pazcima meM azvaskandha ke samAna ardhacandra kI AkRti vAle do vakSaskAra parvata haiM jo paraspara ati samAna haiM-yAvat unake nAma / saumanasa aura vidyutprabha / jambU dvIpavartI meru parvata ke uttara meM tathA kuru ke pUrva aura pazcima bhAga meM azva skandha ke samAna, ardhacandra kI AkRti vAle do vakSaskAra parvata haiM jo paraspara atisamAna yAvat nAma / gandhamAdana aura mAlyavAna / jambUdvIpavartI meru parvata ke uttara aura dakSiNa meM do do dIrgha vaitADhya parvata haiM jo atitulya haiM yAvat unake nAma, yathA-bharata dIrgha vaitADhya aura aivata dIrgha vaitADhya / usa bharata dIrgha vaitADhya meM do guphAeM kahI gaI haiM jo ati tulya, avizeSa, vividhatA rahita aura eka dUsarI kI lambAI, caur3AI, UMcAI, saMsthAna aura paridhi meM atikrama na karane vAlI haiM, unake nAma / timisra guphA aura khaNDaprapAta guphA / vahA~ maharddhika-yAvat-palyopama kI sthiti vAle do deva rahate haiM, nAma / kRtamAlaka aura nRtya-mAlaka / eravata-dIrgha vaitADhya meM do guphAeM haiM jo atisamAna haiM yAvat-kRtamAlaka aura nRtyamAlaka deva haiN| jambUdvIpavartI meru parvata ke dakSiNa meM laghuhimavAn varSadhara parvata para do kUTa kahe gae haiM jo paraspara ati tulya muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 18 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka yAvat lambAI-caur3AI, UMcAI, saMsthAna aura paridhi meM eka dUsare kA atikramaNa nahIM karane vAle haiM, unake nAmalaghuhimavAnakUTa aura vaizramaNakUTa / jambUdvIpavartI meru parvata ke dakSiNa meM mahAhimavAn varSadhara parvata para do kUTa kahe gae haiM jo paraspara ati tulya haiM unake nAma-mahAhimavanakUTa aura vaiDUryakUTa / isI taraha niSadha varSadhara parvata para do kUTa kahe gae haiM jo ati tulya haiM-yAvat unake nAma / niSadhakUTa aura rucakaprabhakUTa / jambUdvIpavartI meru parvata ke uttara meM nIlavAna varSadhara parvata para do kUTa haiM jo ati tulya haiM-yAvat unake nAma / nIlavaMtakUTa aura upadarzakUTa / isI taraha taraha rukmikUTa varSadhara parvata para do kUTa haiM yAvat-unake nAma / rukmikUTa aura maNikAMcanakUTa / isI taraha zikharI varSadhara parvata para do kUTa haiM jo yAvat-unake nAma, zikharIkUTa aura tigicchakUTa / sUtra-88 jambUdvIpavartI meru parvata ke uttara aura dakSiNa meM laghuhimavAn aura zikharI varSadhara parvatoM meM do mahAn draha haiM jo ati-sama, tulya, avizeSa, vicitratArahita aura lambAI-caur3AI-gaharAI, saMsthAna evaM paridhi meM eka dUsare kA atikramaNa nahIM karane vAle haiM, unake nAma / padma draha aura puNDarIka draha / vahA~ mahARddhi vAlI-yAvat palyopama kI sthiti vAlI do deviyA~ rahatI haiM, unake nAma / zrI devI aura lakSmI devI / isI taraha mahAhimavAn aura rukmi varSadhara parvatoM para do mahAdraha haiM jo atisamAha haiM-yAvat unake nAma, mahApadma draha aura mahApuNDarika draha / deviyoM ke nAma / hrI devI aura vRddhi devI / isI taraha niSadha aura nIlavAna parvatoM meM tigiccha draha aura kesarI draha / deviyA~ dhRti aura kIrti / jambUdvIpavartI meru parvata ke dakSiNa meM mahAhimavAn varSadhara parvata ke mahApadma draha meM do mahAnadiyA~ pravAhita hotI haiM, unake nAma / rohitA aura harikAntA / isI taraha niSadha varSadhara parvata ke tigiccha draha meM se do mahAnadiyA~ pravAhita hotI haiM, nAma / haritA aura zItodA / jambUdvIpavartI meruparvata ke uttara meM nIlavAn varSadhara parvata ke kesarI draha meM se do mahAnadiyA~ pravAhita hotI haiM, unake nAma / zItA aura nArIkAntA / isI taraha rukmi varSadhara parvata ke mahApuNDarIka draha meM se do mahAnadiyA~ pravAhita hotI haiM, nAma / narakAntA aura ruupykulaa| jambUdvIpavartI meru parvata ke dakSiNa bharata kSetra meM do prapAtadraha haiM jo atisamAna haiM yAvat-unake nAma / gaMgAprapAta draha aura sindhuprapAta draha / isI taraha haimavatavarSa meM do prapAta draha haiM jo bahusamAna haiM yAvat-unake nAma / rohitaprapAta draha aura rohitAMza-prapAta draha / jambUdvIpavartI meru parvata ke dakSiNa meM harivarSa kSetra meM do prapAta draha haiM jo ati samAna haiM yAvat-unake nAma / hari parvata draha aura harikAnta prapAta draha / jambUdvIpavartI meru parvata ke uttara aura dakSiNa meM mahAvideha varSa meM do prapAta draha haiM jo atisamAna haiM yAvat-unake nAma / zItAprapAta draha aura zItodAprapAta draha / jambUdvIpavartI meru parvata ke uttara meM ramyakvarSa meM do prapAta draha haiM jo bahusamAna haiM yAvat-unake nAma / narakAnta prapAta draha aura nArIkAnta prapAta draha / isI taraha heraNyavata meM do prapAta draha haiM unake nAma / suvarNa kula prapAta draha aura rUpyakula prapAta draha / jambUdvIpavartI meru parvata ke uttara meM airavata varSa meM do prapAta draha haiM aura atisamAna haiM yAvatunake nAma / raktaprapAta draha aura raktAvatIprapAta drh| jambUdvIpavartI meru parvata ke dakSiNa meM bharatavarSa meM do mahAnadiyA~ haiM jo atisamAna haiM / yAvat-unake nAma / gaMgA aura sindhu / isI taraha jitane prapAta draha kahe gae haiM utanI nadiyA~ bhI samajha lenI cAhie yAvat-airavata varSa meM do mahAnadiyA~ haiM jo atisamAna tulya haiM yAvat-unake nAma / raktA aura raktavatI / sUtra- 89 jambUdvIpavartI bharata aura airavata kSetra meM atIta utsarpiNI ke suSamaduHSama nAmaka Are kA kAla do kror3A kror3I sAgaropama kA thaa| isI taraha isa avasarpiNI ke lie bhI samajhanA cAhie / isI taraha AgAmI utsarpiNI ke yAvat-suSamaduHSama Are kA kAla do kror3A kror3I sAgaropama hogA / jambUdvIpavartI bharata-airavata kSetra meM gata utsarpiNI ke suSama nAmaka Are meM manuSya do kosa kI UMcAI vAle the| tathA do palyopama kI Ayu vAle the| isI taraha isa avasarpiNI meM yAvat-AyuSya thA / isI taraha AgAmI utsarpiNI meM yAvat-AyuSya hogA / jambUdvIpa meM bharata aura muni dIparatnasAgara kRt - (sthAna) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 19 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka airavata kSetra meM eka samaya meM eka yuga meM do arhat vaMza utpanna hue, utpanna hote haiM aura utpanna hoMge / isI taraha cakravartI vaMza, isI taraha dazAra vaMza / jambUdvIpavartI bharata airavata kSetra meM eka samaya meM do arhat utpanna hue, utpanna hote haiM aura utpanna hoNge| isI taraha dazAra aura cakravartI / isI taraha baladeva aura vAsudeva dazAra vaMzI-yAvat utpanna hue, utpanna hote haiM aura utpanna hoNge| jambUdvIpavartI donoM kurukSetra meM manuSya sadA suSama-suSama kAla kI uttama Rddhi ko prApta kara unakA anubhava karate hue rahate haiM, yathA-devakuru aura uttarakuru / jambUdvIpavartI do kSetroM meM manuSya sadA suSama kAla kI uttama Rddhi ko prApta karake usakA anubhava karate hue rahate haiM, yathA-harivarSa aura ramyakvarSa / jambUdvIpavartI do kSetroM meM manuSya sadA suSama duHSama kI uttama Rddhi ko prApta karake usakA anubhava karate hue vicarate haiM, hemavata aura hiraNyavata / jambUdvIpavartI do kSetroM meM manuSya sadA duHSama suSama kI uttama Rddhi ko prApta karake usakA anubhava karate hue rahate haiM, yathA-pUrva-videha aura apara-videha / jambUdvIpavartI do kSetroM meM manuSya cha: prakAra ke kAla kA anubhava karate hue rahate haiM yathA-bharata aura airvt| sUtra- 90 jambUdvIpa meM do candramA prakAzita hote the, hote haiM aura hote rheNge| do sUrya tapate the, tapate haiM aura tapate rheNge| do kRtikA, do rohiNI, do mRgazira, do ArdrA isa prakAra nimna gAthAoM ke anusAra saba do-do jAna lene caahie| sUtra- 91 do kRtikA, do rohiNI, do mRgazira, do ArdrA, do punarvasu, do puSya, do azleSI, do maghA, do pUrvAphAlgunI, do uttraaphaalgunii| sUtra- 92 do hasta, do citrA, do svAtI, do vizAkhA, do anurAdhA, do jyeSThA, do mUla, do pUrvASAr3hA, do uttarASAr3hA, do abhijita / sUtra- 93 do zravaNa, do dhaniSThA, do zatabhizA, do pUrvA bhAdrapAdA, do uttarA bhAdrapAdA, do revatI, do azvinI aura do bhrnnii| sUtra- 94 aTThAIsa nakSatroM ke devatA-1 do agni, 2. do prajApati, 3. do soma, 4. do rudra, 5. do aditi, 6. do bRhaspati, 7. do sarpa, 8. do pitR, 9. do bhaga, 10. do aryaman, 11. do savitA, 12. do tvaSTA, 13. do vAyu, 14. do indrAgni, 15. do mitra, 16.do indra, 17. do nikrati, 18. do Apa, 19. do vizva, 20. do brahmA, 21. do viSNu, 22. do vasu, 23. do varuNa, 24. do aja, 25. do vivRddhi, 26. do pUSan, 27. do azvina, 28. do ym| aTThAsI graha-1. do aMgAraka, 2. do vikAlaka, 3. do lohitAkSa, 4. do zanaizcara, 5. do Adhunika, 6. do prAdhunika, 7. do kaNa, 8. do kanaka, 9. do kanakanaka, 10. do kanakavitAnaka, 11. do kanakasaMtAnaka, 12. do soma, 13. do sahita, 14. do Asasana, 15. do kAryopaga, 16. do karbaTaka, 17. do ajakaraka, 18. do duMdubhaga, 19. do zaMkha, 20. do zaMkhavarNa, 21. do zaMkhavarNAbha, 22. do kaMsa, 23. do kaMsavarNa, 24. do kaMsavarNAbha, 25. do rukmI, 26. do rukmIbhAsa, 27. do nIla, 28. do nIlAbhAsa, 29. do bhAsa, 30. do bhAsarAzi, 31. do tila, 32. do tila-puSyaSpavarNa, 33. do udaka, 34. do udakapaMcavarNa, 35. do kAka, 36. do kAkAndha, 37. do indragrIva, 38. do dhUmaketu, 39. do hari, 40. do piMgala, 41. do budha, 42. do zukra, 43. do bRhaspati, 44. do rAhu, 45. do agasti, 46. do mANavaka, 47. do kAsa, 48. do sparza, 49. do dhUrA, 50. do pramukha, 51.do vikaTa, 52. do visaMdhi, 53. do niyalla, 54. do padika, 55. do jaTikAdilaka, 56. do aruNa, 57. do agrila, 58. do kAla, 59. do mahAkAla, 60. do svastika, 61. do sauvastika, 62. do vardhamAnaka, 63. do pralamba, 64. do nityAloka, 65. do nityodyota, 66. do muni dIparatnasAgara kRt - (sthAna) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 20 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka svayaMprabha, 67. do avabhASa, 68. do zreyaMkara, 69. do kSemaMkara, 70. do AbhaMkara, 71. do prabhaMkara, 72. do aparAjita, 73. do arata, 74. do azoka, 75. do vigatazoka, 76. do vimala, 77. do vyakta, 78. do vitathya, 79. do vizAla, 80. do zAla, 81. do suvrata, 82. do anivarta, 83. do ekajaTI, 84. do dvijaTI, 85. do karakarika, 86. do rAjArgala, 87. do puSpaketu aura 88. do bhAvaketu / sUtra-95 jambUdvIpa kI vedikA do kosa UMcI hai / lavaNa samudra cakravAla viSkambha se do lAkha yojana kA hai / lavaNa samudra kI vedikA do kosa kI UMcI hai| sUtra-96 pUrvArdha dhAtakIkhaMDavartI meru parvata ke uttara aura dakSiNa meM do kSetra kahe gae haiM jo ati samAna haiM yAvat unake nAma-bharata aura airavata / pahale jambUdvIpa ke adhikAra meM kahA vaise yahA~ bhI kahanA cAhie yAvat-do kSetra meM manuSya cha: prakAra ke kAla kA anubhava karate hue rahate haiM, unake nAma-bharata aura airavata / vizeSatA yaha hai ki vahA~ kUTazAlmalI aura dhAtakI vRkSa haiM / devatA garur3a (veNudeva) aura sudrshn| dhAtakIkhaMDa ke pazcimArdha meM aura meru parvata ke uttara-dakSiNa meM do kSetra kahe gae haiM jo paraspara ati tulya haiM yAvat unake nAma-bharata aura airavat yAvat-do kSetroM meM manuSya cha: prakAra ke kAla kA anubhava karate hue rahate haiM, yathAbharata aura airavata / vizeSatA yaha hai ki yahA~ kUTazAlmalI aura mahAdhAtakI vRkSa haiM aura deva garur3a veNudeva tathA priyadarzana haiN| dhAtakI khaNDa dvIpa kI vedikA do kosa kI UMcAI vAlI kahI gaI hai| dhAtakIkhaMDa dvIpa meM kSetra-1. do bharata, 2. do airavata, 3. do himavaMta, 4. do hiraNyavaMta, 5. do harivarSa, 6. do ramyakvarSa, 7. do pUrva videha, 8. do apara videha, 9. do deva kuru / 10. do devakuru mahAvRkSa, 11. do devakuru mahAvRkSAvAsI deva, 12. do uttarakuru, 13. do uttarakuru mahAvRkSa, 14. do uttarakuru mahAvRkSavAsI deva, 15. do laghu himavaMta, 16. do mahA himavaMta, 17. do niSadha, 18. do nIlavaMta, 19. do rukmI, 20. do zikharI, 21. do zabdApAtI, 22. do zabdApAtI vAsI svAtideva, 23. do vikttaapaatii| 24. do vikaTApAtI vAsI, 25. do gaMdhApAtI, 26. do gaMdhApAtI vAsI, 27. do mAlyavAna parvata, 28. do mAlyavAna vAsI padmadeva, 29. do mAlyavAna, 30. do citrakUTa skAra parvata / 31. do padmakUTa, 32. do nalinIkUTa, 33. do ekazaila, 34. do trikUTa, 35. do vaizramaNa kUTa, 36. do aMjana kUTa, 37. do mAtaMjanakUTa, 38. do saumanasa, 39. do vidyutprabha, 40. do aMkApAtI kUTa, 41. do pakSmApAtI kUTa, 42. do AzIviSa kUTa, 43. do sukhAvaha kUTa, 44. do caMdra parvata, 45. do sUrya parvata, 46. do nAga parvata, 47. do deva parvata, 48. do gaMdhamAdana, 49. do iSukAra parvata / 50. do laghu himavAna kUTa, 51. do vaizramaNakUTa, 52. do mahAhimavAna kUTa, 53. do vaiDUrya kUTa, 54. do niSadha kUTa, 55. do rucaka kUTa, 56. do nIlavaMta kUTa, 57. do upadarzana kUTa, 58. do rukmI kUTa, 59. do maNikaMcana kUTa, 60. do zikharI kUTa, 61. do tigiccha kUTa, 62. do padmahrada, 63. do padma hradavAsI zrIdevI, 64. do mahApadma hrada, 65. do mahApadma hradavAsI hrIdevI, 66. do pauMDarIka hrada, 67. do pauMDarIka hradavAsI lakSmIdevI, 68. do mahA pauMDarIka hrada, 69. do mahA pauMDarIka hradavAsI, 70. do tigiccha hrada, 71. do tigiccha hradavAsI, 72. do kesarI hrada, 73. do kesarI hrdvaasii| 74. do gaMgA prapAta hrada, 75. do siMdhu prapAta hrada, 76. do rohitA prapAta hrada, 77. do rohitAMza prapAta hrada, 78. do hari prapAta hrada, 79. do harikAMtA prapAta hrada, 80. do zItA prapAta hrada, 81. do zItodA prapAta hrada, 82. do narakAMtA prapAta hrada, 83. do nArIkAMtA prapAta hrada, 84. do suvarNa kUlA prapAta hrada, 85. do rUpyakUlA prapAta hrada, 86. do raktA prapAta hrada, 87. do raktAvatI prapAta hrada / 88. do rohitA mahAnadI, 89. do harikAMtA, 90. do harisalilA, 91. do zItodA, 92. do zItA, 93. do nArIkAMtA, 94. do narakAMtA, 95. do rUpyakUlA, 96. do gAthAvatI, 97. do drahavatI, 98. do paMkavatI, 99. do tapta muni dIparatnasAgara kRt - (sthAna) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 21 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka jalA, 100. do mattajalA, 101. do unmatta jalA, 102. do kSIrodA, 103. do siMha srotA, 104. do antovAhinI, 105. do urmimAlinI, 106. do phenamAlinI, 107. do gaMbhIra maalinii| 108. do kaccha, 109. do sukaccha, 110. do mahAkaccha, 111. do kacchakAvatI, 112. do Avarta, 113.do maMgalAvarta, 114. do puSkalAvarta, 115. do puSkalAvatI, 116. do vatsa, 117. do suvatsa, 118. do mahAvatsa, 119. do vatsAvatI, 120. do ramya, 121. do ramyak, 122. do ramaNika, 123. do maMgalAvatI, 124. do padma, 125. do supadma, 127. do padmAvatI, 128. do zaMkha, 129. do kumuda, 130. do nalina, 131. do nalinAvatI, 132. do vapra, 133. do suvapra, 134. do mahAvapra, 135. do vaprAvatI, 136. do valgu, 137. do suvalgu, 138. do gaMdhila, 139. do gaMdhilAvatI ye cakravartI vijaya haiN| cakravartI vijaya rAjadhAniyA~-140. do kSemA, 141. do kSemapurI, 142. do riSTA, 143. do riSTapurI, 144.do khaGgI, 145. do maMjuSA, 146. do auSadhi, 147. do pauMDarikiNI, 148. do susImA, 149. do kuMDalA, 150. do aparAjitA, 151. do prabhaMkarA, 152. do aMkAvatI, 153. do padmAvatI, 154. do zubhA, 155. do ratnasaMcayA, 156. do azvapurA, 157. do siMhapurA, 158. do mahApurA, 159. do vijayapurA, 160. do aparAjitA, 161. do aparA, 162. do azokA, 163. do vItazokA, 164. do vijayA, 165. do vaijayaMtI, 166. do jayaMtI, 167. do aparAjitA, 168. do cakrapurA, 169. do khaDgapurA, 170.do avadhyA, 171. do ayodhyaa| meru parvata para vana khaMDa-172.do bhadrazAla vana, 173.do naMdana vana, 174. do saumanasa vana, 175. do paMDaka vana meru parvata para zilA-176. do pAMDukaMbala zilA, 177. do atikaMbala zilA, 178. do raktakaMbala zilA, 179. do atiraktakaMbala zilA, 180. do meru parvata, 181. do meru parvata kI cUlikA hai| sUtra- 97 kAlodadhi samudra kI vedikA do kosa kI UMcAI vAlI hai| puSkaravara dvIpArdha ke pUrvArdha meM meru parvata ke uttara aura dakSiNa meM do kSetra haiM jo ati tulya haiM-yAvat nAma-bharata aura airavata / isI taraha yAvat-do kuru haiM, yathA-deva kuru aura uttara kuru / vahA~ do vizAla mahAdruma haiM, unake nAma-kuTazAlmalI aura padmavRkSa deva garur3a veNudeva aura padma yAvat -vahA~ manuSya chaH prakAra ke kAla kA anubhava karate hue rahate haiN| puSkaravara dvIpArdha ke pazcimArdha meM aura meru parvata ke uttara dakSiNa meM do kSetra kahe gae haiM ityAdi pUrvavat / vizeSatA yaha hai ki vahA~ kUTazAlmalI aura mahApadma vRkSa haiM aura deva garur3a (veNudeva) aura puNDarika haiM / puSkara-dvIpArdha meM do bharata, do airavata-yAvat do meru aura do meru cUlikAeM haiM / puSkaravara dvIpa kI vedikA do kosa kI UMcI kahI gaI hai| saba dvIpa-samudroM kI vedikAeM do kosa kI UMcAI vAlI kahI gaI haiN| sUtra- 98 asurakumArendra do kahe gae haiM, yathA-camara aura bali / nAgakumArendra do kahe gae haiM, yathA-dharana aura bhUtA-nanda suvarNakumArendra do kahe gae haiM, veNudeva aura veNudAlI / vidyutakumArendra do kahe gae haiM, yathA-hari aura hrish| agnikumArendra do kahe gae haiM, yathA-agnizikha aura agnimANava / dvIpakumArendra do kahe gae haiM, yathA-pUrNa aura vAziSTa / udadhikumArendra do kahe gae haiM, yathA-jalakAnta aura jalaprabha / dikkumArendra do kahe gae haiM, yathA-amitagati aura amitavAhana / vAyukumArendra do kahe gae haiM, yathA-velamba aura prabhaMjana / stanitakumArendra do kahe gae haiM, yathAghoSa aura mahAghoSa / yaha bhavanapati ke indra haiN| solaha vyantaroM ke battIsa indra haiM yathA-pizAcendra do haiM, surUpa aura pratirUpa / yakSendra do kahe gae haiM, yathApUrNabhadra aura mANibhadra / rAkSasendra do kahe gae haiM, yathA-bhIma aura mahAbhIma / kinnarendra do kahe gae haiM, yathA-kinnara aura kiMpuruSa / kiMpuruSendra do kahe gae haiM, yathA-satpuruSa aura mahApuruSa / mahoragendra do kahe gae haiM, yathA-atikAya aura mahAkAya / gandhavendra do kahe gae haiM, yathA-gItarati aura gItayaza / aNapannikendra do kahe gae haiM, yathA-sannihita aura samAnya / paNapannikendra do kahe gae haiM, yathA-dhAta aura vihAta | RSivAdIndra do kahe gae haiM, yathA-RSi aura muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 22 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka RSipAlaka / bhUtavAdIndra do kahe gae haiM, yathA-Izvara aura mahezvara / kranditendra do kahe gae haiM, yathA-suvatsa aura vizAla mahAkranditendra do kahe gae haiM, hAsya aura hAsyarati / kubhAMDendra do prakAra ke kahe gae haiM, yathA-zveta aura mahAzveta / pataMgendra do kahe gae haiM, yathA-pataya aura patayapati / jyotiSka devoM ke do indra kahe gae haiM, yathA-candra aura sUrya / bAraha devalokoM ke dasa indra haiM / yathA-saudharma aura IzAna kalpa meM do indra haiM, zakra aura IzAna / sanatkumAra aura mAhendra meM do indra kahe gae haiM, sanatkumAra aura mAhendra / brahmaloka aura lAntaka kalpa meM do indra kahe gae haiM, yathAbrahma aura lAntaka / mahAzukra aura sahasrAra kalpa meM do indra kahe gae haiM, yathA-mahAzukra aura sahasrAra / Anata, prANata, AraNa aura acyuta kalpa meM do indra kahe gae haiM, yathA-prANata aura acyuta isa prakAra saba milakara cauMsaTha indra hote haiM mahAzukra aura sahasrAra kalpa meM vimAna do varNa ke haiM, yathA-pIle aura zveta / graiveyaka devoM kI UMcAI do hAtha kI hai| sthAna-2- uddezaka-4 sUtra- 99 samaya athavA AvalikA jIva aura ajIva kahe jAte haiM / zvAsocchvAsa athavA stoka jIva aura ajIva kahe jAte haiM / isI taraha-lava, muhUrta aura ahorAtra pakSa aura mAsa Rtu aura ayana saMvatsara aura yuga sau varSa aura hajAra varSa lAkha varSa aura kror3a varSa truTitAMga aura truTita, pUrvAMga athavA pUrva, aDaDAMga aura aDaDa, avavAMga aura avava, huhUtAMga aura hahata, utpalAMga aura utpala, padmaga aura padma, nalinAMga aura nalina, akSanikurAMga aura akSi-nikura ayutAMga aura ayuta, niyutAMga aura niyuta, prayutAMga aura prayuta, cUlikAMga aura cUlika, zIrSa prahelikAMga aura zIrSa prahelikA, palyopama aura sAgaropama, utsarpiNI aura avasarpiNI ye saba jIva aura ajIva kahe jAte haiN| grAma athavA nagara, nigama, rAjadhAnI, kher3A, karbaTa, maDamba, droNamukha, pattana, Akara, Azrama, saMvAha, sanniveza, gokula, ArAma, udyAna, vana, vanakhaMDa, bAvar3I, puSkariNI, sarovara, sarovaroM kI paMkti, kUpa, tAlAba, hrada, nadI, ratnaprabhAdika pRthvI, ghanodadhi, vAtaskandha (ghanavAta tanuvAta), anya polAra (vAtaskandha ke nIce kA AkAza jahA~ sUkSma pRthvIkAya ke jIva bhare haiM), valaya (pRthvI ke ghanodadhi, ghanavAta, tanuvAtarUpa veSTana), vigraha (lokanAr3I) dvIpa, samudra, velA, vedikA, dvAra, toraNa, nairayika narakavAsa, vaimAnika, vaimAnikoM ke AvAsa, kalpavimAnAvAsa, varSa kSetra varSadhara parvata, kUTa, kUTAgAra, vijaya rAjadhAnI ye saba jIvAjIvAtmaka hone se jIva aura ajIva kahe jAte haiN| chAyA, Atapa, jyotsnA, andhakAra, avamAna, unmAna, atiyAna gRha, udyAnagRha, avalimba, saNippavAya ye saba jIva aura ajIva kahe jAte haiM, (jIva aura ajIva se vyApta hone ke kAraNa abhedanaya kI apekSA se jIva yA ajIva kahe jAte haiN)| sUtra-100 do rAziyA~ kahI gaI haiM, yathA-jIva-rAzi aura ajiiv-raashi| baMdha do prakAra ke kahe gae haiM, yathA-rAga-baMdha aura dveSa-baMdha / jIva do prakAra se pApa karma bA~dhate haiM, yathA-rAga se aura dveSa se| jIva do prakAra se pApa karmoM kI udIraNA karate haiM, Abhyupagamika (svecchA se) vedanA se, aupakramika (karmodaya vaza) vedanA se / isI taraha do prakAra se jIva karmoM kA vedana evaM nirjarA karate haiM, yathA-Abhyupagamika aura aupakramika vedanA se| sUtra - 101 do prakAra se AtmA zarIra kA sparza karake bAhara nIkalatI hai, yathA-deza se-zarIra ke amuka bhAga athavA amuka avayava kA sparza karake AtmA bAhara nIkalatI hai / sarva se-sampUrNa zarIra kA sparza karake AtmA bAhara nIkalatI hai / isI taraha sphuraNa karake sphoTana karake, saMkocana karake zarIra se alaga hokara AtmA bAhara nIkalatI hai| muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 23 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra - 3, 'sthAna' sUtra - 102 do prakAra se AtmA ko kevali-prarUpita dharma sUnane ke lie milatA hai, yathA- karmoM ke kSaya se athavA upazama se / isI prakAra yAvat-do kAraNoM se jIva ko manaHparyAya jJAna utpanna hotA hai, yathA-(AvaraNIya karma ke) kSaya se athavA upazama se / sUtra - 103 sthAna / uddeza / sUtrAMka I aupamika kAla do prakAra kA hai, palyopama aura sAgaropama palyopama kA svarUpa kyA hai ? palyopama kA svarUpa isa prakAra hai / sUtra - 104 eka yojana vistAra vAle palya meM eka dina ke uge hue bAla nirantara evaM nivir3a rUpa se ha~sa ha~sa kara bhara die jAe aura sUtra - 105 sau sau varSa meM eka eka bAla nIkAlane se jitane varSoM meM vaha palya khAlI ho jAe utane varSoM ke kAla ko eka palyopama samajhanA caahie| sUtra - 106 aise dasa kror3A kror3I palyopama kA eka sAgaropama hotA hai| sUtra - 107 krodha do prakAra kA kahA gayA hai, yathA- AtmapratiSThita aura parapratiSThita / apane Apa para hone vAlA yA apane dvArA utpanna kiyA huA krodha Atma pratiSThita hai| dUsare para hone vAlA yA usake dvArA utpanna kiyA huA krodha para pratiSThita hai / isI prakAra nAraka yAvat-vaimAnikoM ko ukta do prakAra mAna mAyA yAvat-mithyAdarzanazalya bhI do prakAra kA samajhanA cAhie / sUtra - 108 saMsAra samApannaka saMsArI jIva do prakAra kahe gae haiM, yathA- trasa aura sthAvara, sarva jIva do prakAra ke kahe gae yathA- siddha aura asiddha sarva jIva do prakAra ke kahe gae haiM, yathA-sendriya aura anindriy| isa prakAra sazarIrI aura azarIrI paryanta nimna gAthA se samajhanA caahie| yathA sUtra- 109 siddha, sendriya, sakAya, sayogI, savedI, sakaSAyI, salezya, jJAnI, sAkAropayukta, AhAraka, bhASaka, carama, sazarIrI ye aura pratyeka kA pratipakSa aise do-do prakAra samajhanA / sUtra - 110 zramaNa bhagavAna mahAvIra ne zramaNa nirgranthoM ke lie do prakAra ke maraNa sadA (upAdeya rUpa se) nahIM kahe haiM, kIrtita nahIM kahe haiM. vyakta nahIM kahe haiM, prazasta nahIM kahe haiM aura unake AcaraNa kI anumati nahIM dI hai, yathA valad maraNa (saMyama se kheda pAkara maranA) vazArta maraNa (indriya-viSayoM ke vaza hokara maranA) / isI taraha nidAna maraNa aura tadbhava-maraNa / parvata se girakara maranA aura vRkSa se girakara maranA / pAnI meM DUbakara yA agni meM jalakara maranA / viSa kA bhakSaNa kara maranA aura zastra kA prahAra kara maranA / do prakAra ke maraNa yAvat nitya anujJAta nahIM haiM kintu kAraNa- vizeSa hone para niSiddha nahIM haiM, ve isa prakAra haiM, yathA-vaihAyasa maraNa (vRkSa kI zAkhA vagairaha para laTaka kara aura gRdhrapRSTha maraNa (gaudha Adi pakSiyoM se zarIra nucavA kara maranA ) | zramaNa bhagavAna mahAvIra ne do maraNa zramaNa-nirgranthoM ke lie sadA upAdeya rUpa se varNita kie haiM- yAvat- unake lie anumati dI hai, yathA pAdapopagamana aura bhakta pratyAkhyAna / pAdapopagamana do prakAra kA hai, yathA-nirhArima (grAma muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)" AgamasUtra - hinda- anuvAda" Page 24 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka nagara Adi meM maranA jahA~ mRtyu saMskAra ho) aura anirjharima (giri kandarAdi meM maranA jahA~ mRtyu saMskAra na ho) / bhaktapratyAkhyAna do prakAra kA hai, nirjharima aura anirhArima / sUtra-111 yaha loka kyA hai ? jIva aura ajIva hI yaha loka hai / loka meM ananta kyA hai ? jIva aura ajIva, loka meM zAzvata kyA hai ? jIva aura ajIva / sUtra-112 bodhi do prakAra kI hai, yathA-jJAna-bodhi aura darzana-bodhi / buddha do prakAra ke haiM, yathA-jJAna-buddha aura darzanabuddha / isI taraha moha ko samajhanA cAhie / isI taraha mUr3ha ko samajhanA caahie| sUtra - 113 jJAnAvaraNIya karma do prakAra kA hai, dezajJAnAvaraNIya aura sarva jJAnAvaraNIya / darzanAvaraNIya karma bhI isa taraha do prakAra kA hai / vedanIya karma do prakAra kA kahA gayA hai, yathA-sAtAvedanIya aura asAtAvedanIya / mohanIya karma do prakAra kA kahA gayA hai, yathA-darzana mohanIya aura cAritra mohanIya / AyuSya karma do prakAra kA kahA gayA hai, yathAaddhAyu (kAyasthiti) aura bhavAyu (bhavasthiti) / nAma karma do prakAra kA kahA gayA hai, yathA-zubha nAma aura azubha nAma | gotra karma do prakAra kA kahA gayA hai, yathA-ucca gotra aura nIca gotra / antarAya karma do prakAra kA kahA gayA hai, yathA-pratyutpanna vinAzI (vartamAna meM hone vAle lAbha ko naSTa karane vAlA) pihitAgAmIpatha (bhaviSya meM hone vAle lAbha ko rokane vaalaa)| sUtra-114 mUrchA do prakAra kI kahI gaI hai, yathA-prema-pratyayA rAga se hone vAlI dveSa-pratyayA dveSa se hone vAlI prema - pratyayA mUrchA do prakAra kI kahI gaI hai, mAyA aura lobha / dveSa pratyayA mUrchA do prakAra kI kahI gaI hai, yathA-krodha aura maan| sUtra - 115 ArAdhanA do prakAra kI hai| dhArmika ArAdhanA aura kevali ArAdhanA / dhArmika ArAdhanA do prakAra kI hai| zrutadharma ArAdhanA aura cAritradharma ArAdhanA / kevali ArAdhanA do prakAra kI kahI gaI hai, yathA-antakriyA aura kalpavimAnopapatti / yaha ArAdhanA zrutakevalI kI hotI hai| sUtra - 116 do tIrthaMkara nIla-kamala ke samAna varNa vAle the, yathA-munisuvrata aura ariSTanemi / do tIrthaMkara priyaMgu (vRkSavizeSa) ke samAna varNa vAle the, yathA-zrI mallinAtha aura pArzvanAtha, do tIrthaMkara padma ke samAna gaura (lAla) varNa ke the, yathA-padmaprabha aura vAsupUjya / do tIrthaMkara candra ke samAna gora varNa vAle the, yathA-candraprabha aura puSpadanta / sUtra - 117 satyapravAda pUrva kI do vastueM kahI gaI hai| sUtra - 118 pUrvabhAdrapada nakSatra ke do tAre kahe gae haiN| uttarAbhAdrapada nakSatra ke do tAre kahe gae haiM / isI taraha pUrva-phAlguna aura uttaraphAlguna ke bhI do do tAre kahe gae haiN| sUtra - 119 manuSya-kSetra ke andara do samudra haiM, yathA-lavaNa aura kAlodadhi smudr| sUtra - 120 kAma bhogoM kA tyAga nahIM karane vAle do cakravartI maraNa-kAla meM marakara nIce sAtavIM naraka-pRthvI ke apratiSThAna nAmaka narakavAsa meM nArakarUpa se utpanna hue, unake nAma ye haiM, yathA-subhUma aura brahmadatta / sUtra - 121 asurendroM ko chor3akara bhavanavAsI devoM ko kiMcit nyUna do palyopama kI sthiti kahI gaI hai / saudharma kalpa meM muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 25 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka devatAoM kI utkRSTa sthiti do sAgaropama kI kahI gaI hai / IzAna kalpa meM devatAoM ko utkRSTa kiMcit adhika do sAgaropama kI sthiti kahI gaI hai / sanatkumAra kalpa meM devoM kI jaghanya do sAgaropama kI sthiti kahI gaI hai| mAhendra kalpa meM devoM kI jaghanya sthiti kiMcit adhika do sAgaropama kI kahI gaI hai| sUtra - 122 do devaloka meM deviyA~ kahI gaI hai, yathA-saudharma aura IzAna / sUtra-123 do devaloka meM tejolezyA vAle deva haiM, saudharma aura IzAna / sUtra-124 do devaloka meM deva kAyaparicAraka (manuSya kI taraha viSaya sevana karane vAle) kahe gae haiM, yathA-saudharma aura IzAna, do devaloka meM deva sparza-paricAraka kahe gae haiM, yathA-sanatkumAra aura mAhendra / do kalpa meM deva rUpa-paricAraka kahe gae haiM, yathA-brahma loka aura lAntaka / do kalpa meM deva zabda-paricAraka kahe gae haiM, yathA-mahAzukra aura sahasrAra / do indra manaH paricAraka kahe gae haiM, yathA-prANata aura acyuta / Anata, prANata, AraNa aura acyuta ina cAroM kalpoM meM deva manaHparicAraka haiM, parantu yahA~ dvisthAna kA adhikAra hone se do iMdA aisA pada diyA hai, kyoMki ina cAroM kalpoM meM do indra haiN| sUtra - 125 jIva ne dvisthAna nirvartaka (athavA ina kathyamAna sthAnoM meM janma lekara upArjita athavA ina do sthAnoM meM janma lene se nivRtti hone vAle) pudgaloM ko pApakarmarUpa se ekatrita kiye haiM, ekatrita karate haiM aura ekatrita kareMge, ve isa prakAra haiM, yathA-trasakAya nivartita aura sthAvarakAya nivartita / isI taraha upacaya kiye, upacaya karate haiM aura upacaya kareMge, bA~dhe, bA~dhate haiM aura bA~dhege, udIraNA kI, udIraNA karate haiM aura udIraNA kareMge, vedana, vedana karate haiM aura vedana kareMge, nirjarA kI, nirjarA karate haiM aura nirjarA kreNge| sUtra-126 do pradeza vAle skandha ananta kahe gae haiN| do pradeza meM rahane vAle pudgala ananta kahe gae haiM / isa prakAra yAvat dviguNa rUkSa pudgala ananta kahe gae haiN| sthAna-2 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 26 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AL Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka sthAna-3 uddezaka-1 sUtra-127 indra tIna prakAra ke kahe gae haiM, yathA-nAma indra, sthApanA indra, dravya indra / indra tIna prakAra ke kahe gae haiM, yathA-jJAna indra, darzana indra aura cAritra indra / indra tIna prakAra ke kahe gae haiM, yathA-devendra, asurendra aura manuSyendra / sUtra - 128 vikurvaNA tIna prakAra kI hai, eka bAhya pudgaloM ko grahaNa karake kI jAne vAlI vikurvaNA, eka bAhya pudgaloM ko grahaNa kiye binA ki jAne vAlI vikurvaNA, eka bAhya pudgaloM ko grahaNa karake aura grahaNa kiye binA ki jAne vAlI vikurvnnaa| vikurvaNA tIna prakAra kI haiM, eka Abhyantara pudgaloM ko grahaNa karake kI jAne vAlI vikurvaNA, eka Abhyantara pudgaloM ko grahaNa kiye binA kI jAne vAlI vikurvaNA, eka Abhyantara pudgaloM ko grahaNa karake aura grahaNa kiye binA kI jAne vAlI vikurvnnaa| vikurvaNA tIna prakAra kI haiM-eka bAhya aura Abhyantara pudgaloM ko grahaNa karake kI jAne vAlI vikurvaNA / eka bAhya Abhyantara pudgaloM ko grahaNa kiye binA kI jAne vAlI vikurvaNA / eka bAhya tathA Abhyantara pudgaloM ko grahaNa karake aura binA grahaNa kiye bhI kI jAne vAlI vikurvaNA / sUtra - 129 nAraka tIna prakAra ke kahe gae haiM, yathA-katisaMcita-eka samaya meM do se lekara saMkhyAta taka utpanna hone vAle, akatisaMcita-eka samaya meM asaMkhyAta utpanna hone vAle, avaktavyaka saMcita-eka samaya meM eka hI utpanna hone vaale| isa prakAra ekendriya ko chor3akara zeSa akatisaMcita hI haiN| kyoMki ve eka samaya meM asaMkhyAta yA ananta utpanna hote haiN| isI taraha vaimAnika paryanta tIna bheda jaannaa| sUtra - 130 paricAraNA (devoM kA viSaya-sevana) tIna prakAra kI kahI gaI haiM, yathA-koI deva anya devoM ko yA anya devoM kI deviyoM ko vaza meM karake yA AliMganAdi karake viSaya sevana karatA hai, apanI deviyoM ko AliMgana kara viSaya-sevana karatA hai aura apane zarIra kI vikurvaNA kara apane Apa se hI viSaya sevana karatA hai| koI deva anya devoM aura anya devoM kI deviyoM ko vaza meM karake to viSayasevana nahIM karatA hai parantu apanI deviyoM kA AliMgana kara viSaya-sevana karatA hai| koI deva anya devoM aura anya devoM kI deviyoM ko vaza meM karake viSayasevana nahIM karatA hai aura na apanI deviyoM kA AliMganAdi karake bhI viSayasevana karatA hai| sUtra-131 maithuna tIna prakAra kA kahA gayA hai / yathA devatA sambandhI, manuSya sambandhI, tiryaMca yoni smbndhii| tIna prakAra ke jIva maithuna karate haiM, yathA-deva, manuSya aura tiryaMcayonika jIva / tIna veda vAle jIva maithuna sevana karate haiM, yathA-strI, puruSa aura npuNsk| sUtra-132 yoga tIna prakAra ke kahe gae haiM, yathA-manoyoga, vacanayoga aura kAyayoga / isa prakAra nAraka jIvoM ke tIna yoga hote haiM, yoM vikalendriya ko chor3akara vaimAnika paryanta tIna yoga samajhane caahie| tIna prakAra ke prayoga haiM, yathA-manaHprayoga, vAk prayoga aura kAya prayoga / jaise vikalendriya ko chor3akara yoga kA kathana kiyA vaisA hI prayoga ke viSaya meM jaannaa| muni dIparatnasAgara kRt - (sthAna) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 27 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka karaNa tIna prakAra ke kahe gae haiM, yathA-manaHkaraNa, vacana karaNa aura kAya karaNa / isI taraha vikalendriya ko chor3akara vaimAnika paryanta tIna karaNa jAnane caahie| karaNa tIna prakAra ke kahe gae haiM, yathA-ArambhakaraNa, saMrambhakaraNa aura samArambhakaraNa / yaha antara rahita vaimAnika paryanta jAnane caahie| sUtra-133 tIna kAraNoM se jIva alpAyu rUpa karma kA baMdha karate haiM, yathA-vaha prANiyoM kI hiMsA karatA hai, jhUTha bolatA hai, aura tathArUpa zramaNa-mAhana ko aprAsuka azana AhAra, pAna, khAdima tathA svAdima vaharAtA hai, ina tIna kAraNoM se jIva alpAyu rUpa karma kA baMdha karate haiM / tIna kAraNoM se jIva dIrghAyu rUpa karmoM kA baMdha karate haiM, yathA-yadi vaha prANiyoM kI hiMsA nahIM karatA hai, jhUTha nahIM bolatA hai, tathArUpa zramaNa-mAhana ko prAsuka eSaNIya azana, pAna, khAdima tathA svAdima kA dAna karatA hai| ina tIna kAraNoM se jIva dIrghAyu rUpa karma kA baMdha karate haiN| tIna kAraNoM se jIva azubha dIrghAyu rUpa karma kA baMdha karate haiM / yathA-yadi vaha prANiyoM kI hiMsA karatA hai, jhUTha bolatA hai, tathArUpa zramaNa-mAhana kI hIlanA karake nindA karake, bhartsanA karake, gardA karake aura apamAna karake kisI prakAra kA amanojJa evaM aprItikara azanAdi detA hai, ina tIna kAraNoM se jIva azubha dIrghAyurUpa karma kA baMdha karate haiN| tIna kAraNoM se jIva zubha dIrghAyu rUpa karma kA baMdha karate haiM / yathA yadi vaha prANiyoM kI hiMsA nahIM karatA hai, jhUTha nahIM bolatA hai tathArUpa zramaNa-mAhana ko vandanA karake, namaskAra karake, satkAra karake, sanmAna karake, kalyANarUpa, maMgalarUpa, devarUpa aura jJAnarUpa mAnakara tathA sevA-zuzrUSA karake manojJa prItikara, azana, pAna, khAdima, svAdima kA dAna karatA hai, ina tIna kAraNoM se jIva zubhadIrghAyurUpa karma kA baMdha karate haiN| sUtra-134 tIna guptiyA~ kahI gaI haiM, yathA-manogupti, vacanagupti aura kAyagupti / saMyata manuSyoM kI tIna guptiyA~ kahI gaI haiM, yathA-manogupti, vacanagupti aura kAyagupti / tIna aguptiyA~ kahI gaI haiM, yathA-mana-agupti, vacana-agupti aura kAya-agupti, isI prakAra nAraka yAvat stanitakumAroM kI, paMcendriyatiryaMca yonika, asaMyata, manuSya aura vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika devoM kI tIna aguptiyA~ kahI gaI haiN| tIna daNDa kahe gae haiM, yathA-mana daNDa, vacana daNDa aura kAya daNDa / nArakoM ke tIna daNDa kahe gae haiM, yathA-mana daNDa, vacana daNDa aura kAya daNDa / vikalendriyoM ko chor3akara vaimAnika paryanta tIna daNDa jAnane caahie| sUtra-135 tIna prakAra kI gardA kahI gaI hai, yathA-kucha vyakti mana se gardA karate haiM, kucha vyakti vacana se gardA karate haiM, kucha vyakti pApa karma nahIM karake kAyA dvArA gardA karate haiN| athavA gardA tIna prakAra kI kahI gaI hai, yathA-kitaneka dIrghakAla kI gardA karate haiM, kitaneka thor3e kAla kI gardA karate haiM, kitaneka pApa karma nahIM karane ke lie apane zarIra ko unase dUra rakhate haiM arthAt pApa karma meM pravRtti nahIM karanA rUpa gardA karate haiN| pratyAkhyAna tIna prakAra ke haiM, yathA-kucha vyakti mana ke dvArA pratyAkhyAna karate haiM, kucha vyakti vacana ke dvArA pratyAkhyAna karate haiM, kucha vyakti kAyA ke dvArA pratyAkhyAna karate haiM / gardA ke kathana ke samAna pratyAkhyAna ke viSaya meM bhI do AlApaka kahane caahie| sUtra-136 vRkSa tIna prakAra ke kahe gae haiM, yathA-patrayukta, phalayukta aura puSpayukta / isI taraha tIna prakAra ke puruSa kahe gae haiM, yathA-patravAle vRkSa ke samAna, phala vAle vRkSa ke samAna, phUla vAle vRkSa ke smaan| muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 28 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka tIna prakAra ke puruSa kahe gae haiM, yathA-nAma puruSa, sthApanA puruSa aura dravya puruSa / tIna prakAra ke puruSa kahe gae haiM, yathA-jJAnapuruSa, darzanapuruSa aura cAritrapuruSa / tIna prakAra ke puruSa kahe gae haiM, yathA-vedapuruSa, cinha puruSa aura abhilApa puruSa / tIna prakAra ke puruSa kahe gae haiM, yathA-uttama puruSa, madhyama puruSa aura jaghanya puruSa / uttama puruSa tIna prakAra ke kahe gae haiM, yathA-dharma puruSa, bhoga puruSa aura karma puruSa / dharma puruSa arhanta deva haiM, bhoga puruSa cakravartI haiM, karma puruSa vAsudeva haiM / madhyama puruSa tIna prakAra ke kahe gae haiM, yathA-ugra vaMzI, bhoga vaMzI aura rAjanya vaMzI / jaghanya puruSa tIna prakAra ke kahe gae haiM, yathA-dAsa, bhRtya aura bhAgIdAra / sUtra - 137 matsya (maccha) tIna prakAra ke kahe gae haiM, yathA aNDe se utpanna hone vAle, pota se (binA kisI AvaraNa ke) paidA hone vAle, sammUrchima (saMyoga ke binA) svataH utpanna hone vAle / aNDaja matsya tIna prakAra ke haiM, yathA-strI matsya, puruSa matsya aura napuMsaka matsya / potaja matsya tIna prakAra ke haiM, yathA-strI, puruSa aura npuNsk| pakSI tIna prakAra ke kahe gae haiM, yathA-aNDaja, potaja aura sammUrchima / aNDaja pakSI tIna prakAra ke haiM, yathAstrI, puruSa aura napuMsaka / potaja pakSI tIna prakAra ke haiM, yathA-strI, puruSa aura napuMsaka / isa abhilApaka se uraparisarpa aura bhujaparisarpa kA bhI kathana karanA caahie| sUtra-138,139 tIna prakAra kI striyA~ kahI gaI haiM, yathA-tiryaMca yonika striyA~, manuSya yonika striyA~, deva-striyA~ / tiryaMca striyA~ tIna prakAra kI kahI gaI haiM, yathA-jalacara strI, sthalacara strI, khecara strI / manuSya-striyA~ tIna prakAra kI haiM, yathA-karmabhUmi meM paidA hone vAlI, akarmabhUmi meM paidA hone vAlI, antarvIpa meM utpanna hone vaalii| puruSa tIna prakAra ke kahe gae haiM, yathA-tiryaMcayonika puruSa, manuSyayonika puruSa, deva puruSa / tiryaMcayonika puruSa tIna prakAra ke kahe gae haiM, yathA-jalacara, sthalacara aura khecara | manuSyayonika puruSa tIna prakAra ke haiM, yathAkarmabhUmi meM utpanna hone vAle, akarmabhUmi meM utpanna hone vAle, antarvIpoM meM paidA hone vaale| napuMsaka tIna prakAra ke haiM, nairayika napuMsaka, tiryaMcayonika napuMsaka, manuSya napuMsaka / tiryaMcayonika napuMsaka tIna prakAra ke haiM, yathA-jalacara, sthalacara aura khecara / manuSya napuMsaka tIna prakAra ke haiM, yathA-karmabhUmija, akarma bhUmija aura antrdiipik| tiryaMca yonika tIna prakAra ke kahe gae haiM, yathA-strI, puruSa aura napuMsaka / sUtra-140 nAraka jIvoM kI tIna lezyAeM kahI gaI haiM, yathA-kRSNa lezyA, nIla lezyA aura kApota leshyaa| asurakumAroM kI tIna azubha lezyAeM kahI gaI haiM, yathA-kRSNa lezyA, nIla lezyA aura kApota lezyA / isI prakAra stanitakumAra paryanta jAnanA cAhie / isI prakAra pRthvIkAyika, apkAyika aura vanaspatikAyika jIvoM kI lezyA samajhanA cAhie / isI prakAra tejaskAya aura vAyukAya kI lezyA bhI jAnanI caahie| dvIndriya, trIndriya aura caturindriyoM ke bhI tIna lezyAeM nAraka jIvoM ke samAna kahI gaI haiN| paMcendriya tiryaMcayonikoM ke tIna azubha lezyAeM kahI gaI haiM / yathA-kRSNa lezyA, nIla lezyA aura kApota lezyA / paMcendriya tiryaMcayonikoM ke tIna lezyAeM zubha kahI gaI haiN| tejolezyA, padmalezyA aura zuklalezyA / isI prakAra manuSyoM ke bhI tIna lezyA samajhanA / asurakumAroM ke samAna vANavyantaroM ke bhI tIna lezyA samajhanI caahie| vaimAnikoM ke tIna lezyAeM kahI gaI haiM, tejolezyA, padmalezyA aura zuklalezyA / sUtra-141 tIna kAraNoM se tAre apane sthAna se calita hote haiM, yathA-vaikriya karate hue, viSaya-sevana karate hue, eka sthAna muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 29 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka se dUsare sthAna para saMkramaNa karake jAte hue| tIna kAraNoM se deva vidyuta camakAte haiM, yathA-vaikriya karate hue, viSaya-sevana karate hue tathArUpa zramaNa-mAhana ko Rddhi, dyuti, yaza, bala, vIrya aura pauruSa parAkrama batAte hue| tIna kAraNoM se deva megha garjanA karate haiM, yathA-vaikriya karate hue jisa prakAra vidyut camakAne ke lie kahA vaisA hI megha garjanA ke lie bhI samajhanA caahie| sUtra - 142 tIna kAraNoM se (tIna prasaMgoM para) loka meM andhakAra hotA hai, yathA-arhanta bhagavAna ke nirvANa-prApta hone para arhanta-prarUpita dharma (tIrtha) ke vicchinna hone para, pUrvagata zruta ke vicchinna hone para / tIna kAraNoM se loka meM udyota hotA hai, yathA-arhanta ke janma dhAraNa karate samaya, arhanta ke pravrajyA aMgIkAra karate samaya, arhanta bhagavAna ke kevalajJAna mahotsava samaya / tIna kAraNoM se deva-bhavanoM meM bhI andhakAra hotA hai, yathA-arhanta bhagavAna ke nirvANa prApta hone para, arhanta prarUpita dharma ko viccheda hone para, pUrvagata zruta ke vicchinna hone para / tIna prasaMgoM para devaloka meM vizeSa udyota hotA hai, yathA-arhanta bhagavaMtoM ke janma mahotsava para, arhantoM ke dIkSA mahotsava para, arhantoM ke kevalajJAna mahotsava para / tIna prasaMgoM para deva isa pRthvI para Ate haiM, yathA-arhantoM ke janma mahotsava para, unake dIkSA mahotsava para, unake kevalajJAna mahotsava para / isI taraha devatAoM kA samUha rUpa meM ekatrita honA aura devatAoM kA harSanAda bhI samajhanA caahie| tIna prasaMgoM para devendra manuSya loka meM zIghra Ate haiM, yathA-arhantoM ke janma mahotsava para, unake dIkSA mahotsava para, unake kevalajJAna mahotsava para / isI prakAra sAmAnika deva, trAyastriMzaka deva, lokapAla deva, agramahiSI deviyoM kI parSada ke deva, senAdhipati deva, AtmarakSaka deva manuSya-loka meM zIghra Ate haiN| tIna prasaMgoM para deva siMhAsana se uThate haiM, yathA-arhantoM ke janma mahotsava para, unake dIkSA mahotsava para, unake kevalajJAna-prasaMga mahotsava para / isI taraha tIna prasaMgoM para unake Asana calAyamAna hote haiM, ve siMhanAda karate haiM aura vastra-vRSTi karate haiN| tIna prasaMgoM para devatAoM ke caityavRkSa calAyamAna hote haiM, yathA-arhantoM ke janma mahotsava para / unake dIkSA mahotsava para, kevalajJAna mahotsava para / tIna prasaMgoM para lokAntika deva manuSya-loka meM zIghra Ate haiM, yathA-arhantoM ke janma mahotsava para, unake dIkSA mahotsava para, unake kevalajJAna mahotsava para / sUtra-143 he AyuSman zramaNoM ! tIna vyaktiyoM para pratyupakAra kaThina hai, yathA-mAtA-pitA, svAmI (poSaka) aura dharmAcArya / koI puruSa (pratidina) prAtaHkAla hote hI mAtA-pitA ko zatapAka, sahasrapAka tela se mardana karake sugandhita ubaTana lagAkara tIna prakAra ke (gandhodaka, uSNodaka, zItodaka) jala se snAna karA kara, sarva alaMkAroM se vibhUSita karake manojJa, hAMDI meM pakAyA huA, zuddha aThAraha prakAra ke vyaMjanoM se yukta bhojana jimAkara yAvajjIvana kAvar3a meM biThAkara kaMdhe para lekara phiratA rahe to bhI upakAra kA badalA nahIM cUkA sakatA hai kintu vaha mAtA-pitA ko kevali prarUpita dharma batAkara, samajhAkara aura prarUpaNA kara usameM sthApita kare to vaha una mAtA-pitA ke upakAra kA sucAru rUpa se badalA cUkA sakatA hai| koI mahARddhi vAlA puruSa kisI daridra ko dhana Adi dekara unnata banAe tadanantara vaha daridra dhanAdi se samRddha banane para usa seTha ke asamakSa athavA samakSa hI vipula bhoga sAmagrI se yukta hokara vicaratA ho, isake bAda vaha Rddhi vAlA puruSa kadAcit (daivayoga se) daridra bana kara usa (pUrva ke) daridra ke pAsa zIghra Ave usa samaya vaha (pahale kA) muni dIparatnasAgara kRt - (sthAna) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 30 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka daridra (vartamAna ko zrImanta) apane isa svAmI ko sarvasva detA huA bhI usake upakAra kA badalA nahIM cUkA sakatA hai kintu vaha apane svAmI ko kevaliprarUpita dharma batAkara samajhAkara aura prarUpaNA kara usameM sthApita karatA hai to isase vaha apane svAmI ke upakAra kA bhalIbhA~ti badalA cUkA sakatA hai| koI vyakti tathArUpa zramaNa-mAhana ke pAsa se eka bhI Arya (zreSTha) dhArmika suvacana sUnakara-samajhakara mRtyu ke samaya marakara kisI devaloka meM devarUpa se utpanna huaa| tadanantara vaha deva una dharmAcArya ko durbhikSa vAle deza se subhikSa vAle deza meM le jAkara rakha de, jaMgala meM bhaTakate hue ko jaMgala se bAhara le jAkara rakha de, dIrghakAlIna vyAdhi - grasta ko roga mukta kara de to bhI vaha dharmAcArya ke upakAra kA badalA nahIM cUkA sakatA hai kintu vaha kevali prarUpita dharma se (saMyogavaza) bhraSTa hue dharmAcArya ko punaH kevali-prarUpita dharma batAkara yAvat-usameM sthApita kara detA hai to vaha una dharmAcArya ke upakAra kA badalA cUkA sakatA hai| sUtra - 144 tIna sthAnoM (guNoM) se yukta anagAra anAdi-ananta dIrgha-mArga vAle cAra gatirUpa saMsAra-kAntAra ko pAra kara letA hai ve isa prakAra hai, yathA-nidAna (bhoga Rddhi Adi kI IcchA) nahIM karane se, samyakdarzana yukta hone se, samAdhi rahane se / athavA upadhAna-tapazcaryA pUrvaka zruta kA abhyAsa karane se / sUtra - 145 tIna prakAra kI avasarpiNI kahI gaI hai, yathA-utkRSTa, madhyama aura jaghanya / isa prakAra chahoM Araka kA kathana karanA cAhie yAvat duSamaduHSamA / tIna prakAra kI utsarpiNI kahI gaI hai, yathA-utkRSTa, madhyama aura jaghanya / isa prakAra cha Araka samajhane cAhie-yAvat sussmsussmaa| sUtra-146 tIna kAraNoM se acchinna pudgala apane sthAna se calita hote haiM, yathA-AhAra ke rUpa meM jIva ke dvArA gRhyamAna hone para pudgala apane sthAna se calita hote haiM, vaikriya kiye jAne para usake vazavarti hokara pudgala svasthAna se calita hote haiM, eka sthAna se dUsare sthAna para saMkramaNa kiye jAne para (le jAye jAne para) pudgala svasthAna se calita hote haiN| upadhi tIna prakAra kI kahI gaI hai, yathA-karmopadhi, zarIropadhi aura bAhyabhANDopakaraNopadhi / asukumAroM ke tIna prakAra kI upadhi kahanI caahie| yoM ekendriya aura nAraka ko chor3akara vaimAnika paryanta tIna prakAra kI upadhi samajhanI cAhie / athavA tIna prakAra kI upadhi kahI gaI hai, yathA-sacitta, acitta aura mizra / isa prakAra nirantara nairayika jIvoM ko yAvat-vaimAnikoM ko tInoM hI prakAra kI upadhi hotI hai| parigraha tIna prakAra kA kahA gayA hai, yathA-karma-parigraha, zarIra-parigraha, bAhyabhANDopakaraNa-parigraha / asura kumAroM ko tInoM prakAra kA parigraha hotA hai| yoM ekendriya aura nAraka ko chor3akara vaimAnika paryanta samajhanA caahie| athavA tIna prakAra kA parigraha kahA gayA hai, yathA-sacitta, acitta aura mizra / nirantara nairayika yAvat vimAnavAsI devoM ko tInoM prakAra kA parigraha hotA hai| sUtra - 147 tIna prakAra kA praNidhAna (ekAgratA) kahA gayA hai, yathA-mana-praNidhAna, vacana-praNidhAna aura kAya-praNidhAna / yaha tIna prakAra kA praNidhAna paMcendriyoM se lekara vaimAnika paryanta saba daNDakoM meM pAyA jAtA hai| tIna prakAra kA supraNidhAna kahA gayA hai, yathA-mana kA supraNidhAna, vacana kA supraNidhAna, kAya kA supraNidhAna / saMyata manuSyoM kA tIna prakAra kA supraNidhAna kahA gayA hai, yathA-mana kA supraNidhAna, vacana kA supraNidhAna, kAya kA suprnnidhaan| tIna prakAra kA azubha praNidhAna hai, mana kA azubha praNidhAna, vacana kA azubha praNidhAna, kAya kA azubha praNidhAna / yaha paMcendriya se vaimAnika paryanta hotA hai| muni dIparatnasAgara kRt - (sthAna) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 31 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka sUtra-148 yoni tIna prakAra kI kahI gaI hai, yathA-zIta, uSNa aura zItoSNa / yaha tejaskAya ko chor3akara zeSa ekendriya, vikalendriya, sammUrchima tiryaMcayonika paMcendriya aura sammUrchima manuSyoM ko hotI hai| yoni tIna prakAra kI kahI gaI hai, yathA-sacitta, acitta aura mizra / yaha ekendriyoM, vikalendriyoM, sammUrchima tiryaMcayonika paMcendriyoM aura sammUrchima manuSyoM ko hotI hai| yoni tIna prakAra kI kahI gaI hai, yathA-saMvRtA, vivRtA aura sNvRt-vivRtaa| yoni tIna prakAra kI kahI gaI hai, yathA-kUrmonnatA, zaMkhAvartA aura vaMzIpatrikA / uttama puruSoM kI mAtAoM kI kUrmonnatA yoni hotI hai / kUrmonnatA yoni meM tIna prakAra ke uttama puruSa garbha rUpa meM utpanna hote haiM, yathA-arhanta, cakravartI aura baladeva-vAsudeva / cakravartI ke strIratna kI yoni zaMkhAvartta hotI hai / zaMkhAvartta yoni meM bahuta se jIva aura pudgala paidA hote haiM evaM naSTa hote haiM kintu janma dhAraNa nahIM karate haiM / vaMzIpatrikAyoni sAmAnya manuSyoM kI yoni hai| vaMzIpatrikAyoni meM bahuta se sAmAnya manuSya garbharUpa meM utpanna hote haiN| sUtra-149 tRNa (bAdara) vanaspatikAya tIna prakAra kI kahI gaI haiM, yathA-saMkhyAta jIva vAlI, asaMkhyAta jIva vAlI aura ananta jIva vaalii| sUtra - 150 jambUdvIpavartI bharatakSetra meM tIna tIrtha kahe gae haiM, yathA-mAgadha, varadAma aura prabhAsa / isI taraha airavata kSetra meM bhI samajhane cAhie / jambUdvIpavartI mahAvideha kSetra meM eka eka cakravartI vijaya meM tIna tIrtha kahe gae haiM, yathA-mAgadha, varadAma aura prabhAsa / isI taraha dhAtakIkhaNDa dvIpa ke pUrvArdha meM aura pazcimArdha meM tathA ardhapuSkaravaradvIpa ke pUrvArdha meM aura pazcimArdha meM bhI isI taraha jAnanA caahie| sUtra-151 jambUdvIpavartI bharata aura airavata kSetra meM atIta utsarpiNI kAla ke suSama nAmaka Araka kA kAla tIna kroDAkor3I sAgaropama thA / isI taraha isa avasarpiNI kAla ke suramaAraka kA kAla itanA hI hai / AgAmI utsarpiNI ke suSama Araka kA kAla itanA hI hogaa| isI taraha dhAtakIkhaNDa ke pUrvArdha meM aura pazcimArdha meM bhI isI taraha ardha puSkaravaradvIpa ke pUrvArdha aura pazcimArdha meM bhI kAla kA kathana krnaa| jambUdvIpavartI bharata airavata kSetra meM atIta utsarpiNI kAla ke suSamasuSamA Are meM manuSya tIna kosa kI UMcAI vAle aura tIna palyopama ke paramAyuSya vAle the / isI taraha isa avasarpiNI kAla aura AgAmI utsarpiNI kAla maM bhI samajhanA cAhie / jambUdvIpavartI devakuru aura uttarakuru meM manuSya tIna kosa kI UMcAI vAle kahe gae haiM tathA ve tIna palyopama kI paramAyu vAle haiN| isI taraha ardhapuSkaravara dvIpa ke pazcimArdha taka kA kathana karanA caahie| jambUdvIpavartI bharata-airavata kSetra meM eka eka utsarpiNI avasarpiNI meM tIna vaMza (uttama puruSa paramparA) utpanna hue, utpanna hote haiM aura utpanna hoMge, yathA-arhantavaMza, cakravartIvaMza aura dazAhavaMza / isI taraha ardhapuSkaravara dvIpa ke pazcimArdha taka kathana karanA cAhie / jambUdvIpa ke bharata, airavata kSetra meM eka eka utsarpiNI avasarpiNI kAla meM tIna prakAra ke uttama puruSa utpanna hue, utpanna hote haiM aura utpanna hoMge, yathA-arhanta, cakravartI aura baladeva-vAsudeva / isa prakAra ardhapuSkaravara dvIpa ke pazcimArdha taka samajhanA caahie| tIna yathAyu kA pAlana karate haiM (nirupakrama Ayu vAle hote haiM), yathA-arhanta, cakravartI aura bldev-vaasudev| tIna madhyamAyu kA pAlana karate haiM (vRddhatva rahita Ayu vAle hote haiM) / yathA-arhanta, cakravartI aura baladeva-vAsudeva / sUtra - 152 bAdara tejaskAya ke jIvoM kI utkRSTa sthiti tIna ahorAtra kI kahI gaI haiM, bAdaravAyukAya kI utkRSTa sthiti tIna hajAra varSa kI kahI gaI hai| muni dIparatnasAgara kRt - (sthAna) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 32 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra- 3, 'sthAna' sUtra - 153 he bhadanta ! zAli, vrIhi, gehUM, jau, yavayava ina dhAnyoM ko koThoM meM surakSita rakhane para, palya meM surakSita rakhane para, maMca para surakSita rakhane para, Dhakkana lagAkara, lIpa kara, saba tarapha lIpa kara, rekhAdi ke dvArA lAMchita karane para, miTTI kI mudrA lagAne para acchI taraha banda rakhane para inakI kitane kAla taka yoni rahatI hai ? he gautama! jaghanya antarmuhUrtta aura utkRSTa tIna varSa taka yoni rahatI hai, isake bAda yoni mlAna ho jAtI hai, isake bAda dhvaMsAbhimukha hotI hai, naSTa ho jAtI hai, isake bAda jIva ajIva ho jAtA hai aura tatpazcAt yoni kA viccheda ho jAtA hai / sthAna/uddeza / sUtrAMka sUtra - 154 dUsarI zarkarAprabhA naraka-pRthvI ke nArakoM kI tIna sAgaropama kI utkRSTa sthiti hai / tIsarI bAlukAprabhA pRthvI meM nArakoM kI tIna sAgaropama kI jaghanya sthiti hai| sUtra - 155 pA~cavI dhUmaprabhA-pRthvI meM tIna lAkha narakAvAsa kahe gae haiM / tIna naraka-pRthvIyoM meM nArakoM ko uSNavedanA kahI gaI haiM, yathA- pahalI, dUsarI aura tIsarI naraka meM / tIna pRthvIyoM meM nAraka uSNavedanA kA anubhava karate haiM, yathA- prathama, dUsarI aura tIsarI naraka meM / sUtra- 156 loka meM tIna samAna pramANa (lambAI-caur3AI) vAle, samAna pArzva (AjU-bAjU) vAle aura saba vidizAoM meM bhI samAna kahe gae haiM, yathA- apratiSThAna naraka, jambUdvIpa, sarvArthasiddha mahAvimAna / loka meM tIna samAna pramANa vAle, samAna pArzva vAle aura saba vidizAoM meM samAna kahe gae haiM, yathA-sImanta narakAvAsa, samayakSetra, ISatprAgbhArA pRthvI / sUtra - 157 tIna samudra prakRti se udakarasa vAle kahe gae haiM, yathA- kAlodadhi, puSkarodadhi aura svayaMbhUramaNa / tIna samudroM meM maccha kaccha Adi jalacara vizeSa rUpa se kahe gae haiM, yathA- lavaNa, kAlodadhi aura svayaMbhUramaNa / sUtra - 158 zIlarahita, vratarahita, guNarahita, maryAdArahita, pratyAkhyAna pauSadha-upavAsa Adi nahIM karane vAle tIna prakAra vyakti mRtyu ke samaya mara kara nIce sAtavI naraka ke apratiSThAna nAmaka narakAvAsa meM nAraka rUpa se utpanna hote haiM, yathA-cakravartI Adi rAjA, mANDalika rAjA (zeSa sAmAnya rAjA) aura mahArambha karane vAle kuTumbI / suzIla, suvratI, sadguNI maryAdA vAle, pratyAkhyAna- pauSadha upavAsa karane vAle tIna prakAra ke vyakti mRtyu ke samaya mara kara sarvArthasiddha mahAvimAna meM deva rUpa se utpanna hote haiM, yathA- kAmabhogoM kA tyAga karane vAle rAjA, kAmabhoga ke tyAgI senApati, prazastA-dharmAcArya sUtra - 159 brahmaloka aura lAntaka meM vimAna tIna varNa vAle kahe gae haiN| yathA kAle, nIle aura lAla Anata, prANata, AraNa aura acyuta kalpa meM devoM ke bhavadhAraNIya zarIroM kI UMcAI tIna hAtha kI kahI gaI hai / sUtra - 160 tIna prajJaptiyA~ niyata samaya para par3hI jAtI haiM, yathA- candraprajJapti, sUryaprajJapti aura dvIpasAgaraprajJapti / sthAna -3 - uddezaka - 2 sUtra - 161 loka tIna prakAra ke kahe gae haiM, nAmaloka, sthApanAloka aura dravyaloka / bhAvaloka tIna prakAra ke kahe gae haiM, jJAnaloka darzanaloka aura cAritraloka / loka tIna prakAra ke kahe gae haiM, yathA-Urdhvaloka, adholoka aura tiryagloka / muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)" AgamasUtra - hinda- anuvAda" Page 33 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka sUtra-162 asurakumArarAja asurendra camara kI tIna prakAra kI parISada kahI gaI hai, yathA-samitA caNDA aura jAyA / samitA Abhyantara parISada hai, caNDA madhyama parISada hai, jAyA bAhya parISada hai / asurakumArarAja asurendra camara ke sAmAnika devoM kI tIna parISada haiM samitA Adi / isI taraha trAyastriMzakoM kI bhI tIna parISada jaaneN| lokapAloM kI tIna parISada haiM tumbA, truTitA aura parvA / isI taraha agramahiSiyoM kI bhI parISada jAne / balIndra kI bhI isI taraha tIna parISada samajhanI caahie| agramahiSI paryanta isI taraha parISada jAnanI caahie| dharaNendra kI, usake sAmAnika aura trAyastriMzakoM kI tIna prakAra kI parISada kahI gaI hai, yathA-samitA, caNDA aura jaayaa| isake lokapAla aura agramahiSiyoM kI tIna parISada kahI gaI haiM, yathA ISA, truTitA aura dRDharathA / dharaNendra kI taraha zeSa bhavanavAsI devoM kI parISada jAnanI caahie| pizAca-rAja, pizAcendra kAla kI tIna parISada kahI gaI haiM yathA-ISA, truTitA aura dRDharathA / isI taraha sAmAnika deva aura agramahiSiyoM kI bhI parISada jAneM / isI taraha yAvat-gItarati aura gItayazA kI bhI parISada jAnanI caahie| jyotiSkarAja jyotiSkendra candra kI tIna parISada kahI gaI haiM, yathA-tumbA, truTitA aura parvA / isI taraha sAmAnika deva aura agramahiSiyoM kI bhI parISada jAne / isI taraha sUrya kI bhI parISada jaaneN| devarAja devendra zakra kI tIna parISada kahI gaI haiM, yathA-samitA, caNDA aura jAyA / isI prakAra agramahiSI paryanta camarendra ke samAna tIna parISada kahanA cAhie / isI taraha acyuta ke lokapAla paryanta tIna parISada samajhanI caahie| sUtra - 163 tIna yAma kahe gae haiM, yathA-prathama yAma, madhyama yAma aura antima yAma / tIna yAmoM meM AtmA kevali-prarUpita dharma sUna sakatA hai, yathA-prathama yAma meM, madhyama yAma meM aura antima yAma meM / isI taraha yAvat-AtmA tIna yAmoM meM kevalajJAna utpanna karatA hai, yathA-prathama yAma meM, madhyama yAma meM aura antima yAma meN| tIna vaya kahI gaI haiM, prathama vaya, madhyama vaya, antima vaya / ina tInoM vaya meM AtmA kevali-prajJapta dharma sUna pAtA hai, prathama vaya, madhyama vaya aura antima vaya / kevalajJAna utpanna hone taka kA kathana pahale ke samAna hI jaannaa| sUtra - 164 bodhi tIna prakAra kI kahI gaI haiM / yathA-jJAna bodhi, darzana bodhi aura cAritra bodhi / tIna prakAra ke buddha kahe gae haiM, yathA-jJAnabuddha, darzanabuddha aura cAritrabuddha / isI taraha tIna prakAra kA moha aura tIna prakAra ke mUr3ha smjhnaa| sUtra - 165 pravrajyA tIna prakAra kI kahI gaI hai, yathA-ihalokapratibaddhA, paralokapratibaddhA, ubhylokprtibddhaa| tIna prakAra kI pravrajyA kahI gaI haiM, yathA-purataH pratibaddhA, mArgataH pratibaddhA, ubhayataH pratibaddhA / tIna prakAra kI pravrajyA kahI gaI haiM, vyathA utpanna kara dI jAne vAlI dIkSA, anyatra le jAkara dI jAne vAlI dIkSA, dharma tatva samajhAkara dI jAne vAlI diikssaa| tIna prakAra kI pravrajyA hai, sadguruoM kI sevA ke lie lI gaI dIkSA, AkhyAnapravrajyA dharmadezanA ke diye jAne se lI gaI dIkSA, saMgAra pravrajyA-saMketa se lI gaI diikssaa| sUtra-166 tIna nirgrantha nosaMjJopayukta haiM, yathA-pulAka, nirgrantha aura snaatk| tIna nirgrantha saMjJa-nosaMjJopayukta (saMjJA aura nosaMjJA donoM se saMyukta) kahe gae haiM / yathA-bakuza, pratisevanA kuzIla aura kssaaykushiil| muni dIparatnasAgara kRt - (sthAna) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 34 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka sUtra-167 tIna prakAra kI zaikSa-bhUmi kahI gaI haiM, yathA utkRSTa cha: mAsa, madhyama cAra mAsa, jaghanya sAta rAta-dina / tIna sthavIra bhUmiyA~ kahI gaI haiM, yathA-jAtisthavira, sUtrasthavira aura paryAyasthavira / sATha varSa kI umra vAlA zramaNa-nirgrantha jAtisthavira hai, sthAnAMga samavAyAMga ko jAnane vAlA zramaNa-nirgrantha sUtrasthavira hai, bIsa varSa kI dIkSA vAlA zramaNa-nirgrantha paryAyasthavira hai| sUtra - 168 tIna prakAra ke puruSa kahe gae haiM / yathA, sumanA (harSayukta) durmanA (duHkha yA dveSayukta) no-sumanA-no-durmanA (samabhAva rakhane vaalaa)| tIna prakAra ke puruSa kahe gae haiM, yathA-kitaneka kisI sthAna para jAkara sumanA hote haiM, kitaneka kisI sthAna para jAkara durmanA hote haiM, kitaneka kisI sthAna para jAkara no-sumanA-no-durmanA hote haiN| tIna prakAra ke puruSa kahe gae haiM, yathA-kitaneka kisI sthAna para jAtA hU~ aisA mAnakara sumanA hote haiM, kitaneka kisI sthAna para jAtA hU~, aisA mAnakara durmanA hote haiM, kitaneka kisI sthAna para jAtA hU~ aisA mAna kara no-sumanA-no-durmanA hote haiM / isI taraha kitaneka jAUMgA aisA mAnakara sumanA hote haiM ityAdi pUrvavat / tIna prakAra ke puruSa kahe gae haiM, yathA-kitaneka nahIM jAkara sumanA hote haiM, ityAdi / tIna prakAra ke puruSa kahe gae haiM, yathA- nahIM jAtA hU~ aisA mAnakara sumanA hote haiM ityAdi / tIna prakAra ke puruSa kahe gae haiM, yathA- nahIM jAUMgA aisA mAnakara sumanA hote haiM ityAdi / isI taraha Akara kitaneka sumanA hote haiM ityAdi / AtA hU~ aisA mAnakara kitaneka sumanA hote haiM ityAdi / AUMgA aisA mAnakara kitaneka sumanA hote haiM ityAdi / isa prakAra isa abhilApaka se sUtra - 169 jAkara, nahIM jAkara / khar3e rahakara-khar3e nahIM rahakara / baiThakara, nahIM baiThakara / sUtra-170 mArakara, nahIM mArakara / chedakara, nahIM chadekara / bolakara, nahIM bolakara / kahakara, nahIM kahakara / sUtra-171 dekara, nahIM dekara / khAkara, nahIM khAkara / prApta kara, nahIM prApta kara / pIkara, nahIM pIkara / sUtra- 172 sokara, nahIM sokara / lar3akara, nahIM lar3akara / jItakara, nahIM jItakara / parAjita kara, nahIM parAjita kara / sUtra- 173 __ zabda, rUpa, gaMdha, rasa aura sparza / isa prakAra eka-eka ke tIna AlApaka kahane cAhie, yathA kitane zabda sUnakara sumanA hote haiM / kitaneka sUnatA hU~ yaha mAnakara sumanA hote haiN| kitaneka sUnuMgA yaha mAnakara sumanA hote haiM / isI prakAra kitaneka nahIM sUnA yaha mAnakara sumanA hote haiM / kitaneka nahIM sunatA hU~ yaha mAnakara sumanA hote haiN| kitaneka nahIM sUnU~gA yaha mAnakara sumanA hote haiM / isa prakAra rUpa, gaMdha, rasa aura sparza pratyeka meM chaH chaH AlApaka kahane caahie| sUtra - 174 zIlarahita, vratarahita, guNarahita, maryAdA-rahita aura pratyAkhyAna-poSadhopavAsa rahita ke tIna sthAna garhita hote haiM / usakA ihaloka janma garhita hotA hai, usakA upapAta nindita hotA hai, usake bAda ke janmoM meM bhI vaha nindanIya hotA hai| suzIla, suvratI, sadguNI, maryAdAvAna aura pauSadhopavAsa pratyAkhyAna Adi karane vAle ke tIna sthAna prazaMsanIya hote haiM, yathA-usakI isa loka meM bhI prazaMsA hotI hai, usakA upapAta bhI prazaMsanIya hotA hai usake bAda ke janma meM bhI use prazaMsA prApta hotI hai| muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 35 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka sUtra-175 saMsArI jIva tIna prakAra ke kahe gae haiM, yathA-strI, puruSa aura napuMsaka / sarva jIva tIna prakAra ke kahe gae haiN| yathA-samyagdRSTi, mithyAdRSTi aura samyagmithyAdRSTi / athavA saba jIva tIna prakAra ke kahe gae haiM, yathA-paryApta, aparyApta aura no-paryApta-no-aparyApta / isI taraha samyagdRSTi / paritta, paryApta, sUkSma, saMjJI aura bhavya inameM se jo Upara nahIM kahe gae haiM unake bhI tIna tIna prakAra samajhane caahie| sUtra-176 loka-sthiti tIna prakAra kI kahI gaI hai, yathA-AkAza ke AdhAra para vAyu rahA huA hai, vAyu ke AdhAra para udadhi, udadhi ke AdhAra para pRthvI / dizAeM tIna kahI gaI haiM, yathA-Urdhva dizA, adho dizA aura tirkI dizA / tIna dizAoM meM jIvoM kI gati hotI hai, Urdhva dizA meM, adhodizA meM aura tirkI dizA meN| __ isI taraha Agati / utpatti, AhAra, vRddhi, hAni, gati paryAya-halana calana, samudghAta, kAlasaMyoga, avadhi darzana se dekhanA, avadhijJAna se jaannaa| tIna dizAoM meM jIvoM ko ajIvoM kA jJAna hotA hai, yathA-Urdhva dizA meM, adhodizA meM aura tirkI dizA meN| (tInoM dizAoM meM gati Adi teraha pada samasta rUpa se caubIsa daNDakoM meM se paMcendriya tiryaMca yonika aura manuSya meM hI hote haiN)| sUtra-177 trasa jIva tIna prakAra ke kahe gae haiM, yathA-tejaskAya, vAyukAya aura udAra (sthUla) trasa praannii| sthAvara tIna prakAra ke kahe gae haiM, yathA-pRthvIkAya, apkAya aura vnsptikaay| sUtra-178 tIna acchedya haiM-samaya, pradeza aura paramANu / isI taraha ina tInoM kA bhedana nahIM ho sakatA, ise jalAyA nahIM jA sakatA, ise grahaNa nahIM kiyA jA sakatA evaM ina tInoM kA madhyabhAga nahIM ho sakatA aura yaha tInoM apradezI haiN| tIna avibhAjya haiM, yathA-samaya, pradeza aura paramANu / sUtra - 179 he Aryo ! isa prakAra zramaNa bhagavAna mahAvIra gautamAdi zramaNa nirgranthoM ko sambodhita kara isa prakAra bole he zramaNoM! prANiyoM ko kisase bhaya hai ? (taba) gautamAdi zramaNanirgrantha zramaNa bhagavAna mahAvIra ke samIpa Ate haiM aura vandanA-namaskAra karate haiM / ve isa prakAra bole-he devAnupriya ! yaha artha hama jAnate nahIM haiM, dekhate nahIM haiM, isalie yadi Apako kahane meM kaSTa na hotA ho to hama yaha bAta Apa zrI se jAnanA cAhate haiN| Aryo ! yoM zramaNa bhagavAna mahAvIra gautamAdi zramaNanirgranthoM ko sambodhita karake isa prakAra bole-he zramaNoM! prANI duHkha se Darane vAle haiM / he bhagavan! yaha duHkha kisake dvArA diyA gayA hai ? (bhagavAna bole) jIva ne pramAda ke dvArA duHkha utpanna kiyA hai / he bhagavan ! yaha duHkha kaise naSTa hotA hai ? apramAda se duHkha kA kSaya hotA hai| sUtra-180 he bhagavan ! anya tIrthika isa prakAra bolate haiM, kahate haiM, prajJapta karate haiM aura prarUpaNA karate haiM ki zramaNanirgranthoM ke mata meM karma kisa prakAra duHkha rUpa hote haiM ? (cAra bhaMgoM meM se jo pUrvakRta karma duHkha rUpa hote haiM yaha ve nahIM pUchate haiM, jo pUrvakRta karma duHkharUpa nahIM hote haiM yaha bhI ve nahIM pUchate haiM, jo pUrvakRta nahIM haiM parantu duHkharUpa hote haiM usake lie ve pUchate haiM / akRtakarma ko duHkha kA kAraNa mAnane vAle vAdiyoM kA yaha kathana hai ki karma kiye binA hI duHkha hotA hai, karmoM kA sparza kiye binA hI duHkha hotA hai, kiye jAne vAle aura kiye hue karmoM ke binA hI duHkha hotA hai, prANI, bhUta, jIva aura sattva dvArA karma kiye binA hI vedanA kA anubhava karate haiM aisA kahanA caahie| (bhagavAna bole) jo loga aisA kahate haiM ve mithyA kahate haiM / maiM aisA kahatA hU~, bolatA hU~ aura prarUpaNA karatA muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 36 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka hU~ ki karma karane se duHkha hotA hai, karmoM kA sparza karane se duHkha hotA hai, kriyamANa aura kRta karmoM se duHkha hotA hai, prANa, bhUta, jIva aura satvakarma karake vedanA kA anubhava karate haiM / aisA kahanA caahie| sthAna-3 - uddezaka-3 sUtra-181 tIna kAraNoM se mAyAvI mAyA karake bhI AlocanA nahIM karatA hai, pratikramaNa nahIM karatA, nindA nahIM karatA, gardA nahIM karatA, usa vicAra ko dUra nahIM karatA hai, zuddhi nahIM karatA, punaH nahIM karane ke lie tatpara nahIM hotA aura yathAyogya prAyazcitta aura tapazcaryA aMgIkAra nahIM karatA hai, yathA-AlocanA karane se merA mAna mahattva kama ho jAegA ataH AlocanA na karU~ / isa samaya bhI maiM vaisA hI karatA hU~ ise nindanIya kaise kahU~ ? bhaviSya meM bhI maiM vaisA hI karU~gA isalie AlocanA kaise kruuN| tIna kAraNoM se mAyAvI mAyA karake bhI usakI AlocanA nahIM karatA hai, pratikramaNa nahIM karatA hai, yAvattapazcaryA aMgIkAra nahIM karatA hai, yathA-merI apakIrti hogI, merA avarNavAda hogA, merA avinaya hogaa| tIna kAraNoM se mAyAvI mAyA karake bhI AlocanA nahIM karatA hai-yAvat tapa aMgIkAra nahIM karatA hai, yathA-merI kIrti kSINa hogI, merA yaza hIna hogA, merI pUjA va merA satkAra kama hogaa| tIna kAraNoM se mAyAvI mAyA karake usakI AlocanA karatA hai, yAvat-tapa aMgIkAra karatA hai, mAyAvI kI isa loka meM nindA hotI hai, paraloka bhI nindanIya hotA hai, anya janma bhI garhita hotA hai / tIna kAraNoM se mAyAvI mAyA karake AlocanA karatA hai, yAvat-tapa aMgIkAra karatA hai, amAyI kA yaha loka prazasya hotA hai, paraloka meM janma prazasta hotA hai, anya janma bhI prazaMsanIya hotA hai| tIna kAraNoM se mAyAvI mAyA karake AlocanA karatA hai yAvat-tapa aMgIkAra karatA hai, jJAna ke lie, darzana ke lie, cAritra ke lie| sUtra-182 tIna prakAra ke puruSa haiM, sUtra ke dhAraka, artha ke dhAraka, ubhaya ke dhaark| sUtra-183 sAdhU aura sAdhvIyoM ko tIna prakAra ke vastra dhAraNa karanA aura pahananA kalpatA hai, yathA-Una kA, sana kA aura suta kA banA huA / sAdhU aura sAdhvIyoM ko tIna prakAra ke pAtra dhAraNa karana aura paribhoga karane ke lie kalpate haiM, yathA-tumbe kA pAtra, lakar3I kA pAtra aura miTTI kA pAtra / sUtra - 184 tIna kAraNoM se vastra dhAraNa karanA cAhie, yathA-lajjA ke lie, pravacana kI nindA na ho isalie, zItAdi parISaha nivAraNa ke lie| sUtra-185 AtmA ko rAgadveSa se bacAne ke lie tIna upAya kahe gae haiM, yathA-dhArmika upadeza kA pAlana kare, upekSA kare yA mauna rahe, usa sthAna se uThakara svayaM ekAnta sthAna meM calA jAe / tRSAdi se glAna nirgrantha ko prAsuka jala kI tIna datti grahaNa karanA kalpatA hai, yathA-utkRSTa, madhyama aura jaghanya / sUtra-186 tIna kAraNoM se zramaNa nirgrantha svadharmI sAmbhogika ke sAtha bhojanAdi vyavahAra ko tor3atA huA vItarAga kI AjJA kA ullaMghana nahIM karatA hai, yathA-vratoM meM gurutara doSa lagAte hue jise svayaM dekhA ho use, vratoM meM gurutara doSa lagAne kI bAta ke sambandha meM kisI zraddhAlu se sunI ho use, cauthI bAra doSa sevana karane vAle ko| sUtra- 187 tIna prakAra kI anujJA kahI gaI hai yathA-AcArya jo AjJA de, upAdhyAya jo AjJA de, gaNanAyaka jo AjJA de tIna prakAra kI samanujJA kahI gaI haiM, AcArya jo AjJA de, upAdhyAya jo AjJA de, gaNanAyaka jo AjJA de| muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 37 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka isI prakAra upasampadA aura padavI kA tyAga bhI smjhnaa| sUtra-188 tIna prakAra ke vacana kahe gae haiM, yathA-tadvacana, tadanya vacana aura novacana tIna prakAra ke avacana kahe gae haiM, yathA-no tadvacana, no tadanya vacana aura avacana / tIna prakAra ke mana kahe gae haiM, yathA-tadamana, tadanyamana aura amana / sUtra-189 tIna kAraNoM se alpavRSTi hotI hai, yathA-usa deza meM yA pradeza meM bahuta se udaka yoni ke jIva athavA pudgala udaka rUpa se utpanna nahIM hote haiM, naSTa nahIM hote haiM, samApta nahIM hote haiM, paidA nahIM hote haiM / nAga, deva, yakSa aura bhUtoM kI samyag ArAdhanA nahIM karane se vahA~ uThe hue udaka pudgala-megha ko jo barasane vAlA hai use ve deva Adi anya deza meM lekara cale jAte haiM / uThe hue paripakva aura barasane vAle megha ko pavana bikhera DAlatA hai| tIna kAraNoM se mahAvRSTi hotI hai, yathA-usa deza meM yA pradeza meM udaka yoni ke jIva aura pudgala udaka rUpa se utpanna hote haiM, samApta hote haiM, naSTa hote haiM aura paidA hote haiM / deva, yakSa, nAga aura bhUtoM kI samyag ArAdhanA karane se anyatra uThe hue paripakva aura barasane vAle megha ko usa pradeza meM lA dete haiM / uThe hue, paripakva bane hue aura barasane vAle megha ko vAyu naSTa na kare / ina tIna kAraNoM se mahAvRSTi hotI hai| sUtra - 190 tIna kAraNoM se devaloka meM navIna utpanna deva manuSya-loka meM zIghra Ane kI IcchA karane para bhI zIghra Ane meM samartha nahIM hotA hai, yathA-devaloka meM navIna utpanna deva divya kAmabhogoM meM mUrchita hone se, gRhayuddha hone se, snehapAza meM baMdhA huA hone se, tanmaya hone se vaha manuSya-sambandhI kAmabhogoM ko Adara nahIM detA hai, acchA nahIM samajhatA hai, unase kucha prayojana hai aisA nizcaya nahIM karatA hai, unakI IcchA nahIM karatA hai, ye mujhe mile aisI bhAvanA nahIM krtaa| devaloka meM navIna utpanna huA, deva divya kAmabhogoM meM mUrchita, gRddha, Abhakta aura tanmaya hone se usakA manuSya sambandhI premabhAva naSTa ho jAtA hai aura divya kAmabhogoM ke prati AkarSaNa hotA hai / devaloka meM navIna utpanna deva divya kAmabhogoM meM mUrchita yAvata tanmaya banA haA aisA socanA hai ki abhI na jAUM eka muharta ke bAda ja nATakAdi pUre ho jAegA taba jAUMgA / itane kAla meM to alpa AyuSya vAle manuSya mRtyu ko prApta ho jAte haiM / ina tIna kAraNoM se navIna utpanna huA deva manuSya loka meM zIghra Ane kI IcchA karane para bhI zIghra nahIM A sakatA hai| tIna kAraNoM se devaloka meM navIna utpanna deva manuSyaloka meM zIghra Ane kI IcchA karane para zIghra Ane meM samartha hotA hai, yathA-devaloka meM navIna utpanna huA deva divya kAmabhogoM meM mUrcchita nahIM hone se, gRddha nahIM hone se, Asakta nahIM hone se use aisA vicAra hotA hai ki- manuSya-bhava meM bhI mere AcArya, upAdhyAya, pravartaka, sthavira, gaNI, gaNadhara athavA gaNAvacchedaka haiM jinake prabhAva se mujhe yaha isa prakAra kI devatA kI divya Rddhi, divya dyuti, divya devazakti milI, prApta huI, upasthita huI ataH jAUM aura una bhagavAna ko vandana karU~, namaskAra karU~, satkAra karU~, kalyANakArI, maMgalakArI, deva svarUpa mAnakara unakI sevA karU~ / devaloka meM utpanna huA deva divya kAmabhogoM meM mUrcchita nahIM hone se yAvat-tanmaya nahIM hone se aisA vicAra karatA hai ki isa manuSyabhava meM jJAnI haiM, tapasvI haiM aura atiduSkara kriyA karane vAle haiM ataH jAUM aura una bhagavaMtoM ko vandana karU~, namaskAra karU~ yAvat unakI sevA karU~ / devaloka meM navIna utpanna huA deva divya kAmabhogoM meM mUrcchita yAvat tanmaya nahIM hotA huA aisA vicAra karatA hai ki-manuSyabhava meM merI mAtA-yAvat merI putravadhU hai isalie jAUM aura unake samIpa prakaTa hoUM jisase ve merI isa prakAra kI milI huI, prApta huI aura sammukha upasthiti huI divya devarddhi, divya dyuti aura divya devazakti ko dekheM / ina tIna kAraNoM se devaloka meM navIna utpanna huA deva manuSya loka meM zIghra A sakatA hai| sUtra - 191 tIna sthAnoM kI devatA bhI abhilASA karate haiM, yathA-manuSyabhava, AryakSetra meM janma aura uttama kula meM utpatti / muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 38 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka tIna kAraNoM se deva pazcAttApa karate haiM, yathA-aho ! maiMne bala hote hue, zakti hote hue, pauruSa-parAkrama hote hue bhI nirupadravatA aura subhikSa hone para bhI AcArya aura upAdhyAya ke vidyamAna hone para aura nIrogI zarIra hone para bhI zAstroM kA adhika adhyayana nahIM kiyaa| aho ! maiM viSayoM kA pyAsA banakara ihaloka meM hI pha~sA rahA aura paraloka se vimukha banA rahA jisase maiM dIrgha zramaNa paryAya kA pAlana nahIM kara sakA / aho ! Rddhi, rasa aura rUpa ke garva meM pha~sakara aura bhogoM meM Asakta hokara maiMne vizuddha cAritra kA sparza bhI nahIM kiyaa| sUtra-192 tIna kAraNoM se deva - maiM yahA~ se cyuta hoUMgA yaha jAnate haiM, yathA-vimAna aura AbharaNoM ko kAntihIna dekhakara, kalpavRkSa ko mlAna hotA huA dekhakara, apanI tejolezyA ko kSINa hotI huI jaankr| tIna kAraNoM se deva udvega pAte haiM, yathA-are mujhe isa prakAra kI milI huI, prApta huI aura sammukha AI huI divya devarddhi, divya devadhuti aura divyazakti chor3anI pdd'egii| are! mujhe mAtA ke Rtu aura pitA ke vIrya ke sammizraNa kA prathama AhAra karanA pdd'egaa| are ! mujhe mAtA ke jaThara ke malayama, azucimaya, udvegamaya aura bhayaMkara garbhAvAsa meM rahanA pdd'egaa| sUtra - 193 vimAna tIna prakAra ke kahe gae haiM, yathA-gola, trikoNa aura catuSkoNa / ina meM jo gola vimAna haiM ve puSkara karNikA ke AkAra ke hote haiM / unake cAroM ora prAkAra hotA hai aura praveza ke lie eka dvAra hotA hai| unameM jo trikoNa vimAna haiM ve siMghAr3e ke AkAra ke, donoM tarapha parakoTA vAle, eka tarapha vedikA vAle aura tIna dvAra vAle kahe gae haiN| unameM jo catuSkoNa vimAna haiM ve akhAr3e ke AkAra ke haiM aura saba tarapha vedikA se ghire hue haiM tathA cAra dvAra vAle kahe gae haiN| deva vimAna tInake AdhAra para sthita hai, yathA-ghanodadhi pratiSThita, ghanavAta pratiSThita, AkAza pratiSThita | vimAna tIna prakAra ke kahe gae haiM, yathA-avasthita, vaikreya ke dvArA niSpAdita, pAriyAnika AvAgamana ke lie vAhana rUpa meM kAma Ane vaale| sUtra-194 nairayika tIna prakAra ke kahe gae haiM, samyagdRSTi, mithyAdRSTi aura mizradRSTi / isa prakAra vikalendriya ko chor3akara vaimAnika paryanta samajha lenA caahie| tIna durgatiyA~ kahI gaI haiM, naraka durgati, tiryaMcayonika durgati aura manuSya durgati / tIna sadgatiyA~ kahI gaI haiM, yathA-siddha sadgati, deva sadgati aura manuSya sdgti|| tIna durgati prApta kahe gae haiM, yathA-nairayika durgati prApta, tiryaMcayonika durgati prApta, manuSya durgati prApta / tIna sadgati prApta kahe gae haiM, yathA-siddhasadgati prApta, devasadgati prApta, manuSyasadgati prApta / sUtra-195 caturthabhakta eka upavAsa karane vAle muni ko tIna prakAra kA jala lenA kalpatA hai, ATe kA dhovana, ubAlI huI bhAjI para siMcA gayA jala, cAvala kA dhovana / chaTTha bhakta do upavAsa karane vAle muni ko tIna prakAra kA jala lenA kalpatA hai, yathA-tila kA dhovana, tuSa kA dhovana, jau kA dhovana / aSTabhakta tIna upavAsa karane vAle muni ko tIna prakAra kA jala lenA kalpatA hai, osAmAna, chAcha ke Upara kA pAnI, zuddha ussnnjl| bhojana sthAna meM arpita kiyA huA AhAra tIna prakAra kA hai, yathA-phalikhopahRta, zuddhopahRta, saMsRSTo-pahRta / tIna prakAra kA AhAra dAtA dvArA diyA gayA kahA gayA hai, yathA-dene vAlA hAtha se grahaNa kara deve, AhAra ke bartana se bhojana ke bartana meM rakha kara deve, bace hue anna ko punaH bartana meM rakhate samaya deve| tIna prakAra kI UnodarI kahI gaI hai, yathA-upakaraNa kama karanA, AhAra pAnI kama karanA, kaSAya tyAga rUpa bhAva UnodarI / upakaraNa UNodarI tIna prakAra kI kahI gaI hai, yathA-eka vastra, eka pAtra, saMyamI saMmata upAdhi dhAraNa muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 39 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka tIna sthAna nirgrantha aura nirgranthiyoM ke lie ahitakara, azubha, ayukta, akalyANakArI, amuktakArI aura azubhAnubandhI hote haiM, yathA-Artasvara krandana karanA, zayyA upadhi Adi ke doSodbhAvana yukta pralApa karanA, durdhyAna 'Arta-raudradhyAna karanA / tIna sthAna sAdhu aura sAdhvIyoM ke lie hItakara, zubha, yukta, kalyANakArI aura zubhAnubandhI hote haiM, yathA-Arttasvara krandana na karanA, doSodbhAvana garbhita pralApa nahIM karanA, apadhyAna nahIM karanA zalya tIna prakAra ke kahe gae haiM, mAyAzalya, nidAnazalya aura mithyAdarzanazalya / tIna kAraNoM se zramaNa-nirgrantha saMkSipta vipula tejolezyA vAlA hotA hai, yathA-AtApanA lene se, kSamA rakhane se, jalarahita tapazcaryA karane se / tIna mAsa kI bhikSu-pratimA ko aMgIkAra karane vAle anagAra ko tIna datti bhojana kI aura tIna datti jala kI lenA kalpatA hai| eka rAtri kI bhikSu pratimA kA samyag ArAdhana nahIM karane vAle sAdhu ke lie ve tIna sthAna ahItakara, azubhakara, ayukta, akalyANakArI aura azubhAnubandhI hote haiM, yathA-vaha pAgala ho jAe, dIrghakAlIna roga utpanna ho jAe, kevali prarUpita dharma se bhraSTa ho jAe / eka rAtri kI bhikSu-pratimA kA samyag ArAdhana karane vAle anagAra ke lie ye tIna sthAna hItakara, zubhakArI, yukta, kalyANakArI aura zubhAnubandhI hote haiM, yathA-use avadhijJAna utpanna ho, manaHparyAyajJAna utpanna ho, kevalajJAna utpanna ho / sUtra - 196 jambUdvIpa meM tIna karmabhUmiyA~ kahI gaI haiM, bharata, eravata aura mahAvideha / isI prakAra dhAtakI khaNDa dvIpa ke pUrvArdha meM yAvat ardhapuSkaravaradvIpa ke pazcimArddha meM bhI tIna tIna karmabhUmiyA~ kahI gaI haiN| sUtra-197 darzana tIna prakAra ke haiM, yathA-samyagdarzana, mithyAdarzana aura mizradarzana / ruci tIna prakAra kI hai, yathA-samyagruci, mithyAruci aura mizraruci / prayoga tIna prakAra ke haiM, yathA-samyag prayoga, mithyAprayoga aura mishrpryog| sUtra-198 ___vyavasAya tIna prakAra ke haiM, yathA-dhArmika vyavasAya, adhArmika vyavasAya, mizra vyavasAya / athavA-tIna prakAra vyavasAya jJAna kahe gae haiM, yathA-pratyakSa avadhi Adi prAtyayika indriya aura mana ke nimitta se hone vAlA aura aanugaamik| __athavA tIna prakAra ke vyavasAya kahe gae haiM, yathA-aihalaukika vyavasAya, pAralaukika vyavasAya, ubhayalaukika vyavasAya / aihalaukika vyavasAya tIna prakAra kA kahA gayA hai, yathA-laukika, vaidika aura sAmayika / laukika vyavasAya tIna prakAra kA kahA gayA hai, yathA-artha, dharma aura kAma, vaidikavyavasAya tIna prakAra kA kahA gayA hai, yathA-Rgveda meM kahA huA, yajurveda meM kahA huA, sAmaveda meM kahA huA / sAmayika vyavasAya tIna prakAra kA kahA gayA hai, yathA-jJAna, darzana aura cAritra / tIna prakAra kI arthayoni kahI gaI hai, yathA-sAma, daNDa aura bheda / sUtra-199 tIna prakAra ke pudgala kahe gae haiM, yathA-prayogapariNata, mizrakSapariNata aura svataHpariNata / narakAvAsa tIna ke AdhAra para rahe hue haiM, yathA-pRthvI ke AdhAra para, AkAza ke AdhAra para, svarUpa ke AdhAra para naigama saMgraha aura vyavahAra naya se pRthvIpratiSThita / RjusUtra naya ke anusAra AkAzapratiSThita / tIna zabdanayoM ke anusAra aatmprtisstthit| sUtra- 200 mithyAtva tIna prakAra kA kahA gayA hai, yathA-akriyA mithyAtva, avinaya mithyAtva, ajJAna mithyaatv| akriyA duSTa kriyA tIna prakAra kI kahI gaI hai, yathA-prayogakriyA, sAmudAnika kriyA, ajJAna kriyA / prayoga muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 40 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka kriyA tIna prakAra kI haiM, yathA-manaH prayoga kriyA, vacana prayoga kriyA, kAyaprayoga kriyA / samudAna kriyA tIna prakAra kI hai, yathA-anantara samudAna kriyA, parampara samudAna kriyA, tadubhaya samudAna kriyA / ajJAna kriyA tIna prakAra kI kahI gaI hai, yathA-mati-ajJAna kriyA, zruta-ajJAna kriyA aura vibhaMga-ajJAna kriyaa| avinaya tIna prakAra kA hai, dezatyAgI, nirAmbanatA, nAnA prema-dveSa avinaya / ajJAna tIna prakAra kA kahA gayA hai| pradeza ajJAna, sarva ajJAna, bhAva ajJAna / sUtra-201 dharma tIna prakAra kA hai, zrutadharma, cAritradharma aura astikAya-dharma / upakrama tIna prakAra kA kahA gayA hai, yathA-dhArmika upakrama, adhArmika upakrama aura mizra upakrama / athavA tIna prakAra kA upakrama kahA gayA hai, yathA-Atmopakrama, paropakrama aura tadubhayopakrama / isI taraha vaiyAvRtya, anugraha, anuzAsana aura upAlambha / pratyeka ke tIna-tIna AlApaka upakrama ke samAna hI kahane caahie| sUtra - 202 kathA tIna prakAra kI kahI gaI hai, arthakathA, dharmakathA aura kaamkthaa| vinizcaya tIna prakAra ke kahe haiM, arthavinizcaya, dharmavinizcaya aura kAmavinizcaya / sUtra-203 zrI gautama svAmI bhagavAna mahAvIra se pUchate haiM-he bhagavan ! tathArUpa zramaNa mAhana kI sevA karane vAle ko sevA kA kyA phala milatA hai ? bhagavAna bole-he gautama ! use dharmazravaNa karane kA phala milatA hai / he bhagavan ! dharma zravaNa karane kA kyA phala hotA hai ? dharmazravaNa karane se jJAna kI prApti hotI hai| he bhagavan ! jJAna kA phala kyA hai? he gautama ! jJAna kA phala vijJAna hai isa prakAra isa abhilApaka se yaha gAthA jAna lenI caahie| sUtra - 204 zravaNa kA phala jJAna, jJAna kA phala vijJAna, vijJAna kA phala pratyAkhyAna, pratyAkhyAna kA phala saMyama, saMyama kA phala anAzrava, anAzrava kA phala tapa tapa kA phala vyavadAna, vyavadAna kA phala akriyA / akriyA kA phala nirvANa hai / he bhagavan ! nirvANa kA kyA phala hai ? he zramaNAyuSman ! siddhagati meM jAnA hI nirvANa kA sarvAntima prayojana hai| sthAna-3 - uddezaka-4 sUtra- 205 pratimAdhArI anagAra ko tIna upAzrayoM kA pratilekhana karanA kalpatA hai, yathA-atithigRha meM, khule makAna meM, vRkSa ke nIce / isI prakAra tIna upAzrayoM kI AjJA lenA aura unakA grahaNa karanA kalpatA hai / pratimAdhArI anagAra ko tIna saMstArakoM kI pratilekhanA karanA kalpatA hai, yathA-pRthvI-zilA, kASTha-zilA aura tRNAdi / isI prakAra tIna saMstArakoM kI AjJA lenA aura grahaNa karanA kalpatA hai| sUtra - 206 kAla tIna prakAra ke kahe gae haiM, bhUtakAla, vartamAnakAla aura bhvissykaal| samaya tIna prakAra kA kahA gayA hai, yathA-atIta kAla, vartamAnakAla aura anAgata kAla / isI taraha AvalikA, zvasocchvAsa, stoka, kSaNa, lava, muhUrta, ahorAtra-yAvat kror3avarSa, pUrvAMga, pUrva, yaavt-avsrpinnii| pudgala parivartana tIna prakAra kA hai, yathA-atIta, pratyutpanna aura anAgata / sUtra- 207 vacana tIna prakAra ke haiM-ekavacana, dvivacana aura bahuvacana / athavA vacana tIna prakAra ke haiM, strI vacana, puruSa vacana aura napuMsaka vacana / athavA tIna prakAra ke vacana haiM, atIta vacana, vartamAna vacana aura bhaviSya vacana / sUtra- 208 tIna prakAra kI prajJApanA kahI gaI haiM, yathA-jJAna prajJApanA, darzana prajJApanA aura cAritra prjnyaapnaa| muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 41 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka tIna prakAra ke samyak haiM, jJAna samyak, darzana samyak aura cAritra samyak / tIna prakAra ke upaghAta kahe gae haiM, udgamopaghAta, utpAdanopaghAta aura eSaNopaghAta / isI taraha tIna prakAra kI vizuddhi kahI gaI hai, yathA-udgama vizuddhi Adi / sUtra- 209 tIna prakAra kI ArAdhanA kahI gaI hai, yathA-jJAnArAdhanA, darzanArAdhanA aura cAritrArAdhanA / jJAnArAdhanA tIna prakAra kI kahI gaI hai, yathA-utkRSTa, madhyama aura jaghanya / isI taraha darzana ArAdhanA aura cAritra ArAdhanA kahanI caahie| tIna prakAra kA saMkleza kahA gayA hai, jJAnasaMkleza, darzanasaMkleza aura cAritrasaMkleza / isI taraha asaMkleza, atikrama, vyatikrama, aticAra aura anAcAra bhI samajhane caahie| tIna kA atikramaNa karane para AlocanA karanI cAhie, pratikramaNa karanA cAhie, nindA karanI cAhie, gardA karanI cAhie yAvat-tapa aMgIkAra karanA cAhie, yathA-jJAna kA atikramaNa karane para, darzana kA atikramaNa karane para, cAritra kA atikramaNa karane para / isI taraha vyatikrama, aticAra aura anAcAra karane para bhI AlocanAdi karanI caahie| sUtra - 210 prAyazcitta tIna prakAra kA kahA gayA hai, yathA-AlocanA ke yogya, pratikramaNa ke yogya, ubhaya yogya / sUtra - 211 jambUdvIpavartI meru parvata ke dakSiNa meM tIna akarmabhUmiyA~ kahI gaI haiM, yathA-hemavata, harivAsa aura devakuru / jambUdvIpavartI meru parvata ke uttara meM tIna akarmabhUmiyA~ kahI gaI haiM, yathA-uttarakuru, ramyakvAsa aura hiraNyavata / jambUdvIpavartI meru parvata ke dakSiNa meM tIna kSetra kahe gae haiM, yathA-bharata, hemavata aura harivAsa / jambUdvIpa-vartI meru parvata ke uttara meM tIna kSetra kahe gae haiM, yathA-ramyakvAsa, hiraNyavAsa aura airavata / jambUdvIpavartI meru parvata ke dakSiNa meM tIna varSadhara parvata haiM, yathA-laghuhimavAna, mahAhimavAna aura niSadha / jambUdvIpavartI meru parvata ke uttara meM tIna varSadhara parvata haiM, yathA-nIlavAna, rukmI aura shikhrii| jambUdvIpavartI meru parvata ke dakSiNa meM tIna mahAhrada haiM, yathA-padmahrada, mahApadmahrada aura tigicchahrada / vahA~ tIna maharddhika yAvat-palyopama kI sthiti vAlI tIna deviyA~ rahatI haiM, yathA-zrI, hrI aura dhRti / isI taraha uttara meM bhI tIna hrada haiM, yathA-kezarI hrada, mahApuNDarIka hrada aura puNDarIka hrada / ina hradoM meM rahane vAlI deviyoM ke nAma, kIrti, buddhi aura lakSmI / jambUdvIpavartI meru parvata ke dakSiNa meM laghu himavAna varSadhara parvata ke padmahrada nAmaka mahAhrada se tIna mahA-nadiyA~ nIkalatI haiM, yathA-gaMgA, sindhu aura rohitAMzA / jambUdvIpavartI meru parvata ke uttara meM zikharIvarSadhara parvata ke pauNDarIka nAmaka mahAhrada se tIna mahAnadiyA~ nIkalatI haiM, yathA-suvarNakulA, raktA aura raktavatI / jambUdvIpavartI meru parvata ke pUrva meM sItA mahAnadI ke uttara meM tIna antara nadiyA~ kahI gaI haiM, yathA-taptajalA, mattajalA aura unmttjlaa| jambUdvIpavartI meru parvata ke pazcima meM zItodA mahAnadI ke dakSiNa meM tIna antara nadiyA~ haiM, kSIrodA, zItasrotA aura antarvAhinI / jambUdvIpavartI meru parvata ke pazcima meM zItodA mahAnadI ke uttara meM tIna antara nadiyA~ haiM, phenamAlinI aura gaMbhIramAlinI / isa prakAra dhAtakI khaNDadvIpa ke pUrvArdha meM akarmabhUmiyoM se lagAkara antara nadiyoM taka yAvat ardhapuSkara dvIpa ke pazcimArdha meM bhI isI prakAra jaannaa| sUtra - 212 tIna kAraNoM se pRthvI kA thor3A bhAga calAyamAna hotA hai, yathA-ratnaprabhA pRthvI ke nIce bAdara pudgala Akara lage yA vahA~ se alaga hove to ve lagane yA alaga hone vAle bAdara pudgala pRthvI ke kucha bhAga ko calAyamAna karate haiM, mahA Rddhi vAlA yAvat maheza kahA jAne vAlA mahoraga deva isa ratnaprabhA pRthvI ke nIce AvAgamana kare to pRthvI calAyamAna hotI hai, nAgakumAra tathA suvarNakumAra kA saMgrAma hone para thor3I pRthvI calAyamAna hotI hai| muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 42 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka tIna kAraNoM se pUrNa pRthvI calAyamAna hotI hai, yathA-isa ratnaprabhA pRthvI ke nIce ghanavAta kSubdha hone se ghanodadhi kampita hotA hai / kampita hotA huA ghanodadhi samagra pRthvI ko calAyamAna karatA hai / mahardhika-yAvat maheza kahA jAne vAlA deva tathArUpa zramaNa-mAhana ko Rddhi, yaza, bala, vIrya, puruSakAra parAkrama batAtA huA samagra pRthvI ko calAyamAna karatA hai / deva tathA asuroM kA saMgrAma hone para samasta pRthvI calAyamAna hotI hai| sUtra - 213 kilbiSika deva tIna prakAra ke kahe gae haiM, yathA-tIna palyopama kI sthiti vAle, tIna sAgaropama kI sthiti vAle, teraha sAgaropama kI sthiti vaale| he bhagavan ! tIna palyopama kI sthiti vAle kilbiSika deva kahA~ rahate haiM ? jyotiSka devoM ke Upara aura saudharma-IzAnakalpa ke nIce tIna palyopama kI sthiti vAle kilbiSika deva rahate haiM / he bhagavan ! tIna sAgaropama kI sthiti vAle kilbiSika deva kahA~ rahate haiM? saudharma IzAna devaloka ke Upara aura sanatkumAra-mAhendrakalpa ke nIce tIna sAgaropama kI sthiti vAle kilbiSika deva rahate haiM / teraha sAgaropama sthiti vAle kilbiSika deva kahA~ rahate haiM ? brahmaloka kalpa ke Upara aura lAntaka kalpa ke nIce yaha kilbiSika deva rahate haiN| sUtra-214 devarAja devendra zakra kI bAhya parISada ke devoM kI sthiti tIna palyopama kI hai / devarAja devendra zakra kI Abhyantara parISada kI deviyoM kI sthiti tIna palyopama kI hai / devarAja devendra IzAna ke bAhya parISada deviyoM kI sthiti tIna palyopama kI kahI gaI haiN| sUtra- 215 prAyazcitta tIna prakAra ke kahe gae haiM, yathA-jJAnaprAyazcitta, darzanaprAyazcitta aura cAritra-prAyazcitta / tIna ko anudghAtika guru prAyazcitta kahA gayA hai, yathA-hastakarma karane vAle ko, maithuna sevana karane vAle ko, rAtribhojana karane vAle ko| tIna ko pArAMcika prAyazcitta kahA gayA hai, yathA-kaSAya aura viSaya se atyanta duSTa ko paraspara styAna-gRddhi nidrA vAle ko, gudA maithuna karane vAloM ko| tIna ko anavasthApya prAyazcitta kahA gayA hai, yathA-sAdharmikoM kI corI karane vAle ko, anyadhArmikoM kI corI karane vAle ko, hAtha Adi se marmAntaka prahAra karane vAle ko| sUtra-216 tIna ko pravrajita karanA nahIM kalpatA hai, yathA-paNDaka ko, vAtika ko, klIba-asamartha ko| isI taraha ukta tIna ko muNDita karanA, zikSA denA, mahAvratoM kA AropaNa karanA, eka sAtha baiThakara bhojana karanA tathA sAtha meM rakhanA nahIM kalpatA hai| sUtra- 217 tIna vAcanA dene yogya nahIM hai, yathA-avinIta ko, dUdha Adi vikRti ke lolupI ko, atyanta krodhI ko / tIna ko vAcanA denA kalpatA hai, yathA-vinIta ko, vikRti meM lolupa na hone vAle ko, krodha upazAnta karane vAle ko tIna ko samajhAnA kaThina hai, yathA-duSTa ko, mUr3ha ko aura durAgrahI ko / tIna ko saralatA se samajhAyA jA sakatA hai, yathA-aduSTa ko, amUr3ha ko aura adurAgrahI ko| sUtra - 218 tIna mANDalika parvata kahe gae haiM, yathA-mAnuSottara parvata, kuNDalavara parvata, rucakavara parvata / sUtra - 219 tIna bar3e se bar3e kahe gae haiM, yathA-saba meru parvatoM meM jambUdvIpa kA meru parvata, samudroM meM svayaMbhUramaNa samudra, kalpoM meM brahmaloka klp| muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 43 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka sUtra - 220 tIna prakAra kI kalpa sthiti hai, yathA-sAmAyika kalpasthiti, chedopasthApanIya kalpasthiti, nirvizamAna, kalpasthiti / athavA tIna prakAra kI kalpasthiti kahI gaI haiM, yathA-nirviSTa kalpasthiti, jinakalpa sthiti, sthavira klpsthiti| sUtra - 221 nAraka jIvoM ke tIna zarIra kahe gae haiM, yathA-vaikriya, taijasa aura kArmaNa / asurakumAroM ke tIna zarIra nairayikoM ke samAna kahe gae haiM, isI taraha saba devoM ke haiN| pRthvIkAya ke tIna zarIra kahe gae haiM, yathA-audArika, taijasa aura kArmaNa / isI taraha vAyukAya ko chor3akara caturindriya paryanta tIna zarIra samajhane caahie| sUtra - 222 guru sambandhI tIna pratyanIka pratikUla AcaraNa karane vAle kahe gae haiM, yathA-AcArya kA pratyanIka, upAdhyAya kA pratyanIka, sthavira kA pratyanIka / gati sambandhI tIna pratyanIka kahe gae haiM, yathA-ihaloka-pratyanIka, paraloka-pratyanIka, ubhayaloka pratyanIka samUha kI apekSA se tIna pratyanIka kahe gae haiM, yathA-kula pratyanIka, gaNa-pratyanIka, saMgha-pratyanIka / anukampA kI apekSA se tIna pratyanIka kahe gae haiM, yathA-tapasvI-pratyanIka, glAna-pratyanIka, zaikSa navadIkSita prtyniik| ___ bhAva kI apekSA tIna pratyanIka kahe gae haiM, yathA-jJAna-pratyanIka, darzana-pratyanIka, cAritra-pratyanIka / zruta kI apekSA tIna pratyanIka kahe gae haiM, yathA-sUtra pratyanIka, artha-pratyanIka, tadubhaya-pratyanIka / sUtra - 223 tIna aMga pitA ke vIrya se niSpanna kahe gae haiM, yathA-haDDI, haDDI kI miMjA aura keza-mUMcha,roma nakha / tIna aMga mAtA ke Artava se niSpanna kahe haiM, yathA-mA~sa, rakta aura kapAla kA bhejA, athavA-bheje kA phipphisa mA~sa vizeSa / sUtra-224 tIna kAraNoM se zramaNa nirgrantha mahAnirjarA vAlA aura mahAparyavasAna vAlA hotA hai, yathA-kaba maiM alpa yA adhika zruta kA adhyayana karU~gA, kaba maiM ekalavihAra pratimA ko aMgIkAra karake vicarU~gA, kaba maiM antima mAraNAntika saMlekhanA se bhUSita hokara AhAra pAnI kA tyAga karake pAdapopagamana saMthArA aMgIkAra karake mRtyu kI IcchA nahIM karatA huA vicarU~gA / ina tIna kAraNoM se tInoM bhAvanA prakaTa karatA huA athavA cintana paryAlocana karatA huA nirgrantha mahAnirjarA aura mahAparyavasAna vAlA hotA hai| tInoM kAraNoM se zramaNopAsaka mahAnirjarA aura mahAparyavasAna karane vAlA hotA hai, yathA-kaba maiM alpa yA bahuta parigraha ko choDUMgA, kaba maiM mu~Dita hokara gRhastha se anagAra dharma meM dIkSita hoUMgA, kaba maiM antima mAraNA-ntika saMlekhanA bhUSaNA se bhUSita hokara, AhAra-pAnI kA tyAga karake pAdapopagamana saMthArA karake mRtyu kI IcchA nahIM karatA huA vicarU~gA / isa prakAra zuddha mana se, zuddha vacana se aura zuddha kAyA se paryAlocana karatA huA yA ukta tInoM bhAvanA prakaTa karatA huA zramaNopAsaka mahAnirjarA aura mahAparyavasAna vAlA hotA hai| sUtra-225 tIna prakAra se pudgala kI gati meM pratighAta honA kahA gayA hai, yathA-eka paramANu-pudgala kA dUsare paramANupudgala se TakarAne ke kAraNa gati meM pratighAta hotA hai, rUkSa hone se gati maiM pratighAta hotA hai, lokAnta meM gati kA pratighAta hotA hai| sUtra - 226 cakSuSmAn netravAle tIna prakAra ke kahe gae haiM, yathA-eka netra vAle, do netra vAle aura tIna netra vAle / chadmastha muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 44 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka zrutAdi jJAna-rahita manuSya eka netra vAle haiM deva do netra vAle haiM, tathArupa zramaNa tIna netra vAle haiN| sUtra-227 tIna prakAra kA abhisamAgama viziSTa jJAna haiM, yathA-Urdhva, adhaH aura tiryak / jaba kisI tathArUpa zramaNa - mAhaNa ko viziSTa jJAna-darzana utpanna hotA hai taba vaha sarva prathama Urdhvaloka to jAnatA hai tadanantara tiryak loka ko, usake pazcAt adholoka ko jAnatA hai| he zramaNa AyuSman ! adholoka kA jJAna kaThinAI se hotA hai| sUtra-228 Rddhi tIna prakAra kI kahI gaI hai, yathA-devarddhi, rAjarddhi aura gaNa ke adhipati AcArya kI Rddhi / deva kI Rddhi tIna prakAra kI kahI gaI hai, yathA-vimAnoM kI Rddhi, vaikriya kI Rddhi, paricAra viSayabhoga kI Rddhi / athavA-devarddhi tIna prakAra kI hai yathA-sacitta, acitta aura mizra / rAjA kI Rddhi tIna prakAra kI hai, yathA-rAjA kI atiyAna Rddhi, rAjA kI niyAna Rddhi, rAjA kI senA, vAhana koSa, koSThAgAra Adi kI Rddhi / athavA-rAjA kI Rddhi tIna prakAra kI hai, yathA-sacitta, acitta aura mizra Rddhi / gaNI (AcArya) kI Rddhi tIna prakAra kI hai, yathAjJAna kI Rddhi, darzana kI Rddhi aura cAritra kI Rddhi / athavA-gaNI kI Rddhi tIna prakAra kI hai, yathA-sacitta, acitta aura mishr| sUtra - 229 tIna prakAra ke gaurava haiM, Rddhi-gaurava, rasa-gaurava aura sAtA-gaurava / sUtra-230 tIna prakAra ke karaNa (anuSThAna) kahe gae haiM, yathA-dhArmika karaNa, adhArmika karaNa aura mizra krnn| sUtra - 231 bhagavAna ne tIna prakAra kA dharma kahA hai, yathA-su-adhIta acchI taraha jJAna prApta karanA su-dhyAta acchI taraha bhAvanAdI kA cintana karanA su-tapasthita tapa kA anuSThAna acchI taraha karanA / jaba acchI taraha adhyayana hotA hai to acchI taraha dhyAna aura cintana ho sakatA hai, jaba acchI taraha dhyAna aura cintana hotA hai taba zreSTha tapa kA ArAdhana hotA hai isI prakAra su-adhIta, su-dhyAna aura su-tapasthita rUpa su-AkhyAna dharma bhagavAna ne prarUpita kiyA hai| sUtra - 232 vyAvRtti hiMsAdi se nivRtti tIna prakAra kI kahI gaI hai, yathA-jJAnayukta kI jAne vAlI vyAvRtti, ajJAna se kI jAne vAlI vyAvRtti, saMzaya se kI jAne vAlI vyAvRtti / isI taraha padArthoM meM Asakti aura padArthoM kA grahaNa bhI tIna tIna prakAra kA hai| sUtra - 233 tIna prakAra ke anta kahe gae haiM, yathA-lokAnta, vedAnta aura samayAnta / laukika arthazAstra Adi se nirNaya karanA lokAnta hai, vedoM ke anusAra nirNaya karanA vedAnta hai, jaina siddhAntoM ke anusAra nirNaya karanA samayAnta hai| sUtra - 234 jina tIna prakAra ke kahe gae haiM, avadhijJAnI jina, manaHparyavajJAnI jina aura kevalajJAnI jina / tIna kevalI kahe gae haiM, yathA-avadhijJAnI kevalI, manaHparyavajJAnI kevalI aura kevalajJAnI kevlii| tIna arhanta kahe gae haiM, yathA-avadhijJAnI arhanta, manaHparyavajJAnI arhanta aura kevalajJAnI arhanta / sUtra - 235 tIna lezyAeM durgandha vAlI kahI gaI haiM, yathA-kRSNalezyA, nIlalezyA aura kApotalezyA / tIna lezyAeM sugaMdha vAlI kahI gaI haiM, tejolezyA, padmalezyA, zuklalezyA / isI taraha durgati meM le jAne vAlI, sugati meM le jAne vAlI lezyA, azubha, zubha, amanojJa, manojJa, avizuddha, vizuddha, kramazaH aprazasta, prazasta, zItoSNa aura snigdha, rUkSa smjhnaa| muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 45 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka sUtra - 236 ___ maraNa tIna prakAra kA kahA gayA hai, yathA-bAlamaraNa, paNDitamaraNa aura bAlapaNDitamaraNa / bAlamaraNa tIna prakAra kA kahA gayA hai, sthitalezya, saMkliSTa lezya, paryavajAta lezya / paNDitamaraNa tIna prakAra kA hai, sthitalezya, asaMkliSTalezya, aparyavajAta lezya / bAlapaNDitamaraNa tIna prakAra kA hai, sthitalezya, asaMkliSTalezya aura aparyavajAta leshy| sUtra-237 nizcaya nahIM karane vAle zaMkAzIla ke lie tIna sthAna ahita kara, azubharUpa, ayukta, akalyANakArI aura azubhAnubandhI hote haiM, yathA-koI muNDita hokara gRhasthAzrama se nIkalakara anagAra dharma meM dIkSita hone para nirgrantha pravacana meM zaMkA karatA hai, anyamata kI IcchA karatA hai, kriyA ke phala ke prati zaMkAzIla hotA hai, dvaidhIbhAva aisA hai yA nahIM hai aisI buddhi ko prApta karatA hai aura kaluSita bhAva vAlA hotA hai aura isa prakAra vaha nirgrantha pravacana meM zraddhA nahIM rakhatA hai, vizvAsa nahIM rakhatA hai, ruci nahIM rakhatA hai to use parISaha hote haiM aura ve use parAjita kara dete haiM / parISahoM ko parAjita nahIM kara sakatA / koI vyakti muNDita hokara agAra avasthA se anagAra rUpa meM dIkSita hone para pA~ca mahAvratoM meM zaMkA kare-yAvat kaluSita bhAva vAlA hotA hai aura isa prakAra vaha kaluSita paMca mahAvratoM meM zraddhA nahIM rakhatA-yAvat vaha parISahoM ko parAjita nahIM kara sakatA hai| koI vyakti muNDita hokara aura agAra se anagAra dIkSA ko aMgIkAra karane para SaT jIvanikAya meM zraddhA nahIM karatA hai, yAvat-vaha parISahoM ko parAjita nahIM kara sakatA hai| samyak nizcaya karane vAle ke tIna sthAna hita kara yAvat-zubhAnubandhI hote haiM, yathA-koI vyakti muNDita hokara gRhasthAvasthA se anagAra dharma meM pravrajita hone para nirgrantha pravacana meM zaMkA nahIM lAtA hai anyamata kI kAMkSA nahIM karatA hai yAvat-kaluSabhAva ko prApta na hokara nirgrantha pravacana meM zraddhA rakhatA hai, vizvAsa rakhatA hai aura ruci rakhatA hai to vaha parISahoM ko parAjita kara detA hai / parISaha use parAjita nahIM kara sakate haiM / koI vyakti muNDita hokara aura gRhasthAvasthA se anagAra dharma meM pravrajita hokara pA~ca mahAvratoM meM zaMkA nahIM karatA hai, kAMkSA nahIM karatA hai-yAvat vaha parISahoM ko parAjita karatA hai, parISaha use parAjita nahIM kara sakate haiM / koI vyakti muNDita hokara gRhasthAvasthA se anagAra avasthA meM pravrajita hokara SaT jIvanikAya meM zaMkA nahIM karatA hai-yAvat vaha parISahoM ko parAjita kara detA hai use parISaha parAjita nahIM kara sakate haiN| sUtra- 238 ratnaprabhAdi pratyeka pRthvI tIna valayoM ke dvArA cAroM tarapha se ghirI huI hai, yathA-ghanodadhivalaya se, ghanavAtavalaya se aura tanuvAta valaya se| sUtra - 239 nairayika jIvana utkRSTa tIna samaya vAlI vigraha-gati se utpanna hote haiM / ekendriya ko chor3akara vaimAnika paryanta aisA jAnanA caahie| sUtra - 240 kSINa mohavAle arhanta tIna karmaprakRtiyoM eka sAtha kSaya karate haiM, yathA-jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya,antarAya sUtra - 241 abhijita nakSatra ke tIna tAre kahe gae haiM / isI taraha zravaNa, azvinI, bharaNI, mRgazira, puSya aura jyeSThA ke bhI tIna tIna tAre haiN| sUtra - 242 zrI dharmanAtha tIrthaMkara ke pazcAt tricaturthAMza, palyopama nyUna sAgaropama vyatIta ho jAne ke bAda zrI zAntinAtha bhagavAna utpanna hue| muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 46 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka sUtra- 243 zramaNa bhagavAna mahAvIra se lekara tIsare yugapuruSa paryanta mokSagamana kahA gayA hai / mallinAtha bhagavAna ne tIna sau puruSoM ke sAtha muNDita hokara pravrajyA dhAraNa kI thii| isI taraha pArzvanAtha bhagavAna ne bhI kI thii| sUtra - 244 zramaNa bhagavAna mahAvIra ne jina nahIM kintu jina ke samAna, sarvAkSarasannipAtI saba bhASAoM ke vettA aura jina ke samAna yathAtathya kahane vAle caudaha pUrvadhara muniyoM kI utkRSTa sampadA saMkhyA tIna sau thii| sUtra- 245 tIna tIrthaMkara cakravartI the, yathA-zAntinAtha, kunthunAtha aura aranAtha / sUtra- 246 graiveyaka vimAna prastara samUha tIna haiM, yathA-adhastanauveyaka vimAnaprastara, madhyamagraiveyaka vimAnaprastara, uparitanagraiveyaka vimAnaprastara / adhastana graiveyaka vimAnaprastara tIna prakAra ke kahe gae haiM, yathA-adhastanAdhastana graiveyaka vimAnaprastara, adhastanamadhyama graiveyaka vimAnaprastara, adhastanoparitana graiveyakavimAna prastara / madhyama graiveyaka vimAnaprastara tIna prakAra ke kahe gae haiM, yathA-madhyamAdhastana graiveyaka vimAnaprastara, madhyamamadhyama graiveyaka vimAnaprastara, madhyamoparitana graiveyaka vimAnaprastara / uparitana graiveyaka vimAna prastara tIna prakAra ke kahe gae haiM, yathAuparitanaadhastanauveyaka vimAnaprastara, uparitanamadhyama graiveyaka vimAnaprastara, uparitanoparitanagraiveyaka vimAnaprastara sUtra- 247 jIvoM ne tIna sthAnoM meM arjita pudgaloM ko pApakarma rUpa meM ekatrita kie, karate haiM aura kareMge, yathA-strIvedanivartita, puruSavedanivartita, napuMsakavedanivartita / pudgaloM kA ekatrita karanA, vRddhi karanA, baMdha, udIraNA, vedana tathA nirjarA kA bhI isI taraha kathana samajhanA caahie| sUtra - 248 tIna pradezI skandha yAvat-triguNa rUkSa pudgala ananta kahe gae haiN| muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 47 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka sthAna-4 uddezaka-1 sUtra- 249 cAra prakAra kI anta kriyAeM kahI gaI haiM, unameM prathama antakriyA isa prakAra hai-koI alpakarmA vyakti manuSyabhava meM utpanna hotA hai, vaha muNDita hokara gRhasthAvasthA se anagAra dharma meM pravrajita hone para uttama saMyama, saMvara aura samAdhi kA pAlana karane vAlA rUkSavRtti vAlA saMsAra ko pAra karane kA abhilASI; zAstrAdhyayana ke lie tapa karane vAlA, duHkha kA kSaya karane vAlA, tapasvI hotA hai / use ghora tapa nahIM karanA par3atA hai aura na use ghora vedanA hotI hai| (kyoMki vaha alpakarmA hI utpanna huA hai)| aisA puruSa dIrghAyu bhogakara siddha hotA hai, buddha hotA hai, mukta hotA hai, nirvANa prApta karatA hai aura saba duHkhoM kA anta karatA hai / jaise-cAturanta cakravartI bharata rAjA / yaha pahalI antakriyA dUsarI antakriyA isa prakAra hai-koI vyakti adhika karma vAlA manuSya-bhava meM utpanna hotA hai, vaha muNDita hokara gRhasthAvasthA se anagAra-dharma meM pravrajita hokara saMyama yukta; saMvara yukta yAvat-upadhAna-vAna, duHkha kA kSaya karane vAlA aura tapasvI hotA hai / use ghora tapa karanA par3atA hai aura use ghora vedanA hotI hai / aisA puruSa alpa Ayu bhogakara siddha hotA hai yAvat-duHkhoM kA anta karatA hai, jaise gajasukumAra anngaar|| tIsarI antakriyA isa prakAra hai-koI alpakarmA vyakti manuSya-bhava meM utpanna hotA hai, vaha muNDita hokara agAra avasthA se anagAradharma meM dIkSita huA, jaise dUsarI antakriyA meM kahA usI taraha sarva kathana karanA cAhie, vizeSatA yaha hai ki vaha dIrghAyu bhogakara hotA hai yAvat-saba duHkhoM kA anta karatA hai / jaise cAturanta cakravartI rAjA sntkumaar| ___cauthI antakriyA isa prakAra hai-koI alpakarmA vyakti manuSya-bhavameM utpanna hotA hai / vaha muNDita ho kara yAvat-dIkSA lekara uttama saMyama kA pAlana karatA hai yAvat na to use ghoratapa karanA par3atA hai, na use ghora vedanA sahanI par3atI hai| aisA puruSa alpAyu bhogakara siddha hotA hai-yAvat saba duHkhoM kA anta karatA hai| jaise bhagavatI mrudevii| sUtra - 250 cAra prakAra ke vRkSa kahe gae haiM, yathA-kitaneka dravya se bhI UMce aura bhAva se bhI UMce, kitaneka dravya se UMce kintu bhAva se nIce, kitaneka dravya se nIce kintu bhAva se UMce, kitaneka dravya se bhI nIce aura bhAva se bhI nIce / isI prakAra cAra prakAra ke puruSa kahe gae haiM, yathA-kitaneka dravya se jAti se unnata aura guNa se bhI unnata isa prakAra yAvat -dravya se bhI hIna aura guNa se bhI hiin|| cAra prakAra ke vRkSa kahe gae haiM, yathA-kitaneka vRkSa UMcAI meM unnata hote haiM aura zubha rasa vAle hote haiM / kitaneka vRkSa UMcAI meM unnata hote haiM parantu azubha rasa vAle hote haiM / kitaneka vRkSa UMcAI meM avanata aura rasAdi meM unnata hote haiN| kitaneka vRkSa UMcAI meM bhI avanata aura rasAdi meM bhI avanata hote haiM / isI taraha cAra prakAra ke puruSa kahe gae haiM, yathA-dravya se bhI unnata aura guNa-pariNamana se bhI unnata / ityAdi cAra bhNg| cAra prakAra ke vRkSa kahe gae haiM, kitaneka UMcAI meM bhI UMce aura rUpa meM bhI unnata / ityAdi cAra bhaMga / isI prakAra cAra prakAra ke puruSa kahe gae haiM, yathA-kitaneka dravyAdi se unnata hote hue rUpa se bhI unnata haiM / ityAdi cAra bhaMga | cAra prakAra ke puruSa kahe gae haiM, yathA-dravyAdi se unnata hote hue unnata mana vAle yAvat-cAra bhaMga / isI prakAra saMkalpa prajJA, dRSTi, zIlAcAra, vyavahAra, parAkrama, saba ke cAra bhaMga samajha lene cAhie / ina mana sUtroM meM puruSa sUtra hI samajhane cAhie, vRkSa sUtra nahIM / __cAra prakAra ke vRkSa kahe gae haiM, yathA-kitaneka vRkSa kahe AkRti se bhI sarala aura phalAdi dene meM bhI sarala, kitaneka AkRti meM sarala aura phalAdi dene meM vakra / isa prakAra cAra bhaMga / isI prakAra cAra prakAra ke puruSa kahe gae haiM, yathA-AkRti se bhI sarala aura hRdaya se bhI sarala / isI prakAra unnata praNata ke cAra bhaMga aura Rjuvakra ke cAra bhaMga bhI kahane cAhie / parAkrama taka saba bhaMga jAna lene caahie| muni dIparatnasAgara kRt - (sthAna) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 48 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka sUtra-251 pratimAdhArI anagAra ko cAra bhASAeM bolanA kalpatA hai, yathA-yAcanI, pracchanI, anujJApanI, praznavyAkaraNI sUtra - 252 cAra prakAra kI bhASAeM kahI gaI haiM, yathA-satyabhA, mRSA, satya-mRSA aura asatyamRSA-vyavahAra bhaassaa| sUtra-253 cAra prakAra ke vastra kahe gae haiM, yathA-zuddha tantu Adi se bunA huA bhI hai aura bAhya mela se rahita bhI hai| zuddha bunA huA to hai parantu malina hai, zuddha bunA huA nahIM parantu svaccha hai| zuddha bunA huA bhI nahIM hai aura svaccha bhI nahIM hai isI prakAra cAra prakAra ke puruSa kahe gae haiM, yathA-jAti Adi se zuddha aura jJAnAdI guNa se bhI zuddha / ityAdi cAra bhaMga isI taraha pariNata aura rUpa se bhI vastra kI caubhaMgI aura puruSa kI caubhaMgI samajha lenI caahie| cAra prakAra ke puruSa kahe gae haiM, yathA-jAtyAdi se zuddha aura mana se bhI zuddha / ityAdi cAra bhaMga / isI taraha saMkalpa yAvat-parAkrama se bhI cAra bhaMga jAnane caahie| sUtra- 254 cAra prakAra ke putra kahe gae haiM, atijAta apane pitA se bhI bar3hA car3hA huA, anujAta pitA ke samAna, avajAta pitA se kama guNa vAlA, kulAMgAra kula meM kalaMka lagAne vaalaa| sUtra - 255 cAra prakAra ke puruSa kahe gae haiM, yathA-kitane dravya se bhI satya aura bhAva se bhI satya hote haiM / kitane dravya se satya aura bhAva se asatya hote haiM / ityAdi cAra bhaMga / isI taraha pariNata yAvat-parAkrama se cAra bhaMga jAnane caahie| cAra prakAra ke vastra kahe gae haiM, yathA-kitaneka svabhAva se bhI pavitra aura saMskAra se bhI pavitra, kitaneka svabhAva se pavitra parantu saMskAra se apavitra ityAdi cAra bhaMga / isI taraha cAra prakAra ke puruSa kahe gae haiM, yathA-zarIra se bhI pavitra aura svabhAva se bhI pavitra / ityAdi cAra bhaMga / zuddha vastra ke cAra bhaMga pahale kahe haiM usI prakAra zucivastra ke bhI cAra bhaMga samajhane caahie| sUtra-256 cAra prakAra ke kora kahe gae haiM, yathA-Amraphala ke kora, tAr3a ke phala ke kora, vallIphala ke kora, meMr3he ke siMga ke samAna phala vAlI vanaspati ke kora / isI prakAra cAra prakAra ke puruSa kahe gae haiM, yathA-Amraphala ke kora ke samAna, tAlaphala ke kora ke samAna, vallI phala ke kora ke samAna, meMr3he ke viSANa ke tulya vanaspati ke kora ke samAna sUtra - 257 cAra prakAra ke dhuna kahe gae haiM, yathA-lakar3I ke bAhara kI tvacA ko khAne vAle, chAla khAne vAle, lakar3I khAne vAle, lakar3I kA sArabhAga khAne vAle / isI prakAra cAra prakAra ke bhikSu kahe gae haiM, yathA-tvacA khAne vAle, dhuna ke samAna yAvat-sAra khAne vAle dhuna ke samAna / tvacA khAne vAle dhuna ke jaise bhikSu kA tapa sAra khAne vAle dhuna ke jaisA hai / chAla khAne vAle dhuna ke jaise bhikSu kA tapa kASTha khAne vAle dhuna ke jaisA hai / kASTha khAne vAle dhuna ke jaise bhikSu kA tapa chAla khAne vAle dhuna ke jaisA hai| sAra khAne vAle dhuna ke jaisA bhikSu kA tapa tvacA khAne vAle dhuna ke jaisA hai| sUtra-258 tRNa vanaspatikAyika cAra prakAra ke kahe gae haiM, yathA-agrabIja, mUlabIja, parvabIja aura skaMdhabIja / sUtra-259 cAra kAraNoM se naraka meM navIna utpanna nairayika manuSya loka meM zIghra Ane kI IcchA karatA hai parantu Ane meM samartha nahIM hotA hai, yathA-narakaloka meM navIna utpanna huA nairayika vahA~ hone vAlI prabala vedanA kA anubhava karatA huA manuSyaloka zIghra Ane kI IcchA karatA hai kintu zIghra Ane meM samartha nahIM hotA hai, narakapAloM ke dvArA punaH punaH AkrAnta hone para manuSyaloka meM jaldI Ane kI IcchA karatA hai parantu Ane meM samartha nahIM hotA hai, naraka-vedanIya karma muni dIparatnasAgara kRt - (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 49 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka ke kSINa na hone se, vedanA ke vedita na hone se, nirjarita na hone se IcchA karane para bhI manuSyaloka meM Ane meM samartha nahIM hotA hai, isI taraha narakAyukarma ke kSINa na hone se yAvat-Ane meM samartha nahIM hotA hai| sUtra - 260 sAdhvI ko cAra sAr3iyA~ dhAraNa karane aura pahanane ke lie kalpatI hai, yathA-eka do hAtha vistAra vAlI, do tIna hAtha vistAra vAlI, eka cAra hAtha vistAra vaalii| sUtra - 261 ___ dhyAna cAra prakAra kA hai-ArtadhyAna, raudradhyAna, dharmadhyAna, zukladhyAna / ArtadhyAna cAra prakAra kA kahA gayA hai, yathA-amanojJa aniSTa vastu kI prApti hone para use dUra karane kI cintA karanA / manojJa vastu kI prApti hone para vaha dUra na ho usakI cintA karanA / bImArI hone para use dUra karane kI cintA karanA / sevita kAmabhogoM se yukta hone para unake cale na jAne kI cintA karanA / ArtadhyAna ke cAra lakSaNa haiM, yathA-Akrandana karanA, zoka karanA, A~sU girAnA, vilApa krnaa| raudradhyAna cAra prakAra kA hai-hiMsAnubandhI, mRSAnubandhI, steyAnubandhI, saMrakSaNAnubandhI / raudradhyAna ke cAra lakSaNa kahe gae haiM, yathA-hiMsAda doSoM meM se kisI eka meM atyanta pravRtti karanA, hiMsAdi saba doSoM meM bahuvidha pravRtti karanA, hiMsAdi adharmakArya meM dharma-buddhi se yA abhyudaya ke lie pravRtti karanA, maraNa paryanta hiMsAdi kRtyoM ke lie pazcAttApa na honA AmaraNAnta doSa hai| cAra prakAra kA dharmadhyAna svarUpa, lakSaNa, Alambana evaM anuprekSA rUpa cAra padoM se cintanIya hai AjJA-vicaya, apAyavicaya, vipAkavicaya, saMsthAnavicaya / dharmadhyAna ke cAra lakSaNa kahe gae haiM, yathA-AjJAruci, nisarga ruci, sUtraruci, avagADharuci / dharmadhyAna ke cAra Alambana kahe gae haiM, yathA-vAcanA, pRcchanA, parivartanA aura anuprekSA / dharmadhyAna kI cAra bhAvanAeM kahI gaI haiM, yathA-ekatvAnuprekSA, anityAnuprekSA, azaraNAnuprekSA, sNsaaraa-nuprekssaa| zukladhyAna cAra prakAra kA kahA gayA hai, yathA-pRthaktvavitarka savicArI, ekatvavitarka avicArI, sUkSma kriyA anivRtti, samucchinnakriyA apratipAtI / zukladhyAna ke cAra lakSaNa kahe gae haiM, yathA-avyatha, asammoha, viveka, vyutsarga / zukladhyAna ke cAra Alambana haiM, yathA-kSamA, nirmamatva, mRdutA aura saralatA / zukladhyAna kI cAra bhAvanAeM kahI gaI haiM yathA-anantavartitAnuprekSA, vipariNAmAnuprekSA, azubhAnuprekSA, apaayaanuprekssaa| sUtra - 262 devoM kI sthiti cAra prakAra kI hai, yathA-koI sAmAnya deva hai, koI devoM meM snAtaka (pradhAna) hai, koI deva purohita hai, koI stuti-pAThaka hai / cAra prakAra kA saMvAsa kahA gayA hai, yathA-koI deva devI ke sAtha saMvAsa karatA hai, koI deva mAnuSI nArI yA tiryaMca strI ke sAtha saMvAsa karatA hai, koI manuSya yA tiryaMca puruSa devI ke sAtha saMvAsa karatA hai, koI manuSya yA tiryaMca puruSa mAnuSI yA tiryaMcI ke sAtha saMvAsa karatA hai| sUtra - 263 cAra kaSAya kahe gae haiM, yathA-krodhakaSAya, mAnakaSAya, mAyAkaSAya aura lobhakaSAya / ye cAroM kaSAya nAraka yAvat-vaimAnikoM meM pAe jAte haiM / krodha ke cAra AdhAra kahe gae haiM, yathA-AtmapratiSThita, parapratiSThita, tadubhaya pratiSThita, apratiSThita / ye krodha ke cAra AdhAra nairayika yAvat-vaimAnika paryanta saba meM pAe jAte haiN| isI prakAra yAvat-lobha ke bhI cAra AdhAra haiN| mAna, mAyA aura lobha ke cAra AdhAra vaimAnika paryanta saba daNDakoM meM pAe jAte haiN| cAra kAraNoM se krodha kI utpatti hotI hai, yathA-kSetra ke nimitta se, vastu ke nimitta se, zarIra ke nimitta se, upadhi ke nimitta se / isa prakAra nAraka yAvat-vaimAnika meM jAnanA cAhie / isI prakAra yAvat-lobha kI utpatti bhI cAra prakAra se hotI hai| yaha mAna, mAyA aura lobha kI utpatti nAraka-jIvoM se lekara vaimAnika paryanta saba meM hotI hai| cAra prakAra kA krodha kahA gayA hai, yathA-anantAnubandhI krodha, apratyAkhyAna krodha, pratyAkhyAnAvaraNa krodha, muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 50 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka saMjvalana krodha / yaha cAroM prakAra kA krodha nAraka yAvat-vaimAnikoM meM isI taraha yAvat-lobha bhI vaimAnika paryanta hai| cAra prakAra kA krodha kahA gayA hai, yathA-Abhoganivartita, anAbhoganivartita, upazAntakrodha, anupazAnta krodha / yaha cAroM prakAra kA krodha nairayika yAvat-vaimAnikoM meM hotA hai| isI taraha yAvat-cAra prakAra kA lobha yAvat-vaimAnika meM pAyA jAtA hai| sUtra - 264 cAra kAraNoM se jIvoM ne ATha karma-prakRtiyoM kA cayana kiyA hai, yathA-krodha se, mAna se, mAyA se aura lobha se isI prakAra vaimAnikoM taka samajha lenA cAhie / isI prakAra grahaNa karate haiM yaha daNDaka bhI jAna lenA caahie| isI prakAra grahaNa kareMge yaha daNDaka bhI samajha lenA caahie| isI prakAra cayana ke tIna daNDaka hue| isI prakAra upacaya kiyA, karate haiM aura kareMge / bandha kiyA, karate haiM aura kareMge / udIraNA kI, karate haiM aura kareMge / vedana kiyA, karate haiM aura kareMge / nirjarA kI, karate haiM aura kareMge / yoM vaimAnika paryanta caubIsa daNDaka meM upacaya yAvat-nirjarA kareMge tIna-tIna daNDaka samajha lene caahie| sUtra- 265 cAra prakAra kI pratimAeM kahI gaI haiM, yathA-samAdhipratimA, upadhAnapratimA, vivekapratimA, vyutsargapratimA / cAra prakAra kI pratimAeM kahI gaI haiM, yathA-bhadrA, subhadrA, mahAbhadrA aura sarvatobhadrA / cAra prakAra kI pratimAeM kahI gaI haiM, yathA-kSudrAmokapratimA, mahatImokapratimA, yavamadhyApratimA, vajramadhyApratimA / sUtra - 266 cAra ajIva astikAya kahe haiM, yathA-dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, pudgalAstikAya / cAra arUpI astikAya kahe gae haiM, yathA-dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, jIvAstikAya sUtra- 267 cAra prakAra ke phala kahe gae haiM, yathA-koI kaccA hone para bhI thor3A mIThA hotA haiM, koI kaccA hone para bhI adhika mIThA hotA hai, koI pakkA hone para bhI thor3A mIThA hotA hai, koI pakkA hone para hI adhika mIThA hotA hai| isI prakAra cAra prakAra ke puruSa kahe gae haiM, yathA-zruta aura vaya se alpa hote hue bhI thor3e mIThe phala ke samAna alpa upazamAdi guNa vAle hote haiN| sUtra-268 cAra prakAra ke satya kahe haiM, yathA-kAyA kI saralatArUpa satya, bhASA kI saralatArUpa satya, bhAvoM kI saralatArUpa satya, avisaMvAda yogarUpa satya / cAra prakAra kA mRSAvAda kahA hai, kAyA kI vakratArUpa mRSAvAda, bhASA vakratArUpa mRSAvAda, bhAvoM kI vakratArUpa mRSAvAda, visaMvAda yogarUpa mRSAvAda / cAra prakAra ke praNidhAna haiM, mana-praNidhAna, vacana-praNidhAna, kAya-praNidhAna, upakaraNa-praNidhAna / ye cAroM nAraka yAvat-vaimAnika paryanta paMcendriya daNDakoM meM jAnanA / cAra prakAra ke supraNidhAna haiM, yathA-mana-supraNidhAna yAvat upakaraNa-supraNidhAna / yaha saMyata manuSyoM meM hI pAe jAte haiM / cAra prakAra ke duSpraNidhAna haiM, yathA-manaduSpraNidhAna yAvat-upakaraNa-duSpraNidhAna / yaha paMcendriyoM ko yAvat-vaimAnikoM ko hotA hai| sUtra- 269 cAra prakAra ke puruSa kahe gae haiM, yathA-koI prathama milana meM vArtAlApa se bhadra lagate haiM, parantu sahavAsa se abhadra mAlUma hote haiM, koI sahavAsa se bhadra mAlUma hote haiM para prathama milana meM abhadra lagate haiM, koI prathama milana meM bhI bhadra hote haiM aura sahavAsa se bhI bhadra mAlUma hote haiM, koI prathama milana meM bhI bhadra nahIM lagate aura sahavAsa se bhI bhadra mAlUma nahIM hote| cAra prakAra ke puruSa kahe gae haiM, koI apane doSa dekhatA hai, dUsaroM ke nahIM, koI dUsaroM ke doSa dekhatA hai, apane nahIM / isa prakAra caubhaMgI jAnanI caahie| 22 muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 51 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka cAra prakAra ke puruSa kahe gae haiM / koI apane pApa kI udIraNA karatA hai kintu dUsare ke pApa kI udIraNA nahIM karatA / isa prakAra cAra bhaMga jAnanA / cAra prakAra ke puruSa kahe gae haiM, yathA-koI apane pApa ko zAMta karatA hai, dUsaroM ke pApa ko zAnta nahIM karatA isI taraha caubhaMgI jaannaa| cAra prakAra ke puruSa haiM, koI svayaM to abhyutthAna Adi se dUsaroM kA sammAna karate haiM parantu dUsaroM ke abhyutthAna se apanA sammAna nahIM karAte haiM / ityAdi-caubhaMgI / isI taraha koI svayaM vandana karatA hai kintu dUsaroM se vandana nahIM karAtA hai| isI taraha satkAra, sammAna, pUjA, vAcanA, sUtrArtha grahaNa karanA, sUtrArtha pUchanA, prazna kA uttara denA, Adi jaaneN| cAra prakAra ke puruSa kahe gae haiM, yathA-koI sUtradhara hotA hai arthadhara nahIM hotA, koI arthadhara hotA hai, sUtradhara nahIM hotA / koI sUtradhara bhI hotA hai aura arthadhara bhI hotA hai, koI sUtradhara bhI nahIM hotA aura arthadhara bhI nahIM hotaa| sUtra - 270 asurendra, asurakumAra-rAja camara ke cAra lokapAla kahe gae haiM, yathA-soma, yama, varuNa aura vaizramaNa / isI taraha balIndra ke bhI soma, yama, vaizramaNa aura varuNa cAra lokapAla haiN| dharaNendra ke kAlapAla, kolapAla, zailapAla aura zaMkhapAla / isI taraha bhUtAnanda ke kAlapAla, kolapAla, zaMkhapAla aura zailapAla nAmaka cAra lokapAla haiM / veNudeva ke citra, vicitra, citrapakSa aura vicitrapakSa / veNudAlI ke citra, vicitra, vicitrapakSa aura citrapakSa / harikAMta ke prabha, suprabha, prabhAkAnta aura suprabhAkAnta / harissaha ke prabha, suprabha, suprabhAkAnta aura prabhAkAnta / agnizikha ke teja, tejazikha, tejaskAnta aura tejaprabha / agnimAnava ke teja, tejazikha, tejaprabha aura tejaskAnta / pUrNaindra ke rUpa, rUpAMza, rUpakAnta aura rUpaprabha / viziSTa indra ke rUpa, rUpAMza, rUpaprabha aura rUpakAnta / jalakAnta indra ke jala, jalarata, jalakAnta aura jalaprabha / jalaprabha ke jala, jalarata, jalaprabha aura jalakAnta / amitagata ke tvaritagati, kSipragati, siMhagati aura vikramagati / amitavAhana ke tvaritagati, kSipragati, vikramagati aura siNhgti| velamba ke kAla, mahAkAla, riSTa aura aMjana / ghoSa ke Avarta, vyAvarta, naMdyAvarta aura mahAnaMdyAvarta / mahAghoSa ke Avarta, vyAvarta, mahAnaMdyAvarta aura naMdyAvarta / zakra ke soma, yama, varuNa aura vaizramaNa / IzAnendra ke soma, yama, vaizramaNa aura vrunn| isa prakAra eka ke antara se acyutendra taka cAra-cAra lokapAla samajhane cAhie / vAyukumAra ke lokapAla cAra prakAra ke haiM, yathA-kAla, mahAkAla, velamba aura prbhNjn| sUtra - 271 cAra prakAra ke deva haiM, bhavanavAsI, vANavyantara, jyotiSka, vimaanvaasii| sUtra-272 cAra prakAra ke pramANa haiM, dravyapramANa, kSetrapramANa, kAlapramANa, bhAvapramANa / sUtra-273 cAra prakAra kI dikkumAriyA~ kahI gaI haiM-rUpa, rUpAMzA, surUpA aura rUpAvatI / cAra pradhAna vidyutkumAriyA~ kahI gaI haiM, yathA-citrA, citrakanakA, zaterA aura saudAminI / sUtra-274 devendra, devarAja zakra kI madhyaparISad ke devoM kI cAra palyopama kI sthiti kahI gaI hai| devendra devarAja IzAna kI madhyamaparISad kI deviyoM kI cAra palyopama kI sthiti kahI gaI hai| sUtra - 275 saMsAra cAra prakAra kA hai, dravyasaMsAra, kSetrasaMsAra, kAlasaMsAra, bhAvasaMsAra / sUtra-276 cAra prakAra kA dRSTivAda hai, parikrama, sUtra, pUrvagata, anuyoga / muni dIparatnasAgara kRt (sthAna) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 52 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka sUtra- 277 cAra prakAra ke prAyazcitta kahe gae haiM, yathA-jJAnaprAyazcitta, darzanaprAyazcitta, cAritraprAyazcitta, vyaktakRtyaprAyazcitta / cAra prakAra ke prAyazcitta kahe gae haiM, yathA-parisevanA prAyazcitta, saMyojanA prAyazcitta, AropaNa prAyazcitta aura parikuMcana prAyazcitta / sUtra - 278 cAra prakAra kA kAla kahA gayA hai, yathA-pramANakAla,yathAyunivRttikAla, maraNakAla, addhAkAla / sUtra - 279 pudgaloM kA cAra prakAra kA pariNamana kahA hai, yathA-varNapariNAma, gaMdhapariNAma, rasapariNAma, sparza-pariNAma / sUtra - 280 bharata aura airavata kSetra meM prathama aura antima tIrthaMkara ko chor3akara madhya ke bAIsa arhanta bhagavAna cAturyAma dharma kI prarUpaNA karate haiM, yathA-saba prakAra kI hiMsA se nivRtta honA, saba prakAra ke jhUTha se nivRtta honA, saba prakAra ke adattAdAna se nivRtta honA, saba prakAra ke bAhya padArthoM ke AdAna se nivRtta honaa| saba mahAvidehoM meM arhanta bhagavAna cAturyAma dharma kA prarUpaNa karate haiM, yathA-saba prakAra ke prANAtipAta se yAvat-saba prakAra ke bAhya padArthoM ke AdAna se nivRtta honaa| sUtra- 281 cAra prakAra kI durgatiyA~ kahI gaI haiM, yathA-nairayikadurgati, tiryaMcayonika durgati, manuSyadurgati, devadurgati / cAra prakAra kI sugatiyA~ kahI gaI haiM, yathA-siddha sugati, deva sugati, manuSya sugati, zreSTha kula meM jnm| cAra durgatiprApta kahe gae haiM, yathA-nairayika durgatiprApta, tiryaMcayonika durgatiprApta, manuSya durgatiprApta, deva durgatiprApta / cAra sugatiprApta kahe gae haiM, yathA-siddha sugati prApta yAvat-zreSTha kula meM janma prApta / sUtra- 282 prathama samaya jina ke cAra karma-prakRtiyA~ kSINa hotI haiM, yathA-jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, mohanIya aura aMtarAya / kevala jJAna-darzana jinheM utpanna huA hai, aise arhan, jina kevala cAra karmaprakRtiyoM kA vedana karate haiM, yathAvedanIya, AyuSya, nAma aura gotra / prathama samaya siddha ke cAra karmaprakRtiyA~ eka sAtha kSINa hotI haiM, yathA-vedanIya, AyuSya, nAma aura gotra / sUtra - 283 cAra kAraNoM se hAsya kI utpatti hotI hai, yathA-dekhakara, bolakara, sUnakara aura smaraNa kara / sUtra- 284 cAra prakAra ke antara kahe gae haiM, yathA-kASThAntara, pakSmAntara, lohAntara, prastarAntara / isI taraha strI-strI meM aura puruSa-puruSa meM bhI cAra prakAra kA antara kahA gayA hai, kASThAntara ke samAna, pakSmAntara ke samAna, lohAntara ke samAna, prastarAntara ke samAna / sUtra - 285 cAra prakAra ke karmakara kahe gae haiM, yathA-divasabhRtaka, yAtrAbhRtaka, uccatAbhRtaka, kabbADabhRtaka / sUtra- 286 cAra prakAra ke puruSa kahe gae haiM, yathA-kitaneka prakaTa rUpa se doSa kA sevana karate haiM kinta gapta rUpa se nahIM kitaneka gupta rUpa se doSa kA sevana karate haiM kintu prakaTa rUpa se nahIM, kitaneka prakaTa rUpa se bhI aura gupta rUpa se bhI doSa sevana karate haiM, kitaneka na to prakaTa rUpa se aura na gupta rUpa meM doSa kA sevana karate haiN| sUtra- 287 asurendra asurakumArarAja camara ke soma mahArAjA (lokapAla) kI cAra agramahiSiyA~ kahI gaI haiM, yathA muni dIparatnasAgara kRt (sthAna) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 53 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka kanakA, kanakalatA, citragupta aura vasuMdharA / isI taraha-yama, varuNa aura vaizramaNa ke bhI isI nAma kI cAra-cAra agramahiSiyA~ haiM / verocanendra vairocanarAja bali ke soma lokapAla kI cAra agramahiSiyA~ haiM, yathA-mitratA, subhadrA, vidyutA aura azanI / isI taraha yama, vaizramaNa aura varuNa kI bhI agramahiSiyA~ inhIM nAma vAlI haiM / nAgakumArendra, nAgakumAra-rAja dharaNa ke kAlavAla, lokapAla kI cAra agramahiSiyA~ haiM, yathA-azokA, vimalA, suprabhA aura sudarzanA isI prakAra yAvat-zaMkhavAla kI agramahiSiyA~ haiN| nAgakumArendra, nAgakumAra-rAja bhUtAnanda ke kAlavAla lokapAla kI cAra agramahiSiyA~ haiM, yathA-sunandA, subhadrA, sujAtA aura sumanA / isI prakAra yAvat-zailapAla kI agramahiSiyA~ samajhanI caahie| jisa prakAra dharaNendra ke lokapAloM kA kathana kiyA usI prakAra saba dAkSiNAtya-yAvat-ghoSa nAmaka indra ke lokapAloM kI agramahiSiyA~ jAnanI cAhie / jisa prakAra bhUtAnanda kA kathana kiyA usI prakAra uttara ke saba indra yAvat-mahAghoSa indra ke lokapAloM kI agramahiSiyA~ samajhanI caahie| pizAcendra pizAcarAja kAla kI cAra agramahiSiyA~ haiM, yathA-kamalA, kamalaprabhA, utpalA aura sudarzanA / isI taraha mahAkAla kI bhI / bhUtendra bhUtarAja surUpa ke bhI cAra agramahiSiyA~ haiM, yathA-rUpavatI, bahurUpA, surUpA aura subhagA / isI taraha pratirUpa ke bhI / yakSendra yakSarAja pUrNabhadra ke cAra agramahiSiyA~ haiM, yathA-putrA, bahuputrA, uttamA aura tArakA / isa prakAra yakSendra maNibhadra kI cAra agramahiSiyoM ke nAma bhI ye hI haiM / rAkSasendra, rAkSasarAja bhIma kI agramahiSiyA~ cAra haiM, unake nAma ye haiM-padmA, vasumatI, kanakA aura ratnaprabhA / isI prakAra rAkSasendra mahAbhIma kI cAra agramahiSiyoM ke nAma bhI ye hI haiN| kinnarendra kinnara kI agramahiSiyA~ cAra haiM, unake nAma ye haiM-1. vaDiMsA, 2. ketumatI, 3. ratisenA, aura 4. ratiprabhA / kinnarendra kiMpuruSa kI cAra agramahiSiyoM ke nAma bhI ye hI haiM / kiMpuruSendra satpuruSa kI agramahiSiyA~ cAra haiM-rohiNI, navamitA, hrI aura puSpavatI / puruSendra mahApuruSa kI cAra agramahiSiyoM ke nAma bhI ye hI haiM / mahoragendra atikAya kI agramahiSiyA~ cAra haiM-1. bhujagA, 2. bhujagavatI, 3. mahAkacchA aura 4. sphuTA / mahoragendra mahAkAya kI cAra agramahiSiyoM ke nAma bhI ye hI haiM / gaMdharvendra gItarati kI agramahiSiyA~ cAra haiM / sughoSA, vimalA, susarA aura sarasvatI / gaMdharvendra gItayaza kI cAra agramahiSiyoM ke nAma bhI ye hI haiM / jyotiSkendra, jyotiSkarAja candra kI agramahiSiyA~ cAra haiM / candraprabhA, jyotsnAbhA, atrimAlI aura prabhaMkarA / isI prakAra sUrya kI cAra agra-mahiSiyoM meM prathama agramahiSI kA nAma sUryaprabhA aura zeSa tIna ke nAma candra ke samAna hai / iMgAla mahAgraha kI agra-mahiSiyA~ cAra haiM / vijayA, vaijayaMtI, jayaMtI aura aparAjitA / sabhI mahAgrahoM kI yAvat-bhAvaketu kI cAra-cAra agramahiSiyoM ke nAma bhI ye hI haiN| zakra devendra devarAja ke soma (lokapAla) mahArAja kI agramahiSiyA~ cAra haiN| unake nAma ye haiM-rohiNI, madanA, citrA aura somA / zeSa lokapAloM kI yAvat vaizramaNa kI cAra-cAra agramahiSiyoM ke nAma bhI ye hI haiM / IzAnendra devendra devarAja ke soma (lokapAla) mahArAja kI agramahiSiyA~ cAra haiM / unake nAma ye haiM-pRthvI, rAjI, ratanI aura vidyut / zeSa lokapAloM kI yAvat-varuNa kI cAra-cAra agramahiSiyoM ke nAma bhI ye hI haiN| sUtra-288 gorasa vikRtiyA~ cAra haiN| unake nAma ye haiM-1. dUdha, 2. dadhi, 3. ghRta aura 4. navanIta / snigdha vikRtiyA~ cAra haiM unake nAma ye haiM-taila, ghRta, carbI aura navanIta / mahAvikRtiyA~ cAra haiN| unake nAma ye haiM-madhu, mAMsa, madya aura navanIta sUtra- 289 kUTAgAra gRha cAra prakAra ke haiM-gupta prAkAra se AvRtta aura gupta dvAra vAlA, gupta-prAkAra se AvRtta kintu agupta dvAra vAlA, agupta-prAkAra rahita kintu gupta dvAra vAlA hai / agupta-prAkAra rahita hai aura agupta dvAra vAlA hai| isI prakAra puruSa varga bhI cAra prakAra kA hai / eka puruSa gupta (vastrAvRta) hai aura guptendriya bhI hai / eka puruSa gupta hai kintu aguptendriya hai / eka puruSa agupta hai kintu guptendriya hai / aura eka puruSa agupta bhI hai aura aguptendriya bhI hai| muni dIparatnasAgara kRt - (sthAna) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 54 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka kUTAgArazAlA cAra prakAra kI hai / ve isa prakAra hai-gupta hai aura gupta dvAravAlI hai / gupta hai kintu gupta dvAra vAlI nahIM hai / agupta hai kintu gupta dvAravAlI hai / agupta bhI hai aura gupta dvAravAlI bhI nahIM hai / isI prakAra strI samudAya cAra prakAra kA hai / eka guptA hai-vastrAvRtA hai aura guptendriyA hai / eka guptA hai-vastrAvRtA hai kintu guptendriyA nahIM hai / eka aguptA hai-vastrAdi se anAvRta hai kintu guptendriyA hai / eka aguptA bhI hai aura aguptendriyA bhI hai| sUtra - 290 avagAhanA (zarIra kA pramANa) cAra prakAra kI haiM, yaha isa prakAra kI haiM dravyAvagAhanA-anaMtadravyayutA, kSetrAvagAhanA-asaMkhyapradezAgAr3hA, kAlAvagAhanA-asaMkhyasamaya-sthitikA, bhaavaavgaahnaa-vrnnaadianNtgunnyutaa| sUtra - 291 cAra prajJaptiyA~ aGgabAhya haiN| unake nAma ye haiM-caMdraprajJapti, sUryaprajJapti, jambUdvIpaprajJapti, dvIpasAraNaprajJapti sthAna-4 - uddezaka-2 sUtra - 292 pratisaMlIna puruSa cAra prakAra ke haiM / krodhapratisaMlIta-krodha kA nirodha karane vAlA / mAnapratisaMlIta-mAna kA nirodha karane vAlA / mAyApratisaMlIta-mAyA kA nirodha karane vAlA / lobhapratisaMlIta-lobha kA nirodha karane vaalaa| apratisaMlIna (kaSAya kA nirodha na karane vAlA) puruSa cAra prakAra ke kahe gae haiM / krodha apratisaMlIna, mAna apratisaMlIna, mAyA apratisaMlIna aura lobha aprtisNliin| pratisaMlIna (prazasta pravRttiyoM meM pravRtta aura aprazasta pravRttiyoM se nivRtta) puruSa varga cAra prakAra kA hai / mana pratisaMlIna, vacana pratisaMlIna, kAya pratisaMlIna aura indriya pratisaMlIna / apratisaMlIna (aprazasta kAryoM meM pravRtta aura prazasta kAryoM se udAsIna) puruSa varga cAra prakAra kA hai / mana apratisaMlIna, vacana apratisaMlIna, kAya apratisaMlIna aura indriya apratisaMlIna / sUtra- 293 puruSa varga cAra prakAra kA hai / eka puruSa dIna hai (dhanahIna hai) aura dIna hai (hInamanA hai) / eka puruSa dIna hai (dhanahIna hai) kintu adIna hai (mahAmanA hai) / eka puruSa adIna hai (dhanI hai) kintu dIna hai (hInamanA hai) / eka puruSa adIna hai (dhanI hai) aura adIna (mahAmanA bhI hai) / puruSa varga cAra prakAra kA hai / puruSa dIna hai (prArambhika jIvana meM bhI nirdhana hai) aura dIna hai (aMtima jIvana meM bhI nirdhana hai) / eka puruSa dIna hai (prArambhika jIvana meM nirdhana hai) kintu adIna bhI hai (aMtima jIvana meM dhanI ho jAtA hai) / eka puruSa adIna hai (prArambhika jIvana meM dhanI hai) kintu dIna bhI hai (antima jIvana meM nirdhana ho jAtA hai) / eka puruSa adIna hai (prArambhika jIvana meM bhI dhanI hai) aura adIna hai (antima jIvana meM bhI dhanI hI rahatA hai)| puruSa varga cAra prakAra kA hai / eka puruSa dIna hai (zarIra se kRza hai) aura dIna pariNati vAlA hai (kAyara hai) / eka puruSa dIna hai (zarIra se kRza hai) kintu adIna pariNati vAlA hai (zUravIra hai) / eka puruSa adIna hai (hRSTa-puSTa hai) kintu dIna pariNativAlA hai (kAyara hai) / eka puruSa adIna bhI (hRSTa-puSTa hai) aura adIna pariNIta vAlA bhI hai (zUravIra bhI hai)| puruSa varga cAra prakAra kA hai / eka puruSa dIna hai (zarIra se kRza hai) aura dIna rUpa bhI hai (malina vastra vAlA hai)| eka puruSa dIna hai (zarIra se kRza hai) kintu adIna rUpa hai (vastra Adi se susajjita hai) / eka puruSa adIna hai (zarIra se hRSTa-puSTa hai) kintu dIna rUpa hai (malina vastra vAlA hai) / eka puruSa adIna hai (zarIra se hRSTa-puSTa hai) aura adIna rUpa bhI hai (vastra Adi se susajjita hai) / isI prakAra dInamana, dInasaMkalpa, dInaprajJA, dInadRSTi, dInazIlA-cAra, dInavyavahAra, dInaparAkrama, dInavRtti, dIna jAti, dInabhAsI, dInAvabhAsI, dInasevI aura dInaparivArI ke cAra-cAra bhaMga jAneM / sUtra - 294 puruSa varga cAra prakAra kA hai| eka puruSa Arya hai (kSetra se Arya) aura Arya hai (AcaraNa se bhI Arya hai) / eka pura muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 55 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka puruSa Arya hai (kSetra se Arya hai) kintu anArya bhI hai (pApAcaraNa se anArya hai) / eka puruSa anArya hai (kSetra se anArya hai) kintu Arya bhI hai (AcaraNa se Arya hai), eka puruSa anArya hai (kSetra se anArya hai) aura anArya hai (AcaraNa se bhI anArya hai) / isI prakAra AryapariNati, AryarUpa, Aryamana, AryasaMkalpa, AryaprajJA, AryadRSTi, AryazIlAcAra AryavyavahAra, AryaparAkrama, AryavRtti, AryajAti, AryabhASI, AryAvabhAsI, AryasevI, AryaparyAya, AryaparivAra aura AryabhAva vAle puruSa ke cAra-cAra bhaMga jaaneN| sUtra- 295 vRSabha cAra prakAra ke haiM / jAtisaMpanna, kulasaMpanna, balasaMpanna aura rUpasaMpanna haiM / puruSavarga bhI cAra prakAra kA hai jAtisaMpanna yAvat-rUpasaMpanna / vRSabha cAra prakAra ke haiM / 1. eka jAtisaMpanna hai kintu kulasaMpanna nahIM hai / 2. eka kulasaMpanna hai kintu jAtisaMpanna nahIM hai| 3. eka jAtisaMpanna bhI hai aura kulasaMpanna bhI hai| 4. eka jAtisaMpanna bhI nahIM hai aura kula-saMpanna bhI nahIM hai| isa prakAra puruSa varga ke bhI cAra bhaMga jaaneN| vRSabha cAra prakAra ke haiM / ve isa prakAra haiM-eka jAtisampanna haiM kintu balasaMpanna nahIM, eka balasaMpanna hai kintu jAtisaMpanna nahIM hai / eka jAtisaMpanna bhI hai aura balasampanna bhI hai / eka jAtisampanna bhI nahIM hai aura balasampanna bhI nahIM hai| isI prakAra puruSa varga ke bhI cAra bhaMga jaaneN| vRSabha cAra prakAra ke haiM / eka jAtisaMpanna hai kintu rUpasampanna nahIM hai / eka rUpasaMpanna hai kintu jAti-sampanna nahIM hai / eka jAtisampanna bhI hai aura rUpasampanna bhI hai / eka jAtisampanna bhI nahIM hai aura rUpasampanna bhI nahIM hai| isI prakAra puruSa varga ke cAra bheda jAne / kulasampanna aura balasampanna vRSabha ke cAra bhaMga haiM / isI prakAra puruSa varga ke bhI cAra bhaMga haiM / kulasampanna aura rUpasampanna vRSabha ke cAra bhaMga haiM / isa prakAra puruSa varga ke bhI cAra bhaMga haiM / balasampanna aura rUpasampanna vRSabha ke cAra bhaMga haiM / isI prakAra puruSa varga ke bhI cAra bhaMga haiN| hAthI cAra prakAra ke haiM / ve isa prakAra haiM-bhadra, maMda, mRga aura saMkIrNa / isI prakAra puruSa varga bhI cAra prakAra kA kahA gayA hai| hAthI cAra prakAra ke haiM / ve isa prakAra haiM-eka bhadra hai aura bhadramana vAlA hai / eka bhadra hai kintu maMdamana vAlA hai eka bhadra hai kintu mRga (bhIru) mana vAlA hai| eka bhadra hai kintu saMkIrNa mana vAlA hai| isI prakAra puruSa varga bhI cAra prakAra kA hai| hAthI cAra prakAra ke haiM / ve isa prakAra haiM-eka maMda kintu bhadramana vAlA hai / eka maMda hai aura maMdamana vAlA hai| eka maMda hai kintu mRga (bhIru) mana vAlA hai / eka maMda hai kintu saMkIrNa (vicitra) mana vAlA hai / isI prakAra puruSa varga bhI cAra prakAra kA kahA gayA hai| hAthI cAra prakAra ke haiM / ve isa prakAra haiM-eka mRga (bhIru) hai aura bhadra (bhIru) mana vAlA hai / eka mRga hai kintu maMda mana vAlA hai / eka mRga hai aura mRga mana vAlA bhI hai / eka mRga hai kintu saMkIrNa mana vAlA hai| isI prakAra puruSa varga bhI cAra prakAra kA hai| hAthI cAra prakAra ke haiM / ve isa prakAra ke haiM-eka saMkIrNa hai kintu bhadramana vAlA hai / eka saMkIrNa hai kintu maMdamana vAlA hai| eka saMkIrNa hai kintu mRgamana vAlA hai / isI prakAra puruSa varga bhI cAra prakAra kA kahA gayA hai| sUtra-296 madhu kI golI ke samAna piMgala netra, kramazaH patalI sundara evaM lambI pU~cha, unnata mastaka Adi se sarvAGga sundara bhadra hAthI dhIra prakRti kA hotA hai| sUtra-297 caMcala, sthUla evaM kahIM patalI aura kahIM moTI carma vAlA sthUla mastaka, pU~cha, nakha, dA~ta evaM keza vAlA tathA muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 56 Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka siMha ke samAna piMgala netra vAlA hAthI maMda prakRti kA hotA hai| sUtra - 298 kRza zarIra aura kRza grIvA vAlA, patale carma, nakha, dA~ta evaM keza vAlA, bhayabhIta, sthirakarNa, udvignatA pUrvaka gamana karane vAlA svayaM trasta aura anyoM ko trAsa dene vAlA hAthI mRga prakRti kA hotA hai| sUtra - 299 jisa hAthI meM bhadra, maMda aura mRga prakRti ke hAthiyoM ke thor3e thor3e lakSaNa hoM tathA vicitra rUpa aura zIla vAlA hAthI saMkIrNa prakRti kA hotA hai| sUtra- 300 bhadra jAti kA hAthI zarad Rtu meM matavAlA hotA hai, maMda jAti kA hAthI vasaMta Rtu meM matavAlA hotA hai, mRga jAti kA hAthI hemaMta Rtu meM matavAlA hotA hai, aura saMkIrNa jAti kA hAthI kisI bhI Rtu meM matavAlA ho sakatA hai| sUtra-301 vikathA cAra prakAra kI haiM yathA-strIkathA, bhaktakathA, dezakathA aura rAjakathA / strIkathA cAra prakAra kI hai-striyoM kI jAti sambandhI kathA, striyoM kI kula sambandhI kathA, striyoM kI rUpa sambandhI kathA, striyoM kI nepathya sambandhI kthaa| bhaktakathA cAra prakAra kI haiM-yathA bhojana sAmagrI kI kathA, vivadha prakAra ke pakavAnoM aura vyaJjanoM kI kathA, bhojana banAne kI vidhiyoM kI kathA, bhojana nirmANa meM hone vAle vyaya kI kthaa| dezakathA cAra prakAra kI hai-deza ke vistAra kI kathA, deza meM utpanna hone vAle dhAnya Adi kI kathA, dezavAsiyoM ke kartavyAkartavya kI kathA, dezavAsiyoM ke nepathya kI kthaa| rAjakathA cAra prakAra kI hai, yathA-rAjA ke nagara-praveza kI kathA, rAjA ke nagara-prayANa kI kathA, rAjA ke bala-vAhana kI kathA, rAjA ke koThAra kI kthaa| dharmakathA cAra prakAra kI hai-AkSepaNI, vikSepaNI, saMvedanI aura nirvedanI / AkSepaNI kathA cAra prakAra kI hai, yathA-AcAraAkSepaNI-sAdhuoM kA AcAra batAne vAlI kathA, vyavahAra AkSepaNI-doSanivAraNArtha prAyazcitta ke bheda prabheda batAne vAlI kathA, prajJapti AkSepaNI-saMzayanivAraNArtha kahI jAne vAlI kathA / dRSTivAda AkSepaNI-zrotAoM ko samajhakara nayAnusAra sUkSma tattvoM kA vivecana karane vAlI kthaa| vikSepaNI kathA cAra prakAra kI hai, yathA-sva siddhAnta ke guNoM kA kathana karake para siddhAnta ke doSa batAnA, para-siddhAnta kA khaNDana karake sva-siddhAnta kI sthApanA karanA, parasiddhAnta kI acchAIyA~ batAkara para-siddhAnta kI bUrAIyA~ bhI batAnA, para-siddhAnta kI mithyA bAteM batAkara saccI bAtoM kI sthApanA krnaa| saMvedanI kathA cAra prakAra kI hai, yathA-ihaloka saMvedanI-manuSya deha kI nazvaratA batAkara vairAgya utpanna karane vAlI kathA, paraloka saMvedanI-mukti kI sAdhanA meM bhoga-pradhAna deva jIvana kI nirupayogitA batAne vAlI kathA, AtzarIra saMvedanI-svazarIra ko azucimaya batAne vAlI kathA, parazarIra saMvedanI-dUsaroM ke zarIra ko nazvara batAne vAlI kthaa| nirvedanI kathA cAra prakAra kI hai, isa janma meM kiye gae duSkarmoM kA phala isI janma meM milatA hai-yaha batAne vAlI kathA, isa janma meM kiye gae duSkarmoM kA phala parajanma meM milatA hai-yaha batAne vAlI kathA, parajanma meM kiye gae duSkarmoM kA phala isa janma meM milatA hai-yaha batAne vAlI kathA, parajanma meM kiye gae duSkarmoM kA phala isa janma meM milatA hai-yaha batAne vAlI kathA, parajanma kRta duSkarmoM kA phala parajanma meM milatA hai-yaha batAne vAlI kthaa| isa janma meM kiye gae satkarmoM kA phala isI janma meM milatA hai-yaha batAne vAlI kathA, isa janma meM kiye gae satkarmoM kA phala parajanma meM milatA hai-yaha batAne vAlI kathA, parajanma kRta satkarmoM kA phala isa janma meM milatA haiyaha batAne vAlI kathA, parajanma kRta satkarmoM kA phala parajanma meM milatA hai-yaha batAne vAlI kthaa| muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 57 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sUtra - 302 puruSa varga cAra prakAra kA hai / vaha isa prakAra hai- eka puruSa pahale bhI kRza thA aura vartamAna meM bhI kRza hai| eka puruSa pahale kRza thA kintu vartamAna meM surdar3ha zarIra vAlA hai| eka puruSa pahale bhI sudrar3ha zarIra vAlA thA kintu vartamAna kRzakAya hai / eka pahale sudrar3ha zarIra vAlA thA aura vartamAna meM bhI sudrar3ha zarIra vAlA hai / puruSa varga cAra prakAra kA hai| eka puruSa hInamana vAlA hai aura kRzakAya bhI hai| eka puruSa hInamana vAlA hai kintu sudrar3ha zarIra vAlA hai| eka puruSa mahAmanA hai kintu kRzakAya hai| eka puruSa mahAmanA bhI hai aura sudrar3ha zarIra vAlA bhI hai| sthAna / uddeza / sUtrAMka puruSa varga cAra prakAra kA hai| kisI kRzakAya puruSa ko jJAna darzana utpanna ho jAtA hai kintu sudrar3ha zarIra vAle puruSa ko jJAna-darzana utpanna nahIM hotA / kisI sudrar3ha zarIra vAle puruSa ko jJAna darzana utpanna ho jAtA hai kintu kisI kRzakAya puruSa ko jJAna-darzana utpanna nahIM hotA hai| kisI kRzakAya puruSa ko bhI jJAna darzana utpanna ho jAtA hai aura kisI sudrar3ha zarIra vAle puruSa ko bhI jJAna darzana utpanna ho jAtA hai| kisI kRzakAya puruSa ko bhI jJAna darzana utpanna nahIM hotA aura kisI sudrar3ha zarIra vAle puruSa ko bhI jJAna darzana utpanna nahIM hotA / sUtra - 303 I cAra kAraNoM se vartamAna meM nirgrantha nirgranthiyoM ke cAhane para bhI unheM kevala jJAna-darzana utpanna nahIM hotA / jo bAra-bAra strI-kathA, bhakta-kathA, deza-kathA aura rAja kathA kahatA hai jo vivekapUrvaka kAyotsarga karake AtmA ko samAdhistha nahIM karatA hai| jo pUrvarAtri meM aura apararAtri meM dharmajAgaraNa nahIM karatA hai / jo prAsuka Agamokta aura eSaNIya alpa-AhAra nahIM letA tathA sabhI gharoM se AhAra kI gaveSaNA nahIM karatA hai / cAra kAraNoM se vartamAna meM bhI nirgrantha nirgranthiyoM ke cAhane para unheM kevala jJAna, kevaladarzana utpanna hotA hai| jo strIkathA Adi cAra kathA nahIM karate haiN| jo vivekapUrvaka kAyotsarga karake AtmA ko samAdhistha karate haiM / jo pUrvarAtri aura apararAtri meM dharmajAgaraNa karate haiN| jo prAsuka aura eSaNIya alpa AhAra lete haiM tathA sabhI gharoM se AhAra kI gaveSaNA karate haiN| sUtra - 304 cAra mahApratipadAoM meM nirgrantha nirgranthiyoM ko svAdhyAya karanA nahIM kalpatA hai| ve cAra pratipadAeM ye haiMzrAvaNa kRSNA pratipadA, kArtika kRSNA pratipadA, mArgazIrSa kRSNA pratipadA, vaizAkha kRSNA pratipadA / cAra saMdhyAoM meM nirgrantha nirgranthiyoM ko svAdhyAya karanA nahIM kalpatA hai / ve cAra saMdhyAeM ye haiM-dina ke prathama prahara meM, dina ke antima prahara meM rAtri ke prathama prahara meM aura rAtri ke aMtima prahara meN| sUtra - 305 lokasthiti cAra prakAra kI hai| vaha isa prakAra hai-AkAza ke AdhAra para ghanavAyu aura tanavAyu pratiSThita hai| vAyu ke AdhAra para ghanodadhi pratiSThita hai / ghanodadhi ke AdhAra para pRthvI pratiSThita hai / aura pRthvI ke AdhAra para trasasthAvara prANI pratiSThita hai| sUtra - 306 puruSa varga cAra prakAra kA hai| vaha isa prakAra hai tathApuruSa jo sevaka, svAmI kI AjJAnusAra kArya kre| no tathApuruSa-jo sevaka svAmI kI AjJAnusAra kArya na kre| sauvasthika puruSa-jo svastika pATha kare aura pradhAna puruSa - jo sabakA AdaraNIya ho / puruSa varga cAra prakAra kA hai| AtmAMtakara eka puruSa apane bhava kA aMta karatA hai dUsare ke bhava kA aMta nahIM karatA / parAMtakara-eka puruSa dUsare ke bhava kA aMta karatA hai apane bhava kA aMta nahIM karatA / ubhayAMtakarI-eka puruSa apane aura dUsare ke bhava kA aMta karatA hai| na ubhayAMtakara eka puruSa apane aura dUsare donoM ke bhava kA aMta nahIM karatA / muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)" AgamasUtra - hinda- anuvAda" Page 58 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka puruSa varga cAra prakAra kA hai / vaha isa prakAra hai-eka puruSa svayaM ciMtA karatA hai, kintu dUsare ko cintA nahIM hone detA, eka puruSa dUsare ko ciMtita karatA hai, kintu svayaM cintA nahIM karatA / eka puruSa svayaM bhI cintA karatA hai aura dUsare ko bhI ciMtita karatA hai / eka puruSa na svayaM cintA karatA hai aura na dUsare ko ciMtita karatA hai| puruSa varga cAra prakAra kA hai / vaha isa prakAra hai-eka puruSa Atmadamana karatA hai, kintu dUsare kA damana nahIM karatA / eka puruSa dUsare kA damana karatA hai kintu Atmadamana nahIM karatA / eka puruSa Atmadamana bhI karatA hai aura paradamana bhI karatA hai| eka puruSa na Atmadamana karatA hai aura na paradamana karatA hai| sUtra-307 gardA cAra prakAra kI hai, yathA-svakRta doSa kI zuddhi ke lie ucita prAyazcitta lene hetu maiM svayaM guru mahArAja ke samIpa jAUM yaha eka gardA hai / garhaNIya doSoM kA maiM nirAkaraNa karU~ yaha dUsarI gardA hai / maiMne jo anucita kiyA hai usakA maiM svayaM mithyA duSkRta karU~ yaha tIsarI garhA hai / svakRta doSoM kI gardA karane se Atma-zuddhi hotI hai, yaha jina bhagavAna ne kahA hai-isa prakAra svIkAra karanA, yaha cauthI gardA hai| sUtra-308 puruSa varga cAra prakAra kA hai / eka puruSa apane Apako duSpravRttiyoM se bacAtA hai kintu dUsare ko nahIM bcaataa| eka puruSa dUsaroM ko duSpravRttiyoM se bacAtA hai, kintu svayaM nahIM bacatA / eka puruSa svayaM bhI duSpravRttiyoM se bacatA hai aura dUsare ko bhI bacAtA hai| eka puruSa na svayaM duSpravRttiyoM se bacatA hai aura na dUsare ko bacAtA hai| mArga cAra prakAra kA hai / eka mArga prArambha meM bhI sarala hai aura anta meM bhI sarala hai / eka mArga prAraMbha meM sarala hai kintu anta meM vakra hai / eka mArga prAraMbha meM vakra hai kintu anta meM sarala hai / eka mArga prArambha meM bhI vakra hai aura anta meM bhI vakra hai / isI prakAra puruSa varga bhI cAra prakAra kA hai-mArga cAra prakAra kA hai / eka mArga prArambha meM bhI upadravarahita hai aura anta meM bhI upadravarahita hai| eka mArga prArambha meM upadravarahita hai anta meM upadravarahita nahIM hai| eka mArga prArambha meM upadravasahita hai anta meM upadravarahita hai / eka mArga prArambha meM aura anta meM upadravasahita hai| isI prakAra puruSa varga bhI cAra prakAra kA hai| mArga cAra prakAra kA hai, yathA-eka mArga upadravarahita hai aura sundara hai / eka mArga upadravarahita hai kintu sundara nahIM hai / eka mArga upadravasahita hai kintu sundara hai| eka mArga upadravasahita bhI hai aura sundara bhI nahIM hai| isI prakAra puruSa varga bhI cAra prakAra kA hai / yathA-eka puruSa zAMta svabhAva vAlA hai aura acchI vezabhUSA vAlA hai / eka puruSa zAMta svabhAva vAlA hai kintu vezabhUSA acchI nahIM hai / eka puruSa kharAba vezabhUSA vAlA to hai kintu zAMta svabhAvI hai / eka puruSa kharAba vezabhUSA vAlA bhI hai aura krUra svabhAva vAlA bhI hai| zaMkha cAra prakAra ke haiM / eka zaMkha vAma hai aura vAmAvarta bhI hai / eka zaMkha vAma hai kintu dakSiNAvarta hai / eka zaMkha dakSiNa hai kintu vAmAvarta hai / eka zaMkha dakSiNa hai aura dakSiNAvarta bhI hai| isI prakAra puruSa varga bhI cAra prakAra kA hai / eka puruSa pratikUla svabhAva vAlA aura pratikUla vyavahAra vAlA bhI hai / eka puruSa pratikUla svabhAva vAlA hai kintu anukUla vyavahAra vAlA hai / eka puruSa anukUla svabhAva vAlA hai kintu pratikUla vyavahAra vAlA hai / eka puruSa anukUla svabhAva vAlA aura anukUla vyavahAra vAlA hai| dhUmazikhA cAra prakAra kI hai / yathA-eka dhUmazikhA vAmA hai (bAMyI aura jAne vAlI hai) aura vAmAvarta bhI hai| eka dhUmazikhA vAmA hai kintu dakSiNAvarta hai / eka dhUmazikhA dakSiNA hai kintu vAmAvarta hai / eka dhUmizikhA dakSiNA hai aura dakSiNAvarta bhI hai| isI prakAra striyA~ bhI cAra prakAra kI haiM-agnizikhA, aura striyoM ke cAra bhAMge / vAyu-maMDala, aura striyoM ke cAra bhAMge / vanakhaMDa, aura puruSoM ke cAra bhAMge jaannaa| sUtra - 309 cAra kAraNoM se akelA sAdhu akelI sAdhvI se bAtacIta kare to maryAdA kA ullaMghana nahIM karatA hai / mArga pUche, mArga batAve, azanAdi cAra prakAra kA AhAra de, aura azanAdi cAra prakAra kA AhAra dilAve / muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 59 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka sUtra-310 tamaskAya ke cAra nAma haiM / yathA-tama, tamaskAya, aMdhakAra aura mahAMdhakAra / tamaskAya ke cAra nAma haiMlokAMdhakAra, lokatamasa, devAMdhakAra aura devatamasa / tamaskAya ke cAra nAma haiM, yathA-vAtaparidha-vAyu ko rokane ke lie argalA samAna / vAtaparidha kSobha-vAyu ko kSubdha karane ke lie argalA samAna / devAraNya-devatAoM ke chipane kA sthAna / devavyUha-jisa prakAra mAnava kA sainyavyUha meM praveza pAnA kaThina hai usI prakAra devoM kA tamaskAya meM praveza pAnA kaThina hai / tamaskAya se cAra kalpa Dhake hue haiM, yathA-saudharma, IzAna, sanatkumAra aura maahendr| sUtra - 311 puruSa cAra prakAra ke haiM / yathA-saMpragaTa pratisevI-sAdhu samudAya meM rahane vAlA eka sAdhu agItArtha ke samakSa doSa sevana karate haiM / pracchannapratisevI-eka sAdhu pracchanna doSa sevana karatA hai| pratyutpanna naMdI-eka sAdhu vastra yA ziSya ke lAbha se Ananda manAtA hai| niHsaraNa naMdI-eka sAdhu gaccha meM se svayaM ke yA ziSya ke nIkalane se Ananda manAtA hai| senAeM cAra prakAra kI haiM / yathA-eka senA zatru ko jItane vAlI hai kintu harAne vAlI nahIM hai / eka senA harAne vAlI hai kintu jItane vAlI nahIM hai / eka senA zatruoM ko jItane vAlI bhI hai aura harAne vAlI bhI hai / eka senA zatruoM ko na jItane vAlI hai aura na harAne vAlI / isI prakAra puruSa bhI cAra prakAra ke haiM / yathA-eka sAdhu parISahoM ko jItane vAlA hai kintu parISahoM ko sarvathA parAsta karane vAlA nahIM hai / eka sAdhu parISahoM se hArane vAlA hai kintu unheM jItane vAlA nahIM hai / eka sAdhu zailaka rAjarSi ke samAna parISahoM se hArane vAlA bhI hai aura unheM jItane vAlA bhI hai| eka sAdhu na parISahoM se hArane vAlA hai aura na unheM jItane vAlA hai / kyoMki sAdhanAkAla meM use parISaha Aye hI nhiiN| senAeM cAra prakAra kI haiM / yathA-eka senA yuddha ke Arambha meM bhI zatru senA ko jItatI hai aura yuddha ke anta meM bhI zatru senA ko jItatI hai| eka senA yuddha ke Arambha meM zatru senA ko jItatI hai kintu yuddha ke anta meM parAjita ho jAtI hai / eka senA yuddha ke Arambha meM parAjita hotI hai kintu yuddha ke anta meM vijaya prApta karatI hai / eka senA yuddha ke Arambha meM bhI aura anta meM bhI parAjita hotI hai / isI prakAra parISahoM se vijaya aura parAjaya prakAra karane vAle puruSa varga ke cAra bhAMge haiN| sUtra-312 vakra vastueM cAra prakAra kI haiM / yathA-bA~sa kI jar3a samAna vakratA, gheTe ke sIMga samAna vakratA, gomUtrikA ke samAna vakratA, bA~sa kI chAla samAna vakratA / isI prakAra mAyA bhI cAra prakAra kI hai / bA~sa kI jar3a samAna vakratA vAlI mAyA karanevAlA jIva marakara narakameM utpanna hotA hai / gheTe ke sIMga samAna vakratA vAlI mAyA karane vAlA jIva marakara tiryaMcayoni meM utpanna hotA hai / gomUtrikA ke samAna vakratA vAlI mAyA karane vAlA jIva marakara manuSyayoni meM janma letA hai / bA~sa kI chAla ke samAna vakratA vAlI mAyA karane vAlA jIva marakara devayoni meM utpanna hotA hai| stambha cAra prakAra kA hai| yathA-zailastambha, asthistambha, dArustambha aura tinisalatAstambha / isI prakAra mAna cAra prakAra kA hai / yathA-zailastambha samAna, asthistambha samAna, dArustambha samAna aura tinisalatAstambha samAna / zailastambha samAna mAna karane vAlA jIva marakara naraka meM utpanna hotA hai / asthistambha samAna mAna karane vAlA jIva marakara tiryaMcayoni meM utpanna hotA hai / dArustambha samAna mAna karane vAlA jIva marakara manuSya yoni meM utpanna hotA hai| tinisalatAstambha mAna karane vAlA jIva marakara devayoni meM utpanna hotA hai| vastra cAra prakAra ke haiM / yathA-kRmiraMga se raMgA huA, kIcar3a se raMgA huA, khaMjana se raMgA huA, haridrA se raMgA huA / isI prakAra lobha cAra prakAra kA hai / yathA-kRmiraMga se raMge hue vastra ke samAna, kIcar3a se raMge hue vastra ke samAna, khaMjana se raMge hue vastra ke samAna, haridrA se raMge hue vastra ke samAna / kRmiraMga se raMge hue vastra ke samAna lobha karane vAlA jIva marakara naraka meM utpanna hotA hai| kIcar3a se raMge hue vastra ke samAna lobha karane vAlA jIva marakara tiryaMca meM utpanna hotA hai / khaMjana se raMge hue vastra ke samAna lobha karane vAlA jIva marakara manuSya meM utpanna hotA hai| haldI se raMge hue vastra ke samAna lobha karane vAlA jIva marakara devatAoM meM utpanna hotA hai| muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 60 Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka sUtra-313 saMsAra cAra prakAra kA hai| yathA-nairayika saMsAra, tiryaMca saMsAra, mAnava saMsAra aura deva saMsAra / Ayu cAra prakAra kA hai / yathA-nairayikAyu, tiryaMcAyu, manujAyu, devAyu / bhava cAra prakAra kA hai| yathA-nairayika bhava, tiryaMca bhava, mAnava bhava aura deva bhava / sUtra-314 AhAra cAra prakAra kA hai| yathA-azana, pAna, khAdima aura svAdima / athavA AhAra cAra prakAra kA hai| yathAupaskarasaMpanna-hIMga vagairaha se saMskArarahita AhAra / upaskRta saMpanna-agnipakva AhAra, svabhAva saMpanna-svataH pakva AhAra-drAkSa Adi, paryuSita saMpanna-rAta bhara rakhakara banAyA huA AhAra-dahIMbar3A Adi / sUtra - 315 baMdha cAra prakAra kA hai / yathA-prakRtibaMdha, sthitibaMdha, anubhAgabaMdha aura pradezabaMdha / karmaprakRtiyoM kA baMdhaprakRtibaMdha hai, karmaprakRtiyoM kI jaghanya utkRSTa sthiti kA baMdha-sthitibaMdha hai / karmaprakRtiyoM meM tIvra-maMda rasa kA baMdha - rasabaMdha hai / AtmapradezoM ke sAtha zubhAzubha vipAka vAle anaMtAnaMta karmapradezoM kA baMdha-pradeza baMdha / upakrama cAra prakAra kA hai / yathA-baMdhanopakrama, udIraNopakrama, upazamanopakrama aura vipariNAmanopakrama / baMdhanopakrama cAra prakAra kA hai / yathA-prakRtibaMdhanopakrama, sthitibaMdhanopakrama, anubhAgabaMdhanopakrama aura pradezabaMdhanopakrama / udIraNopakrama cAra prakAra kA hai / yathA-prakRtiudIraNopakrama, sthitiudIraNopakrama, anubhAvaudIraNopakrama aura pradezaudIraNopakrama / upazamanopakrama cAra prakAra kA hai / yathA-prakRtiupazamanopakrama, sthitiupazamanopakrama, anubhAvaupazamanopakrama aura pradezaupazamanopakrama / vipariNAmanopakrama cAra prakAra kA hai| yathA-prakRti vipariNAmanopakrama, sthitivipariNAmanopakrama, anubhAvavipariNAmanopakrama aura prdeshviprinnaamnopkrm| alpa-bahutva cAra prakAra kA hai / yathA-prakRti alpabahutva, sthiti alpabahutva, anubhAva alpabahutva aura pradeza alpbhutv| saMkrama cAra prakAra kA hai-prakRtisaMkrama, sthitisaMkrama, anubhAvasaMkrama, pradezasaMkrama / nidhatta cAra prakAra kA hai| yathA-prakRti nidhatta, sthiti nidhatta, anubhAva nidhatta aura pradeza nidhatta / nikAcita cAra prakAra kA hai / yathA-prakRti nikAcita, sthiti nikAcita, anubhAva nikAcita aura pradeza nikaacit| sUtra - 316 eka saMkhyA vAle cAra haiM / yathA-dravya eka, mAtRkApada eka, paryAya eka, saMgraha eka / sUtra-317 kitane cAra haiM? yathA-dravya kitane haiM, mAtRkApada kitane haiM, paryAya kitane haiM aura saMgraha kitane haiM ? sUtra-318 sarva cAra haiM / nAma sarva, sthApanA sarva, Adeza sarva aura nizvazeSa sarva / sUtra-319 mAnuSottara parvata kI cAra dizAoM meM cAra kUTa haiM / yathA-ratna, ratnoccaya, sarvaratna aura ratnasaMcaya / sUtra-320 jambUdvIpa ke bharata airavata kSetra meM atIta utsarpiNI kA suSamasuSamAkAla cAra kror3Akror3I sAgaropama thaa| jambUdvIpa ke bharata airavata kSetra meM isa avasarpiNI kA suSamasuSamA kAla cAra kror3Akror3I sAgaropama thA / jambUdvIpa ke bharata airavata kSetra meM AgAmI utsarpiNI kA suSamasuSamAkAla cAra kroDAkor3I sAgaropama hogaa| sUtra- 321 jambUdvIpa meM devakuru aura uttarakuru ko chor3akara cAra akarmabhUmiyA~ haiM / yathA-hemavaMta, hairaNyavata, harivarSa aura ramyakvarSa / muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 61 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka vRtta vaitADhya parvata cAra haiM / yathA-zabdApAti, vikaTApAti, gaMdhApAti aura mAlyavaMta paryAya / una vRtta vaitADhya parvatoM para palyopama sthiti vAle cAra mahardhika deva rahate haiM / yathA-svAti, prabhAsa, aruNa aura pdm| jambUdvIpa meM cAra mahAvideha haiM / yathA-pUrvavideha, aparavideha, devakuru aura uttarakuru / sabhI niSadha aura nIlavaMta varSadhara parvata cAra so yojana UMce aura cAra so gAU bhUmi meM gahare haiN| jambUdvIpavartI meru parvata ke pUrva meM rahane vAlI sItA mahAnadI ke uttara kinAre para cAra vakSaskAra parvata haiM / yathA-citrakUTa, padmakUTa, nalinakUTa aura ekazaila / jambUdvIpavartI meru parvata ke pUrva meM rahane vAlI sItA mahAnadI ke dakSiNa kinAre para cAra vakSaskAra parvata haiM / yathA-citrakUTa, vaizramaNakUTa, aMjana aura mAtaMjana | jambUdvIpavartI meru parvata ke pazcima meM bahane vAlI sItA mahAnadI ke dakSiNa kinAre para cAra vakSaskAra parvata haiM / yathA-aMkAvatI, padmAvatI, AziviSa aura sukhAvaha / jambUdvIpavartI meru parvata ke pazcima meM bahane vAlI sItA mahAnadI ke uttara kinAre para cAra vakSaskAra parvata haiM / candraparvata, sUryaparvata, devaparvata aura nAgaparvata / jambUdvIpavartI meru parvata ke cAra vidizAoM meM cAra vakSaskAra haiM / yathA-somanasa, vidyutprabha, gaMdhamAdana aura mAlyavaMta / jambUdvIpa ke mahAvideha meM jaghanya cAra arihaMta, cAra cakravartI, cAra baladeva, cAra vAsudeva utpanna hue, utpanna hote haiM aura utpanna hoMge / jambUdvIpa ke meru parvata para cAra vana haiM / yathA-bhadrasAla vana, nandana vana, somanasa vana aura paMDaga vn| jambUdvIpa ke meru parvata para paMDaga vana meM cAra abhiSeka zilAeM haiM / yathA-paMDukaMbala zilA, atipaMDukaMbala zilA, raktakaMbala zilA aura atiraktakaMbala shilaa| meru parvata kI cUlikA Upara se cAra sau yojana caur3I hai| isI prakAra dhAtakI khaNDa dvIpa ke pUrvArdha aura pazcimArdha meM kAla sUtra se lekara yAvat-merucUlikA paryanta kaheM isI prakAra puSkarArdha dvIpa ke pUrvArdha aura pazcimArdha meM bhI kAla sUtra se lekara yAvat-merucUlikA paryanta kheN| sUtra - 322 jambUdvIpa meM zAsvata padArthakAla yAvat-merucUlikA taka jo kahe haiM ve dhAtakIkhaNDa aura puSkaravaradvIpa ke pUrvArdha aura pazcimArdha meM bhI kheN| sUtra - 323 jambUdvIpa ke cAra dvAra haiM / vijaya, vejayaMta, jayaMta aura aparAjita / jambUdvIpa ke dvAra cAra sau yojana caur3e haiM aura unakA utanA hI pravezamArga hai / jambUdvIpa ke una dvAroM para palyopama sthiti vAle cAra maharddhika deva rahate haiN| unake nAma ye haiM-vijaya, vijayanta, jayanta aura aparAjita / sUtra-324 jambUdvIpavartI meru parvata ke dakSiNa meM aura culla (laghu) himavaMta varSadhara parvata ke cAra vidizAoM meM lavaNa samudra tIna sau tIna sau yojana jAne para cAra-cAra antaradvIpa haiM / yathA-ekoruka dvIpa, AbhASika dvIpa, veSANika dvIpa aura lAMgolika dvIpa / una dvIpoM meM cAra prakAra ke manuSya rahate haiM / yathA-ekoruka, AbhASika, vaiSANika aura laaNgulik| una dvIpoM ke cAra vidizAoM meM lavaNa samudra meM cAra sau-cA rasau yojana jAne para cAra antaradvIpa haiM / yathAhayakarNadvIpa, gajakarNa dvIpa, gokarNadvIpa aura saMkulikarNadvIpa / una dvIpoM meM cAra prakAra ke manuSya rahate haiM / yathAhayakarNa, gajakarNa, gokarNa aura shsskuliikrnn| una dvIpoM kI cAra vidizAoM meM lavaNa samudra meM pA~ca sau-pA~ca sau yojana jAne para cAra aMtaradvIpa haiM / yathAAdarzamukhadvIpa, meMr3hamukhadvIpa, ayomukhadvIpa aura gomukhadvIpa | una dvIpoM meM cAra prakAra ke manuSya haiM / yathAAdarzamukha, meMr3hamukha, ayomukha aura gomukh| una dvIpoM kI cAra vidizAoM meM lavaNa samudra meM cha:so-cha:so yojana jAne para cAra antaradvIpa haiM / yathA muni dIparatnasAgara kRt (sthAna) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 62 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka azvamukhadvIpa, hastimukhadvIpa, siMhamukhadvIpa aura vyAghramukhadvIpa / una dvIpoM meM manuSya cAra prakAra ke haiM-azvamukha, hastimukha, siMhamukha aura vyAghramukha / jambUdvIpoM kI cAra vidizAoM meM lavaNa samudra meM sAta sau-sAta sau yojana jAne para cAra antaradvIpa haiM / yathAazvakarNa dvIpa, hastikarNa dvIpa, akarNa dvIpa aura karNapravAraNa dvIpa / una dvIpoM meM cAra prakAra ke manuSya haiM / yathA azvakarNa, hastikarNa, akarNa aura karNa praavrnn| una dvIpoM kI cAra vidizAoM meM lavaNa samudra meM ATha sau-ATha sau yojana jAne para cAra antara dvIpa haiM / yathAulkAmukhadvIpa, meghamukhadvIpa, vidyunmukhadvIpa aura vidyuddantadvIpa / una dvIpoM meM cAra prakAra ke manuSya rahate haiM / ulkAmukha, meghamukha, vidyunmukha aura vidyuddantamukha / una dvIpoM kI cAra vidizAoM meM lavaNa samudra meM nauso-nauso yojana jAne para cAra dvIpa haiM / yathA-ghanadanta dvIpa, laSTadanta dvIpa, mUr3hadanta dvIpa aura zuddhadanta dvIpa / una dvIpoM meM cAra prakAra ke manuSya haiM / yathA-ghanadanta, laSTa-danta, gUDhadanta, zuddhadanta / jambUdvIpavartI meru parvata ke uttara meM aura zikharI varSadhara parvata kI cAra vidizAoM meM lavaNa samudra meM tInasau - tInasau yojana jAne para cAra antaradvIpa haiM / antaradvIpoM ke nAma isI sUtra ke upasUtra ke samAna smjheN| sUtra- 325 jambUdvIpa kI bAhya vedikAoM se (pUrvAdi) cAra dizAoM meM lavaNa samudra meM 95000 yojana jAne para mahAghaTAkAra cAra mahApAtAlakalaza haiM / yathA-valayAmukha, ketuka, yUpaka aura Izvara / ina cAra mahApAtAla kalazoM meM palyopama sthiti vAle cAra mahardhika deva rahate haiM / yathA-kAla, mahAkAla, velamba aura prbhNjn| jambUdvIpa kI bAhya vedikAoM se (pUrvAdi) cAra dizAoM meM lavaNa samudra meM 42,000 yojana jAne para cAra velaMdhara nAgarAjAoM ke cAra AvAsa parvata haiM / yathA-gostubha, udakabhAsa, zaMkha, dakasIma / ina cAra AvAsa parvatoM para palyopama sthiti vAle cAra mahardhika deva rahate haiM / yathA-gostUpa, zivaka, zaMkha aura manazIla / jambUdvIpa kI bAhya vedikAoM se cAra vidizAoM meM lavaNa samudra meM 42,000 yojana jAne para anuvelaMdhara nAgarAjAoM ke cAra AvAsa parvata haiM / yathA-karkoTaka, kardamaka, kelAza aura aruNaprabha / una cAra AvAsa parvatoM para palyopama sthiti vAle cAra mahardhika deva rahate haiM / yathA-ina devoM ke nAma parvatoM ke samAna haiN| __ lavaNa samudra meM cAra candramA atIta meM prakAzita hue the vartamAna meM prakAzita hote haiM aura bhaviSya meM prakAzita hoMge / lavaNa samudra meM sUrya atIta meM tape the vartamAna meM tapate haiM aura bhaviSya meM tapeMge / isI prakAra cAra kRtikA-yAvatcArabhAva ketu paryanta sUtra kheN| lavaNa samudra ke cAra dvAra haiM inake nAma jambUdvIpa ke dvAroM ke samAna haiM / isa dvAroM para palyopama sthiti vAle cAra mahardhika deva rahate haiN| unake nAma bhI jambUdvIpa samAna haiN| sUtra-326 dhAtakIkhaNDa dvIpa kA valayAkAra viSkambha cAra lAkha yojana kA hai| jambUdvIpa ke bAhara cAra bharata kSetra aura cAra airavata kSetra hai| isI prakAra puSkarArdhadvIpa ke pUrvArdha paryanta dvItiya sthAna uddezaka tIna meM ukta merucUlikA taka ke pATha kI punarAvRtti kareM, aura usameM sarvatra cAra kI saMkhyA kheN| sUtra- 327, 328 valayAkAra viSkambha vAle nandIzvara dvIpa ke madhya cAroM dizAoM meM cAra aMjanaka parvata haiM / yathA-pUrva meM, dakSiNa meM, pazcima meM aura uttara meM / ve aMjanaka parvata 84,000 yojana UMce haiM aura eka hajAra yojana bhUmi meM gahare haiN| una parvatoM ke mUla kA viSkambha dasa hajAra yojana kA hai| phira kramazaH kama hote hote Upara kA viSkambha eka hajAra yojana kA hai| una parvatoM kI paridhi mUla meM ikatIsa hajAra chaso teIsa yojana kI hai| phira kramazaH kama hote hote Upara kI paridhi tIna hajAra eka sau chAsaTha yojana kI hai| ve parvata mUla meM vistRta, madhya meM saMkare aura Upara patale muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 63 Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka arthAt go puccha kI AkRti vAle haiM / sabhI aMjanaka parvata aMjana ratnamaya haiM, svaccha haiM, komala haiM, ghuTe hue aura ghise hue haiM / raja, mala aura kardama rahita haiM / anindya suSamA vAle haiM, svataH camakane vAle haiM / unase kiraNeM nIkala rahI haiM, ataH udyotita haiM / ve prAsAdIya, darzanIya haiM, manohara evaM ramaNIya haiN| una aMjanaka parvatoM kA UparItala samatala hai / una samatala uparItaloM ke madhya bhAga meM cAra siddhAyatana haiN| una siddhAyatanoM kI lambAI eka sau yojana kI hai, caur3AI pacAsa yojana kI hai aura UMcAI bahattara yojana kI hai| una siddhAyatanoM kI cAra dizAoM yathA-devadvAra, asuradvAra, nAgadvAra aura suparNadvAra | una dvAroM para cAra prakAra ke deva rahate haiM / yathA-deva, asura, nAga aura suprnn| una dvAroM ke Age cAra mukhamaNDapa haiM / una mukhamaNDapoM ke Age cAra prekSAdhara maNDapa haiN| una prekSAghara maNDapoM ke madhya bhAga meM cAra vajramaya akhAr3e haiM / una vajramaya akhAr3oM ke madhya bhAga meM cAra maNipIThikAeM haiM / una maNipIThikAoM ke Upara cAra siMhAsana haiM / una siMhAsanoM para cAra vijayadUSya haiM / una vijayadUSyoM ke madhyabhAga meM cAra vajramaya aMkuza haiM / una vajramaya aMkuzoM para laghu kuMbhAkAra motIyoM kI cAra mAlAeM haiM / pratyeka mAlA ardha-pramANa vAlI cAra-cAra muktAmAlAoM se ghirI huI haiN| una prekSAghara maNDapoM ke Age cAra maNipIThikAeM haiM / una maNipIThikAoM para cAra caitya stUpa haiM / pratyeka caitya stUpoM kI cAroM dizAoM meM cAra-cAra maNipIThikAeM haiM / pratyeka maNipIThikA para palyaMkAsana vAlI stUpAbhimukha sarva ratnamaya cAra jinapratimAeM haiM / unake nAma-riSabha, vardhamAna, candrAnana aura vAriSeNa / una caityastUpoM ke Age cAra maNipIThikAoM para cAra caityavRkSa haiM / una caityavRkSoM ke sAmane cAra maNipIThikAeM haiM / una maNipIThi-kAoM para cAra mahendra dhvajAeM haiM / una mahendra dhvajAoM ke sAmane cAra naMdA puSkaraNiyA~ haiM / pratyeka puSkariNI kI cAroM dizAoM meM cAra vana khaMDa haiN| pUrva meM azoka vana, dakSiNa meM saptaparNa vana, pazcima meM campaka vana aura uttara meM Amravana / sUtra- 329 pUrva dizAvartI aMjanaka parvata kI cAroM dizAoM meM cAra naMdA puSkaraNiyA~ haiM / unake nAma isa prakAra hainaMduttarA, naMdA, AnaMdA aura naMdivardhanA / una puSkaraNiyoM kI lambAI eka lAkha yojana hai| caur3AI pacAsa hajAra yojana hai aura gaharAI eka hajAra yojana hai / pratyeka puSkariNI kI cAroM dizAoM meM trisopAna pratirupaka haiN| una trisopAna pratirUpakoM ke sAmane pUrvAdi cAra dizAoM meM cAra toraNa haiM / pratyeka toraNa kI pUrvAdi cAra dizAoM meM cAra vana khaNDa haiM / vana khaNDoM ke nAma isI sUtra ke pUrvokta hai| una puSkaraNiyoM ke madhyabhAga meM cAra dadhimukha parvata hai / inakI UMcAI 64,000 yojana, bhUmi meM gaharAI eka hajAra yojana kI hai / ve parvata sarvatra palyaMka ke samAna AkAra vAle haiM / inakI caur3AI dasa hajAra yojana kI hai aura paridhi ikatIsa hajAra chaso teIsa yojana kI hai| ye sabhI ratnamaya yAvat-ramaNIya hai / una dadhimukha parvata ke Upara kA bhAga samatala hai| zeSa samagra kathana aMjanaka parvatoM ke samAna yAvat-uttara meM Amravana taka khnaa|| dakSiNa dizA meM aMjanaka parvata kI cAra dizAoM meM cAra nandA puSkaraNiyA~ haiM / unake nAma haiM-bhadrA, visAlA, kumuda aura poMDarikiNI / puSkaraNiyoM kA zeSa varNana yAvat-dadhimukhaparvata vanakhaNDa paryanta taka kaheM / pazcima dizA ke aMjanaka parvata kI cAroM dizAoM meM cAra nandA puSkaraNiyA~ haiM / unake nAma haiM-nandisenA, amoghA, gostUpA aura sudarzanA / zeSa varNana pUrvavat / uttara dizA ke aMjanaka parvata kI cAroM dizAoM meM cAra nandA puSka-riNiyA~ haiM / unake nAma haiM-vijayA, vejayantI, jayantI aura aparAjitA / zeSa varNana puurvvt|| valayAkAra viSkambha vAle nandIzvara dvIpa ke madhya bhAga meM cAra vidizAoM meM cAra ratikara parvata haiM / uttara pUrva meM, dakSiNa pUrva meM, dakSiNa pazcima meM aura uttara pazcima meM / ve ratikara parvata eka hajAra yojana UMce haiM, eka hajAra gAu bhUmi meM gahare haiM / jhAlara ke samAna sarvatra sama saMsthAna vAle haiM / dasa hajAra yojana kI unakI caur3AI hai / ikatIsa hajAra chaha sau teIsa yojana unakI paridhi hai / sabhI ratnamaya, yAvat-ramaNIya haiN| muni dIparatnasAgara kRt (sthAna) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 64 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka uttara pUrva meM sthiti ratikara parvata kI cAroM dizAoM meM devendra devarAja IzAnendra kI cAra agramahiSiyoM kI jambUdvIpa jitanI bar3I cAra rAjadhAniyA~ haiM / unake nAma ye haiM-naMduttarA, naMdA, uttarakurA aura devakurA / cAra agramahiSiyoM ke nAma-kRSNA, kRSNarAjI, rAmA aura rAmarakSitA / ina agramahiSiyoM kI ukta rAjadhAniyA~ haiM / dakSiNa pUrva meM sthita ratikara parvata kI cAroM dizAoM meM devendra devarAja zakrendra kI cAra agramahiSiyoM kI jambUdvIpa jitanI bar3I cAra rAjadhAniyA~ haiM / unake nAma ye haiM-samaNA, somaNasA, arcimAlI aura manoramA / cAra agramahiSiyoM ke nAma-padmA, zivA, zacI aura aMjU / ina agramahiSiyoM kI ukta rAjadhAniyA~ haiM / dakSiNa-pazcima sthita ratikara parvata kI cAroM dizAoM meM devendra devarAja zakra kI cAra agramahiSiyoM kI jambUdvIpa jitanI bar3I cAra rAjadhAniyA~ haiM / unake nAma ye haiM-bhUtA, bhUtavaDiMsA, gostUpA aura sudarzanA / agramahiSiyoM ke nAma-amalA, apsarA, navamikA aura rohiNI / ina agramahiSiyoM kI ukta rAjadhAniyA~ haiM / uttara-pazcima meM sthita ratikara parvata kI cAroM dizAoM meM devendra devarAja IzAnendra kI jambUdvIpa jitanI bar3I cAra rAjadhAniyA~ haiM / unake nAma ye haiM-ratnA, ratnoccayA, sarva-ratnA aura ratnasaMcayA agramahiSiyoM ke nAma-vasu, vasuguptA, vasumitrA aura vasuMdharA ina agramahiSiyoM kI ukta rAjadhAniyA~ haiN| sUtra-330 satya cAra prakAra kA hai| yathA-nAma satya, sthApanA satya, dravya satya aura bhAva satya / sUtra-331 AjIvikA (gozAlaka) mata vAloM kA tapa cAra prakAra kA hai / yathA-ugra tapa, ghora tapa, rasaniyUha tapa, jihvendriya prtisNliintaa| sUtra-332 saMyama cAra prakAra kA hai| yathA-mana saMyama, vacana saMyama, kAya saMyama aura upakaraNa saMyama / tyAga cAra prakAra kA hai / manatyAga, vacanatyAga, kAyatyAga, upakaraNa tyaag| akiMcanatA cAra prakAra kI hai| mana akiMcanatA, vacana akiMcanatA, kAya akiMcanatA, upakaraNa akiMcanatA sthAna-4 - uddezaka-3 sUtra-333 rekhAeM cAra prakAra kI haiM / yathA-parvata kI rekhA, pRthvI kI rekhA, vAlu kI rekhA aura pAnI kI rekhA / isI prakAra krodha cAra prakAra kA hai / yathA-parvata kI rekhA samAna, pRthvI kI rekhA samAna, vAlu kI rekhA samAna, pAnI kI rekhA samAna / parvata kI rekhA ke samAna krodha karane vAlA jIva marakara naraka meM utpanna hotA hai / pRthvI kI rekhA ke samAna krodha karane vAlA jIva marakara tiryaMca yoni meM utpanna hotA hai / vAlu kI rekhA ke samAna krodha karane vAlA jIva marakara manuSya yoni meM utpanna hotA hai / pAnI kI rekhA ke samAna krodha karane vAlA jIva marakara deva yoni meM utpanna hotA hai| udaka cAra prakAra kA hotA hai / yathA-kardamodaka, khaMjanodaka, vAlukodaka aura zailodaka / isI prakAra bhAva cAra prakAra kA hai| yathA-kardamodaka samAna, khaMjanodaka samAna, vAlukodaka samAna aura zailodaka samAna / kardamo-daka samAna bhAva rakhane vAlA jIva marakara naraka meM yAvat zailodaka samAna bhAva rakhane vAlA jIva marakara devayoni meM utpanna hotA hai| sUtra-334 pakSI cAra prakAra ke haiM / yathA-eka pakSI ruta sampanna (madhura svara vAlA) hai, kinta rUpa sampanna nahIM hai / eka pakSI rUpa sampanna hai kintu ruta sampanna (madhura svara vAlA) nahIM hai / eka pakSI rUpa sampanna bhI hai aura ruta sampanna bhI hai| eka pakSI ruta sampanna bhI nahIM hai aura rUpa sampanna bhI nahIM hai| isI prakAra puruSa varga bhI cAra prakAra kA hai| puruSa varga cAra prakAra kA hai / yathA-eka puruSa aisA socatA hai ki maiM amuka ke sAtha prIti karU~ aura usake sAtha prIti karatA bhI hai / eka puruSa aisA socatA hai ki maiM amuka ke sAtha prIti karU~ kintu usake sAtha prIti nahIM muni dIparatnasAgara kRt - (sthAna) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 65 Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka karatA hai / eka puruSa aisA socatA hai ki amuka ke sAtha prIti na karU~ kintu usake sAtha prIti kara letA hai / eka puruSa aisA socatA hai ki amuka ke sAtha prIti na karU~ aura usake sAtha prIti karatA bhI nahIM hai| puruSa varga cAra prakAra kA hai / yathA-eka puruSa svayaM bhojana Adi se tRpta hokara Anandita hotA hai kintu dUsare ko tRpta nahIM karatA / eka puruSa dUsare ko bhojana Adi se tRpta kara prasanna hotA hai kintu svayaM ko tRpta nahIM krtaa| eka puruSa svayaM bhI bhojana Adi se tRpta hotA hai aura anya ko bhI bhojana Adi se tRpta karatA hai / eka puruSa svayaM bhI tRpta nahIM hotA aura anya ko bhI tRpta nahIM krtaa| puruSa varga cAra prakAra kA hai / eka puruSa aisA socatA hai ki maiM apane sadvyavahAra se amuka meM vizvAsa utpanna karU~ aura vizvAsa utpanna karatA bhI hai / eka puruSa aisA socatA hai ki maiM apane sadvyavahAra se amuka meM vizvAsa utpanna karU~ kintu vizvAsa utpanna nahIM karatA / eka puruSa aisA socatA hai ki maiM amuka meM vizvAsa utpanna nahIM kara sakU~gA kintu vizvAsa utpanna karane meM saphala ho jAtA hai| eka puruSa aisA socatA hai ki maiM amuka meM vizvAsa utpanna nahIM kara sakU~gA aura vizvAsa utpanna kara bhI nahIM sakatA hai| eka puruSa svayaM vizvAsa karatA hai kintu dUsare meM vizvAsa utpanna nahIM kara pAtA / eka puruSa dUsare meM vizvAsa utpanna kara detA hai, kintu svayaM vizvAsa nahIM karatA / eka puruSa svayaM bhI vizvAsa karatA hai aura dUsare meM bhI vizvAsa utpanna karatA hai / eka puruSa svayaM bhI vizvAsa nahIM karatA aura na dUsare meM vizvAsa utpanna karatA hai| sUtra-335 vRkSa cAra prakAra ke haiM / yathA-patrayukta, puSpayukta, phalayukta aura chAyAyukta / isI prakAra puruSa varga cAra prakAra kA hai / yathA-patte vAle vRkSa ke samAna, puSpa vAle vRkSa ke samAna, phala vAle vRkSa ke samAna, chAyA vAle vRkSa ke smaan| sUtra - 336 bhAravahana karane vAle ke cAra vizrAma sthala haiM / yathA-eka bhAravAhaka mArga meM calatA huA eka khaMdhe se dUsare khaMdhe para bhAra rakhatA hai / eka bhAravAhaka kahIM para bhAra rakhakara mala-mUtrAdi kA tyAga karatA hai / eka bhAravAhaka nAgakumAra yA suparNakumAra ke maMdira meM rAtri vizrAma letA hai / eka bhAravAhaka apane ghara pahu~ca jAtA hai| isI prakAra zramaNopAsaka ke cAra vizrAma haiM / yathA-jo zramaNopAsaka zIlavrata, guNavrata, viramaNavrata yA pratyAkhyAna-pauSadhopavAsa karate haiM / jo zramaNopAsaka sAmAyika yA dezAvagAsika dhAraNa karatA hai / jo zramaNopAsaka caudasa aSTamI, amAvAsyA yA pUrNimA ke dina pauSadha karatA hai| jo zramaNopAsaka bhakta-pAna kA pratyAkhyAna karatA hai aura pAdapa ke samAna zayana karake maraNa kI kAmanA nahIM karatA hai| sUtra-337 puruSa varga cAra prakAra kA hai| yathA-uditodita-yahA~ bhI udaya (samRddha) aura Age bhI udaya (parama sukha) hai| uditAstamita-yahA~ udaya hai kintu Age udaya nhiiN| astamitodita-yahA~ udaya nahIM hai kintu Age udaya hai / astamitAstamita-yahA~ bhI aura Age bhI udaya nahIM hai / bharata cakravartI uditodita hai; brahmadatta cakravartI uditAstamita haiM; harikezabala aNagAra astamitodita haiM; kAlazaukarika astamitAstamita hai| sUtra-338 yugma cAra prakAra kA hai / yathA-kRtayugma-eka aisI saMkhyA jisake cAra kA bhAga dene para zeSa cAra rahe / tryojaeka aisI saMkhyA jisake tIna kA bhAga dene para zeSa tIna rhe| dvApara-eka aisI saMkhyA jisake do bhAga dene para zeSa do rahe / kalyoja-eka aisI saMkhyA jisake eka kA bhAga dene para zeSa eka rahe / nAraka jIvoM ke cAra yugma haiN| isI prakAra 24 daNDakavartI jIvoM ke cAra yugma haiN| sUtra- 339 zUra cAra prakAra ke haiM / yathA-kSamAsUra, tapazUra, dAnazUra aura yuddhazUra / kSamAzUra arihaMta haiM, tapazUra aNagAra haiM, dAnazUra vaizramaNa haiM aura yuddhazUra vAsudeva haiN| muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 66 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka sUtra-340 puruSa varga cAra prakAra kA hai / yathA-eka puruSa ucca hai (laukika vaibhava se zreSTha hai) aura ucchaMda hai (zreSTha abhiprAya vAlA hai), eka puruSa ucca hai kintu nIca chaMda hai (nIca abhiprAya vAlA hai), eka puruSa nIca hai (vaibhavahIna hai| kintu uccachaMda hai, eka puruSa nIca hai aura nIca chaMda hai (nIca abhiprAya vAlA) hai| sUtra-341 asurakumAroM kI cAra lezyA haiM / kRSNalezyA, nIla lezyA, kApota lezyA aura tejolezyA / isI prakAra zeSa bhavanavAsI devoM kI, pRthvIkAya, apkAya, vanaspatikAya aura vANavyantaroM kI cAra lezyAeM haiN| sUtra - 342 yAna cAra prakAra ke haiM / eka yAna yukta hai (vRSabha Adi se yukta hai) aura yukta hai (sAmagrI se bhI yukta hai), eka yAna yukta hai (vRSabha Adi se yukta hai) kintu ayukta hai (sAmagrI rahita hai), eka yAna ayukta hai (vRSabha Adi se rahita hai| kintu yukta hai (sAmagrI se yukta hai), eka yAna ayukta (vRSabha Adi se rahita hai) aura ayukta hai (sAmagrI se bhI rahita hai)| isI prakAra puruSa varga cAra prakAra kA hai / yathA-eka puruSa yukta hai (dhanAdi se yukta hai) aura yukta hai (ucita anuSThAna se bhI yukta hai), eka puruSa yukta hai (dhanAdi se yukta hai) kintu ayukta hai (ucita anuSThAna se ayukta hai), eka puruSa ayukta hai (dhanAdi se ayukta hai) kintu yukta hai (ucita anuSThAna se yukta hai), eka puruSa ayukta hai (dhanAdi se rahita hai) aura ayukta hai (ucita anuSThAna se bhI rahita hai)| yAna cAra prakAra ke haiM / yathA-eka yAna yukta hai (vRSabha Adi se yukta hai) aura yukta pariNata hai (calane ke lie taiyAra hai), eka yAna yukta hai kintu ayukta pariNata hai (calane yogya nahIM hai), eka yAna ayukta hai (vRSabha Adi se rahita hai) kintu yukta hai, eka yAna ayukta hai aura ayukta pariNata hai| isI prakAra puruSa cAra prakAra ke haiM / yathA-eka puruSa yukta hai (dhanadhAnya se paripUrNa hai) aura yukta pariNata hai (ucita pravRtti vAlA hai) zeSa tIna bhAMge pUrvokta krama se khe| yAna cAra prakAra ke haiM / yathA-eka yAna yukta hai (vRSabha Adi se yukta hai) aura yukta rUpa hai (sundarakAra hai) / zeSa tIna bhAMge pUrvokta krama se kahe / isI prakAra puruSa cAra prakAra kA hai / yathA-eka puruSa yukta hai aura yukta rUpa hai| zeSa pUrvavat jaane| yAna cAra prakAra ke haiM / eka yAna yukta hai (vRSabha Adi se yukta hai) aura zobhA yukta hai| zeSa tIna bhAMge pUrvokta krama se kahe / isI prakAra puruSa cAra prakAra ke haiM / eka puruSa yukta hai (dhana se yukta hai) aura zobhA yukta hai| zeSa tIna bhAMge pUrvokta khe| vAhana cAra prakAra ke haiM / yathA-eka vAhana baiThane kI sAmagrI (maMca Adi) se yukta hai aura vega yukta hai / eka vAhana baiThane kI sAmagrI (maMca Adi) se yukta hai kintu vega yukta nahIM hai / eka vAhana baiThane kI sAmagrI yukta nahIM hai kintu vega yukta hai / eka vAhana baiThane kI sAmagrI yukta bhI nahIM hai aura vega yukta bhI nahIM hai| isI prakAra puruSa cAra prakAra ke haiM yathA-eka puruSa dhanadhAnya sampanna hai aura utsAhI hai / eka puruSa dhanadhAnya sampanna hai kintu utsAhI nahIM hai / eka puruSa utsAhI hai kintu dhana dhAnya sampanna nahIM hai / eka puruSa dhanadhAnya sampanna bhI nahIM hai aura utsAhI bhI nahIM hai / yAna ke cAra sUtroM ke samAna yugma ke cAra sUtra bhI kaheM aura puruSa sUtra bhI pUrvavat khe| sArathI cAra prakAra ke haiM / yathA-eka sArathI ratha ke azva jotatA hai kintu kholatA nahIM hai / eka sArathI ratha ke azva kholatA hai kintu jotatA nahIM hai / eka sArathI ratha meM azva jotatA bhI hai aura kholatA bhI hai / eka sArathI ratha meM azva jotatA bhI nahIM hai aura kholatA bhI nahIM hai / isI prakAra puruSa (zramaNa) cAra prakAra ke haiM / yathA-eka zramaNa (kisI vyakti ko) saMyama sAdhanA meM lagAtA hai kintu aticAroM se mukta nahIM karatA / eka zramaNa saMyamI ko aticAroM se mukta karatA hai kintu saMyama sAdhanA meM nahIM lagAtA / eka zramaNa saMyama sAdhanA meM bhI lagAtA hai aura aticAroM se mukta bhI karatA hai| eka zramaNa saMyama sAdhanA meM bhI nahIM lagAtA aura aticAroM se bhI mukta nahIM karatA muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 67 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka haya (azva) cAra prakAra ke haiM / eka azva palANa yukta hai aura vega yukta hai / yAna ke cAra sUtroM ke samAna haya ke cAra sUtra kahe aura puruSa sUtra bhI pUrvavata kahe / haya ke cAra sUtroM ke samAna gaja ke cAra sUtra kaheM aura puruSa sUtra bhI pUrvavata khe| yugyacaryA (azva Adi kI caryA) cAra prakAra kI hai / yathA-eka azva mArga meM calatA hai kintu unmArga meM nahIM calatA hai / eka azva unmArga meM calatA hai kintu mArga meM nahIM calatA hai / eka azva mArga meM bhI calatA hai aura unmArga meM bhI calatA hai / eka azva mArga meM bhI nahIM calatA aura unmArga meM bhI nahIM calatA / isI prakAra puruSa bhI cAra prakAra ke haiM yathA-eka puruSasaMyama mArga meM calatA hai kintu unmArga meM nahIM cltaa| zeSa tIna bhAMge pUrvokta krama se khe| puSpa cAra prakAra ke haiM / yathA-eka puSpa sundara hai kintu sugandhita nahIM hai / eka puSpa sugandhita hai kintu sundara nahIM hai / eka puSpa sundara bhI hai aura sugandhita bhI hai / eka puSpa sundara bhI nahIM hai aura sugandhita bhI nahIM hai / isI prakAra puruSa cAra prakAra ke haiM / yathA-eka puruSa sundara hai kintu sadAcArI nahIM hai| zeSa tIna bhAMge pUrvavat khe| jAti sampanna aura kula sampanna, jAti sampanna aura bala sampanna / jAti sampanna aura rUpa sampanna, jAti sampanna aura zruta sampanna / jAti sampanna aura zIla sampanna, jAti sampanna aura cAritra sampanna / kula sampanna aura bala sampanna, kula sampanna aura rUpa sampanna / kula sampanna aura zruta sampanna, kula sampanna aura zIla sampanna / kula sampanna aura cAritra sampanna, bala sampanna aura rUpa sampanna / bala sampanna aura zruta sampanna / bala sampanna aura zIla sampanna / bala sampanna aura cAritra sampanna / rUpa sampanna aura zIla sampanna, rUpa sampanna aura cAritra sampanna / zruta sampanna aura cAritra sampanna, zruta sampanna aura cAritra sampanna / zIla sampanna aura cAritra sampanna / inake cAra-cAra bhAMge pUrvokta krama se khe| ___phala cAra prakAra ke haiM / yathA-AMbale jaisA madhura, dAkha jaisA madhura, dUdha jaisA madhura, khAMDa jaisA madhura / isI prakAra AcArya cAra prakAra ke haiM / yathA-madhura AMvale ke samAna jo AcArya hai ve madhura-bhASI haiM aura upazAnta hai / madhura dAkha samAna jo AcArya hai ve adhika madhurabhASI hai aura adhika upazAnta hai| madhura dUdha ke samAna jo AcArya hai ve vizeSa madhurabhASI hai aura atyadhika upazAnta hai / madhura zarkarA samAna jo AcArya hai ve adhikatama madhurabhASI hai aura adhika upazAnta hai| ___puruSa cAra prakAra ke haiM / yathA-eka puruSa apanI sevA karatA hai kintu dUsare kI nahIM karatA / eka puruSa dUsare kI sevA karatA hai apanI nahIM karatA / eka puruSa apanI sevA bhI karatA hai aura dUsare kI bhI karatA hai / eka puruSa apanI sevA bhI nahIM karatA aura dUsare kI bhI nahIM krtaa| puruSa cAra prakAra ke haiM / yathA-eka puruSa dUsare kI sevA karatA hai kintu apanI sevA nahIM karavAtA / eka puruSa dUsare se sevA karavAtA hai kintu svayaM sevA nahIM karatA / eka puruSa dUsare kI sevA bhI karatA hai aura dUsare se sevA karavAtA hai / eka puruSa na dUsare kI sevA karatA hai aura na dUsare se sevA karavAtA hai| puruSa cAra prakAra ke haiM / yathA-eka puruSa kArya karatA hai kintu mAna nahIM karatA / eka puruSa mAna karatA hai kintu kArya nahIM karatA / eka kArya bhI karatA hai aura mAna bhI karatA hai / eka kArya bhI nahIM karatA hai aura mAna bhI nahIM karatA hai| puruSa cAra prakAra ke haiM / yathA-eka puruSa (zramaNa) gaNa ke lie AhArAdi kA saMgraha karatA hai kintu mAna nahIM karatA, eka puruSa gaNa ke lie saMgraha nahIM karatA kintu mAna karatA hai / eka puruSa gaNa ke lie bhI saMgraha karatA hai aura mAna bhI karatA hai| eka puruSa gaNa ke lie saMgraha bhI nahIM karatA aura abhimAna bhI nahIM karatA hai| puruSa cAra prakAra ke hote haiM / yathA-eka puruSa nirdoSa sAdhu samAcArI kA pAlana karake gaNa kI zobhA bar3hAtA hai aura mAna nahIM karatA / eka puruSa mAna karatA hai kintu gaNa kI zobhA nahIM bar3hAtA hai / eka puruSa gaNa kI zobhA bhI bar3hAtA hai aura mAna bhI karatA hai / eka puruSa gaNa kI zobhA bhI nahIM bar3hAtA aura mAna bhI nahIM krtaa| puruSa cAra prakAra ke haiM / yathA-eka puruSa (zramaNa) gaNa kI zuddhi (yathAyogya prAyazcitta dekara) karatA hai kintu mAna nahIM krtaa| zeSa tIna bhAMge pUrvokta khe| muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 68 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka ___ puruSa cAra prakAra ke haiM / yathA-eka puruSa sAdhu veSa chor3atA hai kintu cAritra dharma nahIM chor3atA / eka puruSa cAritra dharma chor3atA hai kintu sAdhu veSa nahIM chor3atA / eka puruSa sAdhu veSa bhI chor3atA hai aura cAritra dharma bhI chor3atA hai| eka puruSa sAdhu veSa bhI nahIM chor3atA aura cAritra dharma bhI nahIM chodd'taa| puruSa cAra prakAra ke haiM / yathA-eka puruSa (zramaNa) sarvajJa dharma ko chor3atA hai kintu gaNa kI maryAdA ko nahIM chor3atA hai| eka puruSa sarvajJa kathita dharma ko nahIM chor3atA hai kintu gaNa kI maryAdA ko chor3a detA hai / eka puruSa sarvajJa kathita dharma bhI chor3a detA hai aura gaNa kI maryAdA bhI chor3a detA hai / eka puruSa sarvajJa kathita dharma bhI nahIM chor3atA hai aura gaNa kI maryAdA bhI nahIM chor3atA hai| puruSa cAra prakAra ke haiM / yathA-eka puruSa hai use dharma priya hai kintu vaha dharma meM dRr3ha nahIM hai / eka puruSa hai vaha dharma meM dRr3ha hai kintu use dharma priya nahIM hai / eka puruSa hai use dharma priya bhI hai aura vaha dharma meM dRr3ha bhI hai / eka puruSa hai use dharma bhI priya nahIM hai aura vaha dharma meM dRr3ha bhI nahIM hai| AcArya cAra prakAra ke haiM / yathA-eka AcArya dIkSA dete haiM kintu mahAvratoM kI pratijJA nahIM karAte haiM / eka AcArya mahAvratoM kI pratijJA karAte haiM kintu dIkSA nahIM dete / eka AcArya dIkSA bhI dete haiM aura mahAvrata bhI dhAraNa karAte haiM / eka AcArya na dIkSA dete haiM aura na mahAvrata dhAraNa karAte haiN| AcArya cAra prakAra ke haiM / yathA-eka AcArya ziSya ko Agama jJAna prApta karane yogya banA dete haiM / kintu svayaM AgamoM kA adhyayana nahIM karAte / eka AcArya AgamoM kA adhyayana karAte haiM kintu ziSya ko Agama jJAna prApta karane yogya nahIM banAte / eka AcArya ziSya ko yogya bhI banAte haiM aura vAcanA bhI dete haiM / eka AcArya na ziSya ko yogya banAte haiM aura na vAcanA dete haiN| antevAsI (ziSya) cAra prakAra ke haiM / eka pravrajita ziSya hai kintu upasthApita ziSya nahIM hai / eka upasthApita ziSya hai kintu pravrajita ziSya nahIM hai / eka ziSya pravrajita bhI hai aura upasthApita bhI hai / eka ziSya pravrajita aura upasthApita bhI nahIM hai| ziSya cAra prakAra ke haiM / eka uddezanA ziSya hai kintu vAcanA ziSya nahIM hai / eka vAcanA ziSya hai kintu uddezanA ziSya nahIM hai / eka uddezanA ziSya bhI hai aura vAcanA ziSya bhI hai / eka uddezanA ziSya bhI nahIM hai aura vAcanA ziSya bhI nahIM hai| nirgrantha cAra prakAra ke haiM / yathA-eka nirgrantha dIkSA meM jyeSTha hai kintu mahApApa karma aura mahApApa kriyA karatA hai| na kabhI AtApanA letA hai aura na paMcasamitiyoM kA pAlana hI karatA hai| ataH vaha dharma kA ArAdhaka nahIM hai| eka nirgrantha dIkSA meM jyeSTha hai kintu pApakarma aura pApa kriyA kadApi nahIM karatA hai / AtApanA letA hai aura samitiyoM kA pAlana bhI karatA hai / ataH vaha dharma kA ArAdhaka hotA hai / eka nirgrantha dIkSA meM laghu hai kintu mahApApa karma aura mahApApa kriyA karatA hai, na kabhI AtApanA letA hai aura na samitiyoM kA pAlana karatA hai / ataH vaha dharma kA ArAdhaka nahIM hotA hai / eka nirgrantha dIkSA meM laghu hai kintu kadApi pApa karma aura pApa kriyA nahIM karatA hai, AtApanA letA hai aura samitiyoM kA pAlana bhI karatA hai| ataH vaha dharma kA ArAdhaka hotA hai / isI prakAra nirgranthiyoM, zrAvakoM aura zrAvikAoM ke bhAMge kheN| sUtra-343 zramaNopAsaka cAra prakAra ke haiM / yathA-1. mAtA-pitA ke samAna, 2. bhAI ke samAna, 3. mitra ke samAna aura 4. zauka ke samAna / zramaNopAsaka cAra prakAra ke haiM / yathA-1. Adarza samAna / 2. patAkA samAna / 3. sthANu samAna / 4. tIkSNa kA~Te ke samAna / sUtra-344 bhagavAna mahAvIra ke jo zramaNopAsaka saudharmakalpa ke aruNAbha vimAna meM utpanna hue haiM unakI cAra palyo kI sthiti hai| . hA muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 69 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka sUtra-345 devaloka meM utpanna hote hI koI devatA manuSya loka meM AnA cAhatA hai kintu cAra kAraNoM se vaha nahIM A sakatA / yathA-1. devaloka meM utpanna hote hI eka devatA divya kAmabhogoM meM mUrchita, gRddha, baddha evaM Asakta ho jAtA hai, ataH vaha mAnava kAmabhogoM ko na prApta karanA cAhatA hai aura na unheM zreSTha mAnatA hai| mAnava kAmabhogoM se mujhe koI lAbha nahIM hai-aisA nizcaya kara letA hai| mujhe mAnava kAmabhoga mile aisI kAmanA bhI nahIM karatA aura mAnava kAmabhogoM meM maiM kucha samaya lagA rahU~-aisA vikalpa bhI mana meM nahIM lAtA / 2. devaloka meM utpanna hote hI eka devatA divya kAmabhogoM meM mUrcchita yAvat-Asakta ho jAtA hai, ataH usakA mAnava prema daivI prema meM pariNata ho jAtA hai / 3. devaloka meM utpanna hote hI eka devatA divya kAmabhogoM meM mUrcchita yAvat-Asakta ho jAtA hai, ataH usake mana meM yaha vikalpa AtA hai ki maiM abhI jAUMgA yA eka muharta pazcAt jAUMgA aisA socate-socate usake pUrva janma ke premI kAladharma ko prApta ho jAte haiM / 4. devaloka meM utpanna hote hue hI eka devatA divya kAmabhogoM meM mUrcchita yAvatAsakta ho jAtA hai, ataH use manuSya loka kI gandha bhI acchI nahIM lgtii| kyoMki manuSya loka kI gandha cAraso pA~ca yojana taka jAtI hai| devaloka se utpanna hote hI devatA manuSya loka meM AnA cAhatA hai aura ina cAra kAraNoM se A bhI sakatA hai| 1. devaloka meM utpanna hote hI devatA divya kAmabhogoM meM mUrcchita yAvat-Asakta nahIM hotA kyoMki usake mana meM yaha vikalpa AtA hai ki mere manuSya bhava ka AcArya, upAdhyAya, pravartaka, sthavira, gaNI, gaNadhara aura gaNAvacchedaka hai unakI kRpA se mujhe yaha divya devasRSTi, divya devadyuti prApta huI hai, ataH maiM jAUM aura unheM vandanA karU~ yAvat paryupAsanA karU~ / 2. devaloka meM utpanna hote hI devatA divya kAmabhogoM meM mUrcchita yAvat Asakta nahIM hotA, kyoMki mana meM yaha vikalpa AtA hai ki isa manuSya meM jo jJAnI yA duSkara tapa karane vAle tapasvI haiM una bhagavaMtoM kI vandanA karU~ yAvat paryupAsanA karU~ / 3. devaloka meM utpanna hote hI devatA divya kAmabhogoM meM mUrcchita yAvat-Asakta nahIM hotA kyoMki usake mana meM yaha vikalpa AtA hai ki-mere manuSya bhava ke mAtA-pitA yAvat-putravadhU hai, unake samIpa jAUM aura unheM dikhAUM ki mujhe aisI divya devasRSTi aura divya devadyuti prApta huI hai / 4. devaloka meM utpanna hote hI devatA divya kAmabhogoM meM mUrcchita yAvat Asakta nahIM hotA kyoMki usake mana meM yaha vikalpa AtA hai ki mere manuSyabhava ke mitra, sakhI, suhRta, sakhA yA saMgI haiM unake aura mere sAtha yaha vAdA ho cUkA hai ki-jo pahale maregA vaha kahane ke lie AyegA / ina cAra kAraNoM se devatA devaloka meM utpanna hote hI mUrchita yAvat-Asakta nahIM hotA hai aura manuSya loka meM A sakatA hai| sUtra - 346 loka meM andhakAra cAra kAraNoM se hotA hai / yathA-arhantoM ke mokSa jAne para, arhanta kathita dharma ke lupta hone para, pUrvo kA jJAna naSTa hone para, agni na rahane pr| loka meM udyota cAra kAraNoM se hotA hai / yathA-arhantoM ke janma samaya meM, arhantoM ke pravrajita hote samaya, arhantoM ke kevalajJAna mahotsava meM, arhantoM ke nirvANa mahotsava meM / isI prakAra devaloka meM andhakAra, udyota, deva samudAya kA ekatra honA, utsAhita honA aura Anandajanya kolAhala honA ke cAra-cAra bhAMge kheN| devendra-yAvat lokAntika deva cAra kAraNoM se manuSya loka meM Ate haiN| tIsare sthAna meM kathita tIna kAraNoM meM "arihaMtoM ke nirvANamahotsava kA eka kAraNa bddh'aae|" sUtra - 347 dukhazayyA cAra prakAra kI hai| unameM yaha prathama dukha zayyA hai / yathA-eka vyakti muNDita hokara yAvat pravrajita hokara nirgrantha pravacana meM zaMkA, kAMkSA, vicikitsA karatA hai to vaha mAnasika duvidhA meM dharma viparIta vicAroM se nirgrantha pravacana meM zraddhA, pratIti evaM ruci nahIM rakhatA hai / nirgrantha pravacana meM azraddhA, apratIti aura aruci rakhane para muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 70 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra - 3, 'sthAna' 17 sthAna / uddeza / sUtrAMka zramaNa kA mana sadA UMcA nIcA rahatA hai ataH vaha dharma bhraSTa ho jAtA hai| yaha dUsarI sukha zayyA hai / yathA- eka vyakti muNDita yAvat-pravrajita hokara svayaM ko jo AhAra Adi prApta hai, usase santuSTa nahIM hotA hai aura dUsare ko jo AhAra Adi prApta hai, unakI IcchA karatA hai. aise zramaNa kA mana sadA UMcA nIcA rahatA hai ataH vaha dharma bhraSTa ho jAtA hai| yaha tIsarI dukha zayyA hai-eka vyakti muNDita yAvat-pravrajita hokara jo divya mAnavI kAmabhogoM kA AsvAdana-yAvat -abhilASA karatA hai| usa zramaNa kA mana sadA DAMvADola rahatA hai ataH vaha dharmabhraSTa ho jAtA hai| yaha cauthI duHkha zayyA hai eka vyakti muNDita yAvat prabrajita hokara aisA socatA hai ki meM jaba ghara para thA taba mAliza, mardana, snAna Adi niyamita karatA thA aura jaba se maiM muNDita yAvat pravrajita huA hU~ taba se maiM mAliza, mardana Adi nahIM kara pAtA hU~- isa prakAra bhramaNa jo mAliza yAvat snAna Adi kI IcchA yAvat abhilASA karatA hai usakA mana sadA DAMvADola rahatA hai ataH vaha dharma bhraSTa ho jAtA hai / sukhazayyA cAra prakAra kI hai unameM se yaha prathama sukha zayyA hai / yathA- eka vyakti muNDita hokara yAvatpravrajita hokara nirgrantha pravacana meM zaMkA, kAMkSA, vicikitsA nahIM karatA hai to vaha na duvidhA meM par3atA hai aura na dharma viparIta vicAra rakhatA hai / nirgrantha pravacana meM zraddhA, pratIti evaM ruci rakhane para zramaNa kA mana DAMvADola nahIM hotA, ataH vaha dharma bhraSTa bhI nahIM hotaa| yaha dUsarI sukha zayyA hai- eka vyakti muNDita yAvat pravrajita hokara svayaM ko prApta AhAra Adi se saMtuSTa rahatA hai aura anya ko prApta AhAra Adi kI abhilASA nahIM rakhatA hai-aise zramaNa kA mana kabhI UMcA nIcA nahIM hotA aura na vaha dharma bhraSTa hotA hai yaha tIsarI sukha zayyA hai eka vyakti muNDita yAvat pravrajita hokara divya mAnavI kAmabhogoM kA AsvAdana yAvat abhilASA nahIM karatA hai usakA mana DAMvADola nahIM hotA hai, ataH dharma bhraSTa bhI nahIM hotaa| yaha cauthI sukha zayyA hai - eka vyakti muNDita yAvat pravrajita hokara aisA socatA hai ki- arihaMta bhagavaMta ArogyazAlI, balavAna zarIra ke dhAraka, udAra kalyANa vipula karmakSayakArI tapaHkarma ko aMgIkAra karate haiM, to mujhe to jo vedanA Adi upasthita huI hai use samyak prakAra se sahana karanA cAhie / yadi maiM Agata vedanI karmoM ko samyak prakAra se sahana nahIM karU~gA to ekAnta pApakarma kA bhAgI houuNgaa| yadi samyak prakAra se sahana karU~gA to ekAnta karma nirjarA kara skuuNgaa| isa prakAra dharma meM sthira rahatA hai / sUtra - 348 cAra prakAra ke vyakti Agama vAcanA ke ayogya hote haiN| yathA-avinayI, dUdha Adi pauSTika AhAroM kA adhika sevana karane vAlA, anupazAMta arthAt ati krodhI mAyAvI / cAra prakAra ke Agama vAcanA ke yogya hote haiN| yathA- vinayI, dUdha Adi pauSTika AhAroM kA adhika sevana na karane vAlA, upazAnta kSamAzIla, kapaTa rahita / sUtra - 349 puruSa varga cAra prakAra kA hai / yathA-eka apanA bharaNa-poSaNa karatA hai kintu dUsare kA bharaNa-poSaNa nahIM karatA / eka apanA bharaNa-poSaNa nahIM karatA kintu dUsaroM kA bharaNa-poSaNa karatA hai| eka apanA bhI aura dUsare kA bhI bharaNa-poSaNa karatA hai| eka apanA bhI bharaNa-poSaNa nahIM karatA aura dUsare kA bhI bharaNa-poSaNa nahIM karatA hai / puruSa varga cAra prakAra kA hai| yathA- eka puruSa pahale bhI daridrI hotA hai aura pIche bhI daridrI rahatA hai / eka puruSa pahale daridrI hotA hai kintu pIche dhanavAna ho jAtA hai| eka puruSa pahale dhanavAna hotA hai kintu pIche daridrI ho jAtA hai| eka puruSa pahale bhI dhanavAna hotA hai aura pIche bhI dhanavAna rahatA hai| puruSa varga cAra prakAra kA hai / yathA- eka puruSa daridrI hotA hai aura durAcArI bhI hotA hai| eka puruSa daridrI hotA hai kintu sadAcArI hotA hai| eka puruSa dhanavAna hotA hai kintu durAcArI hotA hai| eka puruSa dhanavAna bhI hotA hai aura sadAcArI bhI hotA hai / puruSa varga cAra prakAra kA hai / yathA- eka daridrI hai kintu duSkRtyoM meM Ananda mAnane vAlA hai| eka daridrI kintu satkAryoM meM Ananda mAnane vAlA hai| eka dhanI hai kintu duSkRtyoM meM Ananda mAnane vAlA hai| eka dhanI bhI hai aura muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)" AgamasUtra - hinda- anuvAda" Page 71 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka satkAryoM meM bhI Ananda mAnane vAlA hai| ___ puruSa varga cAra prakAra kA hai / yathA-eka puruSa daridrI hai aura durgati meM jAne vAlA hai / eka puruSa daridrI hai aura sugati meM jAne vAlA hai / eka puruSa dhanavAna hai aura durgati meM jAne vAlA hai / eka puruSa dhanavAna hai aura sugati meM jAne vAlA hai| puruSa varga cAra prakAra kA hai / yathA-eka puruSa daridrI hai aura durgati meM gayA hai| eka puruSa daridra hai aura sugati meM gayA hai / eka puruSa dhanavAna hai aura durgati meM gayA hai / eka puruSa dhanavAna hai aura sugati meM gayA hai| puruSa varga cAra prakAra kA hai / eka puruSa pahale ajJAnI hai aura pIche bhI ajJAnI hai / eka puruSa pahale ajJAnI hai pIche jJAnavAna ho jAtA hai / eka puruSa pahale jJAnI hai bAda meM ajJAnI bana jAtA hai| eka puruSa pahale bhI jJAnI hai aura pIche bhI jJAnI hai| puruSa varga cAra prakAra kA hai| yathA-eka puruSa malina svabhAva vAlA hai aura usake pAsa ajJAna kA bala hai| eka puruSa malina svabhAva vAlA hai aura usake pAsa jJAna kA bala hai / eka puruSa nirmala svabhAva vAlA hai kintu usake pAsa ajJAna kA bala hai / eka puruSa nirmala svabhAva vAlA hai aura usake pAsa jJAna kA bala hai| puruSa varga cAra prakAra kA hai| yathA-eka puruSa malina svabhAva vAlA hai aura ajJAna bala meM Ananda mAnane vAlA hai / eka puruSa malina svabhAva vAlA hai kintu jJAna bala meM Ananda mAnane vAlA hai / eka puruSa nirmala svabhAva vAlA hai kintu ajJAna bala meM Ananda mAnane vAlA hai / eka puruSa nirmala svabhAva vAlA hai aura jJAna bala meM Ananda mAnatA hai| puruSa varga cAra prakAra kA hai / yathA-eka puruSa ne kRSi Adi sAvadha karmoM kA to parityAga kara diyA hai kintu sadoSa AhAra Adi kA parityAga nahIM kiyA hai / eka puruSa ne sadoSa AhAra Adi kA to parityAga kara diyA hai kintu kRSi Adi sAvadyakarmoM kA parityAga nahIM kiyA hai / eka puruSa ne kRSi Adi sAvadha karmoM kA bhI pari-tyAga kara diyA hai aura sadoSa AhAra Adi kA bhI parityAga kara diyA hai| eka puruSa ne kRSi Adi sAvadha karmoM kA bhI parityAga nahIM kiyA hai aura sadoSa AhAra Adi kA bhI parityAga nahIM kiyA hai| puruSa varga cAra prakAra kA hai / yathA-eka puruSa ne kRSi Adi karmoM kA parityAga kara diyA hai, kintu gRhavAsa kA parityAga nahIM kiyA hai| zeSa tIna bhAMge pUrvokta krama se kaheM / eka puruSa ne sadoSa AhAra Adi kA to parityAga kara diyA hai kintu gahavAsa kA parityAga nahIM kiyA hai| zeSa tIna bhAMge pUrvokta krama se kheN| puruSavarga cAra prakAra kA hai / eka puruSa ihabhava ke sukha kI kAmanA karatA hai, parabhava ke sukha kI kAmanA nahIM karatA / eka puruSa parabhava ke sukha kI kAmanA karatA hai ihabhava ke sukha kI kAmanA nahIM karatA / eka puruSa ihabhava aura parabhava donoM ke sukha kI kAmanA karatA hai / eka puruSa ihabhava aura parabhava donoM ke sukha kI kAmanA nahIM krtaa| puruSa varga cAra prakAra kA hai / yathA-eka puruSa eka (zrutajJAna) se bar3hatA hai aura eka (samyagdarzana) se hIna hotA hai / eka puruSa eka (zrutajJAna) se bar3hatA hai aura do (samyagdarzana aura vinaya) se hIna hotA hai / eka puruSa do (zrutajJAna aura samyakacAritra) se bar3hatA hai aura samyagdarzana se hIna hotA hai / eka puruSa do (zrutajJAna aura samyaga-nuSThAna) se bar3hatA hai aura do (samyagdarzana aura vinaya) se hIna hotA hai| azva cAra prakAra ke haiM / yathA-eka azva pahale zIghragati hotA hai aura pIche bhI zIghragati rahatA hai / eka azva pahale zIghragati hotA hai kintu pIche manda gati ho jAtA hai / eka azva pahale maMdagati hotA hai kintu pIche zIghragati ho jAtA hai / eka azva pahale bhI maMdagati hotA hai aura pIche bhI maMdagati rahatA hai| isI prakAra puruSa cAra prakAra ke haiN| yathA-eka puruSa pahale sadguNI hai aura pIche bhI sadguNI hai / eka puruSa pahale sadguNI hai kintu pIche avaguNI ho jAtA hai| eka puruSa pahale avaguNI hai kintu pIche sadguNI ho jAtA hai / eka puruSa pahale bhI aura pIche bhI avaguNI hotA hai| azva cAra prakAra ke haiM / yathA-eka azva zIghragati hai aura saMketAnusAra calatA hai / eka azva zIghragati hai kintu saMketAnusAra nahIM calatA hai / eka azva maMdagati hai kintu saMketAnusAra calatA hai / eka azva maMdagati hai aura muni dIparatnasAgara kRt - (sthAna) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 72 Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka saMketAnusAra bhI nahIM calatA hai / isI prakAra puruSa cAra prakAra ke haiM / yathA-eka puruSa vinaya guNasampanna aura vyavahAra meM bhI vinamra haiM / zeSa tIna bhAMge pUrvokta krama se kheN| azva cAra prakAra ke haiM / yathA-eka azva jAtisampanna hai kintu kulasampanna nahIM hai / zeSa tIna bhAMge pUrvokta sUtra anusAra / isI prakAra puruSa cAra prakAra ke haiM / bhAMge pUrvavat / azva cAra prakAra ke haiM / yathA-eka azva jAtisampanna hai kintu balasampanna nahIM hai / zeSa tIna bhAMge pUrvokta sUtra samAna / isI prakAra puruSa cAra prakAra ke haiN| bhAMge pUrvavat / azva cAra prakAra ke haiM / yathA-eka azva jAtisampanna hai kintu yuddha meM vaha vijaya prApta nahIM kara pAtA / zeSa tIna bhAMge pUrvokta krama se kaheM / isI prakAra puruSa cAra prakAra ke haiM / eka puruSa jAtisampanna hai| kintu yuddha meM vaha vijayI nahIM hotA / zeSa bhAMge pUrvavat / isI prakAra kula sampanna aura bala sampanna, kula sampanna aura rUpa sampanna, kula sampanna aura jaya sampanna, bala sampanna aura rUpa sampanna, bala sampanna aura jaya sampanna, rUpa sampanna aura bala sampanna, rUpa sampanna aura jaya sampanna, azva ke cAra-cAra bhAMge tathA isI prakAra puruSa ke cAra-cAra bhAMge pUrvokta krama se kheN| puruSa varga cAra prakAra kA hai / yathA-eka puruSa siMha kI taraha pravrajita hotA hai aura siMha kI taraha hI vicaraNa karatA hai / eka puruSa siMha kI taraha pravrajita hotA hai kintu zRMgAla kI taraha vicaraNa karatA hai / eka puruSa zRMgAla kI taraha pravrajita hotA hai kintu siMha kI taraha vicaraNa karatA hai / eka puruSa zRMgAla kI taraha pravrajita hotA hai aura zRMgAla kI taraha hI vicaraNa karatA hai| sUtra-350 loka meM samAna sthAna cAra haiM / yathA-apratiSThAna narakAvAsa, jambUdvIpa, pAlakayAna vimAna, sarvArthasiddha mahAvimAna / loka meM sarvathA samAna sthAna cAra haiM / sImaMtakanarakAvAsa, samayakSetra, uDunAmakavimAna, iSatprArabhArA pRthvii| sUtra-351 Urdhvaloka meM do deha dhAraNa karane ke pazcAt mokSa meM jAne vAle jIva cAra prakAra ke haiM / yathA-pRthvIkAyika jIva, apkAyika jIva, vanaspatikAyika jIva, sthUla trasakAyika jIva, adholoka aura tiryagloka sambandhI sUtra isI prakAra kheN| sUtra - 352 puruSa cAra prakAra ke haiM / yathA-eka puruSa lajjA se parISaha sahana karatA hai, eka puruSa lajjA se mana dRr3ha rakhatA hai, eka puruSa parISaha se calacitta ho jAtA hai, eka puruSa parISaha Ane para bhI nizcalamana rahatA hai| sUtra-353 zayyA pratimAeM (pratijJAeM) cAra haiM / vastra pratimAeM cAra haiM / pAtra pratimAeM cAra haiM / sthAna pratimAeM cAra haiN| sUtra-354 jIva se vyApta zarIra cAra haiM / yathA-1. vaikriyaka zarIra, 2. AhAra zarIra, 3. tejasa zarIra aura 4. kArmaNa zarIra kArmaNa zarIra se vyApta zarIra cAra haiM / yathA-1. audArika zarIra, 2. vaikriyaka zarIra, 3. AhAraka zarIra aura 4. tejasa shriir| sUtra - 355 loka meM vyApta astikAya cAra haiN|-dhrmaastikaay, adharmAstikAya, jIvAstikAya aura pudgalAstikAya / utpadyamAna cAra bAdarakAya loka meM vyApta haiM / yathA-pRthvIkAya, apkAya, vAyukAya aura vanaspatikAya / sUtra-356 samAna pradeza vAle dravya cAra haiM / yathA-dharmAstikAya, adharmAstikAya, lokAkAza aura eka jIva / muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 73 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka sUtra-357 cAra prakAra ke jIvoM kA eka zarIra A~khoM se nahIM dekhA jA sakatA / yathA-pRthvIkAya, apkAya, teukAya aura vnsptikaay| sUtra-358 cAra indriyoM se jJAna padArthoM kA sambandha hone para hI hotA hai / yathA-zrotrendriya, ghrANendriya, jihvendriya aura sprshendriy| sUtra-359 jIva aura pudgala cAra kAraNoM se loka ke bAhara nahIM jA sakate / yathA-gati kA abhAva hone se, sahAyatA kA abhAva hone se, rukSatA se, loka kI maryAdA hone se / sUtra-360 jJAta (dRSTAnta) cAra prakAra ke haiM / yathA-jisa dRSTAnta se avyakta artha vyakta kiyA jaae| jisa dRSTAnta se vastu ke ekadeza kA pratipAdana kiyA jaae| jisa dRSTAnta se sadoSa siddhAnta kA pratipAdana kiyA jaae| jisa dRSTAnta se vAdI dvArA sthApita siddhAnta kA nirAkaraNa kiyA jaae| avyakta artha ko vyakta karane vAle dRSTAnta cAra prakAra ke haiM / yathA-dravya, kSetra, kAla aura bhAva / vighna-bAdhA batAne vAle dRSTAnta / dravyAdi se kAryasiddhi batAne vAle dRSTAnta / jisa dRSTAnta se paramata ko dUSita siddha karake svamata ko nirdoSa siddha kiyA jaae| jisa dRSTAnta se tatkAla utpanna vastu kA vinAza siddha kiyA jaae| __ vastu ke eka deza kA pratipAdana karane vAle dRSTAnta cAra prakAra ke haiM / yathA-sadguNoM kI stuti se guNavAna ke guNoM kI prazaMsA karanA / asatkArya meM pravRtta muni ko dRSTAnta dvArA upAlambha denA / kisI jijJAsu kA dRSTAnta dvArA prazna pUchanA / eka vyakti kA udAharaNa dekara dUsare ko pratibodha denaa| sadoSa siddhAnta kA pratipAdana karane vAle dRSTAnta cAra prakAra ke haiM / yathA-jisa dRSTAnta se pApa kArya karane kA saMkalpa paidA ho / jisa dRSTAnta jaise ko taisA karanA sikhAyA jAe / paramata ko dUSita siddha karane ke lie jo dRSTAnta diyA jAe, usI dRSTAnta se svamata bhI dUSita siddha ho jaae| jisa dRSTAnta meM durvacanoM kA yA azuddha vAkyoM kA prayoga kiyA jaae| vAdI ke siddhAnta kA nirAkaraNa karane vAle dRSTAnta cAra prakAra ke haiM / yathA-vAdI jisa dRSTAnta se apane pakSa kI sthApanA kare, prativAdI bhI usI dRSTAnta se apane pakSa kI sthApanA kare / vAdI dRSTAnta se jisa vastu ko siddha kare prativAdI usa dRSTAnta se bhinna vastu siddha kare / vAdI jaisA dRSTAnta kahe prativAdI ko bhI vaisA hI dRSTAnta dene ke lie kahe / praznakartA jisa dRSTAnta kA prayoga karatA hai uttaradAtA bhI usI dRSTAnta kA prayoga karatA hai| hetu cAra prakAra ke haiM / yathA-vAdI kA samaya bitAne vAlA hetu / vAdI dvArA sthApita hetu ke sadRza hetu kI sthApanA karane vAlA hetu / zabda chala se dUsare ko vyAmoha paidA karane vAlA hetu / dhUrta dvArA apahRta vastu ko punaH prApta kara sake aisA hetu| hetu cAra prakAra ke haiM / yathA-jo hetu AtmA dvArA jAnA jAe aura jo hetu indriyoM dvArA mAnA jaae| jisake dekhane se vyApti kA bodha ho aisA hetu / yathA-dhUAM dekhane se agni aura dhUeM kI vyApti kA smaraNa honA / upamA dvArA samAnatA kA bodha karAne vAlA hetu / Apta-puruSa kathita vacana / hetu cAra prakAra ke haiM / yathA-dhUma ke astitva se agni kA astitva siddha karane vAlA hetu / agni ke astitva se virodhI zIta kA nAstitva siddha karane vAlA hetu / agni ke abhAva meM zIta kA sadbhAva siddha karane vAlA hetu / vRkSa ke abhAva meM zAkhA kA abhAva siddha karane vAlA hetu / sUtra-361 gaNita cAra prakAra kA hai / yathA-pAhur3oM kA gaNita (pATi gaNita) / vyavahAra gaNita-tola-mApa Adi / lambAI muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 74 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka nApane kA gaNita / rAzi mApane kA gaNita / adholoka meM aMdhakAra karane vAlI cAra vastueM haiM / yathA-narakAvAsa, nairayika, pApa karma aura azubha pudgala tiryakloka meM udyota karane vAle cAra haiM / candra, sUrya, maNi aura jyoti / Urdhvaloka meM udyota karane vAle cAra haiM / yathA-deva, deviyA~, vimAna aura aabhrnn| sthAna-4 - uddezaka-4 sUtra-362 videza jAne vAle puruSa cAra prakAra ke haiM / yathA-eka puruSa jIvana nirvAha ke lie videza jAtA hai / eka puruSa saMcita sampatti kI surakSA ke lie videza jAtA hai / eka puruSa sukha-suvidhA ke lie videza jAtA hai| eka puruSa prApta sukha-suvidhA kI surakSA ke lie videza jAtA hai| sUtra-363 nairayikoM kA AhAra cAra prakAra kA hai| yathA-aMgAroM jaisA alpadAhaka / prajvalita agni kaNoM jaisA ati dAhaka / zItakAlIna vAyu ke samAna zItala / barpha ke samAna atizItala / tiryaMcoM kA AhAra cAra prakAra kA hai| yathA-kaMka pakSI ke AhAra jaisA arthAt duSpaca AhAra bhI tiryaMcoM ko supaca hotA hai| bila meM jo bhI DAleM saba turanta andara calA jAtA hai usI prakAra tiryaMca svAda lie binA sIdhA udarastha kara lete haiM / cANDAla ke mA~sa samAna abhakSya bhI tiryaMca khA lete haiM / putra mA~sa ke samAna tIvra kSudhA ke kAraNa anicchApUrvaka khAte haiM / manuSyoM kA AhAra cAra prakAra kA hai| yathA-azana-pAna-khAdima-svAdima / devatAoM kA AhAra cAra prakAra kA hai / suvarNa, sugandhita, svAdiSTa aura sukhada sparza vaalaa| sUtra-364 Azi-viSa cAra prakAra kA hai| yathA-vRzcika jAti kA AziviSa, maMDUka jAti kA AziviSa, sarpa jAti kA AziviSa, manuSya jAti kA aashiviss| he bhagavan ! bicchu jAti kA AziviSa kitanA prabhAvazAlI hai ? Adhe bharata kSetra jitane bar3e zarIra ko eka bicchu kA viSa prabhAvita kara detA hai / yaha kevala viSa kA prabhAvamAtra batAyA hai| aba taka na itane bar3e zarIra ko prabhAvita kiyA hai, na vartamAna meM bhI prabhAvita karatA hai aura na bhaviSya meM bhI prabhAvita kara sakegA / he bhagavan ! maMDUka jAti kA AziviSa kitanA prabhAvazAlI hai ? bharata kSetra jitane bar3e zarIra ko eka maMDUka kA viSa prabhAvita kara detA hai zeSa pUrvavat / he bhagavan ! sarpa jAti kA AziviSa kitanA prabhAvazAlI hai ? jambUdvIpa jitane bar3e zarIra ko eka sarpa kA viSa prabhAvita kara detA hai| zeSa pUrvavat / he bhagavan ! manuSya jAti kA AziviSa kitanA prabhAvazAlI hai ? samaya kSetra jitane bar3e zarIra ko eka manuSya kA viSa prabhAvita kara detA hai| zeSa pUrvavat / sUtra-365 vyAdhiyA~ cAra prakAra kI haiM / yathA-vAtajanya, pittajanya, kaphajanya aura sannipAtajanya / cikitsA cAra prakAra kI hai| vaidya, auSadha, rogI aura paricAraka / sUtra - 366 cikitsaka cAra prakAra ke haiM / eka cikitsaka svayaM kI cikitsA karatA hai kintu dUsare kI cikitsA nahIM karatA hai| eka cikitsaka dUsare kI cikitsA karatA hai kintu svayaM kI cikitsA nahIM karatA hai| eka cikitsaka svayaM kI bhI cikitsA karatA hai aura anya kI bhI cikitsA karatA hai / eka cikitsaka na svayaM kI cikitsA karatA hai aura na anya kI cikitsA karatA hai| puruSa cAra prakAra ke haiM / eka puruSa vraNa (zalya cikitsA) karatA hai kintu vraNa ko sparza nahIM karatA / eka puruSa vraNa ko sparza karatA hai kintu vraNa nahIM karatA / eka puruSa vraNa bhI karatA hai aura vraNa kA sparza bhI karatA hai / eka puruSa vraNa bhI nahIM karatA aura vraNa kA sparza bhI nahIM krtaa| puruSa cAra prakAra ke haiM / eka puruSa vraNa karatA hai kintu vraNa kI rakSA nahIM karatA / eka puruSa vraNa kI rakSA muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 75 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka karatA hai kintu vraNa nahIM karatA hai / eka puruSa vraNa bhI karatA hai aura vraNa kI rakSA bhI karatA hai / eka puruSa vraNa bhI nahIM karatA aura vraNa kI rakSA bhI nahIM karatA / puruSa cAra prakAra ke haiM / yathA-eka puruSa vraNa karatA hai kintu vraNa ko auSadhi Adi se milAtA nahIM hai / eka puruSa vraNa ko auSadhi se ThIka karatA hai kintu vraNa nahIM karatA hai| eka puruSa vraNa bhI karatA hai aura vraNa kI rakSA bhI karatA hai| eka puruSa vraNa bhI nahIM karatA hai, vraNa ko ThIka bhI nahIM karatA hai| __vraNa cAra prakAra ke haiM / yathA-eka vraNa ke andara zalya hai kintu bAhara zalya nahIM hai / eka vraNa ke bAhara zalya hai kintu andara zalya nahIM hai / eka vraNa ke andara bhI zalya hai aura bAhara bhI zalya hai / eka vraNa ke andara bhI zalya nahIM hai aura bAhara bhI zalya nahIM hai / isI prakAra puruSa bhI cAra prakAra kA hai / eka puruSa mana meM zalya rakhatA hai kintu vyavahAra meM zalya nahIM rakhatA hai / eka puruSa vyavahAra meM zalya rakhatA hai kintu mana meM zalya nahIM rakhatA hai / eka puruSa mana meM bhI zalya rakhatA hai aura vyavahAra meM bhI zalya rakhatA hai| eka puruSa mana meM bhI zalya nahIM rakhatA hai aura vyavahAra meM bhI zalya nahIM rakhatA hai| vraNa cAra prakAra ke haiM / yathA-eka vraNa andara se sar3A huA hai kintu bAhara se sar3A huA nahIM hai / eka vraNa bAhara se sar3A huA hai kintu andara se sar3A huA nahIM hai / eka vraNa andara se bhI sar3A huA hai aura bAhara se bhI sar3A huA hai / eka vraNa andara se bhI sar3A huA nahIM hai aura bAhara se bhI sar3A huA nahIM hai / isI prakAra puruSa cAra prakAra ke haiM / yathA-eka puruSa kA hRdaya zreSTha hai kintu usakA vyavahAra zreSTha nahIM hai / eka puruSa kA vyavahAra zreSTha hai kintu duSTa hRdaya hai / eka puruSa duSTa hRdaya bhI hai aura usakA vyavahAra bhI zreSTha nahIM hai / eka puruSa duSTa hRdaya bhI nahIM hai aura vyavahAra bhI usakA zreSTha hai| puruSa cAra prakAra ke haiM / yathA-eka puruSa sadvicAra vAlA hai aura satkArya karane vAlA bhI hai / eka puruSa sad vicAra vAlA hai kintu satkArya karane vAlA nahIM hai / eka puruSa satkArya karane vAlA to hai kintu sadvicAra vAlA nahIM hai eka puruSa sadvicAra vAlA bhI nahIM hai aura satkArya karane vAlA bhI nahIM hai / puruSa cAra prakAra ke haiM / yathA-eka puruSa bhAva se zreyaskara hai aura dravya se zreyaskara sadRza hai / eka puruSa bhAva se zreyaskara hai kintu dravya se pApI sadRza hai / eka puruSa bhAva se pApI hai kintu dravya se zreyaskara sadRza hai / eka puruSa bhAva se bhI pApI hai aura dravya se bhI pApI sadRza hai puruSa cAra prakAra ke haiM / yathA-eka puruSa zreSTha hai aura apane ko zreSTha mAnatA hai| eka puruSa zreSTha hai kintu apane ko pApI mAnatA hai / eka puruSa pApI hai kintu apane ko zreSTha mAnatA hai / eka puruSa pApI hai aura apane ko pApI mAnatA hai| puruSa cAra prakAra ke haiM / yathA-eka puruSa zreSTha hai aura logoM meM zreSTha sadRza mAnA jAtA hai / eka puruSa zreSTha hai kintu logoM meM pApI sadRza mAnA jAtA hai / eka puruSa pApI hai kintu logoM meM zreSTha sadRza mAnA jAtA hai / eka puruSa pApI hai aura logoM meM pApI sadRza mAnA jAtA hai| puruSa cAra prakAra ke haiM / yathA-eka puruSa jina pravacanoM kA prarUpaka hai kintu prabhAvaka nahIM hai / eka puruSa zAsana kA prabhAvaka hai kintu jina pravacanoM kA prarUpaka nahIM hai / eka puruSa zAsana kA prabhAvaka bhI hai aura jina vacanoM kA prarUpaka bhI hai / eka puruSa zAsana kA prabhAvaka bhI nahIM hai aura jina pravacanoM kA prarUpaka bhI nahIM hai| puruSa cAra prakAra ke haiM / yathA-eka puruSa sUtrArtha kA prarUpaka hai kintu zuddha AhArAdi kI eSaNA meM tatpara nahIM hai| eka puruSa zuddha AhArAdi kI eSaNA meM tatpara nahIM hai kintu sUtrArtha kA prarUpaka hai / eka puruSa sUtrArtha kA prarUpaka bhI hai aura zuddha AhArAdi kI eSaNA meM bhI tatpara hai / eka puruSa sUtrArtha kA prarUpaka bhI nahIM hai aura zuddha AhArAdi kI eSaNA meM bhI tatpara nahIM hai| vRkSa kI vikurvaNA cAra prakAra kI hai / yathA-naI koMpale AnA, patte AnA, puSpa AnA, phala aanaa| sUtra - 367 vAda karane vAloM ke samosaraNa cAra haiM / yathA-kriyAvAdI, akriyAvAdI, ajJAnavAdI aura vinyvaadii| vikalendriyoM ko chor3akara zeSa sabhI daNDakoM meM vAdiyoM ke cAra samavasaraNa haiN| muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 76 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka sUtra-368 megha cAra prakAra ke haiM / yathA-eka megha garajatA hai kintu barasatA nahIM hai / eka megha barasatA hai kintu garajatA nahIM hai / eka megha garajatA bhI hai aura barasatA bhI hai / eka megha garajatA bhI nahIM hai aura barasatA bhI nahIM hai / isI prakAra puruSa cAra prakAra ke haiM / yathA-eka puruSa bolatA bahuta hai kintu detA kucha bhI nahIM hai / eka puruSa detA hai kintu bolatA kucha bhI nahIM hai / eka puruSa bolatA bhI hai aura detA bhI hai / eka puruSa bolatA bhI nahIM hai aura detA bhI nahIM hai| megha cAra prakAra ke haiM / yathA-eka megha garajatA hai kintu usameM bijaliyA~ nahIM camakatI hai / eka megha meM bijaliyA~ camakatI hai kintu garajatA nahIM hai / eka megha garajatA hai aura usameM bijaliyA~ bhI camakatI hai / eka megha garajatA bhI nahIM hai aura usameM bijaliyA~ bhI camakatI nahIM hai / isI prakAra puruSa cAra prakAra ke haiM / yathA-eka puruSa pratijJA karatA hai kintu apanI bar3AI nahIM hA~katA / eka puruSa apanI bar3AI hA~katA hai kintu pratijJA nahIM karatA hai| eka puruSa pratijJA bhI karatA hai aura apanI bar3AI bhI hA~katA hai / eka puruSa pratijJA bhI nahIM karatA hai aura apanI bar3AI bhI nahIM hA~katA hai| megha cAra prakAra ke haiM / yathA-eka megha barasatA hai kintu usameM bijaliyA~ nahIM camakatI haiM / eka megha meM bijaliyA~ haiM kintu barasatA nahIM hai / eka megha barasatA bhI hai aura usameM bijaliyA~ bhI camakatI haiN| eka megha barasatA bhI nahIM hai aura usameM bijaliyA~ bhI camakatI nahIM haiM / isI prakAra puruSa cAra prakAra ke haiM / yathA-eka puruSa dAnAdi satkArya karatA hai kintu apanI bar3AI nahIM karatA hai / eka puruSa apanI bar3AI karatA hai kintu dAnAdi satkArya nahIM karatA hai / eka puruSa dAnAdi satkArya bhI karatA hai aura apanI bar3AI bhI karatA hai / eka puruSa dAnAdi satkArya bhI nahIM karatA aura apanI bar3AI bhI nahIM karatA hai| megha cAra prakAra ke haiM / eka megha samaya para barasatA hai kintu asamaya nahIM barasatA / eka megha asamaya barasatA hai kintu samaya para nahIM barasatA / eka megha samaya para bhI barasatA hai aura asamaya para bhI barasatA hai / eka megha samaya para bhI nahIM barasatA aura asamaya bhI nahIM barasatA / isI prakAra puruSa cAra prakAra ke haiM / eka puruSa samaya para dAnAdi satkArya karatA hai, kintu asamaya nahIM karatA / eka puruSa asamaya dAnAdi satkArya karatA hai kintu samaya para nahIM karatA / eka puruSa samaya para bhI dAnAdi satkArya karatA hai aura asamaya bhI / eka puruSa samaya para bhI dAnAdi satkArya nahIM karatA aura asamaya bhI nahIM krtaa| megha cAra prakAra ke haiM / eka megha kSetra meM barasatA hai kintu akSetra meM nahIM barasatA / eka megha akSetra meM barasatA hai kintu kSetra meM nahIM barasatA / eka megha kSetra meM bhI barasatA hai aura akSetra meM bhI barasatA hai / eka megha kSetra meM bhI nahIM barasatA aura akSetra meM bhI nahIM barasatA / isI prakAra puruSa cAra prakAra ke haiM / yathA-eka puruSa pAtra ko dAna detA hai kintu apAtra ko nahIM / eka puruSa apAtra ko dAna detA hai kintu pAtra ko nahIM / eka puruSa pAtra ko bhI dAna detA hai aura apAtra ko bhI / eka puruSa pAtra ko bhI dAna nahIM detA aura apAtra ko bhI nahIM detaa| megha cAra prakAra ke haiM / yathA-eka megha dhAnya ke aMkura utpanna karatA hai kintu dhAnya ko pUrNa nahIM pakAtA / eka megha dhAnya ko pUrNa pakAtA hai kintu dhAnya ke aMkura utpanna nahIM karatA / eka megha dhAnya ke aMkura bhI utpanna karatA hai aura dhAnya ko pUrNa bhI pakAtA hai / eka megha dhAnya ke aMkura bhI utpanna nahIM karatA hai aura dhAnya ko pUrNa bhI nahIM pakAtA hai / isI prakAra mAtA-pitA bhI cAra prakAra ke haiM / yathA-eka mAtA-pitA putra ko janma dete haiM kintu usakA pAlana nahIM karate / eka mAtA-pitA putra kA pAlana karate haiM kintu putra ko janma nahIM dete haiM / eka mAtA-pitA putra ko janma bhI dete haiM aura usakA pAlana bhI karate haiM / eka mAtA-pitA putra ko janma bhI nahIM dete aura usakA pAlana bhI nahIM karate haiN| megha cAra prakAra ke haiM / yathA-eka megha eka deza meM barasatA hai kintu sarvatra nahIM barasatA hai / eka megha sarvatra barasatA hai kintu eka deza meM nahIM barasatA / eka megha eka deza meM bhI barasatA hai aura sarvatra bhI barasatA hai / eka meghana eka deza meM barasatA hai aura na sarvatra barasatA hai / isI prakAra rAjA bhI cAra prakAra ke haiM / yathA-eka rAjA eka deza kA muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 77 Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka adhipati hai kintu saba dezoM kA nahIM / eka rAjA saba dezoM kA svAmI hai kintu eka deza kA nahIM / eka rAjA eka deza kA adhipati bhI hai aura saba dezoM kA adhipati bhI hai / eka rAjA na eka deza kA adhipati hai aura na saba dezoM kA adhipati hai| sUtra - 369 megha cAra prakAra ke haiM / puSkalAvarta, pradyumna, jImUta aura jimha / puSkalAvarta mahAmegha kI eka varSA se pRthvI dasa hajAra varSa taka gIlI rahatI hai / pradyumna mahAmegha kI eka varSA se pRthvI eka hajAra varSa taka gIlI rahatI hai / jImUta mahAmegha kI eka varSA se pRthvI dasa varSa taka gIlI rahatI hai| jimha mahAmegha kI aneka varSAeM bhI pRthvI ko eka varSa taka gIlI nahIM rakha paatii| sUtra - 370 karaMDaka cAra prakAra ke haiM / zvapAka kA karaMDaka, vezyAoM kA karaMDaka, samRddha gRhastha kA karaMDaka, rAjA kA karaMDaka / isI prakAra AcArya cAra prakAra ke haiM / zvapAka karaMDaka samAna AcArya kevala lokaraMjaka granthoM kA jJAtA hotA hai kintu zramaNAcAra kA pAlaka nahIM hotA / vezyAkaraMDa samAna AcArya jinAgamoM kA sAmAnya jJAtA hotA hai kintu lokaraMjaka granthoM kA vyAkhyAna karate adhika se adhika janatA ko apanI ora AkarSita karatA hai / gAthApati ke karaMDaka samAna AcArya svasiddhAnta aura para-siddhAnta kA jJAtA hotA hai aura zramaNAcAra kA pAlaka bhI hotA hai| rAjA ke karaMDiye samAna AcArya jinAgamoM ke marmajJa evaM AcArya ke samastaguNa yukta hote haiN| sUtra - 371 vRkSa cAra prakAra ke haiM / yathA-eka vRkSa zAla (mahAn) hai aura zAla ke (chAyAdi) guNa yukta haiM / eka vRkSa zAla (mahAn) hai kintu guNoM meM eraNDa samAna hai / eka vRkSa eraNDa samAna (atyalpa vistAra vAlA) hai kintu guNoM meM zAla (mahAvRkSa) ke samAna hai / eka vRkSa eraNDa hai aura guNoM se bhI eraNDa jaisA hI hai / isI prakAra AcArya cAra prakAra ke haiN| eka AcArya zAla samAna mahAn (uttama jAti kula) haiM aura jJAnakriyAdi mahAn guNayukta haiM / eka AcArya mahAn hai kintu jJAna-kriyAdi guNahIna hai / eka AcArya eraNDa samAna (jAti-kula-guru Adi se sAmAnya) hai kintu jJAnakriyAdi mahAn guNayukta hai / eka AcArya eraNDa samAna hai aura jJAna-kriyAdi guNahIna hai| vRkSa cAra prakAra ke haiM / yathA-eka vRkSa zAla (mahAn) hai aura zAlavRkSa samAna mahAn vRkSoM se parivRtta hai / eka vRkSa zAla samAna mahAn hai kintu eraNDa samAna tuccha vRkSoM se parivRtta hai / eka vRkSa eraNDa samAna tuccha hai kintu zAla samAna mahAn vRkSoM se parivRtta hai / eka vRkSa eraNDa samAna tuccha hai aura eraNDa samAna vRkSoM se parivRtta hai / isI prakAra AcArya bhI cAra prakAra haiM / eka AcArya zAla vRkSa samAna mahAn guNayukta hai aura zAla parivAra samAna zreSTha ziSya parivArayukta hai / eka AcArya zAlavRkSa samAna uttama guNayukta hai kintu eraNDa parivAra samAna kaniSTha ziSya parivArayukta hai| eka AcArya eraNDa parivAra samAna kaniSTha ziSya parivArayukta hai kintu svayaM zAla vRkSa samAna mahAn uttama guNayukta hai| eka AcArya eraNDa samAna kaniSTha aura eraNDa samAna parivAra samAna kaniSTha ziSyaparivAra yukta hai| sUtra - 372 mahAvRkSoM ke madhya meM jisa prakAra vRkSarAja zAla suzobhita hotA hai usI prakAra zreSTha ziSyoM ke madhya meM uttama AcArya suzobhita hote haiN| sUtra-373 eraNDa vRkSoM ke madhya meM jisa prakAra vRkSarAja zAla dikhAI detA hai usI prakAra kaniSTha ziSyoM ke madhya meM uttama AcArya mAluma par3ate haiN| sUtra - 374 mahAvRkSoM ke madhya meM jisa prakAra eraNDa dikhAI detA hai usI prakAra zreSTha ziSyoM ke madhya meM kaniSTha AcArya dikhAI detA hai| muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 78 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka sUtra-375 eraNDa vRkSoM ke madhya meM jisa prakAra eka eraNDa pratIta hotA hai usI prakAra kaniSTha ziSyoM ke madhya meM kaniSTha AcArya pratIta hote haiN| sUtra - 376 matsya cAra prakAra ke haiM / yathA-eka matsya nadI ke pravAha ke anusAra calatA hai / eka matsya nadI ke pravAha ke sanmukha calatA hai / eka matsya nadI ke pravAha ke kinAre calatA hai / eka matsya nadI ke pravAha ke madhya meM calatA hai / isI prakAra bhikSu (zramaNa) cAra prakAra ke haiM / yathA-eka bhikSu upAzraya ke samIpa gRha se bhikSA lenA prArambha karatA hai| eka bhikSu kisI anya gRha se bhikSA letA huA upAzraya taka pahu~catA hai / eka bhikSu gharoM kI antima paMktiyoM se bhikSA letA huA upAzraya taka pahuMcatA hai / eka bhikSu gA~va ke madhya bhAga se bhikSA letA hai| gole cAra prakAra ke hote haiM / yathA-mINa kA golA, lAkha kA golA, kASTha kA golA, miTTI kA golA / isI prakAra puruSa cAra prakAra ke haiM / eka puruSa mINa ke gole ke samAna komala hRdaya hotA hai / eka puruSa lAkha ke gole ke samAna kucha kaThora hRdaya hotA hai| eka puruSa kASTha ke gole ke samAna kucha adhika kaThora hRdaya hotA hai / eka puruSa miTTI ke gole ke samAna kucha aura adhika kaThora hRdaya hotA hai| gole cAra prakAra ke hote haiM / yathA-lohe kA golA, jaste kA golA, tAMbe kA golA aura zIze kA golA / isI prakAra puruSa cAra prakAra ke haiM / yathA-lohe ke gole ke samAna eka puruSa ke karma bhArI hote haiM / jaste ke gole ke samAna eka puruSa ke karma kucha adhika bhArI hote haiM / tAMbe ke gole ke samAna eka puruSa ke karma aura adhika bhArI hote haiN| zIze ke gole ke samAna eka puruSa ke karma atyAdhika bhArI hote haiN| gole cAra prakAra ke hote haiM / yathA-cA~dI kA golA, sone kA golA, ratnoM kA golA aura hIroM kA golA / usI prakAra puruSa cAra prakAra ke haiM / yathA-cA~dI ke gole ke samAna eka puruSa jJAnAdi zreSTha guNayukta hotA hai| sone ke gole ke samAna eka puruSa kucha adhika zreSTha jJAnAdi guNayukta hotA hai / ratnoM ke gole ke samAna eka puruSa aura adhika zreSTha jJAnAdi guNayukta hotA hai| hIroM ke gole ke samAna eka puruSa atyAdhika zreSTha guNayukta hotA hai| patte cAra prakAra ke hote haiM / talavAra kI dhAra ke samAna tIkSNa dhAra vAle patte / karavata kI dhAra ke samAna tIkSNa dA~ta vAle patte / ustare kI dhAra ke samAna tIkSNa dhAra vAle patte / kadaMbacIrikA kI dhAra ke samAna tIkSNa dhAra vAle patte / isI prakAra puruSa cAra prakAra ke haiM / yathA-eka puruSa talavAra kI dhAra ke samAna tIkSNa vairAgyamaya vicAra dhArA se mohapAza kA zIghra chedana karatA hai / eka puruSa karavata kI dhAra ke samAna vairAgyamaya vicAroM se mohapAza ko zanaiH zanaiH kATatA hai / eka puruSa ustare kI dhAra ke samAna vairAgyamaya vicAradhArA se mohapAza kA vilamba se chedana karatA hai / eka puruSa kadaMbacIrikA kI dhAra ke samAna vairAgyamaya vicAroM se mohapAza kA ativilamba se viccheda karatA hai| kaTa cAra prakAra ke haiM / ghAsa kI caTAI, bA~sa kI saliyoM kI caTAI, carma kI caTAI aura kaMbala kI caTAI / isI prakAra puruSa cAra prakAra ke haiM / yathA-ghAsa kI caTAI ke samAna eka puruSa alpa rAga vAlA hotA hai / bA~sa kI caTAI ke samAna eka puruSa vizeSa rAgabhAva vAlA hotA hai / camar3e kI caTAI ke samAna eka puruSa vizeSatara rAgabhAva vAlA hotA hai| kaMbala kI caTAI ke samAna eka puruSa vizeSatama rAgabhAva vAlA hotA hai| sUtra - 377 catuSpada cAra prakAra ke haiM / eka khuravAle, do khuravAle, kaThora carmamaya gola pairavAle, tIkSNa nakhayukta pairvaale| pakSI cAra prakAra ke hote haiM / camar3e kI pAMkhoM vAle, rueM vAlI pAMkhoM vAle, simaTI huI pAMkhoM vAle, phailI huI pAMkhoM vaale| kSudra prANI cAra prakAra ke hote haiM / yathA-do indriyoM vAle, tIna indriyoM vAle, cAra indriyoM vAle aura sammUrchima paMcendriya tiryNc| muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 79 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka sUtra-378 pakSI cAra prakAra ke haiM / yathA-eka pakSI ghoMsale se bAhara nIkalatA hai kintu bAhara phirane va ur3ane meM samartha nahIM hai / eka pakSI phirane meM samartha hai kintu ghoMsale se bAhara nahIM nIkalatA hai / eka pakSI ghoMsale se bAhara bhI nIkalatA hai aura phirane meM samartha bhI hai / eka pakSI na ghoMsale se bAhara nIkalatA hai aura na phirane meM samartha hotA hai| isI prakAra bhikSu (zramaNa) bhI cAra prakAra ke haiM / yathA-eka zramaNa bhikSArtha upAzraya se bAhara jAtA hai kintu phiratA nahIM hai / eka zramaNa phirane meM samartha hai kintu bhikSA ke lie nahIM jAtA hai / eka zramaNa bhikSArtha jAtA hai aura phiratA bhI hai / eka zramaNa bhikSArthajAtA bhI nahIM hai aura phiratA bhI nahIM hai| sUtra - 379 puruSa cAra prakAra ke haiM / eka puruSa pahale bhI kRza hai aura pIche bhI kRza rahatA hai / eka puruSa pahale kRza hai kintu pIche sthUla ho jAtA hai / eka puruSa pahale sthUla hai kintu pIche kRza ho jAtA hai / eka puruSa pahale bhI sthUla hotA hai aura pIche bhI sthUla hI rahatA hai| puruSa cAra prakAra ke haiM / eka puruSa kA zarIra kRza hai aura usake kaSAya bhI kRza (alpa) hai / eka puruSa kA zarIra kRza hai kintu usake kaSAya akRza (adhika) hai / eka puruSa ke kaSAya alpa hai kintu usakA zarIra sthUla hai / eka puruSa ke kaSAya alpa hai aura zarIra bhI kRza hai| puruSa cAra prakAra ke haiM / yathA-eka puruSa budha (satkarma karane vAlA) hai aura budha vivekI hai / eka puruSa budha hai kintu abudha (vivekarahita) hai / eka puruSa abudha hai kintu budha (satkarma karane vAlA) hai / eka puruSa abudha hai (vivekarahita) hai aura abudha hai (satkarma karane vAlA bhI nahIM hai) / puruSa cAra prakAra ke haiM / yathA-eka puruSa budha (zAstrajJa) hai aura budha hRdaya hai (kAryakuzala hai), eka puruSa budha hai kintu abudha hRdaya hai (kAryakuzala nahIM hai), eka puruSa abudhahRdaya hai kintu budha hai (zAstrajJa hai) eka puruSa abudha hai (zAstrajJa nahIM hai) aura abudha hai (kAryakuzala bhI nahIM hai)| puruSa cAra prakAra ke haiM / yathA-eka puruSa apane para anukampA karane vAlA hai kintu dUsare para anukampA karane vAlA nahIM hai / eka puruSa apane para anukampA nahIM karatA hai kintu dUsare para anukampA karatA hai / eka puruSa apane para bhI anukampA karatA hai aura dUsare para bhI anukampA karatA hai / eka puruSa apane para bhI anukampA nahIM karatA hai aura dUsare para bhI anukampA nahIM karatA hai| sUtra-380 saMbhoga cAra prakAra ke haiM / devatAoM kA, asuroM kA, rAkSasoM kA aura manuSyoM kA / saMbhoga cAra prakAra kA hai| eka devatA devI ke sAtha saMbhoga karatA hai / eka devatA asurI ke sAtha saMbhoga karatA hai / eka asura devI ke sAtha saMbhoga karatA hai / eka asura asurI ke sAtha saMbhoga karatA hai| saMbhoga cAra prakAra kA hai / eka deva devI ke sAtha saMbhoga karatA hai / eka deva rAkSasI ke sAtha saMbhoga karatA hai eka rAkSasa devI ke sAtha saMbhoga karatA hai / eka rAkSasa rAkSasI ke sAtha saMbhoga karatA hai| saMbhoga cAra prakAra kA hai| yathA-eka deva devI ke sAtha saMbhoga karatA hai / eka deva mAnuSI ke sAtha saMbhoga karatA hai / eka manuSya devI ke sAtha saMbhoga karatA hai / eka manuSya mAnuSI ke sAtha saMbhoga karatA hai| saMbhoga cAra prakAra kA hai / yathA-eka asura asurI ke sAtha saMbhoga karatA hai / eka asura rAkSasI ke sAtha saMbhoga karatA hai / eka rAkSasa asurI ke sAtha saMbhoga karatA hai / eka rAkSasa rAkSasI ke sAtha saMbhoga karatA hai / saMbhoga cAra prakAra ke haiM / yathA-eka asura asurI ke sAtha saMbhoga karatA hai / eka asura mAnuSI ke sAtha saMbhoga karatA hai / eka manuSya asurI ke sAtha saMbhoga karatA hai / eka manuSyaNI ke sAtha saMbhoga karatA hai| saMbhoga cAra prakAra ke haiM / yathA-eka rAkSasa rAkSasI ke sAtha saMbhoga karatA hai| eka rAkSasa manuSyaNI ke sAtha saMbhoga karatA hai / eka manuSya rAkSasI ke sAtha saMbhoga karatA hai / eka manuSya manuSyaNI ke sAtha saMbhoga karatA hai| sUtra - 381 apadhvaMza (cAritra ke phala kA nAza) cAra prakAra kA hai / yathA-AsurI bhAvanAjanya-Asura bhAva, abhiyoga bhAvanAjanya-abhiyoga bhAva, sammoha bhAvanAjanya-sammoha bhAva, kilbiSa bhAvanAjanya-kilbiSa bhaav| muni dIparatnasAgara kRt - (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 80 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka asurAyu kA baMdha cAra kAraNoM se hotA hai / yathA-krodhI svabhAva se, atikalaha karane se, AhAra meM Asakti rakhate hue tapa karane se, nimitta jJAna dvArA AjIvikopArjana karane se| abhiyogAyu kA baMdha cAra kAraNoM se hotA hai / yathA-apane tapa japa kI mahImA apane-mu~ha karane se / dUsaroM kI nindA karane se / jvarAdi ke upazamana hetu abhimantrita rAkha dene se / aniSTakI zAnti ke lie maMtroccAra karate rahane se saMmohAyu bAMdhane ke cAra kAraNa haiM / yathA-unmArga kA upadeza dene se, sanmArga meM antarAya dene se, kAmabhogoM kI tIvra abhilASA se / atilobha karake niyANA karane se| deva kilbiSa Ayu bAMdhane ke cAra kAraNa haiM / yathA-arihaMtoM kI nindA karane se / arihaMta kathita dharma kI nindA karane se / AcArya-upAdhyAya kI nindA karane se / caturvidha saMgha kI nindA karane se| sUtra - 382 pravrajyA cAra prakAra kI hai| yathA-ihaloka ke sukha ke lie dIkSA lenA / paraloka ke sukha ke lie dIkSA lenA ihaloka aura paraloka ke lie dIkSA lenA / kisI prakAra kI kAmanA na rakhate hue dIkSA lenA / pravrajyA cAra prakAra kI hai| yathA-ziSyAdi kI kAmanA se dIkSA lenA / pUrva dIkSita svajanoM ke moha se dIkSA lenA / ukta donoM kAraNoM se dIkSA lenA / niSkAma bhAva se dIkSA lenaa| pravrajyA cAra prakAra kI hai / yathA-sadguruoM kI sevA ke lie dIkSA lenA / kisI ke kahane se dIkSA lenaa| "tU dIkSA legA to maiM bhI dIkSA lU~gA isa prakAra vacanabaddha hokara dIkSA lenA / kisI viyoga se vyathita hokara dIkSA lenA / pravrajyA cAra prakAra kI hai / kisI ko utpIr3ita karake dIkSA denA, kisI ko anyatra le jAkara dIkSA denA, kisI ko RNamukta karake dIkSA denA, kisI ko bhojana Adi kA lAlaca dikhAkara dIkSA denaa| pravrajyA cAra prakAra kI hai / yathA-naTakhAditA-naTa kI taraha vairAgya rahita dharma kathA karake AhArAdi prApta karanA / subhaTakhAditA-subhaTa kI taraha bala dikhAkara AhArAdi prApta karanA / siMhakhAditA-siMha kI taraha dUsare kI avajJA karake AhArAdi prApta karanA / zRMgAlakhAditA-zRMgAla kI taraha dInatA pradarzita kara AhArAdi prApta krnaa| kRSi cAra prakAra kI hai / yathA-eka kRSi meM dhAnya eka bAra boyA jAtA hai / eka kRSi meM dhAnya Adi do-tIna bAra boyA jAtA hai / eka kRSi meM eka bAra ninANa kI jAtI hai / eka kRSi meM bAra-bAra ninANa kI jAtI hai| isI prakAra pravrajyA cAra prakAra kI hai / eka pravrajyA meM eka bAra sAmAyikacAritra dhAraNa kiyA jAtA hai / eka pravrajyA meM bAra-bAra sAmAyikacAritra dhAraNa kiyA jAtA hai| eka pravrajyA meM eka bAra aticAroM kI AloyaNA kI jAtI hai| eka pravrajyA meM bAra-bAra aticAroM kI AloyaNA kI jAtI hai| pravrajyA cAra prakAra kI hai / yathA-khalihAna meM zuddha kI huI dhAnyarAzi jaisI aticAra rahita pravrajyA / khalihAna meM uphaNe hue dhAnya jaisI alpa aticAra vAlI pravrajyA / gAyaTA kiye hue dhAnya jaisI aneka aticAra vAlI pravrajyA / kheta meM se lAkara khalihAna meM rakhe hue dhAnya jaisI pracura aticAra vAlI prvrjyaa| sUtra-383 saMjJA cAra prakAra kI hai / AhArasaMjJA, bhayasaMjJA, maithunasaMjJA, parigrahasaMjJA / cAra kAraNoM se AhAra saMjJA hotI hai / yathA-peTa khAlI hone se / kSudhAvedanIya karma ke udaya se / khAdya padArthoM kI carcA sUnane se / nirantara bhojana kI IcchA karane se| cAra kAraNoM se bhaya saMjJA hotI hai / yathA-alpazakti hone se / bhayavedanIya karma ke udaya se / bhayAvanI kahAnIyA~ sUnane se / bhayAnaka prasaMgoM ke smaraNa se / cAra kAraNoM se maithuna saMjJA hotI hai / yathA-rakta aura mA~sa ke upacaya se / mohanIya karma ke udaya se / kAma kathA sUnane se / bhukta bhogoM ke smaraNa se| cAra kAraNoM se parigraha saMjJA hotI hai / yathA-parigraha hone se / lobhavedanIya karma ke udaya se / hiraNya suvarNa Adi ko dekhane se / dhana kaMcana ke smaraNa se| muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 81 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka sUtra-384 ___ kAma (viSaya-vAsanA) cAra prakAra ke haiM / yathA-zRMgAra, karuNa, bIbhatsa, raudra / devatAoM kI kAmavAsanA zRMgAra pradhAna hai / manuSyoM kI kAmavAsanA karuNa hai / tiryaMcoM kI kAmavAsanA bIbhatsa hai / nairayikoM kI kAmavAsanA raudra hai| sUtra-385 pAnI cAra prakAra ke haiM / yathA-eka pAnI thor3A gaharA hai kintu svaccha hai / eka pAnI thor3A gaharA hai kintu malina hai / eka pAnI bahuta gaharA hai kintu svaccha hai / eka pAnI bahuta gaharA hai kintu malina hai| isI prakAra puruSa cAra prakAra ke haiM / yathA-eka puruSa bAhya ceSTAoM se tuccha hai aura tuccha hRdaya hai / eka puruSa bAhya ceSTAoM se to tuccha hai kintu gambhIra hRdaya hai / eka puruSa bAhya ceSTAoM se to gambhIra pratIta hotA hai kintu tuccha hRdaya hai / eka puruSa bAhya ceSTAoM se bhI gambhIra pratIta hotA hai aura gambhIra hRdaya bhI hai| pAnI cAra prakAra kA hai / yathA-eka pAnI chIcharA hai aura chIcharA jaisA hI dikhatA hai / eka pAnI chIcharA hai kintu gaharA dikhatA hai / eka pAnI gaharA hai kintu chIcharA jaisA pratIta hotA hai / eka pAnI gaharA hai aura gahare jaisA hI pratIta hotA hai| isI prakAra puruSa cAra prakAra ke haiM / yathA-eka puruSa tuccha prakRti hai aura vaisA hI dikhatA bhI hai| eka puruSa tuccha prakRti hai kintu bAhya vyavahAra meM gambhIra jaisA pratIta hotA hai / eka puruSa gambhIra prakRti hai kintu bAhya vyavahAra se tuccha pratIta hotA hai / eka puruSa gambhIra prakRti hai aura bAhya vyavahAra se bhI gambhIra hI pratIta hotA hai| udadhi (samudra) cAra prakAra ke haiM / yathA-samudra kA eka deza chIcharA hai aura chIcharA jaisA dikhAI detA hai / samudra kA eka bhAga chIcharA hai kintu bahuta gahare jaisA pratIta hotA hai / samudra kA eka bhAga bahuta gaharA hai kintu chIchare jaisA pratIta hotA hai| samudra kA eka bhAga bahuta gaharA hai aura gahare jaisA hI pratIta hotA hai / isI prakAra puruSa cAra prakAra ke haiM / pUrvokta udaka sUtra ke samAna bhAMge kheN| sUtra-386 tairAka cAra prakAra ke haiM / eka tairAka aisA hotA hai jo samudra ko tirane kA nizcaya karake samudra ko hI tiratA hai / eka tairAka aisA hotA hai jo samudra ko tirane kA nizcaya karake gopada hI tiratA hai / eka tairAka aisA hai jo gopada tirane kA nizcaya karake samudra ko tiratA hai / eka tairAka aisA hai jo gopada tirane kA nizcaya karake gopada hI tiratA hai| tairAka cAra prakAra ke haiM / yathA-eka tairAka eka bAra samudra ko tirakara punaH samudra ko tirane meM asamartha hotA hai| eka tairAka eka bAra samudra ko tirake dUsarI bAra gopada ko tirane meM bhI asamartha hotA hai| eka tairAka eka bAra gopada ko tirakara punaH samudra ko pAra karane meM asamartha hotA hai / eka tairAka eka bAra gopada ko tirakara punaH gopada ko pAra karane meM bhI asamartha hotA hai| sUtra - 387 kumbha cAra prakAra ke haiM / yathA-eka kumbha pUrNa (TUTA-pUTA) nahIM hai aura pUrNa (madhu se bharA huA) hai / eka kumbha pUrNa hai, kintu khAlI hai / eka kumbha pUrNa (madhu se bharA huA) hai kintu apUrNa (TUTA-phUTA) hai / eka kumbha apUrNa (TUTAphUTA) hai aura apUrNa (khAlI hai) / isI prakAra puruSa cAra prakAra ke haiM / eka puruSa jAtyAdi guNa se pUrNa hai aura jJAnAdi guNa se bhI pUrNa hai / eka puruSa jAtyAdi guNa se pUrNa hai kintu jJAnAdi guNa se rahita / eka puruSa jJAnAdi guNa se sahita hai kintu jAtyAdi guNa se pUrNa hai / eka puruSa jAtyAdi guNa se bhI rahita hai aura jJAnAdi guNa se bhI rahita hai| kumbha cAra prakAra ke haiM / yathA-eka kumbha pUrNa hai aura dekhane vAle ko pUrNa jaisA hI dikhatA hai| eka kumbha pUrNa hai kintu dekhane vAle ko apUrNa jaisA hI dikhatA hai / eka kumbha apUrNa hai kintu dekhane vAle ko pUrNa jaisA hI dikhatA hai eka kumbha apUrNa hai aura dekhane vAle ko apUrNa jaisA hI dikhatA hai / isI prakAra puruSa cAra prakAra ke haiN| yathA-eka puruSa dhana Adi se pUrNa hai aura usa dhana kA udAratApUrvaka upabhoga karatA hai ataH pUrNa jaisA hI pratIta hotA hai / eka puruSa pUrNa hai (dhanAdi se pUrNa hai) kintu usa dhana kA upabhoga nahIM karatA ataH apUrNa (dhana hIna) jaisA hI pratIta hotA hai muni dIparatnasAgara kRt - (sthAna) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 82 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka eka puruSa apUrNa hai (dhanAdi se paripUrNa nahIM hai) kintu samaya-samaya para dhana kA upayoga karatA hai ataH pUrNa (dhanI) jaisA hI pratIta hotA hai / eka puruSa apUrNa hai (dhanAdi se paripUrNa bhI nahIM hai) aura apUrNa (nirdhana) jaisA hI pratIta hotA hai| kumbha cAra prakAra ke haiM / yathA-eka kumbha pUrNa hai (jala Adi se pUrNa hai) aura pUrNa rUpa hai (sundara hai) / eka kumbha pUrNa hai kintu apUrNa rUpa hai (sundara) zeSa bhAMge pUrvokta krama se kaheM / isI prakAra puruSa cAra prakAra ke haiM / yathAeka puruSa pUrNa hai (jJAnAdi se pUrNa hai) aura pUrNa rUpa hai (saMyata vezabhUSA se yukta hai) / eka puruSa pUrNa hai kintu pUrNa rUpa nahIM hai (saMyata vezabhUSA se yukta nahIM hai) zeSa bhAMge pUrvokta krama se kheN| kumbha cAra prakAra ke haiM / yathA-eka kumbha pUrNa (jalAdi se) hai aura (svarNAdi mUlyavAna dhAtu kA banA haA hone se) priya hai / eka kumbha pUrNa hai kintu (mRttikA Adi tuccha dravyoM kA banA huA hone se) apriya hai / eka kumbha apUrNa hai kintu (svarNAdi mUlyavAna dhAtuoM kA banA huA hone se) priya hai / eka kumbha apUrNa hai aura apriya bhI hai| isI prakAra puruSa cAra prakAra ke haiM / yathA-eka puruSa dhana yA zruta Adi se pUrNa hai aura udAra hRdaya hai ataH priya hai / eka puruSa pUrNa hai kintu malina hRdaya hone se apriya hai| zeSa bhAMge pUrvokta krama se kheN| kumbha cAra prakAra ke haiM / yathA-eka kumbha (jala se) pUrNa hai kintu usameM pAnI jharatA hai / eka kumbha (jala se) pUrNa hai kintu usameM se pAnI jharatA nahIM hai / eka kumbha (jala se) apUrNa hai kintu jharatA hai / eka kumbha apUrNa hai kintu jharatA nahIM hai / isI prakAra puruSa cAra prakAra ke haiM yathA-eka puruSa (dhana yA zruta se) pUrNa hai aura dhana yA zruta detA bhI hai eka puruSa pUrNa hai kintu detA nahIM hai / eka puruSa (dhana yA zruta se) aparipUrNa hai kintu yathAzakti yA yathAjJAna detA bhI hai eka puruSa apUrNa hai aura detA bhI nahIM hai| kumbha cAra prakAra ke haiM / yathA-khaMDita, jojarA, kaccA aura pakkA / isI prakAra puruSa cAra prakAra ke haiM / yathA-eka puruSa mUla prAyazcitta yogya hotA hai / eka puruSa chedAdi prAyazcitta yogya hotA hai / eka puruSa sUkSma aticAra yukta hotA hai / eka puruSa niraticAra cAritra yukta hotA hai| ____ kumbha cAra prakAra ke haiM, eka madhu kumbha hai aura usakA Dhakkana bhI madhu pUrita hai / eka madhu kumbha hai kintu usakA Dhakkana viSa pUrita hai / eka viSa kumbha hai kintu usakA Dhakkana madhu pUrita hai / eka viSa kumbha hai aura usakA Dhakkana bhI viSa pUrita hai / isI prakAra puruSa cAra prakAra ke haiM / yathA-eka puruSa sarala hRdaya hai aura madhura bhASI hai| eka puruSa sarala hRdaya hai kintu kaTubhASI hai / eka puruSa mAyAvI hai kintu madhurabhASI bhI nahIM hai / eka puruSa mAyAvI hai kintu madhurabhASI bhI hai| sUtra-388 jisa puruSa kA hRdaya niSpApa evaM nirmala hai aura jisakI jihvA bhI sadA madhura bhASiNI hai usa puruSa ko madhu Dhakkana vAle madhu kumbha kI upamA dI jAtI hai| sUtra - 389 jisa puruSa kA hRdaya niSpApa evaM nirmala hai kintu usakI jihvA sadA kaTubhASiNI hai to usa puruSa ko viSa pUrita Dhakkana vAle madhu kumbha kI upamA dI jAtI hai| sUtra - 390 jo pApI evaM malina hRdaya hai aura jisakI jihvA sadA madhura bhASiNI hai usa puruSa ko madhupUrita Dhakkana vAle viSa kumbha kI upamA dI jAtI hai| sUtra - 391 jo pApI evaM malina hRdaya hai aura jisakI jihvA sadA kaTubhASiNI hai usa puruSa ko viSapUrita Dhakkana vAle viSa kumbha kI upamA dI jAtI hai| sUtra-392 upasarga cAra prakAra ke haiM / devakRta, manuSyakRta, tiryaMcakRta, AtmakRta / muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 83 Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka devakRta upasarga cAra prakAra ke haiM / yathA-upahAsa karake upasarga karatA hai / dveSa karake upasarga karatA hai / parIkSA ke bahAne upasarga karatA hai / vividha prakAra ke upasarga karatA hai / manuSya kRta upasarga cAra prakAra ke haiM / pUrvavat evaM maithuna sevana kI IcchA se upasarga karatA hai / tiryaMca kRta upasarga cAra prakAra ke haiM / yathA -bhayabhIta hokara upasarga karatA hai / dveSa bhAva se upasarga karatA hai / AhAra ke lie upasarga karatA hai / svasthAna kI rakSA ke lie upasarga karatA hai| AtmakRta upasarga cAra prakAra ke haiM / yathA-saMghaTTana se-A~kha meM par3I huI raja Adi ko nIkAlane para pIr3A hotI hai| gira par3ane se / adhika dera taka eka Asana se baiThane para pIr3A hotI hai| paira saMkucita kara adhika dera taka baiThane se pIr3A hotI hai| sUtra-393 karma cAra prakAra ke haiM / yathA-eka karma prakRti zubha hai aura usakA hetu bhI zubha hai / eka karma prakRti zubha hai kintu usakA hetu azubha hai / eka karma prakRti azubha hai kintu usakA hetu zubha hai / eka karma prakRti azubha hai aura usakA hetu bhI azubha hai| ___ karma cAra prakAra ke haiM / yathA-eka karma prakRti kA baMdha zubha rUpa meM huA aura usakA udaya bhI zubha rUpa meM huA / eka karma prakRti kA baMdha zubha rUpa meM huA kintu saMkramakaraNa se usakA udaya azubha rUpa meM huA / eka karma prakRti kA baMdha azubharUpa meM huA kintu saMkramakaraNa se usakA udaya zubha rUpa meM huA / eka karma prakRti kA baMdha azubha rUpa meM huA aura usakA udaya bhI azubha rUpa meM huaa| karma cAra prakAra ke haiN| prakRti karma, sthiti karma, anubhAva karma, pradeza karma / sUtra-394 saMgha cAra prakAra ke haiM / yathA-zramaNa, zramaNiyA~, zrAvaka aura shraavikaaeN| sUtra-395 buddhi cAra prakAra kI hai| utpAtiyA, vainayikI, kArmikI, paarinnaamikii| mati cAra prakAra kI hai| yathA-avagrahamati, IhAmati, avAyamati aura dhAraNAmati / mati cAra prakAra kI hai| yathA-1. ghar3e ke pAnI jaisI, 2. nAle ke pAnI jaisI, 3. tAlAba ke pAnI jaisI aura 4. samudra ke pAnI jaisii| sUtra - 396 saMsArI jIva cAra prakAra ke haiM / yathA-nairayika, tiryaMca, manuSya aura deva / sabhI jIva cAra prakAra ke haiM / manayogI, vacanayogI, kAyayogI, ayogii| sabhI jIva cAra prakAra ke haiM / yathA-strI vedI, puruSa vedI, napuMsaka vedI aura avedii| sabhI jIva cAra prakAra ke haiM / yathA-cakSudarzana vAle, acakSudarzana vAle, avadhi darzana vAle, kevaladarzana vAle sabhI jIva cAra prakAra ke haiM / saMyata, asaMyata, saMyatAsaMyata, nosaMyata-noasaMyata / sUtra-397 puruSa cAra prakAra ke haiM / yathA-eka puruSa ihaloka kA bhI mitra hai aura paraloka kA bhI mitra hai / eka puruSa ihaloka kA to mitra hai kintu paraloka kA mitra nahIM hai / eka puruSa paraloka kA to mitra hai kintu ihaloka kA mitra nahIM hai| eka puruSa ihaloka kA bhI mitra nahIM hai aura paraloka kA bhI mitra nahIM hai| puruSa cAra prakAra ke haiM / yathA-eka puruSa antaraMga mitra hai aura bAhya sneha bhI pUrNa mitratA kA hai / eka puruSa antaraMga mitra to hai kintu bAhya sneha pradarzita nahIM karatA hai / eka puruSa bAhya sneha to pradarzita karatA hai kintu antaraMga meM zatrubhAva hai| eka puruSa antaraMga bhI zatrubhAva rakhatA hai aura bAhya vyavahAra se bhI zatru hai| puruSa cAra prakAra ke haiM / yathA-eka puruSa dravya (bAhya vyavahAra) se bhI mukta hai aura bhAva (Asakti) se bhI mukta hai| eka puruSa dravya se to mukta hai kintu bhAva se mukta nahIM hai / eka puruSa bhAva se to mukta hai kintu dravya se mukta nahIM hai muni dIparatnasAgara kRt - (sthAna) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 84 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka eka puruSa dravya se bhI mukta nahIM hai aura bhAva se bhI mukta nahIM hai| puruSa cAra prakAra ke haiM / yathA-eka puruSa (Asakti se) mukta hai aura (saMyata veSa kA dhAraka hone se) mukta rUpa hai eka puruSa mukta hai kintu mukta rUpa nahIM hai / eka puruSa mukta rUpa to hai kintu Asakti hone se mukta nahIM hai| eka puruSa mukta bhI nahIM hai aura saMyata vezabhUSA kA dhAraka na hone se mukta rUpa bhI nahIM hai| sUtra-398 paMcendriya tiryaMca yonika jIva marakara cAroM gatiyoM meM utpanna hote haiM aura cAroM gatiyoM meM se Akara paMcendriya tiryaMcoM meM utpanna hote haiM / yathA-nairayikoM se, tiryaMcoM se, manuSyoM se aura devatAoM se / manuSya marakara cAroM gatiyoM meM utpanna hote haiM aura cAroM gatiyoM meM se Akara manuSyoM meM utpanna hote haiN| sUtra - 399 dvIndriya jIvoM kI hiMsA na karane vAlA cAra prakAra kA saMyama karatA hai, yathA-jihvendriya ke sukha ko naSTa nahIM karatA / jihvendriya sambandhI duHkha nahIM detA / sparzendriya ke sukha ko naSTa nahIM karatA / sparzendriya sambandhI duHkha nahIM detaa| dvIndriya jIvoM kI hiMsA karane vAlA cAra prakAra kA asaMyama karatA hai / yathA jihvendriya ke sukha ko naSTa karatA hai / jihvendriya sambandhI duHkha detA hai / sparzendriya ke sukha ko naSTa karatA hai sparzendriya sambandhI duHkha detA hai| sUtra-400 samyagdRSTi nairayika cAra kriyAeM karate haiM / ArambhikI, pArigrahikI, mAyApratyayA aura apratyAkhyAna kriyaa| vikalendriya chor3akara zeSa sabhI daNDakoM ke jIva cAra kriyAeM karate haiM pUrvavat / sUtra - 401 cAra kAraNoM se puruSa dUsare ke guNoM ko chipAtA hai / krodha se, ISyA se, kRtaghna hone se aura durAgrahI hone se| cAra kAraNoM se puruSa dUsare ke guNoM ko prakaTa karatA hai / yathA-prazaMsaka svabhAva vAlA vyakti / dUsare ke anukUla vyavahAra vAlA / svakArya sAdhaka vyakti / pratyupakAra karane vaalaa| sUtra-402 cAra kAraNoM se nairayika zarIra kI utpatti prArambha hotI hai / yathA-krodha se, mAna se, mAyA se aura lobha se / zeSa sabhI daNDavartI jIvoM ke zarIra kI utpatti kA prArambha bhI inhIM cAra kAraNoM se hotA hai| cAra kAraNoM se nairayikoM ke zarIra kI pUrNatA hotI hai| krodha se yAvat lobha se| zeSa sabhI daNDakavartI jIvoM ke zarIra kI pUrNatA bhI inhIM cAra kAraNoM se hotI hai| sUtra-403 dharma ke cAra dvAra haiM / yathA-kSamA, nirlobhatA, saralatA aura mRdutA / sUtra-404 cAra kAraNoM se naraka meM jAne yogya karma baMdhate haiM / mahAArambha karane se, mahAparigraha karane se, paMcendriya jIvoM ko mArane se, mAMsa AhAra karane se| cAra kAraNoM se tiryaMcoM meM utpanna hone yogya karma baMdhate haiM / yathA-mana kI kuTilatA se / veSa badalakara Thagane se jhUTha bolane se / khoTe tola-mApa baratane se / cAra kAraNoM se manuSyoM meM utpanna hone yogya karma baMdhate haiM / yathA-sarala svabhAva se, vinamratA se, anukampA se, mAtsaryabhAva na rakhane se| cAra kAraNoM se devatAoM meM utpanna hone yogya karma baMdhate haiM / yathA-sarAga saMyama se, zrAvaka jIvanacaryA se, ajJAna tapa se aura akAmanirjarA se| muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 85 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka sUtra-405 vAdya cAra prakAra ke haiM / yathA-tata (vINA Adi), vitata (Dhola Adi), dhana (kAMsyatAla Adi) aura zuSira (bAMsurI aadi)| nATya (nATaka) cAra prakAra ke haiM / yathA-Thahara-Thahara kara nAcanA / saMgIta ke sAtha nAcanA / saMketoM se bhAvaabhivyakti karate hue nAcanA / jhUkakara yA leTakara nAcanA / gAyana cAra prakAra kA hai / yathA-nAcate hue gAyana karanA / chaMda (padya) gAyana / maMda-maMda svara se gAyana krnaa| zanaiH zanaiH svara ko teja karate hue gAyana krnaa| puSpa racanA cAra prakAra kI hai / yathA-sUta ke dhAge se gUMthakara kI jAne vAlI puSpa racanA / cAroM ora puSpa bITakara kI jAne vAlI racanA / puSpa Aropita karake kI jAne vAlI racanA / paraspara puSpa nAla milAkara kI jAne vAlI rcnaa| alaMkAra racanA cAra prakAra kI hai / kezAlaMkAra, vastrAlaMkAra, mAlyAlaMkAra, aabhrnnaalNkaar| abhinaya cAra prakAra kA hai / yathA-kisI ghaTanA kA abhinaya karanA / mahAbhArata kA abhinaya karanA / rAjA mantrI Adi kA abhinaya karanA / mAnava jIvana kI vibhinna avasthAoM kA abhinaya krnaa| sUtra - 406 sanatkumAra aura mAhendrakalpa meM cAra varNa ke vimAna haiM / yathA-nIle, rakta, pIta aura zveta / mahAzukra aura sahasrArakalpa meM devatAoM ke zarIra cAra hAtha ke UMce haiN| sUtra-407 pAnI ke garbha cAra prakAra ke haiM / osa, dhuMvara, atizIta, atigarama / pAnI ke garbha cAra prakAra ke haiM / yathA-himapAta / bAdala se AkAza kA AcchAdita honA / atizIta yA atigaramI honA / vAyu, baddala, gAja, bIjalI aura barasanA ina pA~coM kA saMyukta rUpa se honaa| sUtra-408 mAgha mAsa meM himapAta se, phAlguna mAsa meM bAdaloM se, caitra mAsa meM adhika zIta se aura vaizAkha meM Upara kahe saMyukta pA~ca prakAra se pAnI kA garbha sthira hotA hai| sUtra - 409 manuSyaNI (strI) ke garbha cAra prakAra ke hai / yathA-strI rUpameM, puruSa rUpameM, napuMsakarUpa meM aura biMba ruupmeN| sUtra-410 alpa zukra aura adhika oja kA mizraNa hone se garbha strI rUpa meM utpanna hotA hai / alpaoja aura adhika zukra mizraNa hone se garbha puruSa rUpa meM utpanna hotA hai| sUtra-411 oja aura zukra ke samAna mizraNa se garbha napuMsaka rUpa meM utpanna hotA hai / strI kA strI se sahavAsa hone para garbha biMba rUpa meM utpanna hotA hai| sUtra- 412 utpAda pUrva ke cAra mUla vastu hai| sUtra-413 kAvya cAra prakAra hai / yathA-gadya, padya, kathya aura geya / sUtra-414 nairayika jIvoM ke cAra samudghAta haiM / yathA-vedanA samudghAta, kaSAya samudghAta, mAraNAntika samudghAta aura vaikriya samudghAta / vAyukAyika jIvoM ke bhI ye cAra samudghAta haiN| muni dIparatnasAgara kRt - (sthAna) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 86 Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra - 3, 'sthAna' sthAna / uddeza / sUtrAMka sUtra - 415 arhanta ariSTanemi (neminAtha) ke cAra sau caudaha pUrvadhArI zramaNoM kI utkRSTa sampadA thii| ve jina na hote hue bhI jinasadRza the| jina kI taraha pUrNa yathArtha vaktA the aura sarva akSara saMyogoM ke pUrNa jJAtA the / sUtra - 416 zramaNa bhagavAna mahAvIra ke cAra sau vAdI muniyoM kI utkRSTa sampadA thii| ve deva, manuSya, asuroM kI parISada meM kadApi parAjita hone vAle na the / sUtra - 417 nIce ke cAra kalpa ardha candrAkAra haiN| yathA-saudharma, IzAna, sanatkumAra aura mAhendra / madhya ke cAra kalpa pUrNa candrAkAra haiN| yathA- brahmaloka, lAMtaka, mahAzukra aura sahasrAra / Upara ke cAra kalpa ardha candrAkAra haiN| yathA-Anata, prANata, AraNa aura acyuta / sUtra - 418 cAra samudroM meM se pratyeka samudra ke pAnI kA svAda bhinna-bhinna prakAra kA hai / yathA-lavaNa samudra ke pAnI kA svAda lavaNa jaisA khArA hai / varuNoda samudra ke pAnI kA svAda madya jaisA hai| kSIroda samudra ke pAnI kA svAda dUdha jaisA hai / ghRtoda samudra ke pAnI kA svAda ghI jaisA hai / sUtra- 419 Avarta cAra prakAra ke haiN| yathA-kharAvarta samudra meM cakra kI taraha pAnI kA ghUmanA / unnatAvarta parvata para cakra kI taraha ghUmakara car3hane vAlA mArga gUr3hAvarta-dar3I para rassI se kI jAne vAlI gUMthana AmiSAvarta mA~sa ke lie AkAza meM pakSiyoM kA ghUmanA / kaSAya cAra prakAra ke haiM / yathA - kharAvarta samAna krodha / unnatAvarta samAna mAna / gUr3hAvarta samAna mAyA / AmiSAvarta samAna lobha / kharAvarta samAna krodha karane vAlA jIva marakara naraka meM utpanna hotA hai / isI prakAra unnatAvarta samAna mAna karane vAlA jIva / gUr3hAvarta samAna mAyA karane vAlA jIva aura AmiSAvarta samAna lobha karane vAlA jIva marakara naraka meM utpanna hotA hai / sUtra - 420 anurAdhA nakSatra ke cAra tAre haiN| isI prakAra pUrvASAr3hA aura uttarASAr3hA nakSatra ke cAra-cAra tAre haiN| sUtra - 421 cAra sthAnoM meM saMcita pudgala pApa karma rUpa meM ekatra hue haiM, hote haiM aura bhaviSya meM bhI hoMge / yathA-nArakIya jIvana meM ekatrita pudgala / tiryaMca jIvana meM ekatrita pudgala / manuSya jIvana meM ekatrita pudgala / deva jIvana meM ekatrita pudgala / isI prakAra pudgaloM kA upacaya, baMdha, udIraNa, vedana aura nirjarA ke eka-eka sUtra kheN| sUtra - 422 cAra pradeza vAle skandha aneka haiN| cAra AkAza pradeza meM rahe hue pudgala ananta haiN| cAra guNa vAle pudgala ananta haiM / cAra guNa rukhe pudgala ananta haiM / sthAna- 4 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)" AgamasUtra - hinda- anuvAda" Page 87 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka sthAna-5 uddezaka-1 sUtra-423 mahAvrata pA~ca kahe gae haiN| yathA-prANAtipAta se sarvathA virata honA / yAvat parigraha se sarvathA virata honaa| aNuvrata pA~ca kahe gae haiM / yathA-sthUla prANAtipAta se virata honA / sthUla mRSAvAda se virata honA / sthUla adattAdAna se virata honA / sva-strI meM santuSTa rahanA / IcchAoM (parigraha) kI maryAdA krnaa| sUtra-424 varNa pA~ca kahe gae haiN| yathA-kRSNa, nIla, rakta, pIta, zakla / rasa pA~ca kahe gae haiM / yathA-tikta yAvata-madhara / kAma guNa pA~ca kahe gae haiM / yathA-zabda, rUpa, gaMdha, rasa, sparza / ina pA~coM meM jIva Asakta ho jAte haiM / zabda yAvat sparza meN| isI prakAra pUrvokta pA~coM meM jIva rAga bhAva ko prApta hote haiM / isI prakAra pUrvokta pA~coM meM jIva mUrchA bhAva ko prApta hote haiM / isI prakAra pUrvokta pA~coM meM jIva gRddhi bhAva ko prApta hote haiM / isI prakAra pUrvokta pA~coM meM jIva AkAMkSA bhAva ko prApta hote haiM / isI prakAra pUrvokta pA~coM meM jIva maraNa ko prApta hote haiN| ina pA~coM kA jJAna na honA jIvoM ke ahita ke lie hotA hai / ina pA~coM kA jJAna na honA azubha hotA hai| ina pA~coM kA jJAna na honA anucita hotA hai / ina pA~coM kA jJAna na honA akalyANa hotA hai / ina pA~coM kA jJAna na honA anAnugAmitA ke hotA hai / yathA-zabda, yAvat sparza / ina pA~coM kA jJAna honA, tyAga honA jIvoM ke hita ke lie hotA hai / ina pA~coM kA jJAna honA, zubha ke lie hotA hai, ina pA~coM kA jJAna honA ucita hotA hai, ina pA~coM kA jJAna honA kalyANa hotA hai, ina pA~coM kA jJAna honA anugAmikatA hotA hai| ina pA~ca sthAnoM kA na jAnanA, na tyAganA jIvoM kI durgatigamana ke lie hotA hai / yathA-zabda, yAvat sparza / ina pA~ca sthAnoM kA jJAna aura parityAga jIvoM kI sugatigamana ke lie hotA hai / yathA-zabda yAvat sparza / sUtra-425 pA~ca kAraNoM se jIva durgati ko prApta hote haiM / yathA-prANAtipAta se, yAvat parigraha se / pA~ca kAraNoM se jIva sugati ko prApta hote haiM / yathA-prANAtipAta viramaNa se, yAvat parigraha viramaNa se / sUtra - 426 pA~ca pratimAeM kahI gaI haiM / yathA-bhadrA pratimA, subhadrA pratimA, mahAbhadrA pratimA, sarvatobhadra pratimA aura bhadrotara prtimaa| sUtra-427 pA~ca sthAvarakAya kahe gae haiM / yathA-indra sthAvarakAya (pRthvIkAya), brahma sthAvarakAya (apkAya), zilpa sthAvarakAya (tejaskAya), saMmati sthAvarakAya (vAyukAya), prAjApatya sthAvarakAya (vnsptikaay)| pA~ca sthAvara kAyoM ke ye pA~ca adhipati haiM / yathA-pRthvIkAya kA adhipati (indra), apkAya kA adhipati (brahma), tejaskAya kA adhipati (zilpa), vAyukAya kA adhipati (saMmati), vanaspatikAya kA adhipati (prjaapti)| sUtra-428 avadhi upayoga kI prathama pravRtti ke samaya avadhi jJAna-darzana, pA~ca kAraNoM se calita-kSubdha hotA hai / yathApRthvI ko choTI dekhakara, pRthvI ko sUkSma jIvoM se vyApta dekhakara, mahAna ajagara kA zarIra dekhakara, mahAna Rddhi vAle deva ko atyanta sukhI dekhakara, grAma nagarAdi meM ajJAta evaM gar3e hue svAmIrahita khajAnoM ko dekhakara / kintu ina pA~ca kAraNoM se kevalajJAna-kevaladarzana calita-kSubdha nahIM hotA hai / yathA-pRthvI ko choTI dekhakara yAvat grAma nagarAdi meM gar3e hue ajJAta khajAnoM ko dekhkr| muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 88 Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka sUtra - 429 nairayikoM ke zarIra pA~ca varNa vAle aura pA~ca rasa vAle kahe gae haiM / yathA-kRSNa yAvat zukla / tikta yAvat madhura / isI prakAra vaimAnika deva paryanta 24 daNDaka ke zarIroM ke varNa aura rasa kahane caahie| pA~ca zarIra kahe gae haiM / yathA-audArikazarIra, vaikriyazarIra, AhArakazarIra, tejasazarIra, kaarmnnshriir| audArika zarIra ke pA~ca varNa aura pA~ca rasa kahe gae haiM / yathA-kRSNa, yAvat zukla / tikta yAvat madhura / isI prakAra kArmaNa zarIra paryanta varNa aura rasa kahane cAhie / sabhI sthUladehadhAriyoM ke zarIra pA~ca varNa, pA~ca rasa, do gaMdha aura ATha sparza yukta haiN| sUtra-430 ___ pA~ca kAraNoM se prathama aura antima jina kA upadeza unake ziSyoM ko unheM samajhane meM kaThinAI hotI hai| durAkhyeya-AyAsa sAdhya vyAkhyA yukta / durvibhajana-vibhAga karane meM kaSTa hotA hai / durdarza-kaThinAI se samajha meM AtA hai / duHsaha-parISaha sahana karane meM kaThinAI hotI hai / duranucara-jinAjJAnusAra AcaraNa karane meM kaThinAI hotI hai| pA~ca kAraNoM se madhya ke 22 jina kA upadeza unake ziSyoM ko sugama hotA hai / yathA-suAkhyeya-vyAkhyA saralatApUrvaka karate haiM / suvibhAjya-vibhAga karane meM kisI prakAra kA kaSTa nahIM hotA / sudarza-saralatApUrvaka samajha lete haiM / surAha-zAMtipUrvaka parISaha sahana karate haiM / sucara-prasannatApUrvaka jinAjJAnusAra AcaraNa karate haiN| bhagavAna mahAvIra ne zramaNa nirgranthoM ke lie pA~ca sadguNa sadA prazasta evaM AcaraNa yogya kahe haiM / yathA-kSamA, nirlobhatA, saralatA, mRdutA, laghutA / bhagavAna mahAvIra ne zramaNa nirgranthoM ke lie pA~ca sadguNa sadA prazasta evaM AcaraNa yogya kahe haiM / yathA-1. satya, 2. saMyama, 3. tapa, 4. tyAga, 5. brahmacarya / bhagavAna mahAvIra ne zramaNa nirgranthoM ke lie pA~ca abhigraha sadA prazasta evaM AcaraNa yogya kahe haiM / yathAukSiptacArI- yadi gRhastha rA~dhane ke pAtra meM se jImane ke pAtra meM apane khAne ke lie AhAra le aura usa AhAra meM se de to leuM / nikSiptacArI- rAMdhane ke pAtra meM se nIkAlA huA AhAra yadi gRhastha de to leuM / aMtacArI-bhojana karane ke pazcAt bar3hA huA AhAra lene vAlA muni / prAntacArI-tuccha AhAra lene vAlA rUkSacArI-lUkhA AhAra lene kA abhigraha karane vAlA muni| bhagavAna mahAvIra ne zramaNa nirgranthoM ke lie pA~ca abhigraha sadA prazasta evaM AcaraNa yogya kahe haiM / yathAajJAtacArI-apanI jAti-kula Adi kA parIcaya diye binA AhAra lenA / anya glAnacArI-dUsare rogI ke lie bhikSA lAne vAlA muni / maunacArI-maunavratadhArI muni / saMsRSTakalpika-lepa vAle hAtha se kalpanIya AhAra de to lenA / tajjAta saMtuSTa kalpika-prAsuka padArtha ke lepa vAle hAtha se AhAra de to leUM / aise abhigraha vAla muni / bhagavAna mahAvIra ne zramaNa nirgranthoM ke lie pA~ca abhigraha prazasta evaM sadA AcaraNa ke yogya kahe haiM / yathAaupanidhika-anya sthAna se lAyA huA AhAra lene vAlA muni / zuddhaiSaNika-nirdoSa AhAra kI gaveSaNA karane vAlA muni / saMkhyAdattika-Aja itanI datti hI AhAra leUMgA / dRSTalAbhika-dekhI huI vastu lene ke saMkalpa vAlA muni / pRSThalAbhika-Apako AhAra dU~? aisA pUchakara AhAra de to leUM aisI pratijJA vAlA muni|| mahAvIra ne zramaNa nirgranthoM ke lie pA~ca abhigraha prazasta evaM sadA AcaraNa karane yogya kahe haiM / yathAAcAmlika-AyaMbila karane vAlA muni / nirvikRtika-ghI Adi kI vikRti ko na lene vAlA muni / purimArdhaka-dina ke pUrvArdha taka pratyAkhyAna karanevAlA muni / parimitapiNDapAtika-parimita AhAra lene vAlA muni / bhinna piNDapAtika-akhaNDa nahIM kintu Tukar3e-Tukar3e kiyA huA AhAra lene vAlA muni / mahAvIra ne zramaNa nirgranthoM ke lie pA~ca abhigraha prazasta evaM sadA AcaraNa yogya kahe haiM / yathA-arasAhArI, virasAhArI, antAhAri, prAntAhArI, rukssaahaarii| mahAvIra ne zramaNa nirgranthoM ke lie pA~ca abhigraha prazasta evaM sadA AcaraNa yogya kahe haiM / yathA-arasajIvI virasajIvI, aMtajIvI, prAntajIvI, rukssjiivii| muni dIparatnasAgara kRt (sthAna) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 89 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka mahAvIra ne zramaNa nirgranthoM ke lie pA~ca abhigraha prazasta evaM sadA AcaraNa yogya kahe haiM / yathA-sthAnAtipada-kAyotsarga karane vAlA muni / ukaDu Asana baiThanevAlA muni / pratimAsthAyI- eka rAtrikI Adi pratimAoM ko dhAraNa karane vAlA muni / vIrAsanika-vIrAsana se baiThane vAlA muni / naiSadhika-pAlathI lagAkara baiThanevAlA muni| mahAvIra ne zramaNa nirgranthoM ke lie pA~ca abhigraha sadA prazasta evaM AcaraNa yogya kahe haiM / yathA-daNDAya-tikasIdhe paira kara sone vAlA muni / lagaDazAyI-A~ke bA~ke paira va kamara kara sone vAlA muni / AtApaka-zIta yA grISma kI AtApanA lene vAlA muni / apAvRtaka-vastra rahita rahane vAlA muni / akaNDUyaka-khAja na khujAne vAlA muni| sUtra - 431 pA~ca kAraNoM se zramaNa nirgrantha kI mahAnirjarA aura mahAparyavasAna-mukti hotI hai / yathA-glAni ke binA AcArya kI sevA karane vAlA, glAni ke binA upAdhyAya kI sevA karane vAlA, glAni ke binA sthavira kI sevA karane vAlA, glAni ke binA tapasvI kI sevA karane vAlA, glAni ke binA glAna kI sevA karane vaalaa| pA~ca kAraNoM se zramaNa nirgrantha kI mahAnirjarA aura mahAparyavasAna hotA hai / yathA-glAni ke binA nava-dIkSita kI sevA karane vAlA, kula kI sevA karane vAlA, gaNa kI sevA karane vAlA, saMgha kI sevA karane vAlA, svadharmI kI sevA karane vaalaa| sUtra- 432 pA~ca kAraNoM se zramaNa nirgrantha sAmbhogika sAdharmika ko visaMbhogI kare to jinAjJA kA atikramaNa nahIM karatA hai / yathA-akRtya karane vAle ko / akRtya karake AlocanA na karane vAle ko / AlocanA karake prAyazcitta na karane vAle ko / prAyazcitta lekara bhI AcaraNa na karane vAle ko| are! ye sthavira hI bAra-bAra akRtya kA sevana karate haiM to ye merA kyA kara skeNge| aisA kahane vAle ko| pA~ca kAraNoM se zramaNa nirgrantha (AcArya) sAmbhogika ko pArAJcika prAyazcitta de to jinAjJA kA ati-kramaNa nahIM karatA hai / yathA-svakula meM bheda DAlane ke lie kalaha karane vAle ko / svagaNa meM bheda DAlane ke lie kalaha karane vAle ko / hiMsA prekSI-sAdhu Adi ko mArane ke lie unakA zodha karane vAle ko / chidra prekSI-sAdhu Adi ko mArane ke lie avasara kI talAza meM rahane vAle ko / prazna vidyA kA bAra-bAra prayoga karane vAle ko| sUtra-433 AcArya aura upAdhyAya ke gaNa meM vigraha (kalaha) ke pA~ca kAraNa haiM / yathA-AcArya yA upAdhyAya gaNa meM rahane vAle zramaNoM ko AjJA yA niSedha samyak prakAra se na kare / gaNa meM rahane vAle zramaNa dIkSA paryAya ke krama se samyak prakAra se vaMdanA na kare / gaNa meM kAla krama se jisako jisa Agama kI vAcanA denI hai use usa Agama kI vAcanA na de | AcArya yA upAdhyAya apane gaNa meM glAna yA zaikSya kI sevA ke lie samyak vyavasthA na kare / gaNa meM rahane vAle zramaNa guru kI AjJA ke binA vihAra kre| AcArya upAdhyAya ke gaNa meM avigraha (kalaha na hone) ke pA~ca kAraNa haiM / yathA-AcArya yA upAdhyAya gaNa meM rahane vAle zramaNoM ko AjJA yA niSedha samyak prakAra se kare / gaNa meM rahane vAle zramaNa dIkSA paryAya ke krama se samyak prakAra vaMdanA kare / gaNa meM kAlakrama se jisako jisa Agama kI vAcanA denI hai use usa Agama kI vAcanA de / AcArya yA upAdhyAya apane gaNa meM glAna yA zaikSya kI sevA ke lie samyak vyavasthA kare / gaNa meM rahane vAle zramaNa guru kI AjJA se vihAra kre| sUtra-434 pA~ca niSadyAeM (baiThane ke DhaMga) kahI gaI haiM / yathA-utkuTikA-ukaDu baiThanA / godohikA-gAya duhe usa Asana se baiThanA / samapAdaputA-paira aura puta se pRthvI kA sparza karake baiThanA / paryakA-palathI mArakara baiThanA / ardhaparyakAardha padmAsana se baitthnaa| pA~ca Arjava (saMvara) ke hetu kahe haiM / yathA-zubha Arjava, zubha mArdava, zubha lAghava, zubha kSamA, zubha nirlobhtaa| muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 90 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka sUtra-435 pA~ca jyotiSka deva kahe gae haiM / yathA-candra, sUrya, graha, nakSatra, taaraa| pA~ca prakAra ke deva kahe gae haiM / yathA-bhavya dravya deva-devatAoM meM utpanna hone yogya manuSya aura tiryaMca / nara deva-cakravartI / dharmadeva-sAdhu / devAdhideva-arihaMta / bhAvadeva-devabhava ke AyuSya kA anubhava karane vAle bhavanapati Adi ke dev| satra-436 ___ pA~ca prakAra kI paricAraNA (viSaya sevana) kahI gaI haiM / yathA kAya paricAraNA kevala kAyA se maithuna sevana karanA / yaha paricAraNA dUsare devaloka taka hotI hai / sparza paricAraNA-kevala sparza hone se viSayecchA kI pUrti honA / yaha tIsare cauthe devaloka taka hotI hai / rUpa paricAraNA-kevala rUpa dekhane se viSayecchA kI pUrti honA / yaha paricAraNA pA~cave, chaThe devaloka taka hotI hai / zabda paricAraNA kevala zabda zravaNa se viSayecchA kI pUrti honA / yaha paricAraNA sAtave, AThave devaloka taka hotI hai / mana paricAraNA-kevala mAnasika saMkalpa se viSayecchA kI pUrti honA / yaha paricAraNA navameM se bArahave devaloka taka hotI hai| sUtra - 437 camara asurendra kI pA~ca agramahiSiyA~ kahI gaI haiM / yathA-kAlI, rAtri, rajanI, vidyuta, meghA / bali vairoca-nendra kI pA~ca agramahiSiyA~ kahI gaI haiM / yathA-zubhA, nizubhA, raMbhA, niraMbhA, madanA / sUtra-438 camara asurendra kI pA~ca senAeM haiM aura unake pA~ca senApati haiM / yathA-paidala senA, azva senA, hasti senA, mahiSa senA, ratha senaa| pA~ca senApati hai / druma-paidala senA kA senApati / saudAmI azvarAja-azva senA kA senApati / kuMthu hastI rAja-hastisenA kA senApati / lohitAkSamahiSarAja-mahiSa senA kA senApati / kinnara-ratha senA kA senaapti| bali vairocanendra kI pA~ca senAeM haiM aura unake pA~ca-pA~ca senApati haiM / yathA-paidala senA-yAvat ratha senA / pA~ca senApati haiM / mahadruma-paidala senA ke senApati / mahAsaudAma azvarAja-azvasenA ke senApati / mAlaMkAra hasti-rAjahastisenA ke senApati / mahAlohitAkSa mahiSarAja-mahiSa senA ke senApati / kiMpuruSa-rathasenA ke senaapti| dharaNa nAgakumArendra kI pA~ca senAeM haiM aura unake pA~ca senApati haiM, yathA-paidala senA-yAvat ratha senA / pA~ca senApati haiM / bhadrasena-paidala senA ke senApati / yazodhara azvarAja-azva senA ke senApati / sudarzana hastirAja-hasti senA ke senApati / nIlakaMTha mahiSarAja-mahiSa senA ke senApati / Ananda-ratha senA ke senaapti| bhUtAnanda nAgakumArendra kI pA~ca senAeM haiM / yathA-paidala senA-yAvat ratha senA / pA~ca senApati haiM / dakSa-paidala senA kA senApati / sugrIva azvarAja-azva senA kA senApati / suvikrama hastirAja-hasti senA kA senApati / zvetakaNTha mahiSarAja-mahiSa senA kA senApati / nanduttara-ratha senA kA senApati / veNudeva suparNendra kI pA~ca senApati aura pA~ca senAeM / yathA-paidala senA yAvat ratha senA | dharaNa ke senApatiyoM ke nAma ke samAna veNudeva ke senApatiyoM ke nAma haiM / bhUtAnanda ke senApatiyoM ke nAma ke samAna veNudAliya ke senApatiyoM ke nAma haiN| dharaNa ke senApatiyoM ke nAma ke samAna sabhI dakSiNa dizA ke indroM ke yAvat ghoSa ke senApatiyoM ke nAma haiN| bhUtAnanda ke senApatiyoM ke nAma ke samAna sabhI uttara dizA ke indroM ke yAvat mahAghoSa ke senApatiyoM ke nAma haiN| zakrendra kI pA~ca senAeM haiM aura unake pA~ca senApati haiM / yathA-paidalasenA, azvasenA, gajasenA, vRSabhasenA, rathasenA / hariNaigamaiSI-paidalasenA kA senApati / vAyu azvarAja-azvasenA kA senApati / erAvaNa hastirAja-hasti senA kA senApati / dAmardhi vRSabharAja-vRSabha senA kA senApati / mADhara-ratha senA kA senaapti| IzAnendra kI pA~ca senAeM haiM, aura unake pA~ca senApati haiM / yathA-paidala senA yAvat vRSabha senA aura ratha senaa| muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 91 Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' / sthAna/uddeza/sUtrAMka pA~ca senApati-laghuparAkrama-paidala senAkA senApati / mahAvAyu azvarAja-azvasenAkA senApati / puSpadanta hastirAjahasti senA kA senApati / mahAdAmardhi vRSabharAja-vRSabha senA kA senApati / mahAmADhara-ratha senA kA senaapti| zakrendra ke senApatiyoM ke nAma ke samAna sabhI dakSiNa dizA ke indroM ke yAvat AraNakalpa ke indroM ke senApatiyoM ke nAma haiM / IzAnendra ke senApatiyoM ke samAna sabhI uttara dizA ke indroM ke yAvat acyutakalpa ke indroM ke senApatiyoM ke nAma haiN| sUtra-439 zakrendra kI Abhyantara parISada ke devoM kI sthiti pA~ca palyopama kI kahI gaI hai| IzAnendra kI Abhyantara parISada ke deviyoM kI sthiti pA~ca palyopama kI kahI gaI hai| sUtra - 440 pA~ca prakAra ke pratighAta kahe gae haiM / yathA-gatipratighAta-devAdi gatiyoM kA prApta na honA / sthiti pratighAtadevAdi kI sthitiyoM kA prApta na honA / baMdhana pratighAta-prazasta audArikAdi baMdhanoM kA prApta na honA / bhoga pratighAta-prazasta bhoga-sukha kA prApta na honA / bala, vIrya, puruSAkAra parAkrama pratighAta-bala Adi kA prApta na honaa| sUtra-441 pA~ca prakAra kI AjIvikA hai| jAti AjIvikA-jAti batAkara AjIvikA karanA / kula AjIvikAkula batAkara AjIvikA karanA / karma AjIvikA-kRSi Adi karma karake AjIvikA karanA / zilpa AjIvikA - vastra Adi bUnakara AjIvikA karanA / liMga AjIvikA-sAdhu Adi kA veSa dhAraNa karake AjIvikA krnaa| sUtra- 442 pA~ca prakAra ke rAjacinha haiM / khaDga, chatra, mukuTa, mojar3I, cAmara / sUtra -443 pA~ca kAraNoM se chadmasthajIva (sAdhu) udaya meM Aye hue parISahoM aura upasargoM ko-samabhAva se sahana karatA hai| samabhAva se kSamA karatA hai / samabhAva se titikSA karatA hai / samabhAva se nizcala hotA hai| samabhAva se vicalita hotA hai vaha isa prakAra hai| karmodaya se yaha puruSa unmatta hai isalie-mujhe Akrozavacana bolatA hai / durvacanoM se merI bhartsanA karatA hai| mujhe rassI Adi se bA~dhatA hai / mujhe baMdIkhAne meM DAlatA hai / mere zarIra ke avayavoM kA chedana karatA hai / mere sAmane upadrava karatA hai / mere vastra, pAtra, kambala, yA rajoharaNa chIna letA yA dUra phaiMka detA hai / mere pAtroM ko tor3atA hai / mere pAtra curAtA hai| yaha yakSAviSTa puruSa hai isalie yaha-mujhe Akroza vacana bolatA hai yAvat mere pAtra cUrA letA hai / isa bhava meM vedane yogya karma mere udaya meM Ae haiM / isalie yaha puruSa mujhe Akroza vacana bolatA hai / yAvat mere pAtra cUrA letA hai| yadi meM samyak prakAra se sahana nahIM kruuNgaa|.... kSamA nahIM kruuNgaa|... titikSA nahIM kruuNgaa| ...nizcala nahIM rhuuNgaa| to mere kevala pApakarma kA baMdha hogaa| yadi maiM samyak prakAra se sahana kruuNgaa| ...kSamA kruuNgaa|...titikssaa kruuNgaa| ....nizcala rhuuNgaa| to mere kevala karmoM kI nirjarA hI hogii| pA~ca kAraNoM se kevalI udaya meM Aye hue parISahoM aura upasargoM ko-samabhAva se sahana karatA hai-yAvat / ..nizcala rahatA hai / yathA-(1) vaha vikSipta puruSa hai, isalie mujhe Akroza vacana bolatA hai-yAvat mere pAtra cUrA letA hai / (2) yaha dRptacitta (abhimAnI) puruSa hai, isalie mujhe Akroza vacana bolatA hai-yAvat mere pAtra cUrA letA hai / yaha yakSAviSTa puruSa hai isalie mujhe Akroza vacana bolatA hai yAvat mere pAtra cUrA letA hai / isa bhava meM vedane yogya karma mere udaya meM Ae haiM, isalie yaha puruSa-mujhe Akroza vacana bolatA hai-yAvat mere pAtra cUrA letA hai / (5) mujhe samyak prakAra se sahana karate hue, kSamA karate hue, titikSA karate hue yA nizcala rahate hue dekhakara anya aneka chadmastha zramaNa nirgrantha udaya meM Aye hue parISahoM aura upasargoM ko samyak prakAra se sahana kareMge-yAvat-nizcala rheNge| muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 92 Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka sUtra-444 ___ pA~ca prakAra ke hetu kahe gae haiM, yathA-anumAna pramANa ke aMga ghUmAdi hetu ko jAnatA nahIM hai, anumAna pramANa ke aMga dekhatA nahIM hai, anumAna pramANa ke aMga ghUmAdi hetu para zraddhA nahIM karatA hai / anumAna pramANa ke aMga ghUmAdi hetu ko prApta nahIM karatA hai / anumAna pramANa ke aMga jAne binA ajJAna maraNa maratA hai| pA~ca prakAra ke hetu kahe gae haiM, yathA-hetu se jAnatA nahIM hai, yAvat hetu se ajJAna maraNa karatA hai / pA~ca prakAra ke hetu kahe gae haiM, yathA-hetu se jAnatA hai, yAvat hetu se chadmastha maraNa maratA hai| ____ pA~ca hetu kahe gae haiM, hetu se jAnatA hai, yAvat hetu se chadmastha maraNa maratA hai| pA~ca ahetu kahe gae haiM, yathA-ahetu ko nahIM jAnatA hai, yAvat ahetu rUpa chadmastha maraNa maratA hai / pA~ca ahetu kahe gae haiM, yathA-ahetu se nahIM jAnatA hai, yAvat ahetu se chadmastha maraNa maratA hai / pA~ca ahetu kahe gae haiM, yathA-ahetu ko jAnatA hai yAvat ahetu rUpa kevalImaraNa maratA hai / pA~ca ahetu kahe gae haiM, yathA-ahetu se jAnatA hai, yAvat ahetu se kevalImaraNa maratA hai| pA~ca guNa kevalI ke anuttara (zreSTha) kahe gae haiM, yathA-anuttara jJAna, anuttara darzana, anuttara cAritra, anuttara tapa, anuttara viiry| sUtra - 445 padmaprabha arhanta ke pA~ca kalyANaka citrA nakSatra meM hue haiM, yathA-citrA nakSatra meM devaloka se cyavakara garbha meM utpanna hue / citrA nakSatra meM janma huA / citrA nakSatra meM pravrajita hue / citrA nakSatra meM anaMta, anuttara, nirvyAghAta, pUrNa, pratipUrNa kevala jJAna-darzana utpanna huaa| citrA nakSatra meM nirvANa prApta hue| puSpadanta arhanta ke pA~ca kalyANaka mUla nakSatra meM hue, yathA-mUla nakSatra meM devaloka se cyavakara garbha meM utpanna hue / mUla nakSatra meM janma yAvat nirvANa kalyANaka huaa| sUtra -446 padmaprabha arhanta ke pA~ca kalyANaka citrA nakSatra meM hue / puSpadanta arhanta ke pA~ca kalyANaka mUla nakSatra meM hue / zItala arhanta ke pA~ca kalyANaka pUrvASAr3hA nakSatra meM hue / vimala arhanta ke pA~ca kalyANaka uttarAbhAdrapada nakSatra meM hue sUtra-447 ___ananta arhanta ke pA~ca kalyANaka revati nakSatra meM hue / dharmanAtha arhanta ke pA~ca kalyANaka puSya nakSatra meM hue zAMtinAtha arhanta ke pA~ca kalyANaka bharaNI nakSatra meM hue / kunthunAtha arhanta ke pA~ca kalyANaka kRttikA nakSatra meM hue| aranAtha arhanta ke pA~ca kalyANaka revati nakSatra meM hue| sUtra - 448 munisuvrata arhanta ke pA~ca kalyANaka zravaNa nakSatra meM hue / nami arhanta ke pA~ca kalyANaka azvinI nakSatra meM hue / neminAtha arhanta ke pA~ca kalyANaka citrA nakSatra meM hue / pArzvanAtha arhanta ke pA~ca kalyANaka vizAkhA nakSatra meM hue / mahAvIra ke pA~ca kalyANaka hastottarA (citrA) nakSatra meM hue| sUtra - 449 zramaNa bhagavAna mahAvIra ke pA~ca kalyANaka hastottarA nakSatra meM hue / mahAvIra hastottarA nakSatra meM devaloka se cyavakara garbha meM utpanna hue / hastottarA nakSatra meM devAnandA ke garbha se trizalA ke garbha meM Ae / hastottarA nakSatra meM janma huA / hastottarA nakSatra meM dIkSita hue aura hastottarA nakSatra meM kevalajJAna-darzana utpanna huaa| sthAna-5- uddezaka-2 sUtra-450 nirgrantha aura nigranthiyoM ko ye pA~ca mahAnadiyA~ eka mAsa meM yA do yA tIna bAra-tairakara pAra karanA yA naukA dvArA pAra karanA nahIM kalpatA hai / yathA-gaMgA, yamunA, sarayU, airAvatI, mahI / pA~ca kAraNoM se pAra karanA kalpatA hai, muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 93 Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka kruddha rAjA Adi ke bhaya se / duSkAla hone para / anArya dvArA pIr3A pahu~cAye jAne para / bAr3ha ke pravAha meM bahate hue vyaktiyoM ko nIkAlane ke lie| kisI mahAn anArya dvArA pIr3ita kiye jAne pr| sUtra-451 nirgrantha aura nirgranthiyoM ko prAvRT Rtu (prathama varSA) meM grAmAnugrAma vihAra karanA nahIM kalpatA hai, kintu pA~ca kAraNoM se kalpatA hai / yathA-kruddha rAjA Adi ke bhaya se / duSkAla hone para yAvat kisI mahAn anArya dvArA pIr3A pahu~cAye jAne pr| varSAvAsa rahe hue nirgrantha aura nirgranthiyoM ko eka gA~va se dUsare gA~va jAne ke lie vihAra karanA nahIM kalpatA hai| pA~ca kAraNoM se vihAra karanA kalpatA hai, yathA-jJAna prApti ke lie, darzana-samyaktva kI puSTi ke lie, cAritra kI rakSA ke lie, AcArya yA upAdhyAya ke marane para anya AcArya yA upAdhyAya ke Azraya meM jAne ke lie / AcAryAdi dvArA yA anyatra rahe hae AcAryAdi kI sevA ke lie bhejane pr| sUtra - 453 pA~ca anudghAtika (mahA prAyazcitta dene yogya) kahe gae haiM, yathA-hasta karma karane vAle ko, maithuna sevana karane vAle ko, rAtri bhojana karane vAle ko, sAgArika ke ghara se lAyA huA AhAra khAne vAle ko / rAjapiMr3a khAne vAle ko| sUtra - 454 pA~ca kAraNoM se zramaNa nirgrantha antaHpura meM praveza kare to bhagavAna kI AjJA kA atikramaNa nahIM karatA hai| yathA-para sainya se ghira gayA ho yA AkramaNa ke bhaya se nagara ke dvAra banda kara diye gae hoM aura zramaNa brAhmaNa AhAra - pAnI ke lie kahIM A jAna sakate hoM to zramaNa-nirgrantha antaHpura meM sUcanA dene ke lie jA sakatA hai| prAti-hArika (jo vastu lAkara vApasa dI jAe) pITha, phalaka, saMstAraka Adi vastueM dene ke lie zramaNa-nirgrantha antaHpura meM jA sakatA hai| duSTa azva yA unmatta hasti ke sAmane Ane para bhayabhIta zramaNa nirgrantha antaHpura meM jA sakatA hai / koI jabaradasta hAtha pakar3akara zramaNa nirgrantha ko antaHpura meM le jAve to jA sakatA hai| nagara se bAhara udyAna meM gaye hue zramaNa ko yadi antaHpura vAle gherakara krIr3A kare to vaha zramaNa antaHpura meM praviSTa hI mAnA jAtA hai| sUtra-455 pA~ca kAraNoM se strI puruSa ke sAtha sahavAsa na karane para bhI garbha dhAraNa kara letI hai, yathA-jisa strI kI yoni anAvRtta ho aura vaha jahA~ para puruSa kA vIrya skhalita haA hai aise sthAna para isa prakAra baiThe kI jisase zukrANu yoni meM praviSTa ho jAe to-zukra lagA huA vastra yoni meM praveza kare to-jAnabUjhakara svayaM zukra ko yoni meM praviSTa karAve todUsare ke kahane se zukrANuoM ko yoni meM praveza kare to-nadI nAle ke zItala jala meM Acamana ke lie koI strI jAve aura usa samaya usakI yoni meM zukrANu praviSTa ho jAe to - pA~ca kAraNoM se strI puruSa ke sAtha sahavAsa karane para bhI garbha dhAraNa nahIM karatI hai, yathA-jise yuvAvasthA prApta nahIM huI hai, vaha jisakI yuvAvasthA bIta gaI hai, vaha jo janma se vandhyA ho, vaha jo rogI ho, vaha jisakA mana zoka se saMtapta ho| pA~ca kAraNoM se strI puruSa sAtha sahavAsa karane para bhI garbha dhAraNa nahIM karatI hai / yathA-jise nitya rajasrAva hotA hai, vaha jise kabhI rajasrAva nahIM hotA hai, vaha jisake garbhAzaya kA dvAra roga se banda ho gayA ho, vaha jisake garbhAzaya kA dvAra rogagrasita ho, vaha jo aneka puruSoM ke sAtha aneka bAra sahavAsa karatI ho, vh| pA~ca kAraNoM se strI puruSa ke sAtha sahavAsa karane para bhI garbha dhAraNa nahIM karatI hai / yathA-rajasrAva kAla meM puruSa ke sAtha vidhivat sahavAsa na karane vAlI / yoni-doSa se zukrANuoM ke naSTa hone para / jisakA pitta pradhAna rakta ho vaha / garbha dhAraNa se pUrva devatA dvArA zakti naSTa kiye jAne para / saMtAna honA bhAgya meM na ho to| sUtra - 455 pA~ca kAraNoM se nirgrantha aura nirgranthiyA~ eka jagaha Thahare, soye yA baiThe to bhagavAna kI AjJA kA atikramaNa muni dIparatnasAgara kRt - (sthAna) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 94 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka nahIM hotA hai / yathA-nirgrantha aura nirgranthiyA~ kadAcit aneka yojana lambI, nirjana evaM agamya aTavI meM pahu~ca jAve to-kisI grAma, nagara yAvat rAjadhAnI meM nirgrantha yA nirgranthiyoM meM se kisI eka ko hI upAzraya milA ho tonAgakumAra yA suparNakumArAvAsa meM sthAna milA ho to-nirgranthiyoM ke vastra yadi cora le jAveM to-yadi taruNa guNDe nirgranthiyoM ke sAtha balAtkAra karanA cAheM to pA~ca kAraNoM se acela nirgrantha sacela nirgranthiyoM ke sAtha eka sthAna meM rahe to bhagavAna kI AjJA kA atikramaNa nahIM karatA hai / yathA-vikSipta citta zramaNa ke sAtha yadi anya zramaNa na ho to isI prakAra harSAtireka se dRptacitta yakSAviSTa aura vAyu roga se unmatta ho to-kisI sAdhvI kA putra dIkSita ho aura usake sAtha yadi anya zramaNa na ho to| sUtra-456 pA~ca AzravadvAra kahe gae haiM, yathA-mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya, ashubhyog| pA~ca saMvara dvAra kahe gae haiM-samyaktva, virati, apramAda, akaSAya, shubhyog| pA~ca prakAra kA daNDa kahA gayA hai, yathA, artha daNDa-sva-para ke hita ke lie trasa yA sthAvara prANI kI hiNsaa| anartha daNDa-nirarthaka hiMsA / hiMsA daNDa-jisane atIta meM hiMsA kI hai jo vartamAna meM hiMsA karatA hai aura jo bhaviSya meM hiMsA karegA-isa abhiprAya se jo sarpa yA zatru kI ghAta karatA hai| akasmAta daNDa kisI anya para prahAra kiyA thA kintu vadha anya kA ho gayA ho / dRSTiviparyAsa- yaha zatru hai isa abhiprAya se kadAcit mitra kA vadha ho jaae| sUtra-457 mithyAdRSTioM ko pA~ca kriyAeM kahI gaI haiM, yathA-ArambhikI, pArigrahikI, mAyApratyayikA, apratyAkhyAna kriyA, mithyAdarzana prtyyaa| mithyAdRSTi nairayikoM ke pA~ca kriyAeM kahI haiM, ArambhikI yAvat, mithyAdarzana pratyayA / isa prakAra vaimAnika paryanta sabhI mithyAdRSTiyoM ko pA~ca kriyAeM kahI gaI haiM / vizeSa-vikalendriya mithyAdRSTi nahIM hote haiM / zeSa pUrvavat hai| pA~ca kriyAeM kahI gaI haiM, yathA-kAyikI, AdhikaraNikI, prAdveSikI, pAritApanikI, prANAtipAtikI / nairayikoM se lekara vaimAnika paryanta ye pA~ca kriyAeM haiN| pA~ca kriyAeM kahI gaI haiM, yathA-ArambhikI yAvat, mithyAdarzana pratyayA / nairayikoM se lekara vaimAnika paryanta ye pA~coM kriyAeM haiN| pA~ca kriyAeM kahI gaI haiM, yathA-dRSTijA, pRSTijA, prAtItyikI, sAmaMtopanipAtikI, svAhastikI / nairayikoM se lekara vaimAnika paryanta ye pA~ca kriyAeM haiN| pA~ca kriyAeM kahI gaI haiM, yathA-naisRSTikI, AjJApanikI, vaidAraNikI, anAbhoga pratyayA, anavakAMkSapratyayA nairayikoM se lekara vaimAnika paryanta ye pA~ca kriyAeM haiN| pA~ca kriyAeM kahI gaI haiM-premapratyayA, dveSapratyayA, prayogakriyA, samudAna kriyA, iiryaapthikii| ye pA~coM kriyAeM kevala eka manuSya daNDaka meM haiN| zeSa daNDakoM meM nahIM haiN| sUtra-458 parijJA pA~ca prakAra kI haiM, yathA-upadhi parijJA, upAzraya parijJA, kaSAya parijJA, yoga parijJA, bhakta prijnyaa| sUtra-459 ___ vyavahAra pA~ca prakAra kA hai, yathA-Agama vyavahAra, zruta vyavahAra, AjJA vyavahAra, dhAraNA vyavahAra, jIta vyavahAra / kisI vivAdAspada viSaya meM jahA~ taka Agama se koI nirNaya nIkalatA ho vahA~ taka Agama ke anusAra hI vyavahAra karanA cAhie / jahA~ kisI Agama se nirNaya na nIkalatA ho vahA~ zruta se vyavahAra karanA cAhie / jahA~ zruta se nirNaya na nIkalatA ho vahA~ gItArtha kI AjJA ke anusAra vyavahAra karanA cAhie / jahA~ gItArtha kI AjJA se samasyA hala na hotI ho vahA~ dhAraNA ke anusAra vyavahAra karanA cAhie / jahA~ dhAraNA se samasyA na sulajhatI ho vahA~ jIta (gItArtha puruSoM kI paramparA dvArA anusarita) AcAra ke anusAra vyavahAra karanA cAhie / isa prakAra AgamAdi se muni dIparatnasAgara kRt - (sthAna) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 95 Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka vyavahAra karanA caahie| he bhagavan ! zramaNa nirgrantha Agama vyavahAra ko hI pramukha mAnane vAle haiM phira ye pA~ca vyavahAra kyoM kahe gae haiM? ina pA~ca vyavahAroM meM se jahA~ jisa vyavahAra se samasyA sulajhatI ho vahA~ usa vyavahAra se pravRtti karane vAlA zramaNa nirgrantha AjJA kA ArAdhaka hotA hai| sUtra-460 soye hue saMyata manuSyoM ke pA~ca jAgRta haiM, yathA-zabda yAvat-sparza / jAgRta saMyata manuSyoM ke pA~ca supta haiM, yathA-zabda yAvat-sparza / supta yA jAgRta asaMyata manuSyoM ke pA~ca jAgRta haiM, yathA-zabda yAvat sparza / sUtra-461 pA~ca kAraNoM se jIva karma-raja grahaNa karatA hai, yathA-prANAtipAta se yAvat parigraha se / pA~ca kAraNoM se jIva karma-raja se mukta hotA hai, yathA-prANAtipAta viramaNa se yAvat parigraha viramaNa se| sUtra-462 pA~ca mAsa vAlI pA~cavI bhikSu-pratimA dhAraNa karane vAle aNagAra ko pA~ca datti AhAra kI aura pA~ca-pA~ca datti pAnI kI lenA kalpatA hai| sUtra-463 pA~ca prakAra ke upaghAta (AhArAdi kI azuddhi) hai / yathA-udgamopaghAta-gRhastha dvArA lagane vAle AdhAkarma Adi solaha doSa / utpAdanopaghAta-sAdhu dvArA lagane vAle dhAtrI Adi solaha doSa / ekaNopaghAta-sAdhu aura gRhastha dvArA lagane vAle dhAtrI Adi solaha doSa / parikarmopaghAta-vastra-pAtra ke chedana yA silAI Adi meM maryAdA kA ullaMghana pariharaNopaghAta-ekAkI vicarane vAle sAdhu ke vastra-pAtrAdi upakaraNoM ko upayoga meM lenaa| pA~ca prakAra kI vizuddhi kahI gaI hai, yathA-udgamavizuddhi, utpAdanavizuddhi, eSaNA vizuddhi, parikarmavizuddhi, pariharaNavizuddhi / pUrvokta udgamAdi doSoM kA sevana na karanA vizuddhi hai| sUtra - 464 pA~ca kAraNoM se jIva durlabha bodhI rUpa karma bA~dhate haiM, yathA-arihaMtoM kA avarNavAda bolane para, arihaMta kathita dharma kA avarNavAda bolane para, AcAryoM yA upAdhyAyoM kA avarNavAda bolane para, caturvidha saMgha kA avarNavAda bolane para, utkRSTa tapa aura brahmacarya kA pAlana karane se hue devoM kA avarNavAda bolane pr| pA~ca kAraNoM se jIva sulabha bodhi rUpa karma bA~dhate haiM / yathA-arihaMtoM kA guNAnuvAda karane para-yAvat utkRSTa tapa aura brahmacarya ke pAlane se hue...devoM ke guNAnuvAda karane para / sUtra-465 pratisaMlIna pA~ca prakAra ke haiM, yathA-zrotrendriya pratisaMlIna-yAvat sparzendriya pratisaMlIna / apratisaMlIna pA~ca prakAra ke haiM, yathA-zrotrendriya apratisaMlIna yAvat sparzendriya apratisaMlIna / saMvara pA~ca prakAra ke haiM, yathA-zrotrendriya saMvara-yAvat sparzendriya saMvara / asaMvara pA~ca prakAra ke haiM, yathA-zrotrendriya asaMvara yAvat sparzendriya asNvr| sUtra-466 saMyama pA~ca prakAra kA hai, yathA-sAmAyika saMyama, chedopasthApanIya saMyama, parihAra vizuddhi saMyama, sUkSma samparAya saMyama, yathAkhyAta cAritra saMyama / sUtra - 467 ekendriya jIvoM kI hiMsA na karane vAle ko pA~ca prakAra kA saMyama hotA hai, yathA-pRthvIkAyika saMyama-yAvat vanaspatikAyika saMyama / ekendriya jIvoM kI hiMsA karane vAle ko pA~ca prakAra kA asaMyama hotA hai, yathApRthvIkAyika asaMyama-yAvat-vanaspatikAyika asNym| muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 96 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka sUtra-468 paMcendriya jIvoM kI hiMsA na karane vAloM ke pA~ca prakAra kA saMyama hotA hai, yathA-zrotrendriya saMyama yAvat sparzendriya saMyama | paMcendriya jIvoM kI hiMsA karane vAloM ke pA~ca prakAra kA asaMyama hotA hai, yathA-zrotrendriya yAvat sparzendriya asNym| sabhI prANa, bhUta, sattva aura jIvoM kI hiMsA na karane vAloM ke pA~ca prakAra kA saMyama hotA hai, yathA-eke-ndriya saMyama yAvat paMcendriya saMyama / sabhI prANa, bhUta, sattva aura jIvoM kI hiMsA karane vAloM ke pA~ca prakAra kA asaMyama hotA hai, yathA-ekendriya asaMyama-yAvat paMcendriya asaMyama / sUtra-469 tRNa vanaspati kAyika jIva pA~ca prakAra ke haiM, yathA-agrabIja, mUlabIja, parvabIja, skandhabIja, bIjaruha / sUtra -470 AcAra pA~ca prakAra kA hai, yathA-jJAnAcAra, darzanAcAra, cAritrAcAra, tapAcAra, vIryAcAra / sUtra-471 AcAra prakalpa pA~ca prakAra kA hai, yathA-mAsika udghAtika-laghumAsa, mAsika anudghAtika-gurumAsa, cAturmAsika udghAtika-laghu caumAsI, cAturmAsika anudghAtika-guru caumAsI, AropaNA-prAyazcitta meM vRddhi krnaa| AropaNA pA~ca prakAra kI hai, yathA-prasthApitA-AropaNA karane ke gurumAsa Adi prAyazcitta rUpa tapazcaryA kA prArambha karanA / sthApitA-gurujanoM kI vaiyAvRtya karane ke lie Aropita prAyazcitta ke anusAra bhaviSya meM tapazcaryA karanA / kRtsnA-vartamAna jinazAsana meM utkRSTa tapa mAsa kA mAnA gayA hai ataH isase adhika prAyazcitta na denA / akRtsnA-yadi doSa ke anusAra prAyazcitta dene para cha: mAsa se adhika prAyazcitta AtA ho tathApi cha: mAsa kA hI prAyazcitta denA / hADahaDA-laghumAsa Adi prAyazcitta zIghratApUrvaka denaa| sUtra - 472 jambUdvIpa meM meru parvata ke pUrva meM sItA mahAnadI ke uttara meM pA~ca vakSaskAra parvata haiM, yathA-mAlyavaMta, citrakUTa, padmakUTa, nalinakUTa, eka zaila / jambUdvIpa meM meru parvata ke pUrva meM sItA mahAnadI ke dakSiNa meM pA~ca vakSaskAra parvata haiM, yathA-trikUTa, vaizramaNakUTa, aMjana, mAtaMjana, somanasa / jambUdvIpa meM meru parvata ke pazcima meM sItA mahAnadI ke dakSiNa meM pA~ca vakSaskAra parvata haiM / yathA-vidyutprabha, aMkAvatI, padmAvatI, AziviSa, sukhAvaha / jambU-dvIpa meM meru parvata ke pazcima meM sItA mahAnadI ke uttara meM pA~ca vakSaskAra parvata haiM, yathA-candraparvata, sUryaparvata, nAga-parvata, devaparvata, gNdhmaadnprvt| jambUdvIpa meM meru parvata ke dakSiNa meM deva kurukSetra meM pA~ca mahAdraha haiM, yathA-niSadhadraha, devakurudraha, sUryadraha, sulahadraha, vidyutprabhadraha / jambUdvIpa meM meru parvata ke dakSiNa meM uttara kurukSetra meM pA~ca mahAdraha haiM, nIlavaMtadraha, uttara kurudraha, candradraha, erAvaNadraha, mAlyavaMtadraha / sItA mahAnadI kI ora tathA meru parvata kI ora sabhI vakSaskAra parvata 500 yojana UMce haiM, aura 500 gAU bhUmi meM gahare haiM / dhAtakIkhaNDa ke pUrvArdha meM meru parvata ke pUrva meM, sItA mahAnadI ke uttara meM pA~ca vakSaskAra parvata haiN| (jambUdvIpa ke samAna), dhAtakIkhaNDa ke pazcimArdha meM (jambUdvIpa ke samAna), puSkaravaradvIpArdha ke pazcimArdha bhI jambUdvIpa ke samAna vakSaskAra parvata aura drahoM kI UMcAI Adi kahanI caahie| samaya kSetra meM pA~ca bharata, pA~ca airavata yAvat pA~ca meru aura pA~ca meru cUlikAeM haiN| sUtra - 473 kauzalika arhanta RSabhadeva pA~ca sau dhanuSa ke UMce the / cakravartI mahArAjA bharata pA~ca sau dhanuSa UMce the / bAhubalI aNagAra bhI itane hI UMce the / brAhmI nAma kI AryA pA~ca sau dhanuSa UMcI thI / sundarI nAma kI AryA bhI itanI hI UMcI thii| muni dIparatnasAgara kRt - (sthAna) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 97 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka sUtra-474 pA~ca kAraNoM se soyA huA manuSya jAgRta hotA hai, yathA-zabda sUnane se, hAtha Adi ke sparza se, bhUkha lagane se, nidrA kSaya se, svapna darzana se| sUtra - 475 pA~ca kAraNoM se zramaNa nirgrantha nirgranthI ko pakar3a kara rakhe yA sahArA de to bhagavAna kI AjJA kA ati-kramaNa nahIM karatA hai / sAdhvI ko yadi koI unmatta pazu yA pakSI mAratA ho / dUrga yA viSama mArga meM sAdhvI praskhalita ho yA gira rahI ho / nirgranthI kIcar3a meM phasa gaI ho yA lipaTa gaI ho / nirgranthI ko nAva para car3hAnA yA utAranA ho| jo nirgranthI vikSipta citta, kruddha, yakSAviSTa, unmatta, upasarga prApta, kalaha se vyAkula, prAyazcittayukta yAvat bhakta-pAna pratyAkhyAta ho athavA saMyama se cyuta kI jA rahI ho| sUtra-476 gaNa meM AcArya aura upAdhyAya ke pA~ca atizaya / yathA-AcArya aura upAdhyAya upAzraya meM praveza karake dhUla bhare pairoM ko dUsare sAdhuoM se jhaTakavAve yA sApha karAve to bhagavAna kI AjJA kA ullaMghana nahIM hotA / AcArya aura upAdhyAya upAzraya meM mala-mUtra kA utsarga kare yA usakI zuddhi kare to bhagavAna kI AjJA kA ullaMghana nahIM hotaa| AcArya aura upAdhyAya IcchA ho to vaiyAvRtya kare, IcchA na ho to na kare phira bhI AjJA kA atikramaNa nahIM hotaa| AcArya aura upAdhyAya upAzraya meM eka yA do rAta akele rahe to bhI AjJA kA atikramaNa nahIM hotA / AcArya aura upAdhyAya upAzraya ke bAhara eka yA do rAta akele rahe to bhI AjJA kA atikramaNa nahIM hotaa| sUtra-477 pA~ca kAraNoM se AcArya aura upAdhyAya gaNa chor3akara cale jAte haiM / gaNa meM AcArya aura upAdhyAya kI AjJA yA niSedha kA samyak prakAra se pAlana na hotA ho / gaNa meM vaya aura jJAna jyeSTha kA vandanAdi vyavahAra samyak prakAra se pAlana karavA na sake to / gaNa meM zruta kI vAcanA yathocita rIti se na de sake to / svagaNa kI yA paragaNa kI nirgranthI meM Asakta ho jAe to / mitra yA svajana yadi gaNa chor3akara calA jAe to use punaH svagaNa meM sthApita karane ke lie AcArya yA upAdhyAya gaNa chor3akara calA jAe to| sUtra-478 pA~ca prakAra ke RddhimAn manuSya haiM, yathA-arhanta, cakravartI, baladeva, vAsudeva, bhAvitAtmA aNagAra / sthAna-5 - uddezaka-3 sUtra - 479 pA~ca astikAya haiM, yathA-dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, jIvAstikAya, pudgalAsti-kAya dharmAstikAya avarNa, agaMdha, arasa, asparza, arUpI, ajIva, zAzvata, avasthita lokadravya hai / vaha pA~ca prakAra kA hai, yathA-dravya se, kSetra se, kAla se, bhAva se aura guNa se / dravya se-dharmAstikAya eka dravya hai, kSetra se loka pramANa hai, kAla se atIta meM kabhI nahIM thA aisA nahIM, vartamAna meM nahIM hai aisA nahIM, bhaviSya meM kabhI nahIM hogA aisA bhI nahIM / dharmAstikAya atIta meM thA, vartamAna meM hai aura bhaviSya meM bhI rahegA / vaha dhruva, niyata, zAzvata, akSaya, avyaya, avasthita aura nitya hai / bhAva se-avarNa, agaMdha, arasa aura asparza hai / guNa se-gamana sahAyaka guNa hai| adharmAstikAya dharmAstikAya ke samAna pA~ca prakAra kA hai| vizeSa yaha ki guNa se-sthiti sahAyaka guNa hai| AkAzAstikAya dharmAstikAya ke samAna pA~ca prakAra kA hai / vizeSa yaha kI kSetra se-AkAzAstikAya lokAloka pramANa hai / guNa se avagAhana guNa hai| jIvAstikAya dharmAstikAya ke samAna pA~ca prakAra kA hai| vizeSa yaha kI dravya se-jIvAstikAya ananta jIva dravya hai / guNa se-upayoga guNa hai| pudgalAstikAya pA~ca varNa, pA~ca rasa, do gaMdha aura ATha sparza yukta hai / rUpI, ajIva, zAzvata, avasthita hai| muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 98 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka dravya se-pudgalAstikAya ananta dravya hai / kSetra se loka pramANa hai / kAla se atIta meM kabhI nahIM thA aisA nahIM-yAvat nitya hai / bhAva se-varNa, gaMdha, rasa aura sparza yukta hai / guNa se-grahaNa guNa hai| sUtra - 480 gati pA~ca hai, narakagati, tiryaMcagati, manuSyagati, devagati, siddhgti| sUtra - 481 pA~ca indriyoM ke pA~ca viSaya haiM, yathA-zrotrendriya kA viSaya zabda yAvat sparzendriya kA viSaya sparza / muMDa pA~ca prakAra ke haiM, yathA-zrotrendriya muNDa-yAvat-sparzendriya muNDa / athavA muMDa pA~ca prakAra ke haiM, yathA - krodhamuMDa, mAnamuMDa, mAyAmuMDa, lomabhuMDa, shirmuNdd| sUtra - 482 adholoka meM pA~ca bAdara (sthUla) kAyika jIva haiM, yathA-pRthvIkAyika, apkAyika, vAyukAyika, vanaspatikAyika, audArika zarIra vAle-trasa prANI / Urdhva loka meM adholoka ke samAna pA~ca prakAra ke bAdarakAyika jIva haiM, tirachAloka meM pA~ca prakAra ke bAdara kAyika jIva haiM, yathA ekendriya yAvat paMcendriya / pA~ca prakAra ke bAdara tejaskAyika jIva haiM / iMgAla-aMgAre / jvAlA / murmura-rAkha se mizrita agni / arcizikhA sahita agni / alAta-jalatI huI lakar3I yA chANA / pA~ca prakAra ke bAdara vAyukAyika jIva haiM, yathA-pUrvadizA kA vAyu, pazcima dizA kA vAyu, dakSiNa dizA kA vAyu, uttara dizA kA vAyu, vidizAoM kA vAyu / pA~ca prakAra ke acitta vAyukAyika jIva haiM, yathA-akrAnta-dabAne se paidA hone vAlA vAyu / mAta-dhamaNa se paidA hone vAlA vAyu / pIr3ita-vastra kI nIcor3ane se hone vAlA vAyu / zarIrAnugata-DakAra yA zvAsAdi rUpa vAyu / sammUrchima-paMkhA Adi se utpanna vAyu / sUtra - 483 nirgrantha pA~ca prakAra ke haiM, pulAka, bakuza, kuzIla, nirgrantha, snaatk| pulAka pA~ca prakAra ke haiM, yathA-jJAna pulAka, darzana pulAka, cAritra pulAka, liMga pulAka, yathAsUkSma pulaak| bakuza pA~ca prakAra ke haiN| bhoga bakuza, anAbhoga bakuza, saMvRtta bakuza, asaMvRta bakuza, yathA sUkSma bakuza / kuzIla pA~ca prakAra ke haiM, yathA-jJAna kuzIla, darzana kuzIla, cAritra kuzIla, liMga kuzIla, yathA sUkSma kuzIla nirgrantha pA~ca prakAra ke haiM, yathA-prathama samaya nirgrantha, aprathama samaya nirgrantha, carama samaya nirgrantha, acarama samaya nirgrantha, yathAsUkSma nirgrantha / snAtaka pA~ca prakAra ke haiM, yathA-acchavI-zarIra rahita / azabala-aticAra rahita / akarmAMza-karma rahita / zuddha jJAna-darzana ke dhAraka arhanta jina kevalI / aparizrAvI-tInoM yogoM kA nirodha karane vAlA ayogii| sUtra-484 nirgranthoM aura nirgranthiyoM ko pA~ca prakAra ke vastroM kA upabhoga yA paribhoga kalpatA hai, jAMgamika kaMbala Adi bhAMgamika-alasI kA vastra / sAnaka-zaNa kA vastra / potaka-kapAsa kA vastra / tirIDapaTTa-vRkSa kI chAla kA vastra / nirgrantha aura nirgranthiyoM ko pA~ca prakAra ke rajoharaNoM kA upabhoga yA paribhoga kalpatA hai / yathA-aurNika - Una kA banA huA / auSTrika-UMTa ke bAloM kA banA huA / zAnaka-zaNa kA banA huA / balvaja-ghAsa kI chAla se banA huA / muja kA banA huaa| sUtra-485 dhArmika puruSa ke pA~ca Alambana sthAna haiM, yathA-chakAya, gaNa, rAjA, gRhapati aura zarIra / sUtra-486 nidhi pA~ca prakAra kI hai, yathA-putranidhi, mitranidhi, zilpanidhi, dhananidhi aura dhAnyanidhi / muni dIparatnasAgara kRt - (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 99 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka sUtra-487 zauca pA~ca prakAra kA hai, pRthvIzauca, jalazauca, agnizauca, maMtrazauca aura brahmazauca / sUtra-488 ina pA~ca sthAnoM ko chadmastha pUrNa rUpa se na jAnatA hai aura na dekhatA hai / yathA-dharmAstikAya, adharmAsti-kAya, AkAzAstikAya, zarIrarahita jIva, paramANupudgala / kintu inhIM pA~coM sthAnoM ko kevalajJAnI pUrNarUpa se jAnate haiM aura dekhate haiM, yathA-dharmAstikAya yAvat paramANu pudgala / sUtra-489 adholoka meM pA~ca bhayaMkara bar3I narake haiM / yathA-kAla, mahAkAla, raurava, mahAraurava aura apratiSThAna-Urdhva loka meM pA~ca mahAvimAna haiM, yathA-vijaya, vaijayaMta, jayaMta, aparAjayaMta, sarvArthasiddhamahAvimAna / sUtra-490 puruSa pA~ca prakAra ke haiM, yathA-hrI satva-lajjA se dhairya rakhane vAlA, hI mana satva-lajjA se mana meM dhairya rakhane vAlA, cala satva-asthira citta vAlA, sthira satva-sthira citta vAlA, udAtta satva-bar3hate hue dhairya vaalaa| sUtra-491 ___ matsya pA~ca prakAra ke haiM,-anuzrotacArI-pravAha ke anusAra calanevAlA, pratizrotacArI-pravAha ke sAmane jAne vAlA / aMtacArI-kinAre kinAre calane vAlA, prAntacArI-pravAha ke madhya meM calane vAlA, sarvacArI-sarvatra calane vaalaa| isI prakAra bhikSu pA~ca prakAra ke haiM, yathA-anuzrotacArI-yAvat-sarvazrotacArI / upAzraya se bhikSAcaryA prArambha karane vAlA, dUra se bhikSAcArya prArambha karake upAzraya taka Ane vAlA, gA~va ke kinAre base hue gharoM se bhikSA lene vAlA, gA~va ke madhya meM base hue gharoM se bhikSA lene vAlA, sabhI gharoM se bhikSA lene vaalaa| sUtra - 492 vanIpaka-yAcaka pA~ca prakAra ke haiM, yathA-atithivanIpaka, daridrIvanIpaka, brAhmaNavanIpaka, zvAnavanIpaka, shrmnnvniipk| sUtra-493 pA~ca kAraNoM se acelaka prazasta hotA hai, yathA-alpapratyupekSA-alpa upadhi hone se alpa-pratilekhana hotA hai prazasta lAghava-alpa upadhi hone se alparAga hotA hai / vaizvAsika rUpa-vizvAsa paidA karane vAlA veSa / anujJAta tapajinezvara sammata alpa upadhi rUpa tapa / vipula indriya nigraha-indriyoM kA mahAn nigraha / sUtra - 494 utkaTa puruSa pA~ca prakAra ke haiM, yathA-daNDa utkaTa-aparAdha karane para kaThora daNDa dene vAlA / rAjyotkaTaaizvarya meM utkRSTa / stena utkaTa-corI karane meM utkRSTa / dezotkaTa-deza meM utkRSTa / sarvotkaTa-saba se utkRSTa / sUtra - 495 samitiyA~ pA~ca haiM, yathA-iryA samiti yAvat pAriSThApanikA samiti / sUtra-496 saMsArI jIva pA~ca prakAra ke haiM, yathA-ekendriya yAvat paMcendriya / ekendriya jIva pA~ca gatiyoM meM pA~ca gatiyoM se Akara utpanna hote haiM / ekendiya jIva ekendriyoM meM eke-ndriyoM se yAvat paMcendriyoM se Akara utpanna hotA hai| ekendriya ekendriyapana ko chor3akara ekendriya rUpa meM yAvat paMcendriya rUpa meM utpanna hotA hai| dvIndriya jIva pA~ca sthAnoM meM pA~ca sthAnoM se Akara utpanna hote haiM / dvIndriya jIva ekendriyoM meM yAvatpaMcendriyoM meM Akara utpanna hote haiN| .......trIndriya jIva pA~ca sthAnoM meM pA~ca sthAnoM se Akara utpanna hote haiM / trIndriya jIva ekendriyoM meM yAvat paMcendriyoM meM Akara utpanna hote haiN| muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 100 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka caturindriya jIva pA~ca sthAnoM meM pA~ca sthAnoM se Akara utpanna hote haiM / caturindriya jIva ekendriyoM meM yAvat paMcendriyoM meM Akara utpanna hote haiN| paMcendriya jIva pA~ca sthAnoM meM pA~ca sthAnoM se Akara utpanna hote haiN| paMcendriya jIva ekendriyoM meM yAvatpaMcendriyoM meM Akara utpanna hote haiN| sabhI jIva pA~ca prakAra ke haiM, yathA-krodha kaSAyI-yAvat akaSAyI / athavA sabhI jIva pA~ca prakAra ke haiM, yathA-nairayika yAvat siddh| sUtra - 497 he bhagavan ! caNA, masUra, tila, mUMga, ur3ada, bAla, kulatha, ca~valA, tuvara aura kAlAcaNA koThe meM rakhe hue ina dhAnyoM kI kitanI sthiti hai ? he gautama ! jaghanya antarmuhurta utkRSTa pA~ca varSa / isake pazcAt yoni (jIvotpatti-sthAna) kumalA jAtI hai aura zanaiH zanaiH yoni viccheda ho jAtA hai| sUtra - 498 ___ saMvatsara pA~ca prakAra ke haiM, yathA-nakSatra saMvatsara, yuga saMvatsara, pramANa saMvatsara, lakSaNa saMvatsara, zanaizcara sNvtsr| yuga saMvatsara pA~ca prakAra ke haiM, yathA-caMdra, caMdra, abhivardhita, caMdra, abhivardhita / pramANa saMvatsara pA~ca prakAra kA hai, yathA-nakSatra saMvatsara, caMdra saMvatsara, Rtu saMvatsara, Aditya saMvatsara, abhivardhita saMvatsara / lakSaNa saMvatsara pA~ca prakAra kA hai, yathAsUtra- 499 jisa tithi meM jisa nakSatra kA yoga honA cAhie usa nakSatra kA usI tithi meM yoga hotA hai jisameM RtuoM kA pariNamana kramazaH hotA rahatA hai, jisameM saradI aura garamI kA pramANa barAbara rahatA hai, aura jisameM varSA acchI hotI hai vaha nakSatra saMvatsara kahA hai| sUtra- 500 jisameM sabhI pUrNimAoM meM candra kA yoga rahatA hai, jisameM nakSatroM kI viSama gati hotI hai| jisameM atizIta aura ati tApa par3atA hai, aura jisameM varSA adhika hotI hai vaha caMdra saMvatsara hotA hai| sUtra-501 jisameM vRkSoM kA yathAsamaya pariNamana nahIM hotA hai, Rtu ke binA phala lagate haiM, varSA bhI nahIM hotI hai use karma saMvatsara yA Rtu saMvatsara kahate haiN| sUtra- 502 jisameM pRthvI jala, puSpa aura phaloM ko sUrya rasa detA hai aura thor3I varSA se bhI pAka acchA hotA hai use Aditya saMvatsara kahate haiN| sUtra- 503 jisameM kSaNa, lava, divasa aura Rtu sUrya se tapta rahate haiM, aura jisameM sada dhUla ur3atI rahatI hai / use abhivardhita saMvatsara kahate haiN| sUtra- 504 zarIra se jIva ke nIkalane ke pA~ca mArga haiM, yathA-paira, urU, vakSaHsthala, zira, sarvAGga / pairoM se nIkalane para jIva narakagAmI hotA hai, urU se nIkalane para jIva tiryaMcagAmI hotA hai, vakSaHsthala se nIkalane para jIva manuSya gati prApta hotA hai / zira se nIkalane para jIva devagatigAmI hotA hai, sarvAGga se nIkalane para jIva mokSagAmI hotA hai| sUtra-505 chedana pA~ca prakAra ke haiM, yathA-utpAda chedana-navIna paryAya kI apekSA se pUrvaparyAya kA chedana / vyaya chedana-pUrva muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 101 Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka paryAya kA vyaya / baMdha chedana-karmabaMdha kA chedana / pradeza chedana-jIva dravya ke buddhi se kalpita pradeza / dvidhAkAra chedanajIvAdidravyoM ke do vibhAga krnaa| Anantarya pA~ca prakAra kA hai, yathA-utpAdAnAntarya-jIvoM kI nirantara utpatti / vyayAnantarya-jIvoM kA nirantara maraNa / pradezAnantarya-pradezoM kA nirantara aviraha / samayAnantarya-samaya kA nirantara aviraha / sAmAnyAntarya-utpAda Adi ke abhAva meM nirantara avirh| ananta pA~ca prakAra ke haiM, yathA-nAma ananta, sthApanA ananta, dravya ananta, gaNanA ananta, pradezAnanta / anantaka pA~ca prakAra ke haiM, yathA-ekataH anantaka-dIrghatA kI apekSA jo ananta hai eka zreNI kA kSetra / dvidhA anantaka-lambAI aura caur3AI kI apekSA se jo ananta ho / deza vistAra anantaka-rUcaka pradeza se pUrva Adi kisI eka dizA meM deza kA jo vistAra ho / sarvavistAra anantaka-anantapradezI sampUrNa AkAza / zAzvatA-nantakaananta samaya kI sthiti vAle jIvAdi dravya / sUtra- 506 jJAna pA~ca prakAra ke haiM, yathA-Abhinibodhika jJAna, zruta jJAna, avadhi jJAna, manaHparyavajJAna, kevala jJAna / sUtra-507 jJAnAvaraNIya karma pA~ca prakAra ke haiM, yathA-AbhinibodhikajJAnAvaraNIya karma yAvat-kevalajJAnAvaraNIya karma sUtra-508 svAdhyAya pA~ca prakAra ke haiM, yathA-vAcanA, pRcchanA, parivartanA, anuprekSA, dhrmkthaa| sUtra- 509 pratyAkhyAna pA~ca prakAra ke haiM, yathA-zraddhA zuddha, vinaya zuddha, anubhASanA zuddha, anupAlanA zuddha, bhAva shuddh| sUtra-510 pratikramaNa pA~ca prakAra ke haiM, yathA-Azrava dvAra-pratikramaNa, mithyAtva-pratikramaNa, kaSAya-pratikramaNa, yoga - pratikramaNa, bhAva-pratikramaNa / sUtra- 511 pA~ca kAraNoM se guru ziSya ko vAcanA dete haiM-yathA-saMgraha ke lie-ziSyoM ko sUtra kA jJAna karAne ke lie| upagraha ke lie-gaccha para upakAra karane ke lie| nirjarA ke lie-ziSyoM ko vAcanA dene se karmoM kI nirjarA hotI hai| sUtra jJAna dRr3ha karane ke lie / sUtra kA viccheda na hone dene ke lie| pA~ca kAraNoM se sUtra sIkhe, yathA-jJAna vRddhi ke lie, darzana zuddhi ke lie, cAritra zuddhi ke lie, dUsare kA durAgraha chur3Ane ke lie, padArthoM ke yathArtha jJAna ke lie| sUtra-512 saudharma aura IzAna kalpa meM vimAna pA~ca sau yojana ke UMce haiN| brahmaloka aura lAntaka kalpa meM devatAoM ke bhavadhAraNIya zarIra UMcAI meM pA~ca hAtha UMce haiN| nairayikoM ne pA~ca varNa aura pA~ca rasa vAle karma pudgala bA~dhe haiM, bA~dhate haiM aura bA~dhege / yathA-kRSNa yAvat zukla / tikta yAvat madhura / isI prakAra vaimAnika deva paryanta (caubIsa daNDakoM meM) kheN| sUtra - 513 jambUdvIpa meM meru parvata ke dakSiNa meM gaMgA mahAnadI meM pA~ca mahAnadiyA~ milatI haiM, yathA-yamunA, sarayU, Adi, kosI, mahI / jambUdvIpavartI meru ke dakSiNa meM sindhu mahAnadI meM pA~ca mahAnadiyA~ milatI haiM / yathA-zatadrU, vibhASA, vitrastA, erAvatI, caMdrabhAgA / jambUdvIpa vartI meru ke uttara meM raktA mahAnadI meM pA~ca mahAnadiyA~ milatI haiM, yathA-kRSNA, mahA kRSNA, nIlA, mahAnIlA, mahAtIrA / jambUdvIpa vartI meru ke uttara meM raktAvatI mahAnadI meM pA~ca mahAnadiyA~ milatI haiM, yathA-indrA, indra senA, suseNA, vAriseNA, mhaabhogaa| muni dIparatnasAgara kRt - (sthAna) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 102 Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka sUtra- 514 ___ pA~ca tIrthaMkara kumArAvasthA meM (rAjya grahaNa kie binA) muNDita yAvat pravrajita hue, yathA-vAsupUjya, mallI, ariSTanemI, pArzvanAtha, mahAvIra / sUtra - 515 camaracaMcA rAjadhAnI meM pA~ca sabhAeM haiM, yathA-sudharmAsabhA, upapAtasabhA, abhiSekasabhA, alaMkArasabhA, vyavasAyasabhA / pratyeka indra sthAna meM pA~ca-pA~ca sabhAeM haiM, yathA-sudharmA sabhA yAvat vyvsaaysbhaa| sUtra-516 pA~ca nakSatra pA~ca pA~ca tArA vAle haiM, yathA-ghaniSThA, rohiNI, punarvasu, hasta, vizAkhA / sUtra - 517 jIvoM ne pA~ca sthAnoM meM karma pudgaloM ko pApa karma rUpa meM cayana kiyA, karate haiM aura kareMge / yathA-ekendriya rUpa meM yAvat paMcendriya rUpa meM / isI prakAra upacaya, baMdha, udIraNA, vedana tathA nirjarA sambandhI sUtraka haiN| pA~ca pradeza vAle skandha ananta haiM / pA~ca pradezAvagAr3ha pudgala ananta haiM / pA~ca samayAzrita pudgala ananta haiN| pA~ca guNa kRSNa yAvat pA~ca guNa rUkSa pudgala ananta haiN| sthAna-5 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 103 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka sthAna-6 sUtra- 518 cha: sthAna yukta aNagAra gaNa kA adhipati ho sakatA hai / yathA-zraddhAlu, satyavAdI, meghAvI, bahuzruta, zakti sampanna, kleshrhit| sUtra - 519 cha: kAraNoM se nirgrantha nirgranthI ko pakar3akara rakhe yA sahArA de to bhagavAna kI AjJA kA atikramaNa nahIM hotA / yathA-vikSipta ko, kruddha ko, yakSAviSTa ko, unmatta ko, upasarga yukta ko, kalaha karatI huI ko| sUtra-520 cha: kAraNoM se nirgrantha aura nirgranthiyA~ kAlagata sAdharmika ke prati AdarabhAva kare to AjJA kA atikramaNa nahIM hotA hai / yathA-upAzraya se bAhara nIkalanA ho, upAzraya se bAhara se jaMgala meM le jAnA ho, mRta ko bA~dhanA ho, jAgaraNa karanA ho, anujJApana kanA ho, cUpacApa sAtha jAve to| sUtra- 521 cha: sthAna chadmastha pUrNa rUpa se nahIM jAnatA hai aura nahIM dekhatA hai / yathA-dharmAstikAya ko, adharmAstikAya ko, AkAzAstikAya ko, zarIra rahita jIva ko, paramANu pudgala ko, zabda ko / inhIM chaH sthAnoM ko kevalajJAnI arhanta jina pUrNarUpa se jAnate haiM aura dekhate haiM / yathA-1. dharmAstikAya ko-yAvat zabda ko| sUtra - 522 cha: kAraNoM se jIvoM ko Rddhi, dyuti, yaza, bala, vIrya aura parAkrama prApta nahIM hotA hai / yathA-jIva ko ajIva karanA cAhe to, ajIva ko jIva karanA cAhe to, saca aura jhUTha eka sAtha bole to, svakRta karma bhoge yA na bhoge-aisA mAne to, paramANu ko chedana-bhedana karanA cAhe athavA agni se jalAnA cAhe to, loka se bAhara jAne to| sUtra- 523 chaH jIva nikAya haiM, yathA-pRthvIkAya yAvat trasakAya / sUtra-524 cha: graha chaH chaH tArA vAle haiM, yathA-zukra, budha, bRhaspati, aMgAraka, zanaizcara, ketu / sUtra- 525 saMsArI jIva chaH prakAra ke haiM, yathA-pRthvIkAyika yAvat-trasakAyika / pRthvIkAyika jIva chaH gati aura chaH Agati vAle haiM, yathA-1. pRthvIkAyika jIva pRthvIkAya meM utpanna hote haiM to pRthvIkAyikoM se-yAvat-trasa-kAyikoM se utpanna hote haiM / vahI pRthvIkAyika jIva pRthvIkAyikapane ko chor3akara pRthvIkAyikapane ko yAvat-trasakAyikapane ko prApta hotA hai / apkAyika jIva cha: gati aura cha: Agati vAle haiN| isI prakAra yAvat trasa-kAyika paryantaka hai| sUtra-526 jIva cha: prakAra ke haiM, yathA-Abhinibodhika jJAnI-yAvat-kevalajJAnI aura ajJAnI / athavA jIva cha: prakAra ke haiM, yathA-1. audarika zarIrI, 2. vaikriya zarIrI, 3. AhAraka zarIrI, 4. taijasa zarIrI, 5. kArmaNa zarIrI, 6. ashriirii| sUtra- 527 tRNa vanaspatikAya cha: prakAra ke haiM, yathA-1. agrabIja, 2. mUlabIja, 3. parvabIja, 4. skandhabIja, 5. bIja-rUha, 6. smmuurchim| sUtra- 528 cha: sthAna saba jIvoM ko sulabha nahIM hai, manuSyabhava, AryakSetra meM janma, sukula meM utpatti, kevalI kathita dharma kA zravaNa, zruta dharma para zraddhA, addhita, pratIta aura rocita dharma kA AcaraNa / cha: indriyoM ke chaH viSaya haiM / yathA muni dIparatnasAgara kRt - (sthAna) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 104 Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka sUtra-529 zrotrendriya kA viSaya yAvat-sparzendriya kA viSaya, mana kA vissy| sUtra - 530 saMvara chaH prakAra ke haiM, yathA-zrotrendriya saMvara yAvat sparzandriya saMvara aura mana saMvara | asaMvara (Azrava) chaH prakAra ke haiM, yathA-zrotrendriya asaMvara-yAvat sparzendriya asaMvara, aura mana asaMvara / sUtra- 531 __sukha chaH prakAra kA hai, yathA-zrotrendriya kA sukha yAvat sparzendriya kA sukha, aura mana kA sukha / duHkha chaH prakAra kA hai, yathA-zrotrendriya kA duHkha yAvat sparzendriya kA duHkha, aura mana kA duHkha / sUtra- 532 prAyazcitta chaH prakAra kA hai, yathA-AlocanA yogya-guru ke samakSa saralatApUrvaka lage hue doSa ko svIkAra karanA / pratikramaNa yogya-lage hue doSa kI nivRtti ke lie pazcAttApa karanA aura punaH doSa na lage aisI sAvadhAnI rakhanA / ubhaya yogya-Alocana aura pratikramaNa yogya / viveka yogya-AdhAkarma Adi AhAra ko paraThakara zuddha honA vyutsarga yogya-kAyaceSTA kA nirodha karake zuddha honA / tapa yogya-viziSTa tapa karake zuddha honaa| sUtra- 533 manuSya chaH prakAra ke haiM, yathA-jambUdvIpa meM utpanna / dhAtakI khaNDa dvIpa ke pUrvArdha meM utpanna / dhAtakI khaNDa dvIpa ke pazcimArdha meM utpanna / puSkaravaradvIpA ke pUrvArdha meM utpanna / puSkaravaradvIpArdha ke pazcimArdha meM utpanna / antara dvIpoM meM utpanna / athavA manuSya chaH prakAra ke haiM, yathA-sammUrchima manuSya karma bhUmi meM utpanna / sammUrchima manuSya akarmabhUmi meM utpanna / sammUrchima manuSya antaradvIpoM meM utpanna / garbhaja manuSya karmabhUmi meM utpanna / garbhaja manuSya akarmabhUmi meM utpanna / garbhaja manuSya antaradvIpoM meM utpanna / sUtra-534 RddhimAna manuSya cha: prakAra ke haiM, yathA-arihanta, cakravartI, baladeva, vAsudeva, cAraNa, vidyAdhara / Rddhirahita manuSya cha: prakAra ke haiM, yathA-hemavanta kSetra ke / hairaNyavanta kSetra ke / harivarSa kSetra ke / ramyak kSetra ke / devakuru aura uttarakuru kSetra ke / antaradvIpoM ke / sUtra - 535 avasarpiNI kAla chaH prakAra kA hai, suSama-suSamA yAvat duSama-duSamA / utsarpiNI kAla chaH prakAra kA hai, yathA-duSama duHSamA yAvat suSama suSamA / sUtra- 536 jambUdvIpavartI bharata aura airavata kSetroM meM atIta utsarpiNI ke suSama-suSamA kAla meM manuSya chaH hajAra dhanuSa ke UMce the, aura unakA paramAyu tIna palyopamoM kA thA / jambUdvIpavartI bharata aura airavata kSetroM meM isa utsarpiNI ke suSamasuSamA kAla meM manuSyoM kI UMcAI aura unakA paramAyu pUrvavat hI thA / jambUdvIpavartI bharata aura airavata kSetroM meM AgAmI utsarpiNI ke suSama-suSamA kAla meM manuSyoM kI UMcAI aura unakA paramAyu pUrvavat hI hogA / jambUdvIpa-vartI devakuru uttara kurukSetroM meM manuSyoM kI UMcAI aura unakA paramAyu pUrvavat hI hai / isI prakAra dhAtakI khaNDa dvIpa ke pUrvArdha meM pUrvavat cAra AlApaka haiM-yAvat puSkaravara dvIpArdha ke pazcimArdha meM bhI pUrvavat cAra AlApaka haiN| sUtra - 537 saMghayaNa chaH prakAra ke haiM, yathA-vajraRSabhanArAca saMhanana, RSabhanArAca saMhanana, nArAca saMhanana, ardhanArAca saMhanana, kIlikA saMhanana, sevArta saMhanana / sUtra-538 saMsthAna chaH prakAra ke haiM, yathA-sama caturasra saMsthAna, nyagrodha parimaNDala saMsthAna, sAtI saMsthAna, kubja muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 105 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka saMsthAna, vAmana saMsthAna, huNDa saMsthAna / sUtra- 539 ___ anAtmabhAvavartI (kaSAyayukta) manuSyoM ke lie ye chaha sthAna ahitakara haiM, azubha haiM, azAMti miTAne meM asamartha haiM, akalyANakara haiM, aura azubha paramparA vAle haiM, yathA-Ayu, parivAra-putrAdi, yA ziSyAdi, zruta, tapa, lAbha, aura puujaa-stkaar| AtmabhAvavartI (kaSAyarahita) manuSyoM ke lie ukta chaha sthAna hitakara haiM,zubha haiM, azAnti miTAne meM samartha haiM, kalyANakara haiM, aura zubha paramparA vAle haiM, yathA-paryAya yAvat pUjA-satkAra | sUtra- 540,541 jAti Arya manuSya cha: prakAra ke haiM / yathA- aMbaSTha, kalaMda, vaideha, vedagAyaka, harita aura cuNcnn| sUtra - 542 kulArya manuSya cha: prakAra ke haiM, yathA-ugra kula ke, bhoga kula ke, rAjanya kula ke, ikSvAku kula ke, jJAta kula ke aura kaurava kula ke| sUtra- 543 __ loka sthiti chaH prakAra kI hai, yathA-AkAza para vAyu, vAyu para udadhi, udadhi para pRthvI, pRthvI para trasa aura sthAvara prANI, jIva ke sahAre ajIva, karma ke sahAre jIva / sUtra- 544 dizAeM chaH haiM yathA-pUrva, pazcima, dakSiNa, uttara, Urdhva, adho / ukta chaha dizAoM meM jIvoM kI gati hotI hai / isI prakAra jIvoM kI Agati, vyutkrAnti, AhAra, zarIra kI vRddhi, zarIra kI hAni, zarIra kI vikurvaNA, gatiparyAya, vedanAdi samudghAta, dina-rAta Adi kAla kA saMyoga, avadhi Adi darzana se sAmAnya jJAna, avadhi Adi jJAna se vizeSa jJAna, jIvasvarUpa kA pratyakSa jJAna, pudgalAdi ajIvasvarUpa kA pratyakSa jJAna / isI prakAra paMcendriya tiryaMcoM ke aura manuSyoM ke caudaha-caudaha sUtra haiN| sUtra- 545, 546 cha: kAraNoM se zramaNa nirgrantha ke AhAra karane para bhagavAna kI AjJA kA atikramaNa nahIM hotA, yathA kSudhA zAnta karane ke lie, sevA karane ke lie, iryA samiti ke zodhana ke lie, saMyama kI rakSA ke lie, prANiyoM kI rakSA ke lie, dharma cintana ke lie| sUtra-547 cha: kAraNa se zramaNa nirgrantha ke AhAra tyAgane para bhagavAna kI AjJA kA atikramaNa nahIM hotA / yathAsUtra- 548 AtaMka-jvarAdi kI zAMti ke lie, upasarga-rAjA yA svajanoM dvArA upasarga kiye jAne para, titikSA-sahiSNu banane ke lie, brahmacarya kI rakSA ke lie, prANiyoM kI rakSA ke lie, zarIra tyAgane ke lie| sUtra- 549 cha kAraNoM se AtmA unmAda ko prApta hotA hai, yathA-arhantoM kA avarNavAda bolane para, arhanta prajJapta dharma kA avarNavAda bolane para, AcArya aura upAdhyAyoM ke avarNavAda bolane para, caturvidha saMgha kA avarNavAda bolane para, yakSAviSTa hone para, mohanIya karma kA udaya hone pr| sUtra- 550 pramAda cha: prakAra kA hai, yathA-1. madya, 2. nidrA, 3. viSaya, 4. kaSAya, 5. dyUta, 6. pratilekhanA meM pramAda / sUtra- 551,552 pramAda pUrvaka kI gaI pratilekhanA chaH prakAra kI hai, yathA- ArabhaTA-utAvala se pratilekhanA karanA, muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 106 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka saMmardA-mardana karake pratilekhanA karanA, mosalI-vastra ke Upara ke nIce ke yA tiryak bhAga ko pratilekhana karate hue paraspara chuhAnA / prasphoTanA-vastra kI raja ko bhar3akAnA / vikSiptA-pratilekhita vastroM ko apratilekhita vastroM para rakhanA / vedikA-pratilekhanA karate samaya vidhivat na baiThanA sUtra- 553, 554 apramAda pratilekhanA chaha prakAra kI hai, yathA- anartitA-zarIra yA vastra ko na nacAte hue pratilekhanA krnaa| avalitA-vastra yA zarIra ko jhukAye binA pratilekhanA karanA / anAnubaMdhi-utAvala yA jhaTakAye binA pratilekhanA karanA / amosalI-vastra ko masale binA pratilekhanA karanA / cha: purimA aura nava khottkaa| sUtra- 555 lezyAeM chaH haiM, yathA-kRSNalezyA yAvat zuklalezyA / tiryaMca paMcendriyoM meM chaha lezyAeM haiM, yathA-kRSNalezyA yAvat zuklalezyA / manuSya aura devatAoM meM chaH lezyAeM haiM, yathA-kRSNalezyA yAvat shuklleshyaa| sUtra - 556 zakra devendra devarAja soma mahArAjA kI chaH agramahiSiyA~ haiN| sUtra - 557 IzAna devendra kI madhyama parISada ke devoM kI sthiti chaH palyopama kI hai| sUtra- 558 chaH zreSTha dikkumAriyA~ haiM, yathA-rUpA, rUpAMzA, surUpA, rUpavatI, rUpakAMtA, rUpaprabhA / chaH zreSTha vidyutkumAriyA~ haiM, AlA, zukrA, saterA, saudAminI, indrA, ghnvidyutaa| sUtra- 559 dharaNa nAgakumArendra kI chaH agramahiSiyA~ haiM / yathA-AlA, zukrA, saterA, saudAminI, indrA, ghanavidyutA / bhUtAnanda nAgakumArendra kI chaH agramahiSiyA~ haiM, yathA-rUpA, rUpAMzA, surUpA, rUpavatI, rUpakAMtA, rUpaprabhA / ghoSa paryanta dakSiNa dizA ke sabhI devendroM kI agramahiSiyoM ke nAma dharaNendra ke samAna haiN| mahAghoSa paryanta uttara dizA ke sabhI devendroM kI agramahiSiyoM ke nAma bhUtAnanda ke samAna haiN| sUtra- 560 dharaNa nAgakumArendra ke chaH hajAra sAmAnika deva haiM / isI prakAra bhUtAnanda yAvat mahAghoSa nAgakumArendra ke chaH hajAra sAmAnika deva haiN| sUtra-561 avagrahamati chaH prakAra kI hai, yathA-1. kSiprA-kSayopazama kI nirmalatA se zaMkha Adi ke zabda ko zIghra grahaNa karane vAlI mati / 2. bahu-zaMkha Adi aneka prakAra ke zabdoM ko grahaNa karane vAlI mati / 3. bahuvidha-zabdoM ke mAdhurya Adi paryAyoM ko grahaNa karane vAlI mati / 4. dhruva-eka bAra dhAraNa kiye hue artha ko sadA ke lie smaraNa meM rakhane vAlI mati / 5. anizrita-dhvajAdi cihna ke binA grahaNa karane vAlI mati / 6. asaMdigdha-saMzaya rahita grahaNa karane vAlI mti| IhAmati cha: prakAra kI hai, yathA-kSipra IhAmati-zIghra vicAra karane vAlI mati-yAvat-saMdeha rahita vicAra karane vAlI mti| avAyamati cha: prakAra kI hai| yathA-zIghra nizcaya karane vAlI mati yAvat saMdeha rahita nizcaya karane vAlI mati / dhAraNa chaH prakAra kI hai, yathA-1. bahu dhAraNA-bahuta dhAraNa karane vAlI mati / 2. bahuvidha dhAraNA-aneka prakAra se dhAraNa karane vAlI mati / 3. purANa dhAraNA-purANo ko dhAraNa karane vAlI mati / 4. durdhara dhAraNA-gahana viSayoM ko dhAraNa karane vAlI mati / 5. anizrita dhAraNA-dhvajA Adi cihnoM ke binA dhAraNa karane vAlI mati / 6. asaMdigdha dhAraNA-saMzaya binA dhAraNa karane vAlI mati / muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 107 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka sUtra-562 __bAhya tapa chaha prakAra kA hai, yathA-1. anazana-AhAra tyAga, eka upavAsa se lekara cha: mAsa paryanta / 2. UnodarikA-kavala Adi nyUna grahaNa karanA / 3. bhikSAcaryA-nAnA prakAra ke abhigraha dhAraNa karake AhAra Adi grahaNa karanA / 4. rasa parityAga-kSIra Adi madhura rasoM kA tyAga karanA / 5. kAya kleza-aneka prakAra ke utkaTuka Adi Asana karanA / 6. prati saMlinatA-indriya jaya, kaSAya jaya aura yogoM kA jy| Abhyantara tapa chaha prakAra kA hai, yathA-1. prAyazcitta-AlocanAdi dasa prakAra kA prAyazcitta / 2. vinaya-jisa tapa ke dvArA vizeSa rUpa se karmoM kA nAza ho / 3. vaiyAvRtya-sevA, suzrUSA / 4. svAdhyAya-vividha prakAra kA abhyAsa karanA / 5. dhyAna-ekAgra hokara ciMtana karanA / 6. vyutsarga-parityAga / citta kI caMcalatA ke kAraNoM kA parityAga krnaa| sUtra-563 vivAda cha: prakAra kA hai, yathA-1. avaSvaSkya-pIche haTakara prArambha meM kucha sAmAnya tarka dekara samaya bitAve aura anukUla avasara pAkara prativAdI para AkSepa kare / 2. utSvaSkya-pIche haTAkara kisI prakAra prativAdI se vivAda baMdha karAve aura anukUla avasara pAkara punaH vivAda kre| 3. anulomya-sabhyoM ko aura sabhApati ko anukUla karake vivAda kre| 4. pratilomya-sabhyoM ko aura sabhApati ko pratikUla karake vivAda kare / 5. bhedayitvA -sabhyoM meM matabheda karake vivAda kare / 6. melayitvA-kucha sabhyoM ko apane pakSa meM milAkara vivAda kre| sUtra - 564 kSudra prANI cha: prakAra ke haiM, yathA-dvIndriya, trIndriya, caturindriya, sammUrchima paMcendriya tiryaMcayonika, tejaskAyika, vaayukaayik| sUtra-565 gocarI chaH prakAra kI hai, peTA-gA~va ke cAra vibhAga karake gocarI karanA / ardha peTA-gA~va ke do vibhAga karake gocarI karanA / gomUtrikA-gharoM kI do paMktiyoM meM gaumUtrikA ke samAna krama banAkara gocarI kare / pataMga-vIthikApataMgiyA kI ur3Ana ke samAna binA krama ke gocarI karanA / zaMbuka vRttA-zaMkha ke vRtta kI taraha gharoM kA krama banAkara gocarI karanA / gatvA pratyAgatvA-prathama paMkti ke gharoM meM kramazaH AdyopAnta gocarI karake dvItiya paMkti ke gharoM meM kramazaH AdyopAnta gocarI krnaa| sUtra- 566 jambUdvIpavartI meru parvata ke dakSiNa meM isa ratnaprabhA pRthvI meM chaha apakrAnta (atyanta dhRNita) mahA narakA vAsa haiM, lola, lolupa, uddagdha, nirdagdha, jaraka, prajaraka / cauthI paMkaprabhA pRthvI meM chaha apakrAnta (atyanta dhRNita) mahA narakAvAsa haiM, yathA-Ara, vAra, mAra, rora, roruka, khddaakhdd'| sUtra- 567 brahmaloka kalpa meM chaha vimAna-prastara haiM, yathA-araja, viraja, niraja, nirmala, vittimira, vishuddh| sUtra-568 jyotiSkendra candra ke sAtha chaha nakSatra 30, 30 muhUrta taka sampUrNa kSetra meM yoga karate haiM / yathA-pUrvAbhAdrapada, kRttikA, maghA, pUrvAphAlgunI, mUla, puurvaassaaddh'aa| jyotiSkendra candra ke sAtha chaha nakSatra 15-15 muhUrta taka Adhe kSetra meM yoga karate haiM, yathA-zatabhiSA, bharaNI, AdrA, azleSA, svAtI, jyesstthaa|| jyotiSkendra candra ke sAtha chaha nakSatra Age aura pIche donoM ora 45-45 muhUrta taka yoga karate haiM, yathArohiNI, punarvasu, uttarA phAlgunI, vizAkhA, uttarASAr3hA, uttarAbhAdrapadA, uttarASAr3hA / muni dIparatnasAgara kRt - (sthAna) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 108 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka sUtra-569 abhicandra kulakara cha: sau dhanuSa ke UMce the| sUtra- 570 bharata cakravartI chaha lAkha pUrva taka mahArAjA rahe / sUtra- 571 bhagavAna pArzvanAtha ke cha: sau vAdI muniyoM kI saMpadA thI ve vAdI muni deva-manuSyoM kI parISada meM ajeya the| vAsupUjya arhanta ke sAtha cha: sau puruSa pravrajita hue| candraprabha arhanta cha: mAsa paryanta chadmastha rhe| sUtra- 572 teindriya jIvoM kI hiMsA na karane vAlA chaha prakAra ke saMyama kA pAlana karatA hai / yathA-gaMdha grahaNa kA sukha naSTa nahIM hotA / gaMdha kA duHkha prApta nahIM hotA / rasAsvAdana kA sukha naSTa nahIM hotA / rasAsvAdana na kara sakane kA duHkha prApta nahIM hotA / sparzajanya sukha naSTa nahIM hotA / sparzAnubhava na hone kA duHkha prApta nahIM hotaa| teindriya jIvoM kI hiMsA karane se chaha prakAra kA asaMyama hotA hai / yathA-gaMdha grahaNa janya sukha prApta nahIM hotA / gaMdha grahaNa na kara sakane kA duHkha prApta hotA hai / rasAsvAdana janya sukha prApta nahIM hotA / rasAsvAdana na kara sakane kA duHkha prApta hotA hai / sparzajanya sukha prApta nahIM hotA / rasAsvAdana na kara sakane kA duHkha prApta hotA hai| sparzajanya sukha prApta nahIM hotA / sparzAnubhava na kara sakane kA sukha prApta hotA hai| sUtra- 573 jambUdvIpa meM chaha akarmabhUmiyA~ haiM, yathA-haimavata, hairaNyavata, harivarSa, ramyakvarSa, devakuru, uttarakuru / jambUdvIpa meM chaha varSa (kSetra) haiM, yathA-bharata, airavata, haimavata, hairaNyavata, harivarSa aura ramyakvarSa / jambUdvIpa meM chaha varSadhara parvata haiM, yathA-culla (laghu) himavaMta, mahA himavaMta, niSadha, nIlavaMta, rukmi, zikharI jambUdvIpavartI meru parvata se dakSiNa dizA meM chaH kUTa (zikhara) haiM / yathA-culla haimavaMta-kUTa, vaizramaNa kUTa, mahA haimavata kUTa, vaiDUrya kUTa, niSadha kUTa, rucaka kUTa / jambUdvIpavartI meru parvata se uttara dizA meM chaha kUTa haiM / yathA-nIlavAna kUTa, upadarzana kUTa, rukmikUTa, maNikaMcana kUTa, zikharI kUTa, tigiccha kUTa / jambUdvIpa meM chaha mahAdraha haiM, yathA-padmadraha, mahA padmadraha, tigicchadraha, kesarIdraha, mahA pauMDarIka draha, pauMDarIka draha / una mahAdrahoM meM chaha palyopama kI sthiti vAlI cha: mahardhika deviyA~ rahatI haiM / yathA-1. zrI, 2. hrI, 3. dhRti, 4. kIrti, 5. buddhi, 6. lkssmii| jambUdvIpavartI meru se dakSiNa dizA meM cha: mahAnadiyA~ haiM / yathA-gaMgA, siMdhu, rohitA, rohitAMzA, harI, hrikaaNtaa| jambUdvIpavartI meru se uttara dizA meM cha: mahAnadiyA~ haiM, yathA-narakAMtA, nArIkAMtA, suvarNakUlA, rUpya-kUlA, raktA, raktavatI / jambUdvIpavartI meru se pUrva meM sItA mahAnadI ke donoM kinAroM para chaH antara nadiyA~ haiM, yathA-grAhavatI, drahavatI, paMkavatI, taptajalA, mattajalA, unmattajalA / jambUdvIpavartI meru se pazcima meM zItodA mahAnadI ke donoM kinAroM para cha: antaranadiyA~ haiN| yathA-kSIrodA, siMhazrotA, aMtarvAhinI, urmimAlinI, phenamAlinI, gmbhiir-maalinii| dhAtakIkhaNDa ke pUrvArdha meM chaha akarma bhUmiyA~ haiM, yathA-haimavata Adi nadI-sUtra paryanta jambUdvIpa ke samAna raha-sUtra kaheM / dhAtakIkhaNDa ke pazcimArdha meM jambUdvIpa ke samAna gyAraha sUtra haiM / puSkaravara dvIpA ke pUrvArdha meM jambUdvIpa ke samAna gyAraha sUtra haiM / puSkaravara dvIpArdha ke pazcimArdha meM jambUdvIpa ke samAna gyAraha sUtra haiN| sUtra - 574 RtueM chaH haiM, yathA-prAvRT-ASAr3ha aura zrAvaNa mAsa / varSA Rtu-bhAdrapada aura Azvina / zarad kArtika aura mArgazIrSa / hemanta-poSa aura mAgha / basanta-phAlguna aura caitra / grISma-vaizAkha aura jyeSTha / muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 109 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka sUtra- 575 dinakSaya vAle cha: parva haiM / yathA-tRtIyaparva-ASAr3ha kRSNapakSa / saptama parva-bhAdrapada kRSNapakSa / gyArahavA~ parvakArtika kRSNapakSa / pandrahavA~ parva-poSa kRSNapakSa / unnIsavA~ parva-phAlguna kRSNapakSa / tetIsavA~ parva-vaizAkha kRSNapakSa dina vRddhi vAle chaH parva haiM, yathA-caturtha parva-ASAr3ha zukla pakSa / AThavA~ parva-bhAdrapada zukla pakSa / bArahavA~ parva-kArtika zukla pakSa / solahavA~ parva-poSa zukla pakSa / bIsavA~ parva-phAlguna zukla pakSa / caubIsavA~ parva-vaizAkha zukla pkss| sUtra- 576 Abhinibodhika jJAna ke cha: arthAvagraha haiM, yathA-zrotrendriya arthAvagraha yAvat-noindriya arthAvagraha / sUtra- 577 __ avadhijJAna cha: prakAra kA hai / yathA-AnugAmika-manuSya ke sAtha jaise manuSya kI A~kheM calatI haiM usI prakAra avadhijJAna bhI avadhijJAnI ke sAtha calatA hai| anAnugAmika-jo avadhijJAna dIpaka kI taraha avadhijJAnI ke sAtha nahIM calatA / vardhamAna-jo avadhijJAna pratisamaya bar3hatA rahatA hai / hIyamAna-jo avadhijJAna pratisamaya kSINa hotA rahatA hai| pratipAtI-jo avadhijJAna pUrNa loka ko dekhane ke pazcAt naSTa ho jAtA hai / apratipAtI-jo avadhijJAna pUrNa loka ko dekhane ke pazcAt aloka ke eka pradeza ko dekhane kI zakti vAlA hai| sUtra- 578 nirgranthoM aura nirgranthiyoM ko ye chaH avacana kahane yogya nahIM haiM / yathA-alIka vacana-asatya vacana / hIlita vacana-irSyA bhare vacana / khiMsita vacana-gupta bAteM pragaTa karanA / puruSa vacana-kaThora vacana / gRhastha vacana-beTA, bhAI Adi karanA / udIrNa vacana-upazAnta kalaha ko punaH uddIpta karane vAle vcn| sUtra - 579 kalpa (sAdhu kA AcAra) ke chaH prastAra haiM / yathA-choTA sAdhu bar3e sAdhu ko kahe ki tumane prANAtipAta kiyA hai| choTA sAdhu bar3e sAdhu ko kahe ki tuma mRSAvAda bole ho / choTA sAdhu bar3e sAdhu ko kahe ki tumane amuka vastu curAI hai| choTA sAdhu bar3e sAdhu ko kahe ki tumane avirati kA sevana kiyA hai / choTA sAdhu bar3e sAdhu ko kahe ki tuma apuruSa ho / choTA sAdhu bar3e sAdhu ko dAsa vacana kahe / ina cha: vacanoM kA jAnabUjha kara bhI bar3A sAdhu pUrNa prAyazcitta na de to bar3A sAdhu usI prAyazcitta kA bhAgI hotA hai| sUtra - 580 kalpa (sAdhu kA AcAra) ke chaH palimaMthU (saMyama ke ghAtaka) haiM / yathA-kautkucya-kuceSTA karanA saMyama kA ghAta karanA hai / maukharya-anAvazyaka bolanA satya vacana kA ghAta karanA hai / cakSulolupa-caMcala cakSu rahanA IryA-samiti kA ghAta karanA hai / titinika-iSTa vastu ke alAbha se duHkhI honA eSaNA pradhAna gocarI kA ghAta karanA hai / IcchAlobhikaati lobha karanA mukti mArga kA ghAta karanA hai| mithyA nidAna karaNa-lobha se nidAna karanA mokSa mArga kA ghAta karanA hai| kyoMki nidAna na karanA hI bhagavAna ne prazasta kahA hai| sUtra - 581 kalpa-sAdhyAcAra-kI vyavasthA chaH prakAra kI hai, yathA-sAmAyika kalpasthiti-sAmAyika sambandhI mryaadaa| chedopasthApanika kalpasthiti-zaikSakAla pUrNa hone para paMca mahAvrata dhAraNa karAne kI maryAdA / nirvisamAna kalpasthiti-parihAra vizuddhi tapa svIkAra karane vAle kI maryAdA / nirviSTha kalpasthiti-pArihArika tapa pUrA karane vAle kI maryAdA / jina kalpasthiti-jina kalpa kI maryAdA / sthavira kalpasthiti-sthavira kalpa kI mryaadaa| sUtra-582 zramaNa bhagavAna mahAvIra caturvidha AhAra parityAgapUrvaka cha? bhakta (do upavAsa) karake muNDita yAvat pravrajita hue / zramaNa bhagavAna mahAvIra ko jaba kevalajJAna utpanna huA thA usa samaya cauvihAra chaTThabhakta thA / zramaNa bhagavAna muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 110 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka mahAvIra jaba siddha yAvat sarvaduHkha se mukta hue usa samaya cauvihAra chaTTha bhakta thaa| sUtra- 583 sanatkumAra aura mAhendrakalpa-devaloka meM vimAna cha: sau yojana UMce haiN| sanatkumAra aura mAhendrakalpa meM bhavadhAraNIya zarIra kI avagAhanA-cha: hAtha kI hai| sUtra- 584 bhojana kA parimANa-svabhAva chaH prakAra kA hai, yathA-manojJa-mana ko acchA lagane vAlA / rasika-mAdhuryAdi rasa yukta / prINanIya-tRpti karane vAlA tathA zarIra ke rasoM meM samatA lAne vAlA / bRMhaNIya-zarIra kI vRddhi krnevaalaa| dIpanIya-jaTharAgni pradIpta karane vAlA / madanIya kAmottejaka / viSa kA pariNAma-svabhAva chaha prakAra kA hai / yathA-daSTa-sarpa Adi ke DaMka se pIr3A pahu~cAne vAlA / bhuktakhAne para pIr3A pahu~cAne vAlA / nipatita-zarIra para girate hI pIr3ita karane vAlA athavA dRSTiviSa / mAMsAnusArI-mA~sameM vyApta honevAlA / zoNitAnusArI-rakta meM vyApta honevAlA / asthimajjAnusArI-haDDI aura carabImeM vyApta honevAlA sUtra- 585 prazna cha: prakAra ke haiM, yathA-saMzaya prazna-saMzaya hone para kiyA jAne vAlA prazna / mithyAbhiniveza prazna-parapakSa ko dUSita karane ke lie kiyA gayA prazna / anuyogI prazna-vyAkhyA karane ke lie granthakAra dvArA kiyA gayA prazna / anulobha prazna-kuzalaprazna / tathAjJAnaprazna-gaNadhara gautama ke prazna / atathAjJAna prazna-ajJa vyakti ke prazna / sUtra-586 camaracaMcA rAjadhAnI meM utkRSTa viraha chaH mAsa kA hai| pratyeka indraprastha meM upapAta viraha utkRSTa cha: mAsa kA hai| saptama pRthvI tamastamA meM upapAta viraha utkRSTa chaH mAsa kA hai| siddhagati meM upapAta viraha utkRSTa chaH mAsa kA hai| sUtra-587 AyubaMdha chaH prakAra kA hai, yathA-jAtinAmanidhattAyu-jAtinAma karma ke sAtha prati samaya bhogane ke lie Ayukarma ke dalikoM kI niSeka nAma kI racanA / gatimAna nidhattAyu-gatimAna karma ke sAtha pUrvokta racanA / sthitinAma nidhattAyu-sthiti kI apekSA se niSeka racanA / avagAhanA nAma nidhattAyu-jisameM AtmA rahe vaha avagAhanA audArika zarIra Adi kI hotI hai / ataH zarIra nAma karma ke sAtha pUrvokta racanA / pradeza nAma nidhattAyu-pradeza rUpa nAma karma ke sAtha pUrvokta racanA / anubhAva nAma nidhattAyu-anubhAva vipAka rUpa nAma karma ke sAtha pUrvokta racanA / nairayikoM ke yAvat vaimAnikoM ke chaH prakAra kA AyubaMdha hotA hai / yathA-jAtinAma nidhattAyu-yAvat anubhAvanAma nidhattAyu / nairayika yAvat vaimAnika cha: mAsa Ayu zeSa rahane para parabhava kA Ayu bA~dhate haiN| sUtra-588 bhAva cha: prakAra ke haiM, yathA-audayika, aupazamika, kSAyika, kSAyopazamika, pAriNAmika, sAnnipAtika / sUtra-589 pratikramaNa cha: prakAra ke haiM, yathA-uccAra pratikramaNa-mala ko paraThakara sthAna para Ave aura mArga meM lage doSoM kA pratikramaNa kare / prazravaNa pratikramaNa-mUtra paraThakara pUrvavat pratikramaNa kare / itvarika pratikramaNa-thor3e kAla kA pratikramaNa, yathA-dina sambandhI pratikramaNa yA rAtri sambandhI pratikramaNa / yAvajjIvana kA pratikramaNa-mahAvrata grahaNa karanA athavA bhaktaparijJA svIkAra karanA / yatkiMcit mithyA pratikramaNa-jo mithyA AcaraNa huA ho usakA pratikramaNa / svApnAntika pratikramaNa-svapna sambandhI pratikramaNa / sUtra- 590 kRttikA nakSatra ke chaH tAre haiM / azleSA nakSatra ke chaH tAre haiN| muni dIparatnasAgara kRt - (sthAna) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 111 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka sUtra- 591 jIvoM ne cha: sthAnoM meM arjita pudgaloM ko pApa karma ke rUpa meM ekatrita kiyA hai / ekatrita karate haiM aura ekatrita kareMge / yathA-pRthvIkAya nivartita yAvat trasakAya nivartita / isI prakAra pApa karma ke rUpa meM caya, upacaya, baMdha, udIraNa, vedana aura nirjarA sambandhI sUtra haiN| chaH pradezI skandha ananta haiM / chaH pradezoM meM sthita pudgala ananta haiM / chaH samaya kI sthiti vAle pudgala ananta haiM / cha: guNa kAle-yAvat cha: guNa rUkhe pudgala ananta haiN| sthAna-6 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 112 Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka sthAna-7 sUtra- 592 gaNa chor3ane ke sAta kAraNa haiM, yathA maiM saba dharmoM (jJAna, darzana aura cAritra kI sAdhanAoM) ko prApta karanA (sAdhanA) cAhatA hU~ aura una dharmoM (sAdhanAoM) ko maiM anya gaNameM jAkara hI prApta kara (sAdha) sakU~gA / ataH maiM gaNa chor3akara anya gaNameM jAnA cAhatA hU~ ____ mujhe amuka dharma (sAdhanA) priya hai aura amuka dharma (sAdhanA) priya nahIM hai / ataH maiM gaNa chor3akara anya gaNa meM jAnA cAhatA huuN| sabhI dharmoM (jJAna, darzana aura cAritra) meM mujhe sandeha hai, ataH saMzaya nivAraNArtha maiM anya gaNa meM jAnA cAhatA hU~ kucha dharmoM (sAdhanAoM) meM mujhe saMzaya hai aura kucha dharmoM (sAdhanAoM) meM saMzaya nahIM hai / ataH maiM saMzaya nivAraNArtha anya gaNa meM jAnA cAhatA huuN| sabhI dharmoM (jJAna, darzana aura cAritra sambandhI) kI viziSTa dhAraNAoM ko maiM denA (sikhAnA) cAhatA huuN| isa gaNa meM aisA koI yogya pAtra nahIM hai ataH maiM anya gaNa meM jAnA cAhatA huuN| kucha dharmoM (pUrvokta dhAraNAoM) ko denA cAhatA hU~ aura kucha dharmoM (pUrvokta dhAraNAoM) ko nahIM denA cAhatA hU~ ataH maiM anya gaNa meM jAnA cAhatA huuN| ekala vihAra kI pratimA dhAraNa karake vicaranA cAhatA huuN| sUtra- 593 vibhaMga jJAna sAta prakAra kA hai, eka dizA meM lokAbhigama / pA~ca dizA meM lokAbhigama / kriyAvaraNa jIva / mudagrajIva / amudagrajIva / rUpIjIva / sabhI kucha jIva haiN| prathama vibhaMga jJAna-kisI zramaNa brAhmaNa ko eka dizA kA lokAbhigama jJAna utpanna hotA hai / ataH vaha pUrva, pazcima, dakSiNa yA uttara dizA meM se kisI eka dizA meM athavA Upara devaloka paryanta loka dekhatA hai to-jisa dizA meM usane loka dekhA hai usI dizA meM loka hai anya dizA meM nahIM hai-aisI pratitI use hotI hai aura vaha mAnane lagatA hai ki mujhe hI viziSTa jJAna utpanna huA hai aura vaha dUsaroM ko aisA kahatA hai ki jo loga pA~ca dizAoM meM loka haiM aisA kahate haiM ve mithyA kahate haiN| dvItiya vibhaMga jJAna-kisI zramaNa-brAhmaNa ko pA~ca dizA kA lokAbhigama jJAna utpanna hotA hai| ataH vaha pUrva, pazcima, dakSiNa aura uttara dizA meM tathA Upara saudharma devaloka paryanta loka dekhatA hai to usa samaya use yaha anubhava hotA hai ki loka pA~ca dizAoM meM hI hai / tathA yaha bhI anubhava hotA hai ki mujhe hI atizaya jJAna utpanna huA hai / aura vaha yoM kahane lagatA hai ki jo loga eka hI dizA meM loka hai| aisA kahate haiM ve mithyA haiN| tRtIya vibhaMga jJAna-kisI zramaNa yA brAhmaNa ko kriyAvaraNa jIva nAma kA vibhaMga jJAna utpanna hotA hai to vaha jIvoM ko hiMsA karate hue, jhUTha bolate hue, corI karate hue, maithuna karate hue, parigraha meM Asakta rahate hue aura rAtri bhojana karate hue dekhatA hai kintu ina saba kRtyoM se jIvoM ke pApa karmoM kA bandha hotA hai yaha nahIM dekha sakatA usa samaya use yaha anubhava hotA hai ki mujhe hI atizaya jJAna utpanna huA hai| aura vaha yoM mAnane lagatA hai ki jIva ke AvaraNa (karmabandha) kriyA rUpa hI haiM / sAtha hI yaha bhI kahane lagatA hai ki jo zramaNa brAhmaNa jIva ke kriyA se AvaraNa (karmabandha) nahIM hotA aisA kahate haiM ve mithyA haiN| caturtha vibhaMga jJAna-kisI zramaNa brAhmaNa ko mudagravibhaMga jJAna utpanna hotA hai to vaha bAhya aura Abhyantara pud galoM ko grahaNa karake tathA unake nAnA prakAra ke sparza karake nAnA prakAra ke zarIroM kI vikurvaNA karate hue devatAoM ko dekhatA hai usa samaya use yaha anubhava hotA hai ki mujhe hI atizaya vAlA jJAna utpanna huA hai ataH maiM dekha sakatA hU~ ki jIva mudagra arthAt bAhya aura Abhyantara pudgaloM ko grahaNa karake zarIra racanA karane vAlA hai| jo loga jIva ko amudagra kahate haiM ve mithyA kahate haiM aisA vaha kahane lagatA hai| muni dIparatnasAgara kRt - (sthAna) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 113 Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka paMcama vibhaMga jJAna-kisI zramaNa ko amudagra vibhaMga jJAna utpanna hotA hai to vaha Abhyantara aura bAhya pudgaloM ko grahaNa kiye binA hI devatAoM ko vikurvaNA karate hue dekhatA hai| usa samaya use aisA anubhava hotA hai ki mujhe hI atizaya jJAna utpanna huA hai ataH maiM dekha sakatA hU~ jIva amudagra hai aura vaha yoM kahane lagatA hai ki jo loga jIva ko mudagra samajhate haiM ve mithyAvAdI haiN| chaThA vibhaMga jJAna-kisI zramaNa brAhmaNa ko jaba rUpIjIva nAma kA vibhaMga jJAna utpanna hotA hai taba vaha usa jJAna se devatAoM ko hI bAhyAbhyantara pudgala grahaNa karake yA grahaNa kiye binA vikurvaNA karake dekhatA hai / usa samaya use aisA anubhava hotA hai ki mujhe atizaya vAlA jJAna utpanna huA hai aura vaha yoM mAnane lagatA hai ki jIva to rUpI hai kintu jo loga jIva ko arUpI kahate haiM unheM vaha mithyAvAdI kahane lagatA hai| saptama vibhaMga jJAna-kisI zramaNa brAhmaNa ko jaba sarve jIvA nAma kA vibhaMga jJAna utpanna hotA hai taba vaha vAyu se idhara udhara hilate calate kA~pate aura anya pudgaloM ke sAtha TakarAte hue pudgaloM ko dekhatA hai usa samaya use aisA anubhava hotA hai ki mujhe hI atizaya vAlA jJAna utpanna huA hai ataH vaha yoM mAnane lagatA hai ki loka meM jo kucha hai vaha saba jIva hI hai kintu jo loga loka meM jIva ajIva donoM mAnate haiM unheM vaha mithyAvAdI kahane lagatA hai| aise vibhaMga jJAnI ko pRthvI, vAyu aura tejaskAya kA samyagjJAna hotA hI nahIM ataH vaha usa viSaya meM mithyA bhrama meM par3A hotA hai| sUtra- 594 yoni saMgraha sAta prakAra kA hai, yathA-aMDaja-pakSI, machaliyA~, sarpa ityAdi aMDe se paidA hone vAle / potajahAthI, bAgala Adi camar3e se lipaTe hue utpanna hone vAle / jarAyuja-manuSya, gAya Adi jara ke sAtha utpanna hone vAle / rasaja-rasa meM utpanna hone vAle / saMsvedaja-pasIne se utpanna hone vAle / sammUrchima-mAtA-pitA ke binA utpanna hone vAle jIva-kRmi Adi / udbhija-pRthvI kA bhedana kara utpanna hone vAle jIva khaMjanaka aadi| aMDaja kI gati aura Agati sAta prakAra kI hotI hai| potaja kI gati aura Agati sAta prakAra kI hotI hai| isI prakAra udbhija paryanta sAtoM kI gati aura Agati jAnanI caahie| aMDaja yadi aMDajoM meM Akara utpanna hotA hai to aMDajoM potajoM yAvat udbhijoM se Akara utpanna hotA hai / isI prakAra aMDaja aMDajapana ko chor3akara aMDaja potaja yAvat udbhija jIvana ko prApta hotA hai| sUtra- 595 AcArya aura upAdhyAya sAta prakAra ke gaNa kA saMgraha karate haiM / yathA-AcArya aura upAdhyAya gaNa meM rahane vAle sAdhuoM ko samyak prakAra se AjJA (vidhi arthAt kartavya ke lie Adeza) yA dhAraNA (akRtya kA niSedha) kre| Age pAMcave sthAna meM kahe anusAra (yAvat AcArya aura upAdhyAya gaccha ko pUchakara pravRtti kare kintu gaccha ko pUche binA pravRtti na kare) kheN| AcArya aura upAdhyAya gaNa meM prApta upakaraNoM kI samyak prakAra se rakSA evaM surakSA kare kintu jaise taise na rkheN| AcArya aura upAdhyAya sAta prakAra se gaNa kA asaMgraha karate haiM / yathA-AcArya yA upAdhyAya gaNa meM rahane vAle sAdhuoM ko AjJA yA dhAraNA samyak prakAra se na kare / isI prakAra yAvat prApta upakaraNoM kI samyak prakAra se rakSA na kre| sUtra-596 piNDaiSaNA sAta prakAra kI kahI gaI hai, yathA-asaMsRSTA-dene yogya AhAra se hAtha yA pAtra lipta na ho aisI bhikSA lenA / saMsRSTA-dene yogya AhAra se hAtha yA pAtra lipta ho aisI bhikSA lenA / uddhatA-gRhastha apane lie rA~dhane ke vAsaNa meM se AhAra bAhara nIkAle va aisA AhAra le / alpalepA-jisa AhAra se pAtra meM lepa na lage aisA AhAra (caNA Adi) le / avagRhItA-bhAjana meM parosA huA AhAra le / pragRhItA-parosane ke lie hAtha meM liyA huA athavA khAne ke lie liyA huA AhAra hI le / ujjhitadharmA-pheMkane yogya AhAra hI bhikSA meM le| muni dIparatnasAgara kRt (sthAna) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 114 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka isI prakAra pANaiSaNA bhI sAta prakAra kI kahI gaI hai| avagraha pratimA sAta prakAra kI kahI gaI hai / yathA- mujhe amuka upAzraya hI cAhie aisA nizcaya karake AjJA maaNge| mere sAthI sAdhuoM ke lie upAzraya kI yAcanA karU~gA aura unake lie jo upAzraya milegA usI meM maiM rahU~gA / maiM anya sAdhuoM ke lie upAzraya kI yAcanA karU~gA kintu maiM usameM nahIM rahU~gA / maiM anya sAdhuoM ke lie upAzraya kI yAcanA nahIM karU~gA kintu anya sAdhuoM dvArA yAcita upAzraya meM maiM rahU~gA / maiM apane lie hI upAzraya kI yAcanA karU~gA anya ke lie nahIM / maiM jisake ghara (upAzraya) meM ThaharU~gA usI ke yahA~ se saMstAraka bhI prApta hogA to usa para soUMgA anyathA binA saMstAraka ke hI rAta bitAUMgA / maiM jisa ghara meM (upAzraya) meM ThaharU~gA usameM pahale se bichA huA saMstAraka hogA to usakA upayoga kruuNgaa| saptaikaka sAta prakAra kA kahA gayA hai / yathA-sthAna saptaikaka, naiSedhikI saptaikaka, uccAraprazravaNa vidhi saptakaka, zabda saptakaka, rUpa saptakaka, parakriyA saptakaka, anyonya kriyA sptaikk| sAta mahA adhyayana kahe gae haiN| saptasaptamikA bhikSu pratimA kI ArAdhanA 49 ahorAtrameM hotI hai usameM sUtrAnusAra yAvat-196 datti lI jAtI hai| sUtra - 597 adholoka meM sAta pRthvIyA~ haiM / sAta ghanodadhi haiM / sAta ghanavAta aura sAta tanuvAta haiM / sAta avakAzAntara haiN| ina sAta avakAzAntaroM meM sAta tanuvAta pratiSThita haiM / ina sAta tanuvAtoMmeM sAta ghanavAta pratiSThita haiM / ina sAta ghanavAtoM meM sAta ghanodadhi pratiSThita haiN| ina sAta ghanodadhiyoM meM puSpabharI chAbar3I ke samAna saMsthAna vAlI sAta pRthvIyA~ haiM / yathA-prathamA yAvat saptamA / ina sAta pRthvIyoM ke sAta nAma haiM / yathA-dhammA, vaMsA, selA, aMjanA, riSThA, maghA, mAghavatI / ina sAta pRthvIyoM ke sAta gotra haiM / yathA-ratnaprabhA, zarkarAprabhA, bAlukAprabhA, paMkaprabhA, dhUmaprabhA, tamaprabhA, tmstmaaprbhaa| sUtra- 598 bAdara (sthUla) vAyukAya sAta prakAra kI kahI gaI hai / yathA-pUrva kA vAyu, pazcima kA vAyu, dakSiNa kA vAyu, uttara kA vAyu, Urdhva dizA kA vAyu, adhodizA kA vAyu, vividha dizAoM kA vAyu / sUtra- 599 saMsthAna sAta prakAra ke haiM / yathA-1. dIrgha, 2. hrasva, 3. vRtta, 4. tryasra, 5. caturasra, 6. pRthula aura 7. primnnddl| sUtra- 600 bhayasthAna sAta prakAra ke kahe gae haiM / yathA-ihaloka bhaya, paraloka bhaya, AdAna bhaya, akasmAta bhaya, vedanA bhaya, maraNa bhaya, azloka-apayaza bhaya / sUtra-601 sAta kAraNoM se chadmastha (asarvajJa) jAnA jAtA hai / yathA-hiMsA karane vAlA, jhUTha bolane vAlA, adatta lene vAlA, zabda, rUpa, rasa aura sparza ko bhogane vAlA, pUjA aura satkAra se prasanna hone vAlA | yaha AdhAkarma AhAra sAvadha (pAparahita) hai| isa prakAra kI prarUpaNA karane ke pazcAt bhI AdhAkarma Adi doSoM kA sevana karane vAlA / kathanI ke samAna karaNI na karane vaalaa| sAta kAraNoM se kevalI jAnA jAtA hai, yathA-hiMsA na karane vAlA / jhUTha na bolane vAlA / adatta na lenevaalaa| zabda, gandha, rUpa, rasa aura sparza ko na bhogane vAlA / pUjA aura satkAra se prasanna na hone vAlA yAvat kathanI ke samAna karaNI karane vaalaa| sUtra-602 mUla gotra sAta kahe jAte haiM, yathA-kAzyapa, gautama, vatsa, kutsa, kauzika, mAMDava, vAziSTha / muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 115 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka kAzyapa gotra sAta prakAra kA kahA gayA hai, yathA-kAzyapa, sAMDilya, golya, bAla, maujakI, parvaprekSakI, vrsskRssnn| gautama gotra sAta prakAra kA hai-gautama, gArgya, bhAradvAja, aMgirasa, zarkarAbha, bhakSakAma, udkaatmaabh| vatsa gotra sAta prakAra kA kahA gayA hai, yathA-vatsa, Agneya, maitrika, svAmilI, zalaka, asthisena, vItakarma kutsa gotra sAta prakAra kA kahA gayA hai, yathA-kutsa, maudgalAyana, piMgalAyana, kauDinya, maMDalI, hArita, saumya kauzika gotra sAta prakAra kA kahA gayA hai, yathA-kauzika, kAtyAyana, zAlaMkAyaNa, golikAyaNa, pAkSikAyaNa, Agneya, lohity| mAMDavya gotra sAta prakAra kA kahA gayA hai, yathA-mAMDavya, ariSTa, saMmukta, taila, ailApatya, kAMDilya, kSArAyaNa / vAziSTha gotra sAta prakAra kA kahA gayA hai, yathA-vAziSTha, ujAyana, jArekRSNa, vyAghrApatya, kauNDinya, saMjJI, pArAzara / sUtra-603 mUla naya sAta prakAra ke kahe gae haiM, yathA-naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra, zabda, samabhirUr3ha, evaMbhUta / sUtra-604 svara sAta prakAra ke kahe gae haiM, yathAsUtra-605 SaDja, risabha, gAMdhAra, madhyama, paMcama, dhaivata, niSAda / SaDja-1. nAsA, 2. kaMTha, 3. hRdaya, 4. jIbha, 5. dA~ta aura 6. tAlu ina cha: sthAnoM se utpanna hone vAlA svara / riSabha-baila (sA~r3a) ke samAna gaMbhIra svara / gAMdhAra-vividha prakAra ke gaMdhoM se yukta svara / madhyama-mahAnAda vAlA svara / paMcama-nAsikAoM se nIkalane vAlA svara / dhaivata-anya svaroM se anusaMdhAna karane vAlA svara / niSAda-anya svaroM ko tiraskRta karane vAlA svara / sUtra - 606 ina sAta svaroM ke sAta svara sthAna haiM, yathAsUtra-607 SaDja svara jihvA ke agrabhAga se nIkalane vAlA svara / RSabha svara hRdaya se nIkalatA hai / gAMdhAra svara ugra kaMTha se nIkalatA hai / madhyama svara jihvA ke madhya bhAga se nIkalatA hai| sUtra - 608 paMcama svara pA~ca sthAnoM se nIkalane vAlA svara / dhaivata svara dA~ta aura oSTha se nIkalane vAlA svara / niSAda svara mastaka se nIkalane vAlA svara / sUtra-609 sAta prakAra ke jIvoM se nIkalane vAle sAta svara haiM / yathAsUtra- 610 SaDja-mayUra ke kaNTha se nIkalane vAlA svara / riSabha-kukkuTa ke kaNTha se nIkalatA hai / gAMdhAra haMsa ke kaNTha se nIkalatA hai / madhyama ghaMTe ke kaNTha se nIkalatA hai| sUtra-611 ___paMcama koyala ke kaNTha se nIkalatA hai / dhaivata sArasa yA krauMca ke kaNTha se nIkalatA hai / niSAda hAthI ke kaNTha se nIkalatA hai| sUtra- 612, 613 sAta prakAra ke ajIva padArthoM se nIkalane vAle sAta svara, yathA- SaDjasvara-mRdaGga se nIkalatA hai / RSabha svara-gomukhI se nIkalatA hai| gAMdhAra svara-zaMkha se nIkalatA hai| madhyama svara-jhAlara se nIkalatA hai| muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 116 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka sUtra-614 paMcama svara-godhikA vAdya se nIkalatA hai| dhaivata svara-Dhola se nIkalatA hai / niSAda svara-mahAbherI se nIkalatA hai| sUtra - 615 sAta svara vAle manuSyoM ke lakSaNa, yathAsUtra-616 SaDjasvara vAle manuSya ko AjIvikA sulabha hotI hai, usakA kArya niSphala nahIM hotA / use gAyeM, putra aura mitroM kI prApti hotI hai / vaha strI ko priya hotA hai| sUtra-617 riSabha svara vAle ko aizvarya prApta hotA hai / vaha senApati banatA hai aura use dhana lAbha hotA hai / tathA vastra, gaMdha, alaMkAra, strI aura zayana Adi prApta hote haiN| sUtra- 618 gAMdhAra svara vAlA gIta-yuktijJa, pradhAna-AjIvikA vAlA, kavi, kalAoM kA jJAtA, prajJAzIla aura aneka zAstroM kA jJAtA hotA hai| sUtra - 619 madhyama svara vAlA-sukha se khAtA pItA hai aura dAna detA hai| sUtra-620 paMcama svara vAlA-rAjA, zUravIra, loka saMgraha karane vAlA aura gaNanAyaka hotA hai| sUtra- 621 dhaivata svara vAlA-zAkunika, jhagaDAlu, vAgurika, zaukarika aura macchImAra hotA hai| sUtra - 622 niSAda svara vAlA-cAMDAla, aneka pApakarmoM kA karane vAlA yA gau ghAtaka hotA hai| sUtra-623,624 ina sAta svaroM ke tIna grAma kahe gae haiM / yathA-SaDja grAma, madhyama grAma, gAMdhAra grAma / SaDjagrAma kI sAta mUrchanAeM hotI haiM / yathA- bhaMgI, kauravIya, hari, rajanI, sArakAntA, sArasI, zuddha ssddjaa| sUtra-625, 626 madhyama grAma kI sAta mUrchanAeM hotI haiM, yathA- uttaramandA, rajanI, uttarA, uttarAsamA, AzokAntA, sauvIrA, abhiiruu| sUtra- 627, 628 gAMdhAra grAma kI sAta mUrchanAeM haiM, yathA- naMdI, kSudrimA, purimA, zuddha gAMdhArA, uttara gAMdhArA / sUtra - 629 suSTuttara AyAma, koTi mAtasA ye sAta haiN| sUtra-630 sAta svara kahA~ se utpanna hote haiM ? geya kI yoni kauna sI hotI hai ? ucchvAsa kAla kitane samaya kA hai ? geya ke AkAra kitane haiM? sUtra - 631 sAta svara nAbhi se utpanna hote haiM, gIta kI rudita yoni hai / eka pada ke uccAraNa meM jitanA samaya lagatA hai utanA samaya gIta ke ucchvAsa kA hai| muni dIparatnasAgara kRt - (sthAna) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 117 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka sUtra-632 geya ke tIna AkAra haiM, ve isa prakAra haiM-maMda svara se Arambha kare / madhya meM svara kI vRddhi kare / anta meM kramaza: hIna kre| sUtra - 633 geya ke chaH doSa, ATha guNa, tIna vRtta aura do bhaNitiyA~ inako jo samyak prakAra se jAnatA hai vaha suzikSita raMga (nATya zAlA) meM gA sakatA hai| sUtra-634 he gAyaka! ina cha: doSoM ko TAlakara gAnA / bhayabhIta hokara gAnA, zIghratApUrvaka gAnA, saMkSipta karake gAnA, tAlabaddha na gAnA, kAkasvara se gAnA, nAka se uccAraNa karate gaanaa| sUtra - 635 geya ke ATha guNa haiM / yathA-pUrNa, rakta, alaMkRta, vyakta, avisvara, madhura, svara, sukumAra / sUtra- 636 geya ke ye guNa aura haiM / yathA-uravizuddha, kaMThavizuddha aura zirovizuddha jo gAyA jAe / mRdu aura gambhIra svara se gAyA jaae| tAlabaddha aura pratikSepabaddha gAyA jAe / sAta svaroM se sama gAyA jaae| sUtra-637 geya ke ye ATha guNa aura haiM / nirdoSa, sArayukta, hetuyukta, alaMkRta, upasaMhArayukta, sotprAsa, mita, madhura / sUtra- 638 tIna vRta haiM-sama, ardha sama, sarvatra viSama / sUtra - 639 do bhaNitiyA~ haiM, yathA-saMskRta aura prAkRta / ina do bhASAoM ko RSiyoM ne prazasta mAnI haiM aura ina do bhASAoM meM hI gAyA jAtA hai| sUtra - 640 madhura kauna gAtI hai ? khara svara se kauna gAtI hai ? rukSa svara se kauna gAtI hai ? dakSatApUrvaka kauna gAtI hai ? manda svara se kauna gAtI hai ? zIghratApUrvaka kauna gAtI hai ? visvara (viruddha svara) se kauna gAtI hai ? nimnokta krama se jaannaa| sUtra-641 zyAmA (kiMcit kAlI) strI / kAlI (dhana ke samAna zyAma raMga vAlI) / kAlI / gaurI (gauravarNa vAlI) / kANI aNdhii| piMgalA-bhUre varNa vaalii| sUtra-642 sAta prakAra se sama hotA hai, yathA-taMtrIsama, tAlasama, pAdasama, layasama, grahasama, zvAsocchvAsasama, saMcAra sm| sUtra- 643 sAta svara, tIna grAma, ikkIsa mUrchanA aura unacAsa tAna haiN| sUtra-644 kAyakleza sAta prakAra kA kahA gayA hai, yathA-sthAnAtiga-kAyotsarga karane vAlA / utkaTukAsanika-ukaDu baiThane vAlA / pratimAsthAyI-bhikSu pratimA kA vahana karane vAlA / vIrAsanika-siMhAsana para baiThane vAle ke samAna baiThanA / naiSadhika-paira Adi sthira karake baiThanA / daMDAyatika-daNDa ke samAna paira phailAkara baiThanA / lagaMDa-zAyI-vakra kASTha ke samAna-bhUmi se pITha UMcI rakhakara sone vaalaa| sUtra- 645 jambUdvIpa meM sAta varSa (kSetra) kahe gae haiM, yathA-bharata, airavata, haimavata, hairaNyavata, harivarSa, ramyakvarSa, mahAvideha muni dIparatnasAgara kRt - (sthAna) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 118 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra - 3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka jambUdvIpa meM sAta varSadhara parvata kahe gae haiM / yathA - cullahimavanta, mahAhimavaMta, niSadha, nIlavaMta, rukmI, zikharI, maMdarAcala | jambUdvIpa meM sAta mahAnadiyA~ haiM jo pUrva kI ora bahatI huI lavaNa samudra meM milatI haiM / yathA-gaMgA, rohitA, harita, zItA, narakAntA, suvarNakUlA, raktA / jambUdvIpa meM sAta mahAnadiyA~ haiM jo pazcima kI ora bahatI huI lavaNa samudra meM milatI haiM, yathA-sindhu, rohItAMzA, harikAntA, zItodA, nArIkAntA, rUpyakUlA, raktavatI / dhAtakIkhaNDa dvIpa ke pUrvArdha meM sAta varSa haiM, yathA-bharata yAvat mahAvideha / dhAtakIkhaNDa dvIpa meM pUrvArdha meM sAta varSadhara parvata haiM / yathA- 1. culla himavaMta yAvat maMdarAcala / dhAtakIkhaNDa dvIpa ke pUrvArdha meM sAta mahAnadiyA~ haiM jo pUrva dizA meM bahatI huI kAloda samudra meM milatI haiN| yathA-gaMgA yAvat raktA / dhAtakIkhaNDa dvIpa meM sAta mahA-nadiyA~ haiM jo pazcima meM bahatI huI lavaNa samudra meM milatI haiM / dhAtakIkhaNDa dvIpa ke pazcimArdhameM sAta varSakSetra haiM, bharata yAvat mahAvideha / zeSa tIna sUtra pUrvavat / vizeSa - pUrva kI ora bahanevAlI nadiyA~ lavaNasamudrameM milatI haiM, pazcima kI ora bahanevAlI nadiyA~ kAlodasamudrameM milatI haiN| puSkaravara dvIpArdha ke pUrvArdha meM pUrvavat sAta varSa kSetra haiM / vizeSa - pUrva kI ora bahane vAlI nadiyA~ puSkaroda samudra meM milatI haiM / pazcima kI ora bahane vAlI nadiyA~ kAloda samudra meM milatI haiM / puSkaravara dvIpArdha ke pUrvArdha meM pUrvavat sAta varSa kSetra haiN| vizeSa - pUrva kI ora bahane vAlI nadiyA~ puSkaroda samudra meM milatI haiM / pazcima kI ora bahane vAlI nadiyA~ kAlodasamudra meM milatI haiN| zeSa tIna sUtra pUrvavat / isI prakAra pazcimArdha ke bhI cAra sUtra haiN| vizeSa- pUrva kI ora bahane vAlI nadiyA~ kAlodasamudra meM milatI haiM aura pazcima kI ora bahane vAlI puSkaroda samudra meM milatI haiN| varSa, varSadhara aura nadiyA~ sarvatra kahanI caahie| sUtra - 646, 647 jambUdvIpa ke bharata kSetra meM atIta utsarpiNI meM sAta kulakara the, yathA- mitradAsa, sudAma, supArzva, svayaMprabha, vimalaghoSa, sughoSa, mahAghoSa / sUtra - 648, 649 jambUdvIpa ke bharata kSetra meM isa avasarpiNI meM sAta kulakara the / vimalavAhana, cakSuSmAn, yazasvAn, abhicandra, prasenajit, marudeva aura nAbhi / sUtra - 650, 651 ina sAta kulakaroM kI sAta bhAryAeM thIM, yathA- candrayazA, candrakAntA, surUpA, pratirUpA, cakSukAntA, zrIkAntA, marudevI / sUtra - 652, 653 jambUdvIpa ke bharata kSetra meM AgAmI utsarpiNI meM sAta kulakara hoMge / yathA - mitravAhana, subhIma, suprabha, sayaMprabha, datta, sUkSma, subandhu / sUtra - 654, 655 vimalavAhana kulakara ke kAla meM sAta prakAra ke kalpavRkSa upabhoga meM Ate the / yathA- madyAMgA, bhRMgA, citrAMgA, citrarasA, maNyaMgA, anagnA, kalpavRkSa / sUtra - 656 daNDa nIti sAta prakAra kI hai, yathA-hakkAra- he yA hA kahanA / makkAra mA arthAt mata kara kahanA / dhikkAraphaTakAranA / paribhASaNa - aparAdhI ko upAlambha denA / maMDalabaMdha - kSetra maryAdA se bAhara na jAne kI AjJA denA / cAraka-kaida karanA / chaviccheda- hAtha paira Adi kA chedana karanA / sUtra - 657 pratyeka cakravartI ke sAta ekendriya ratna kahe gae haiN| yathA-cakraratna, chatraratna, carmaratna, daNDaratna, asiratna, muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)" AgamasUtra - hinda- anuvAda" Page 119 Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka maNiratna aura kAkiNIratna / pratyeka cakravartI ke sAta paMcendriyaratna haiM-senApatiratna, gAthApatiratna, vardhakIratna, purohitaratna, strIratna, azvaratna aura hstirtn| sUtra - 658 duSamakAla ke sAta lakSaNa haiM, yathA-akAla meM varSA honA, varSAkAla meM varSA na honA, asAdhu janoM kI pUjA honA, sAdhu janoM kI pUjA na honA, guru ke prati logoM kA mithyAbhAva honA, mAnasika duHkha, vANI kA duHkh| suSamakAla ke sAta lakSaNa haiM, yathA-akAla meM varSA nahaM hotI hai, varSAkAla meM varSA hotI hai, asAdhu kI pUjA nahIM hotI hai, sAdhu kI pUjA hotI hai, guru ke prati logoM kA samyak bhAva hotA hai, mAnasika sukha, vANI kA sukha / sUtra- 659 saMsArI jIva sAta prakAra ke kahe gae haiM, yathA-nairayika, tiryaMca, tiryaMcanI, manuSya, manuSyanI, deva, devii| sUtra-660 Ayu kA bhedana sAta prakAra se hotA hai, yathAsUtra-661 adhyavasAya (rAga, dveSa aura bhaya) se, nimitta (daMDa, zastra Adi) se, AhAra (atyadhika AhAra) se, vedanA (A~kha Adi kI tIvra vedanA) se, parAghAta (Akasmika AghAta) se, sparza (sarpa, bicchu Adi ke DaMka) se, zvAsocchvAsa (ke rokane) se| sUtra- 662 sabhI jIva sAta prakAra ke haiM, yathA-pRthvIkAyika, apkAyika, tejaskAyika, vAyukAyika, vanaspati-kAyika, trasakAyika aura akaayik| sabhI jIva sAta prakAra ke haiM, yathA-kRSNalezyA vAle, yAvat zuklalezyA vAle aura aleshii| sUtra-663 brahmadatta cakravartI sAta dhanuSa ke UMce the / ve sAtasau varSa kA pUrvAyu hone para, sAtavIM pRthvI ke apratiSThAna narakAvAsa meM nairayika rUpa meM utpanna hue| sUtra-664 mallInAtha arhanta svayaM sAtave (sAta rAjAoM ke sAtha) muNDita hue aura gRhasthAvAsa tyAgakara aNagAra pravrajyA se pravrajita hue / yathA-mallI-videha rAjakanyA, pratibuddhi-ikSvAku rAjA, candracchAya-aMgadeza kA rAjA, rukmI-kuNAla deza kA rAjA, zaMkha-kAzI deza kA rAjA, adIna zatru-kuru deza kA rAjA, jitazatru-pAMcAla deza kA raajaa| sUtra - 665 darzana sAta prakAra kA kahA gayA hai, yathA-samyagdarzana, mithyAdarzana, samyagamithyAdarzana, cakSudarzana, acakSudarzana, avadhidarzana aura kevaladarzana / sUtra-666 chadmastha vItarAga mohanIya ko chor3akara sAta karma prakRtiyA~ kA vedana karate haiM, yathA-jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, vedanIya, Ayukarma, nAmakarma, gotrakarma, antarAyakarma / sUtra - 667 chadmastha sAta sthAnoM ko pUrNarUpa se na jAnatA hai aura na dekhatA hai, yathA-dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, zarIra rahita jIva, paramANu pudgala, zabda aura gandha / inhIM sAta sthAnoM ko sarvajJa pUrNa rUpa se jAnatA hai aura dekhatA hai / yathA-dharmAstikAya yAvat gandha / muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 120 Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka sUtra-668 zramaNa bhagavAna mahAvIra vajraRSabhanArAca saMghayaNa vAle samacaturasra saMsthAna vAle aura sAta hAtha UMce the| sUtra - 669 sAta vikathAeM kahI gaI hai, yathA-strI kathA, bhakta (AhAra) kathA, deza kathA, rAja kathA, mRdukAriNI kathA, darzanabhedinI, cAritra bhedinii| sUtra-670 gaNa meM AcArya aura upAdhyAya ke sAta atizaya haiM / yathA-AcArya aura upAdhyAya upAzraya meM dhUla bhare pairoM ko dUsare se jhaTakavAve yA pUMchAve to bhI maryAdA kA ullaMghana nahIM hotA-zeSa pA~cave ThANe ke samAna yAvat AcArya upAdhyAya upAzraya ke bAhara IcchAnusAra eka rAta yA do rAta rahe to bhI maryAdA kA atikramaNa nahIM hotA / upakaraNa kI vizeSatA-AcArya yA upAdhyAya ujjvala vastra rakhe to maryAdA kA laMghana nahIM hotA / bhaktapAna kI vizeSatAAcArya yA upAdhyAya zreSTha aura pathya bhojana le to maryAdA kA atikramaNa nahIM hotaa| sUtra- 671 saMyama sAta prakAra ke kahe gae haiM, yathA-pRthvIkAyika saMyama-yAvat trasa kAyika saMyama aura ajIvakAya sNym| ___ asaMyama sAta prakAra ke kahe gae haiM, yathA-pRthvIkAyika asaMyama-yAvat trasakAyika asaMyama aura ajIvakAya asNym| Arambha sAta prakAra ke kahe gae haiM, yathA-pRthvIkAyika Arambha-yAvat ajIvakAya Arambha / isI prakAra anArambhasUtra haiM / sAraMbhasUtra haiM / asArambhasUtra haiN| samArambhasUtra haiM / asamArambhasUtra haiN| sUtra - 672 prazna-he bhagavan ! alasI, kusubha, kodrava, kAMga, rala, saNa, sarasoM aura mUle ke bIja / ina dhAnyoM ko koThe meM, pAle meM yAvat DhA~kakara rakhe to una dhAnyoM kI yoni kitane kAla taka sacitta rahatI hai ? he gautama ! jaghanya antarmuhartta, utkRSTa-sAta saMvatsara / pazcAt yoni mlAna ho jAtI hai yAvat yoni naSTa ho jAtI hai| sUtra - 673 bAdara-apkAyika jIvoM kI utkRSTa sthiti sAta hajAra varSa kI kahI gaI hai| tIsarI bAlukAprabhA meM nairayikoM kI utkRSTa sthiti sAta sAgaropama kI kahI gaI hai / cauthI paMkaprabhA meM nairayikoM kI jaghanya sthiti sAta sAgaropama kI kahI gaI hai| sUtra-674 zakrendra ke varuNa lokapAla kI sAta agramahiSiyA~ haiM / IzAnendra ke soma lokapAla kI sAta agramahiSiyA~ haiM IzAnendra ke yama lokapAla kI sAta agramahiSiyA~ haiN| sUtra - 675 IzAnendra ke Abhyantara parISad ke devoM kI sthiti sAta palyopama kI hai / zakrendra ke agramahiSI deviyoM kI sthiti sAta palyopama kI hai| saudharma kalpa meM parigRhItA deviyoM kI utkRSTa sthiti sAta palyopama kI hai| sUtra - 676 sArasvata lokAntika deva ke sAta devoM kA parivAra hai| Aditya lokAntika deva ke sAta sau devoM kA parivAra hai| gardatoya lokAntika deva ke sAta devoM kA parivAra hai| tuSita lokAntika deva ke sAta hajAra devoM kA parivAra hai| sUtra-677 sanatkumAra kalpa meM devatAoM kI utkRSTa sthiti sAta sAgaropama kI hai / mahendra kalpa meM devatAoM kI utkRSTa sthiti kucha adhika sAta sAgaropama kI hai, brahmaloka kalpa meM devatAoM kI jaghanya sthiti sAta sAgaropama kI hai| muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 121 Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra - 3, 'sthAna' sUtra - 678 brahmaloka aura lAMtaka kalpa meM vimAnoM kI UMcAI sAta sau yojana hai / sthAna / uddeza / sUtrAMka sUtra - 679 bhavanavAsI devoM ke bhavadhAraNIya zarIroM kI UMcAI sAta hAtha kI hai| isI prakAra vyantara devoM kI, jyotiSI devoM kI, saudharma aura IzAna kalpa meM devoM ke bhavadhAraNIya zarIroM kI UMcAI sAta hAtha kI hai| sUtra - 680 nandIzvara dvIpa meM sAta dvIpa hai / yathA - jambUdvIpa, dhAtakIkhaNDadvIpa, puSkaravaradvIpa, varuNavaradvIpa, kSIravaradvIpa, dhRtavaradvIpa aura kssodvrdviip| nandIzvara dvIpa meM sAta samudra haiN| yathA-lavaNa samudra, kAloda samudra, puSkaroda samudra, karuNoda samudra, khIroda samudra, dhRtoda samudra aura kSododa samudra / sUtra - 681 sAta prakAra kI zreNiyA~ kahI gaI haiN| yathA- Rju AyatA / ekataH vakrA, dvidhAvakrA, ekataH khA, dvidhA khA, cakravAlA aura ardhacakravAlA / sUtra - 682 camara asurendra ke sAta senAeM haiM, aura sAta senApati haiN| yathA- paidala senA, azva senA, hasti senA, mahiSa senA, ratha senA, naTa senA, gaMdharva senA druma paidala senApati hai| zeSa pA~cave sthAnaka ke samAna yAvat kinnara - ratha senA kA senApati hai| riSTa-naTasenA kA senApati hai aura gItaratI gaMdharva senA kA senApati hai| bali vairocanendra ke sAta senAeM haiM aura sAta senApati haiM / yathA- paidala senA yAvat gaMdharva senA / mahAdruma-paidala senA kA senApati hai / yAvat kiMpuruSa - naTa senA kA senApati, mahAriSTa-naTa senA kA senApati aura gItayaza-gaMdharva senA kA senApati / dharaNendra kI sAta senAeM aura sAta senApati haiM, yathA- paidala senA yAvat gaMdharva senA rudrasena paidala senA kA senApati / yAvat Ananda- ratha senA kA senApati hai / nandana - naTa senA kA senApati hai aura tetalI - gaMdharva senA kA senApati hai| nAgakumArendra bhUtAnanda kI sAta senAeM aura sAta senApati haiM / yathA- paidala senA yAvat gaMdharva senA / dakSapaidala senA kA senApati / yAvat naMduttara- ratha senA kA senApati hai / ratI-naTa senA kA senApati hai aura mAnasa-gaMdharva senA kA senApati hai / isa prakAra ghoSa aura mahAghoSa paryanta sAta-sAta senAeM aura sAta-sAta senApati haiM / zakrendra kI sAta senAeM aura sAta senApati haiM / yathA- paidala senA yAvat gaMdharva senA hariNagameSI- paidala senA kA senApati yAvat mADhara- ratha senA kA senApati hai| mahAzveta-naTa senA kA senApati hai aura rata gaMdharva senA kA senApati hai / zeSa pA~cave sthAna ke anusAra samajhe / isI prakAra acyuta devaloka paryanta senA aura senApatiyoM kA varNana smjheN| sUtra - 683 camarendra ke druma paidala senApati ke sAta kaccha (sainya samUha) haiM, yathA- prathama kaccha yAvat- saptama kaccha / prathama kaccha meM 64000 deva haiM / dvItiya kaccha meM prathama kaccha se dUne deva haiN| tRtIya kaccha meM dvItiya kaccha se dUne deva haiN| isa prakAra sAtave kaccha taka dUne dUne deva kheN| isa prakAra balIndra ke bhI sAta kaccha haiM, vizeSa yaha ki mahadruma senApati ke prathama kaccha meM sATha hajAra deva haiM, zeSa chaH kacchoM meM pUrvavat dUne dUne deva kaheM / isa prakAra dharaNendra ke sAta kaccha haiN| vizeSa sUcanA-rudrasena senApati ke prathama kaccha meM 28000 deva haiM, zeSa chaH kacchoM meM pUrvavat dugane dugane deva kheN| isa prakAra mahAghoSa paryanta dugune deva kheN| vizeSa sUcanA-paidala senA ke senApatiyoM ke nAma pUrvavat kaheM / muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna) " AgamasUtra - hinda- anuvAda" Page 122 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka zakrendra ke paidala senApati hariNagameSI deva ke sAta kaccha haiM / camarendra ke samAna acyutendra paryanta kaccha aura devatAoM kA varNana samajhe / paidala senApatiyoM ke nAma pUrvavat kheN| devatAoM kI saMkhyA ina do gAthAoM se jAnanI caahie| sUtra - 684 zakrendra ke paidala senApati ke prathama kaccha meM 84000 deva haiM / IzAnendra ke 80000 deva haiM / sanatkumAra ke 72000 deva haiM / mAhendra ke 70,000 deva haiM / brahmendra ke 60,000 deva haiM / lAMtakendra ke 50,000 deva haiM / mahA-zukrendra ke 40,000 deva haiM / sahasrArendra ke 30,000 deva / Anatendra aura AraNendra ke 20,000 deva / prANatendra aura acyutendra ke 20,000 deva / pratyeka kaccha meM pUrva kaccha se dugune-dugune deva kheN| sUtra-685 vacana vikalpa sAta prakAra ke-AlApa-alpa bhASaNa, anAlApa-kutsita AlApa, ullApa-prazna-garbhita vacana, anullApa-nindita vacana, saMlApa-paraspara bhASaNa karanA, pralApa-nirarthaka vacana, vipralApa-viruddha vacana / sUtra- 686 vinaya sAta prakAra kA kahA gayA hai, yathA-jJAna vinaya, darzana vinaya, cAritra vinaya, mana vinaya, vacana vinaya, kAya vinaya, lokopacAra vinaya / prazasta mana vinaya sAta prakAra kA kahA gayA hai, yathA-apApaka-zubha ciMtana rUpa vinaya, asAvadya-corI Adi nindita karma rahita, akriya kAyikAdi kriyA rahita, nirupakleza-zokAdi pIr3A rahita, anAvakara-prANA-tipAtAdi rahita, akSatakara-prANiyoM kI pIr3ita na karane rUpa, abhutAbhizaMkana-abhayadAna rUpa / aprazasta mana vinaya sAta prakAra kA kahA gayA hai, yathA-pApaka-azubha ciMtana rUpa, sAvadya-corI Adi nindita karma, sakriya-kAyikAdi kriyA yukta, sopakleza-zokAdi pIr3A yukta, Azravakara-prANAtipAtAdi Azrava, kSayakara-prANiyoM ko pIr3ita karane rUpa, bhuutaabhishNkn-bhykaarii| prazasta vacanavinaya sAta prakAra kA hai, apApaka, asAvadha yAvat abhUtAbhizaMkana aprazasta vacana vinaya sAta prakAra kA hai, yathA-pApaka yAvat bhuutaabhishNkn| prazastakAya vinaya sAta prakAra kA kahA gayA hai, yathA-upayogapUrvaka gamana, upayoga pUrvaka sthira rahanA, upayogapUrvaka baiThanA, upayogapUrvaka sonA, upayogapUrvaka dehalI Adi kA ullaMghana karanA, upayogapUrvaka argalA Adi kA atikramaNa, upayogapUrvaka indriyoM kA pravartana / aprazastakAya vinaya sAta prakAra kA kahA gayA hai, yathA-upayoga binA gamana karanA yAvat-upayoga binA indriyoM kA pravartana / lokopacAra vinaya sAta prakAra kA kahA gayA hai, yathA-abhyAsavartitva-samIpa rahanA-jisase bolane vAle ko takalIpha na ho, parachaMdAnuvartitva-dUsare ke abhiprAya ke anusAra AcaraNa karanA, kAryahetu-inhoMne mujhe zruta diyA hai ataH inakA kahanA mujhe mAnanA hI caahie| kRtapratikRtitA-inakI maiM kucha sevA karU~gA to ye mere para kucha upakAra kareMge, ArtagaveSaNa-rugNa kI gaveSaNA karake auSadha denA, deza-kAlajJatA-deza aura kAla ko jAnanA, sabhI avasaroM meM anukUla rhnaa| sUtra-687 samudghAta sAta prakAra ke kahe gae haiM, yathA-vedanA samudghAta, kaSAya samudghAta, mAraNAMtika samudghAta, vaikriya samudghAta, taijasa samudghAta, AhAraka samudghAta, kevalI samudghAta / manuSyoM ke sAta samudghAta kahe gae haiM, yathA-pUrvavat / sUtra - 688 zramaNa bhagavAna mahAvIra ke tIrtha meM sAta pravacananihnava hue, yathA-bahurata-dIrghakAla meM vastu kI utpatti mAnane vAle, jIva pradezikA-antima jIva pradeza meM jIvatva mAnane vAle, avyaktikA-sAdhu Adi ko saMdigdha dRSTi se dekhane muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 123 Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka vAle, sAmucchidekA-kSaNika bhAva mAnane vAle, do kriyA-eka samaya meM do kriyA mAnane vAle, trairAzikA-jIva rAzi, ajIvarAzi aura nojiivraashi| isa prakAra tIna rAzi kI prarUpaNA karane vAle, abaddhikA-jIva karma se spaSTa hai kintu karma se baddha jIva nahIM hai, isa prakAra kI prarUpaNA karane vaale| ina sAta pravacana nihnavoM ke sAta dharmAcArya the, yathA-1. jamAlI, 2. tiSyagupta, 3. ASAr3ha, 4. azvamitra, 5. gaMga, 6. SaDuluka (rohagupta), 7. goSThAmAhila / sUtra-689 ina pravacana nihnavoM ke sAta utpatti nagara haiM, yathA-zrAvastI, RSabhapura, zvetAmbikA, mithilA, ullukAtIra, aMtaraMjikA aura dshpur| sUtra-690 sAtAvedanIya karma ke sAta anubhAva (phala) haiM, yathA-manojJa zabda, manojJa rUpa, yAvat-manojJa sparza, mAnasika sukha, vAcika sukha / asAtAvedanIya karma ke sAta anubhAva (phala) haiM, yathA-amanojJa zabda yAvat-vAcika duHkha / sUtra-691 maghA nakSatra ke sAta tAre haiM, abhijit Adi sAta nakSatra pUrva dizA meM dvAra vAle haiM, yathA-abhijit, zravaNa, dhaniSThA, zatabhiSA, pUrvAbhAdrapadA, uttarAbhAdrapadA, revtii| azvinI Adi sAta nakSatra dakSiNa dizA meM dvAra vAle haiM, yathA-azvinI, bharaNI, kRttikA, rohiNI, mRgazirA, ArdrA, punrvsu| ___ puSya Adi sAta nakSatra pazcima dizA meM dvAra vAle haiM, yathA-puSya, azleSA, maghA, pUrvAphAlgunI, uttarA-phAlgunI, hasta, citraa| svAti Adi sAta nakSatra uttara dizA meM dvAra vAle haiM, yathA-svAti, vizAkhA, anurAdhA, jyeSThA, mUla, pUrvASAr3hA, uttraassaaddh'aa| sUtra- 692 jambUdvIpa meM somanasa vakSaskAra parvata para sAta kUTa haiM, yathAsUtra - 693 siddhakUTa, somanasakUTa, maMgalAvatIkUTa, devakUTa, vimalakUTa, kaMcanakUTa aura viziSTakUTa / sUtra- 694 __jambUdvIpa meM gaMdhamAdana vakSaskAra parvata para sAta kUTa haiM, yathAsUtra-695 siddhakUTa, gaMdhamAdanakUTa, gaMdhilAvatIkUTa, uttarakurukUTa, phalidhakUTa, lohitAkSakUTa, AnandanakUTa / sUtra- 696 beindriya kI sAta lAkha kula kaur3I haiN| sUtra-697 jIvoM ne sAta sthAnoM meM nivartita (saMcita) pudgala pApa karma ke rUpa meM cayana kiye haiM, cayana karate haiM aura cayana kreNge| isI prakAra upacayana, bandha, udIraNA, vedanA aura nirjarA ke tIna-tIna daNDaka kheN| sUtra- 698 sAta pradezika skandha ananta haiM, sAta pradezAvagAr3ha pudgala ananta haiM, yAvat sAta guNa rUkSa pudgala ananta haiM sthAna-7 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 124 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka sthAna-8 sUtra- 699 ATha guNa sampanna aNagAra ekalavihArI pratimA dhAraNa karane yogya hotA hai, yathA-zraddhAvAna, satyavAdI, meghAvI, bahuzruta, zaktimAna, alpakalahI, dhairyavAna, vIryasampanna / sUtra-700 yonisaMgraha ATha prakAra kA kahA gayA hai, yathA-aMDaja, potaja yAvat-udbhija aura aupapAtika / aMDaja ATha gati vAle haiM, aura ATha Agati vAle haiM / aNDaja yadi aNDajoM meM utpanna ho to aNDajoM se potajoM se yAvat-aupapAtikoM se Akara utpanna hote haiM / vahI aNDaja aNDajapane ko chor3akara aNDaja rUpa meM yAvat -aupapAtika rUpa meM utpanna hotA hai| isI prakAra jarAyujoM kI gati Agati kheN| zeSa rasaja Adi pA~coM kI gati Agati na kheN| sUtra - 701 jIvoM ne ATha karma prakRtiyoM kA cayana kiyA hai, karate haiM aura kareMge / yathA-jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, vedanIya, mohanIya, Ayu, nAma, gotra, antarAya / nairayikoM ne ATha karma prakRtiyoM kA cayana kiyA hai, karate haiM aura kareMge / isa prakAra vaimAnika paryanta kheN| isI prakAra upacaya, bandha, udIraNA, vedanA aura nirjarA ke sUtra kaheM / pratyeka ke daNDaka sUtra kheN| sUtra-702 ATha kAraNoM se mAyAvI mAyA karake na AloyaNA karatA hai, na pratikramaNa karatA hai, yAvat-na prAyazcitta svIkAratA hai, yathA-maiMne pApakarma kiyA hai aba maiM usa pApa kI nindA kaise karU~? maiM vartamAna meM bhI pApa karatA hU~ ataH maiM pApa kI AlocanA kaise karU~? maiM bhaviSya meM bhI yaha pApa karU~gA-ataH maiM AlocanA kaise karU~ ? merI apakIrti hogI ataH maiM AlocanA kaise karU~? merA apayaza hogA ataH maiM AlocanA kaise karU~ ? pUjA pratiSThA kI hAni hogI ataH maiM AlocanA kaise karU~? kIrti kI hAni hogI ataH maiM AlocanA kaise karU~? mere yaza kI hAni hogI ataH maiM AlocanA kaise karU~? ATha kAraNoM se mAyAvI mAyA karake AloyaNA karatA hai-yAvat prAyazcitta svIkAra karatA hai, yathA-mAyAvI kA yaha loka nindanIya hotA hai ataH maiM AlocanA karU~ / upapAta nindita hotA hai / bhaviSya kA janma nindanIya hotA hai / eka vakta mAyA kare AlocanA na kare to ArAdhaka nahIM hotA hai / eka vakta mAyA karake AlocanA kare to ArAdhaka hotA hai| aneka bAra mAyA karake AlacanA na kare to ArAdhaka nahIM hotA hai| aneka bAra mAyA karake bhI AlocanA kare to ArAdhaka hotA hai / mere AcArya aura upAdhyAya viziSTa jJAna vAle haiM, ve jAneMge kI yaha mAyAvI hai| ataH maiM AlocanA karU~-yAvat prAyazcitta svIkAra kruuN| mAyA karane para mAyAvI kA hRdaya kisa prakAra pazcAttApa se dagdha hotA rahatA hai-yaha yahA~ para upamA dvArA batAyA gayA hai / jisa prakAra lohA, tA~bA, kalaI, zIzA, rUpA aura sonA galAne kI bhaTThI, tila, tusa, bhUsA, nala aura pattoM kI agni / dAru banAne kI bhaTThI, miTTI ke baratana, gole, kavelu, IMTe Adi pakAne kA sthAna, gur3a pakAne kI bhaTThI aura luhAra kI bhaTThI meM zUle ke phUla aura ulkApAta jaise jAjvalyamAna, hajAroM cinagAriyA~ jinase uchala rahI hai aise aMgAroM ke samAna mAyAvI kA hRdaya pazcAttApa rUpa agni se nirantara jalatA rahatA hai / mAyAvI ko sadA aisI AzaMkA banI rahatI hai ki ye saba loga mere para hI zaMkA karate haiN| mAyAvI mAyA karake AlocanA kiye binA yadi maratA hai aura devoM meM utpanna hotA hai to vaha maharddhika devoM meM yAvat saudharmAdi devalokoMmeM utpanna nahIM hotA hai| utkRSTa sthiti vAle devoM meM bhI vaha utpanna nahIM hotA hai / usa deva kI bAhya yA Abhyantara parISad bhI usake sAmane AtI hai lekina parISad ke deva usa deva kA Adara samAdara nahIM karate haiM, tathA use Asana bhI nahIM dete haiM / vaha yadi kisI deva ko kucha kahatA hai to cAra pA~ca deva usake sAmane Akara usakA muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 125 Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka apamAna karate haiM aura kahate haiM ki basa aba adhika kucha na kaho / jo kucha kahA yahI bahuta hai / Ayu pUrNa hone para vaha deva vahA~ se cyavakara manuSyalokameM halake kuloMmeM utpanna hotA hai / yathA-anta kula, prAMta kula, tuccha kula, daridra kula, bhikSuka kula, kRpaNa kula Adi / ina kuloMmeM bhI vaha kurUpa, kuvarNa, kugandha, kurasa, kusparzavAlA hotA hai / aniSTa, akAnta, apriya, amanojJa, hInasvara, dInasvara, aniSTasvara, akAntasvara, apriyasvara, amanojJasvara, amanAmasvara aura anAdeya vacana vAlA vaha hotA hai| usake AsapAsa ke loga bhI usakA Adara nahIM karate haiM / vaha kucha kisI ko upAlambha dene lagatA hai to use cAra pA~ca jane mila kara rokate haiM aura kahane lagate haiM ki basa aba kucha na kho| kintu mAyAvI mAyA karane para yadi AlocanA karake mare to vaha RddhimAna tathA utkRSTa sthiti vAlA deva hotA hai, hAra se usakA vakSaHsthala suzobhita hotA hai, hAtha meM kaMkaNa tathA mastaka para mukuTa Adi aneka prakAra ke AbhUSaNoM se vaha sundara zarIra se daidIpyamAna hotA hai, vaha divya bhogopabhogoM ko bhogatA hai / vaha kucha kahane lagatA hai to use cAra pA~ca deva Akara utsAhita karate haiM aura kahane lagate haiM ki Apa khUba bole / vaha deva devaloka se cyavakara manuSya loka meM ucca kuloM meM utpanna hotA hai to use sundara zarIra prApta hotA hai, Asa-pAsa ke loga usakA bahuta Adara karate haiM tathA bolane ke lie Agraha karate haiN| sUtra-703 saMvara ATha prakAra kA kahA gayA hai, yathA-zrotrendriya saMvara yAvat sparzandriya saMvara, mana saMvara, vacana saMvara, kAya saMvara / asaMvara ATha prakAra kA kahA gayA hai, yathA-zrotrendriya asaMvara yAvat kAya asaMvara / sUtra - 704 ___ sparza ATha prakAra kA kahA gayA hai, yathA-karkaza, mRdu, guru, laghu, zIta, uSNa, snigdha, rukSa / sUtra- 705 loka sthiti ATha prakAra kI kahI gaI hai, yathA-AkAza ke AdhAra para rahA huA vAyu, vAyu ke AdhAra para rahA huA ghanodadhi-zeSa chaThe sthAna ke samAna-yAvat saMsArI jIva karma ke AdhAra para rahe hue haiN| pudgalAdi ajIva jIvoM se saMgrahIta (baddha) haiN| jIva jJAnAvaraNIyAdi karmoM se saMgrahIta (baddha) haiN| sUtra-706 gaNI (AcArya) kI ATha sampadA (bhAvasamRddhi) kahI gayI hai, yathA-AcAra sampadA-kriyArUpa sampadA, zruta sampadA-zAstra jJAna rUpa sampadA, zarIra sampadA-pramANopeta zarIra tathA avayava, vacana sampadA-Adeya aura madhura vacana, vAcanA sampadA-ziSyoM kI yogyatAnusAra AgamoM kI vAcanA denA / mati sampadA-avagrahAdi buddhirUpa, prayoga sampadAvAda viSayaka svasAmarthya kA jJAna tathA dravya-kSetra Adi kA jJAna aura saMgraha parijJA sampadA-bAla-vRddha tathA rUpa Adi ke kSetrAdi kA jnyaan| sUtra-707 cakravartI kI pratyeka mahAnidhi ATha cakra ke Upara pratiSThita hai aura pratyeka ATha-ATha yojana UMce haiN| sUtra-708 samitiyA~ ATha kahI gaI haiM, yathA-IryAsamiti, bhASAsamiti, eSaNAsamiti, AdAna bhANDa mAtra nikSepaNA samiti, uccAra prasravaNa zleSma mala siMdhANa pariSThApanikA samiti, mana samiti, vacana samiti, kAya samiti / sUtra-709 ATha guNa sampanna aNagAra AlocanA sUnane yogya hotA hai, yathA-AcAravAna, avadhAraNAvAna, vyavahAravAna, Alocaka yA saMkoca miTAne meM samartha, zuddhi karavAne meM samartha, Alocaka kI zakti ke anusAra prAyazcitta dene vAlA, Alocaka ke doSa anya ko na kahane vAlA aura doSa sevana se aniSTa hotA hai, yaha samajhAne meM samartha / ATha guNayukta aNagAra apane doSoM kI AlocanA kara sakatA hai, yathA-jAtisampanna, kulasampanna, vinayasampanna, jJAnasampanna, darzanasampanna, cAritrasampanna, kSAnta aura dAnta / muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 126 Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka sUtra-710 prAyazcitta ATha prakAra kA kahA gayA hai, yathA-AlocanAyogya, pratikramaNayogya, ubhayayogya, vivekayogya, vyutsargayogya, tapayogya, chedayogya aura mUlayogya / sUtra - 711 mada sthAna ATha kahe haiM, yathA-jAti mada, kula mada, bala mada, rUpa mada, tapa mada, sUtra mada, lAbha mada, aizvarya mada / sUtra-712 akriyAvAdI ATha haiM, yathA-eka vAdI-AtmA eka hI hai aisA kahane vAle, anekavAdI-sabhI bhAvoM ko bhinna mAnane vAle, mitavAdI-ananta jIva haiM phira bhI jIvoM kI eka niyata saMkhyA mAnane vAle / nirmitavAdI- yaha sRSTi kisI kI banAI huI hai aisA mAnane vAle / sAtavAdI-sukha se rahanA, kintu tapazcaryA na karanA / samucchedavAdI - pratikSaNa vastu naSTa hotI hai, aisA mAnane vAle kSaNikavAdI / nityavAdI-sabhI vastuoM ko nitya mAnane vAle / mokSa yA paraloka nahIM hai, aisA mAnane vaale| sUtra - 713 mahAnimitta ATha prakAra kA kahA gayA hai, yathA-bhauma-bhUmi viSayaka zubhAzubha kA jJAna karane vAle zAstra / utpAta-rudhira vRSTi Adi utpAtoM kA phala batAne vAlA zAstra / svapna-zubhAzubha svapnoM kA phala batAne vAlA zAstra / aMtarikSa-gAMdharva nagarAdi kA zubhAzubha phala batAne vAlA zAstra / aMga-cakSu, mastaka Adi aMgoM ke pharakane se zubhAzubha phala kI sUcanA dene vAlA zAstra / svara-SaDja Adi svaroM kA zubhAzubha phala batAne vAlA zAstra / lakSaNa - strI-puruSa ke zubhAzubha lakSaNa batAne vAlA zAstra / vyaJjana-tila masa Adi ke zubhAzubha phala batAne vAlA zAstra sUtra - 714-720 vacana vibhakti ATha prakAra kI kahI gaI hai, yathA-nirdeza meM prathamA-vaha, yaha, maiM / upadeza meM dvItiyA-yaha kro| isa zloka ko par3ho / karaNa meM tRtIyA-maiMne kuNDa banAyA / sampradAna meM caturthI-namaH svasti, svAhA ke yoga meM / apAdAna meM paMcamI-pRthak karane meM tathA grahaNa karane meM, yathA-kUpa se jala nIkAla, koThI meM se dhAnya grahaNa kr| svAmitva ke sambandha meM SaSThI-isakA, usakA tathA seTha kA naukara / sannidhAna artha meM saptamI-AdhAra artha meM-mastaka para mukuTa hai / kAla meM prAtaHkAla meM kamala khilatA hai, bhAvarUpa kriyA vizeSaNa meM sUrya asta hone para rAtri huii| AmantraNa meM aSTamI-yathA he yuvAn! sUtra - 721 ATha sthAnoM ko chadmastha pUrNarUpa se na dekhatA hai aura na jAnatA hai / yathA-dharmAstikAya yAvat gaMdha aura vAyu / ATha sthAnoM ko sarvajJa pUrNarUpa se dekhatA hai aura jAnatA hai / yathA-dharmAstikAya yAvat gaMdha aura vAyu / sUtra - 722 Ayurveda ATha prakAra kA kahA gayA hai, yathA-kumAra bhRtya-bAla cikitsA zAstra, kAyacikitsA-zarIra cikitsA zAstra, zAlAkya-gale se Upara ke aMgoM kI cikitsA kA zAstra / zalyahatyA-zarIra meM kaMTaka Adi kahIM laga jAe to usakI cikitsA kA zAstra, jaMgolI-sarpa Adi ke viSa ki cikitsA kA zAstra / bhUtavidyA-bhUtapizAca Adi ke zamana kA zAstra, kSArataMtra-vIryapAta kI cikitsA kA zAstra, rasAyana-zarIra AyuSya aura buddhi kI vRddhi karane vAlA shaastr| sUtra - 723 zakrendra ke ATha agramahiSiyA~ haiM, yathA-padmA, zivA, satI, aMjU, amalA, AsarA, navamikA, rohiNI / IzAnendra ke ATha agramahiSiyA~ haiM, yathA-1. kRSNA, kRSNarAjI, rAmA, rAmarakSitA, vasu, vasuguptA, vasumitrA, vsuNdhraa| zakrendra ke soma lokapAla kI ATha agramahiSiyA~ haiM, IzAnendra ke vaizramaNa lokapAla kI ATha agra-mahiSiyA~ haiN| mahAgraha ATha haiM, yathA-candra, sUrya, zukra, budha, bRhaspati, maMgala, zanaizcara, ketu / muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 127 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka sUtra-724 tRNa vanaspatikAya ATha prakAra kA hai, yathA-mUla, kaMda, skaMdha, tvacA, khAla, pravAla, patra, puSpa / sUtra - 725 caurindriya jIvoM kI hiMsA na karane vAloM meM ATha prakAra kA saMyama hotA hai / yathA-netra sukha naSTa nahIM hotA, netra duHkha utpanna nahIM hotA, yAvat-sparza sukha naSTa nahIM hotA, sparza duHkha utpanna nahIM hotaa| caurindriya jIvoM kI hiMsA karane vAloM ke ATha prakAra kA asaMyama hotA hai, yathA-netra sukha naSTa hotA hai, netra duHkha utpanna hotA hai, yAvat-sparza duHkha utpanna hotA hai| sUtra - 726 sUkSma ATha prakAra ke haiM, yathA-prANasUkSma-kuMthuA Adi, panaka sUkSma-lIlaNa, phUlaNa, bIja sUkSma-baTabIja harita sUkSma-lIlI vanaspati, puSpasUkSma, aMDasUkSma-kamiyoM ke aMDe, layanasUkSma-kIr3I nagarA, snehasUkSma-dhuMara aadi| sUtra - 727 bharata cakravartI ke pazcAt ATha yuga pradhAna puruSa vyavadhAna rahita siddha hue yAvat-sarva duHkha rahita hue / yathAAditya yaza, mahAyaza, atibala, mahAbala, tejovIrya, kArtavIrya, daMDavIrya, jalavIrya / sUtra - 728 bhagavAna pArzvanAtha ke ATha gaNa aura ATha gaNadhara the, yathA-zubha, Arya, ghoSa, vaziSTha, brahmacArI, soma, zrIdhara, vIrya, bhdrysh| sUtra-729 darzana ATha prakAra ke kahe gae haiM, yathA-samyagdarzana, mithyAdarzana, samyagamithyAdarzana, cakSudarzana yAvat kevaladarzana aura svpndrshn| sUtra - 730 aupamika kAla ATha prakAra ke kahe gae haiM, yathA-palyopama, sAgaropama, utsarpiNI, avasarpiNI, pudgalaparAvartana, atItakAla, bhaviSyakAla, sarvakAla / sUtra - 731 ___ bhagavAna ariSTanemi ke pazcAt ATha yuga pradhAna puruSa mokSa meM gae aura unakI dIkSA ke do varSa pazcAt ve mokSa meM ge| sUtra-732 bhagavAna mahAvIra se muNDita hokara ATha rAjA pravrajita hue / yathA-vIrAMgada, kSIrayaza, saMjaya, eNeyaka, zveta, ziva, udAyana, shNkh| sUtra-733 AhAra ATha prakAra ke haiM, yathA-manojJa azana, manojJa pAna, manojJa khAdya, manojJa svAdya, amanojJa azana, amanojJa pAna, amanojJa khAdya, amanojJa svAdya / sUtra- 734,735 sanatkumAra aura mAhendra kalpa ke nIce brahmaloka kalpa meM riSTavimAna ke prastaTa meM akhAr3e ke samAna samacaturasra saMsthAna vAlI ATha kRSNarAjiyA~ haiM, do kRSNarAjiyA~ pUrva meM, do kRSNarAjiyA~ dakSiNa meM, do kRSNarAjiyA~ pazcima meM, do kRSNarAjiyA~ uttara meM / pUrva dizA kI Abhyantara kRSNarAji dakSiNa dizA ko bAhya kRSNarAji se spRSTa hai / dakSiNa dizA kI Abhyantara kRSNarAji pazcima dizA kI bAhya kRSNarAji se spRSTa hai| pazcima dizA kI Abhyantara kRSNarAji uttara dizA kI bAhya kRSNarAji se spRSTa hai| uttara dizA kI Abhyantara kRSNarAji pUrva dizA kI bAhya kRSNarAji se spRSTa hai| muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 128 Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka pUrva aura pazcima dizA kI do bAhya kRSNarAjiyA~ SaTkoNa haiM / uttara aura dakSiNa dizA kI do bAhya kRSNarAjiyA~ trikoNa haiN| sabhI Abhyantara kRSNarAjiyA~ caurasa haiN| ATha kRSNarAjiyoM ke ATha nAma haiM-yathA-kRSNarAji, megharAji, maghArAji, mAdhavatI, vAtaparidhA, vAtaparikSobha, devaparidhA, devaparikSobha / ina ATha kRSNarAjiyoM ke madhya bhAga meM ATha lokAntika vimAna haiM, yathA-arci, arcimAlI, vairocana, prabhaMkara, candrAbha, sUryAbha, supratiSThAbha, agneyAbha / ina ATha lokAntika vimAnoM meM ajaghanyotkRSTa ATha sAgaropama sthiti vAlA ATha lokAntika deva rahate haiM, yathA- sArasvata, Aditya, vahni, varuNa, gardatoya, tuSita, avyAbAdha, Agneya / sUtra - 736 dharmAstikAya ke madhya pradeza ATha haiM, adharmAstikAya ke madhya pradeza ATha haiM, AkAzAstikAya ke madhya pradeza ATha haiM, jIvAstikAya ke madhya pradeza ATha haiN| sUtra - 737 mahApadma arhanta ATha rAjAoM ko muNDita karake tathA gRhastha kA tyAga karA karake aNagAra pravrajyA deNge| yathA-padma, padmagulma, nalina, nalinagulma, padmadhvaja, dhanudhvaja, kanakaratha, bharata / sUtra - 738 kRSNa vAsudeva kI ATha agramahiSiyA~ arhanta ariSTanemi ke samIpa muNDita hokara tathA gRhastha se nIkala kara aNagAra pravrajyA svIkAra kareMgI, siddha hoMgI yAvat sarva duHkhoM se mukta hoNgii| yathA-padmAvatI, gorI, gaMdhArI, lakSaNA, susImA, jAmbavatI, satyabhAmA aura rukminnii| sUtra - 739 vIryapravAda pUrva kI ATha vastu aura ATha cUlikA vastu hai / sUtra-740 gatiyA~ ATha prakAra kI haiM, yathA-narakagati, tiryaMcagati, yAvat siddhagati, gurugati, praNodanagati aura praagbhaargti| sUtra-741 ___ gaMgA, sindhu, raktA aura raktavatI deviyoM ke dvIpa ATha-ATha yojana ke lambe caur3e haiN| sUtra - 742 ulkAmukha, meghamukha, vidyunmukha aura vidyudaMta antara dvIpoM ke dvIpa AThasau-AThasau yojana ke lambe caur3e haiM sUtra-743 kAloda samudra kI valayAkAra caur3AI ATha lAkha yojana kI hai| sUtra - 744 Abhyantara puSkarArdhadvIpa kI valayAkAra caur3AI bhI ATha lAkha yojana kI hai / bAhya puSkarArdha dvIpa kI valayAkAra caur3AI bhI itanI hI hai| sUtra-745 pratyeka cakravartI ke kAkiNI ratna ATha suvarNa pramANa hote haiM / kAkiNI ratna ke 6 tale, 12 astri, ATha karNikAeM hotI haiN| kAkiNI ratna kA saMsthAna eraNa ke samAna hotA hai| sUtra - 746 magadha kA yojana ATha hajAra dhanuSa kA nizcita hai| sUtra-747 jambUdvIpa meM sudarzana vRkSa ATha yojana kA UMcA hai, madhya bhAga meM ATha yojana kA caur3A hai, aura sarva parimANa muni dIparatnasAgara kRt - (sthAna) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 129 Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra - 3, 'sthAna' kucha adhika ATha yojana kA hai / kUTa zAlmalI vRkSa kA parimANa bhI isI prakAra hai / sUtra- 748 tamisrA guphA kI UMcAI ATha yojana kI hai| khaNDaprapAta guphA kI UMcAI bhI isI prakAra ATha yojana kI hai| sUtra - 749 sthAna / uddeza / sUtrAMka jambUdvIpavartI meru parvata ke pUrva meM sItA mahAnadI ke donoM kinAroM para ATha vakSaskAra parvata haiM, yathA-citrakUTa, padmakUTa, nalinIkUTa, ekazelakUTa, trikUTa, vaizramaNakUTa, aMjanakUTa, mAtaMjana kUTa / jambUdvIpavartI meru parvata ke pazcima meM zItodA mahAnadI ke kinAroM para ATha vakSaskAra parvata haiM / yathA- aMkAvatI, padmAvatI, AzIviSa, sukhAvaha, candraparvata, sUryaparvata, nAgaparvata, deva parvata / vartI parvata ke pUrva meM sItA mahAnadI ke uttarI kinAre para ATha cakravartI vijaya haiM, yathA- kaccha, sukaccha, mahAkaccha, kacchagAvatI, Avarta yAvat puSkalAvatI vijaya / jambUdvIpavartI meru parvata ke pUrva meM zItA mahAnadI ke dakSiNa meM ATha cakravartI vijaya haiM, yathA- vatsa, suvatsa yAvat maMgalAvatI / jambUdvIpavartI meru parvata ke pazcima meM zItodA mahAnadI ke dakSiNa meM ATha cakravartI vijaya haiM, padma yAvat salIlAvatI / jambUdvIpavartI meru parvata ke pazcima meM zItodA ke uttara meM ATha cakravartI vijaya haiM, yathA- vaprA, suvaprA, yAvat gaMdhilAvatI / jambUdvIpavartI meru parvata ke pazcima meM zItA mahAnadI ke uttara meM ATha rAjadhAniyA~ haiM, yathA-kSemA, kSemapurI, yAvat-puMDarikiNI / jambUdvIpavartI meru parvata ke pUrva meM zItA mahAnadI ke dakSiNa meM ATha rAjadhAniyA~ haiM / yathAsusImA, kuMDalA yAvat, ratnasaMcayA / jambUdvIpavartI meru parvata ke pazcima meM zItodA mahAnadI ke dakSiNa meM ATha rAjadhAniyA~ haiM, azvapurA yAvat vItazokA / jambUdvIpavartI meru parvata ke pazcima meM zItodA mahAnadI ke uttara meM ATha rAjadhAniyA~ haiM, yathA-vijayA, vaijayantI - yAvat ayodhyA / sUtra - 750 jambUdvIpavartI meru parvata ke pUrva meM zItA mahAnadI ke uttara meM, utkRSTa ATha arhanta, ATha cakravartI, ATha baladeva aura ATha vAsudeva utpanna hue, hote haiM aura hoNge| jambUdvIpavartI meru parvata ke pUrva meM zItA mahAnadI ke dakSiNa meM itane hI arihaMta Adi hue haiM, hote haiM aura hoMge / jambUdvIpavartI meru parvata ke pazcima meM zItodA mahAnadI ke dakSiNa meM itane hI arihaMta Adi hue haiM, hote haiM aura hoNge| uttara meM bhI itane hI arihaMta Adi hue haiM, hote haiM aura hoMge / sUtra - 751 jambUdvIpavartI meru parvata se meM zItA mahAnadI ke uttara meM ATha dIrgha vaitADhya, ATha tamisraguphA, ATha khaMDaprapAtaguphA, ATha kRtamAlaka deva, ATha nRtyamAlaka deva, ATha gaMgAkuNDa, ATha sindhukuNDa, ATha gaMgA, ATha sindhu, ATha RSabhakUTa parvata aura ATha RSabhakUTa deva haiM / jambUdvIpavartI meru parvata ke pUrva meM zItA mahAnadI ke dakSiNa meM ATha dIrghavaitADhya haiM- yAvat ATha RSabhakUTa deva haiM / vizeSa yaha ki-raktA aura raktavatI nadiyoM ke kuNDa haiM / jambUdvIpavartI meru parvata se pazcima meM zItodA mahAnadI ke dakSiNa meM ATha dIrgha vaitADhya parvata haiM yAvat-ATha nRtyamAlaka deva haiM, ATha gaMgAkuNDa, ATha sindhukuNDa, ATha gaMgA ( nadiyA~), ATha sindhu nadiyA~, ATha RSabhakUTa parvata aura ATha RSabhakUTa deva haiN| jambUdvIpavartI meru parvata ke pazcima meM zItodA mahAnadI ke uttara meM ATha dIrgha vaitADhya parvata haiM yAvat-ATha nRtyamAlaka deva haiN| ATha rakta kuNDa haiM, ATha raktAvatI kuNDa haiM, ATha raktA nadiyA~ haiM yAvat ATha RSabhakUTa deva haiN| sUtra - 752 meru parvata kI cUlikA madhyabhAga meM ATha yojana kI caur3I hai / sUtra - 753 dhAtakIkhaNDadvIpa ke pUrvArdha meM dhAtakI vRkSa ATha yojana kA UMcA hai, madhya bhAga meM ATha yojana kA caur3A hai, aura isakA sarva parimANa kucha adhika ATha yojana kA hai / dhAtakI vRkSa se meru cUlikA paryanta sArA kathana jambUdvIpa muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna) " AgamasUtra - hinda- anuvAda" Page 130 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka ke varNana ke samAna kahanA cAhie / dhAtakIkhaNDa dvIpa ke pazcimArdha meM bhI mahAdhAtakI vRkSa se meru cUlikA paryanta kA kathana jambUdvIpa ke varNana ke samAna hai| isI prakAra puSkaravaradvIpA ke pUrvArdha meM padmavRkSa se meru cUlikA paryanta kA kathana jambUdvIpa ke samAna hai| isa prakAra puSkaravaradvIpArdha ke pazcimArdha meM mahApadma vRkSa se meru cUlikA paryanta kA kathana jambUdvIpa ke samAna hai| sUtra- 754, 755 jambUdvIpa ke meruparvata para bhadrazAlavana meM ATha dizAhastikUTa haiM / yathA-padmottara, nIlavaMta, suhastI, aMjanAgirI, kumuda, palAza, avataMsaka, rocnaagirii| sUtra - 756 jambUdvIpa kI jagati ATha yojana kI UMcI hai aura madhya meM ATha yojana kI caur3I hai| sUtra-757, 758 jambUdvIpavartI meru parvata ke dakSiNa meM mahAhimavaMta varSadhara parvata para ATha kUTa haiM, yathA- siddha, mahAhimavaMta, himavaMta, rohita, harIkUTa, harikAnta, harivAsa, vaiDUrya / sUtra - 759, 760 jambUdvIpavartI meru parvata ke uttara meM rukmI parvata para ATha kUTa haiM, yathA- siddha, rukmI, ramyak, narakAnta, buddhi, rukmakUTa, hiraNyavata, maNikaMcana / sUtra- 761,762 jambUdvIpavartI meru parvata ke pUrva meM rucakavara parvata para ATha kUTa haiM, yathA- riSTa, tapanIya, kaMcana, rajata, dizAsvastika, pralamba, aMjana, aMjanapulaka / sUtra- 763,764 ina ATha kUToM para mahardhika yAvat palyopama sthiti vAlI ATha dizA kumAriyA~ rahatI haiM / yathA- naMduttarA, naMdA, AnandA, naMdivardhanA, vijayA, vaijayaMtI, jayaMtI, aparAjitA / sUtra- 765-768 jambUdvIpavartI meru parvata ke dakSiNa meM rucakavara parvata para ATha kUTa haiM, yathA- kanaka, kaMcana, padma, nalina, zazi, dIvAkara, vaizramaNa, vaidduury| ina ATha kUToM para mahardhika yAvat palyopama sthiti vAlI ATha dizA kumAriyA~ rahatI haiM / yathA- samAhArA, supratijJA, suprabaddhA, yazodharA, lakSmIvatI, zeSavatI, citragupta, vasuMdharA / sUtra-769, 770 jambUdvIpavartI meru parvata ke pazcima meM rucakavara parvata para ATha kUTa haiM, yathA- svastika, amogha, himavat, maMdara, rucaka, cakrotama, candra, sudarzana / sUtra- 771, 772 ina ATha kUToM para mahardhika yAvat palyopama sthiti vAlI ATha dizAkumAriyA~ rahatI haiM, yathA- ilAdevI, surAdevI, pRthvI, padmAvatI, eka nAsA, navamikA, sItA, bhdraa| sUtra - 773, 774 jambUdvIpavartI meru parvata ke uttara meM rucakavara parvata para ATha kUTa haiM, yathA- ratna, ratnoccaya, sarvaratna, ratnasaMcaya, vijaya, vaijayaMta, jayanta, aparAjita / sUtra- 775, 776 ina ATha kUToM para mahardhika yAvat palyopama sthiti vAlI ATha dizAkumAriyA~ rahatI haiM, yathA- alaMbusA, mitakesI, poMDarI gIta-vAruNI, AzA, sarvagA, zrI, hrii| " ra muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 131 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka sUtra - 777, 778 ATha dizA kumAriyA~ adholoka meM rahatI haiM, yathA- bhogaMkarA, bhogavatI, subhogA, bhogamAlinI, suvatsA, vatsamitrA, vArisenA aura blaahkaa| sUtra- 779, 780 ATha dizA kumAriyA~ Urdhvaloka meM rahatI haiM, yathA- meghaMkarA, meghavatI, sumeghA, meghamAlinI, toyadhArA, vicitra, puSpamAlA aura aniNditaa| sUtra - 781 tiryaMca aura manuSyoM kI utpatti vAle ATha kAla (devaloka) haiM, yathA-saudharma yAvat sahastrArendra / ina ATha kalpoM meM ATha indra haiM, yathA-zakrendra yAvat sahastrArendra / ina ATha indroMke ATha yAna vimAna haiM-pAlaka, puSpaka, saumanasa, zrIvatsa, naMdAvarta, kAmakrama, prItimada, vimala sUtra - 782 ___ aSTa aSTamikA bhikSupaDimA kA sUtrAnusAra ArAdhana yAvat-sUtrAnusAra pAlana 64 ahorAtri meM hotA hai aura usameM 288 bAra bhikSA lI jAtI hai| sUtra - 783 saMsArI jIva ATha prakAra ke haiM, yathA-prathama samayotpanna nairayika, aprathama samayotpanna nairayika, yAvat-aprathama samayotpanna deva / sarvajIva ATha prakAra ke haiM, yathA-nairayika, tiryaMca yonika, tiryaMcaniyA~, manuSya, manuSyaniyA~, deva, deviyA~, siddha athavA sarvajIva ATha prakAra ke haiM, yathA-Abhinibodhika jJAnI, yAvat-kevalajJAnI, mati ajJAnI, zruta ajJAnI, vibhaMga jnyaanii| sUtra-784 saMyama ATha prakAra kA hai, yathA-prathama samaya-sUkSma samparAya-sarAga-saMyama, aprathama samaya-sUkSma saMparAya sarAga saMyama, prathama samaya-bAdara sarAga saMyama, aprathama samaya-bAdara-sarAga-saMyama, prathama samaya-upazAnta kaSAya-vItarAga saMyama, aprathama samaya-upazAnta kaSAya-vItarAga saMyama, prathama samaya-kSINa kaSAya vItarAga saMyama aura aprathama samayakSINa kaSAya vItarAga sNym| sUtra - 785 pRthvIyA~ ATha kahI haiM / ratnaprabhA yAvat adhaHsaptamI aura ISatprAgbhArA / ISatprAgbhArA pRthvI ke bahumadhya deza bhAga meM ATha yojana pramANa kSetra haiM, vaha ATha yojana sthUla haiN| ISatprAgbhArA pRthvI ke ATha nAma haiM, yathA ISat, ISatprArabhArA, tanu, tanu tanu, siddhi, siddhAlaya, mukti, muktaaly| sUtra - 786 ATha Avazyaka kAryoM ke lie samyak prakAra ke udyama, prayatna aura parAkrama karanA cAhie kintu inake lie pramAda nahIM karanA cAhie, yathA-azruta dharma ko samyak prakAra se sUnane ke lie tatpara rahanA cAhie / zruta dharma ko grahaNa karane aura dhAraNa karane ke lie tatpara rahanA cAhie / saMyama svIkAra karane ke pazcAt pApakarma na karane ke lie tatpara rahanA cAhie / tapazcaryA se purAne pApa karmoM kI nirjarA karane ke lie tathA Atmazuddhi ke lie tatpara rahanA cAhie / nirAzrita parijana ko Azraya dene ke lie tatpara rahanA cAhie / zaikSa (navadIkSita) ko AcAra aura gocarI viSayaka maryAdA sikhAne ke lie tatpara rahanA cAhie / glAna kI glAni rahita sevA karane ke lie tatpara rahanA caahie| sAdharmikoM meM kalaha utpanna hone para rAga-dveSa rahita hokara pakSa grahaNa kiye binA madhyastha bhAva se sAdharmikoM ke bolacAla, kalaha aura tU-tU maiM-maiM ko zAnta karane ke lie prayatna karanA caahie| muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 132 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka sUtra - 787 mahAzukra aura sahasrArakalpa meM vimAna AThasau yojana ke UMce haiN| sUtra-788 bhagavAna ariSTaneminAtha ke AThasau aise vAdi muniyoM kI sampadA thI jo deva, manuSya aura asuroM kI parSadA meM kisI se parAjita hone vAle nahIM the| sUtra - 789 kevalI samudghAta ATha samaya kA hotA hai, yathA-prathama samayameM svadeha pramANa nIce UMce, lambA aura polA caudaha rajju (loka) pramANa daNDa kiyA jAtA hai, dvItiya samayameM pUrva aura pazcimameM lokAnta paryanta kapATa kiye jAte haiM, tRtIya samayameM dakSiNa aura uttarameM lakAnta paryanta maMthana kiyA jAtA hai, caturtha samayameM rikta sthAnoM kI pUrti karake loka ko pUrita kiyA jAtA hai, pA~cave samaya meM AMtaroM kA saMharaNa kiyA jAtA hai, chaThe samaya meM maMthAna kA saMharaNa kiyA jAtA hai, sAtave samaya meM kapATa kA saMharaNa kiyA jAtA hai, AThave samaya meM daNDa kA saMharaNa kiyA jAtA hai| sUtra-790 bhagavAna mahAvIra ke utkRSTa 800 aise ziSya the jinako kalyANakArI anuttaropapAtika devagati yAvat bhaviSya meM (bhadra) mokSa gati nizcita hai| sUtra- 791-793 vANavyantara deva ATha prakAra ke haiM, yathA-pizAca, bhUta, yakSa, rAkSasa, kinnara, kiMpuruSa, mahoraga, gaMdharva / ina ATha vANavyantara devoM ke ATha caitya vRkSa haiM, yathA- pizAcoM kA kadamba vRkSa, yakSoM kA caitya vRkSa, bhUtoM kA tulasI vRkSa, rAkSasoM kA kaDaka vRkSa, kinnaroM kA azokavRkSa, kiMpuruSoM kA caMpakavRkSa, bhujaMgoM kA nAgavRkSa, gaMdharvo kA tiMduka vRkSa / sUtra-794 ratnaprabhA pRthvI ke samabhUmi bhAga se 800 yojana UMce Upara kI ora sUrya kA vimAna gati karatA hai| sUtra-795 ATha nakSatra candra ke sAtha sparza karake gati karate haiM, yathA-kRtikA, rohiNI, punarvasu, maghA, citrA, vizAkhA, anurAdhA, jyesstthaa| sUtra-796 jambUdvIpa ke dvAra ATha yojana UMce haiN| sabhI dvIpa samudroM ke dvAra ATha yojana UMce haiN| sUtra - 797 puruSa vedanIya karma kI jaghanya ATha varSa kI bandha sthiti hai| yazokIrta nAmakarma kI jaghanya bandha sthiti ATha muhUrta kI hai| uccagotra karma kI bhI itanI hI hai| sUtra - 798 teindriya kI ATha lAkha kula kaur3I hai| sUtra-799 jIvoM ne ATha sthAnoM meM nivartita-saMcita pudgala pApakarma ke rUpa meM cayana kie haiM, cayana karate haiM aura cayana kreNge| yathA-prathama samaya nairayika nivartita yAvat-aprathama samaya deva nivartita / isI prakAra upacayana, bandha, udIraNA, vedanA aura nirjarA ke tIna tIna daNDaka kahane caahie| ATha pradezika skandha ananta haiM / aSTa pradezAvagAr3ha pudgala ananta haiM / yAvat ATha guNa rUkSa pudgala bhI ananta haiN| sthAna-8 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt - (sthAna) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 133 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka sthAna-9 sUtra-800 nau prakAra ke sAMbhogika zramaNa nirgranthoM ko visaMbhogI kare to bhagavAna kI AjJA kA atikramaNa nahIM hotA hai, yathA-AcArya ke pratyanIka ko, upAdhyAya ke pratyanIka ko, sthaviroM ke pratyanIka ko, kula ke pratyanIka ko, gaNa ke pratyanIka ko, saMgha ke pratyanIka ko, jJAna ke pratyanIka ko, darzana ke pratyanIka ko, cAritra ke pratyanIka ko| sUtra-801 brahmacarya (AcArasUtra ke prathama zrutaskandha) ke nau adhyayana haiM, yathA-zastra parijJA, loka vijaya yAvat-upadhAna zruta aura mhaaprijnyaa| sUtra- 802 brahmacarya kI gupti (rakSA) nau prakAra kI hai, yathA-ekAnta (pRthak) zayana aura Asana kA sevana karanA cAhie, kintu strI, pazu aura napuMsaka ke saMsarga vAle zayanAsana kA sevana nahIM karanA cAhie, strI kathA nahIM kahanI cAhie, strI ke sthAna meM nivAsa nahIM karanA cAhie, strI kI manohara indriyoM ke darzana aura dhyAna nahIM karanA cAhie, vikAra vardhaka rasa kA AsvAdana nahIM karanA cAhie, AhArAdi kI atimAtrA nahIM lenI cAhie, pUrvAnubhUta rati-krIr3A kA smaraNa nahIM karanA cAhie, strI ke rAgajanya zabda aura rUpa kI tathA strI kI prazaMsA nahIM sUnanI cAhie, zArIrika sukhAdi meM Asakta nahIM honA caahie| brahmacarya kI agupti nava prakAra kI hai, yathA-ekAnta zayana aura Asana kA sevana nahIM kare apitu strI, pazu tathA napuMsaka sevita zayanAsana kA upayoga kare, strI kathA kahe, strI sthAnoM kA sevana kare, striyoM kI indriyoM kA darzana yAvat dhyAna kare, vikAra vardhaka AhAra kare, AhAra Adi adhika mAtrA meM sevana kare, pUrvAnubhUta ratikrIr3A kA smaraNa kare, striyoM ke zabda tathA rUpa kI prazaMsA kare, zArIrika sukhAdi meM Asakta rhe| sUtra-803 abhinandana arahanta ke pazcAt sumatinAtha arahanta nava lAkha kror3a sAgara ke pazcAt utpanna hue| sUtra-804 zAzvata padArtha nava haiM, yathA-jIva, ajIva, puNya, pApa, Azrava, saMvara, nirjarA, bandha, mokSa / sUtra-805 saMsArI jIva nau prakAra ke haiM, yathA-pRthvIkAya yAvat vanaspatikAya, evaM beindriya yAvat paMcendriya / pRthvIkAyika jIvoM kI nau gati aura nau Agati / yathA-pRthvIkAyika pRthvIkAyikoM meM utpanna ho to pRthvIkAyikoM se yAvat paMcendriyoM se Akara utpanna hote haiM / pRthvIkAyika jIva pRthvIkAyikapana ko chor3akara pRthvIkAyika rUpa meM yAvat paMcendriya rUpa meM utpanna hote haiM / isI prakAra apkAyika jIva-yAvat paMcendriya jIva utpanna hote haiN| sarva jIva nau prakAra ke haiM, yathA-ekendriya, dvIndriya, teindriya, caurindriya, nairayika, tiryaMcapaMcendriya, manuSya, deva, siddha / athavA sarva jIva nau prakAra ke haiM, yathA-prathama samayotpanna nairayika, aprathamasamayotpanna nairayika yAvat aprathama samayotpanna deva aura siddh| sarva jIvoM kI avagAhanA nau prakAra kI hai, yathA-pRthvIkAyika jIvoM kI avagAhanA, apkAyika jIvoM kI avagAhanA, yAvat vanaspatikAyika jIvoM kI avagAhanA, beindriya jIvoM kI avagAhanA, teindriya jIvoM kI avagAhanA, caurindriya jIvoM kI avagAhanA aura paMcendriya jIvoM kI avgaahnaa| saMsArI jIva nau prakAra ke the, haiM aura rheNge| yathA-pRthvIkAyika rUpa meM yAvat paMcendriya rUpa meN| sUtra-806 nau kAraNoM se rogotpatti hotI hai, yathA-ati AhAra karane se, ahitakArI AhAra karane se, ati nidrA lene se, muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 134 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka ati jAgane se, mala kA vega rokane se, mUtra kA vega rokane se, ati calane se, pratikUla bhojana karane se, kAmavega ko rokane se| sUtra- 807 darzanAvaraNIya karma nau prakAra kA hai, yathA-nidrA, nidrA-nidrA, pracalA, pracalA-pracalA, styAnagRddhI, cakSudarzanA varaNa, acakSudarzanAvaraNa, avadhidarzanAvaraNa, kevaladarzanAvaraNa / sUtra-808 abhijit nakSatra kucha adhika nau muhUrta candra ke sAtha yoga karate haiN| abhijit Adi nau nakSatra candra ke sAtha uttara se yoga karate haiM, yathA-abhijita, zravaNa, dhaniSThA, yAvat bharaNI sUtra-809 isa ratnaprabhA pRthvI ke sama bhUbhAga se navasau yojana kI UMcAI para Upara kA tArAmaNDala gati karatA hai| sUtra-810 jambUdvIpa meM nau yojana ke maccha praveza karate the, karate haiM aura kreNge| sUtra-811, 812 jambUdvIpa ke bharata kSetra meM, isa avasarpiNI meM ye nau baladeva aura nau vAsudeva ke pitA the / yathA- prajApatI, brahma, rudra, soma, ziva, mahAsiMha, agnisiMha, dazaratha aura vAsudeva / sUtra-813 yahA~ se Age samavAyAMga sUtra ke anusAra yAvat eka navamA baladeva brahmaloka kalpa se cyavakara eka bhava karake mokSa meM jAveMge-paryanta kahanA cAhie / jambUdvIpa ke bharata kSetra meM AgAmI utsarpiNI meM nau baladeva aura nau vAsudeva ke pitA hoMge, mAtAeM hoMgI-zeSa samavAyAGga ke anusAra yAvat-mahA bhImasena sugrIva paryanta kahanA caahie| sUtra-814 kIrtimAn vAsudevoM ke zatru prativAsudeva jo sabhI cakra se yuddha karane vAle haiM aura svacakra se hI marane vAle haiM sUtra-815, 816 pratyeka cakravartI kI nau mahAnidhiyA~ haiM, aura pratyeka mahAnidhi nau nau yojana kI caur3I haiM / yathA- naisarpa, pA~Duka, piMgala, sarvaratna, mahApadma, kAla, mahAkAla, mANavaka aura zaMkha / sUtra-817 naisarpa mahAnidhi-inake prabhAva se niveza, grAma, Akara, nagara, paTTaNa, droNamukha, maDaMba, skaMdhAvAra aura gharoM kA nirmANa hotA hai| sUtra-818 pAMDuka mahAnidhi-isake prabhAva se ginane yogya vastueM tathA-mohara Adi sikke, mApane yogya vastueM vastra Adi, tolane yogya vastueM-dhAnya Adi kI utpatti hotI hai| sUtra- 819 piMgala mahAnidhi-isake prabhAva se puruSoM, striyoM, hAthiyoM yA ghor3oM ke AbhUSaNoM kI utpatti hotI hai| sUtra- 820 sarvaratna mahAnidhi-isake prabhAva se caudaha ratnoM kI utpatti hotI hai| sUtra-821 mahApadma mahAnidhi-isake prabhAva se sarva prakAra ke raMgehae yA zveta vastroM kI utpatti hotI hai| sUtra-822 kAla mahAnidhi-kAla, zilpa, kRSi kA jJAna utpanna hotA hai| muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 135 Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka sUtra-823 mahAkAla mahAnidhi-isake prabhAva se lohA, cA~dI, sonA, maNI, motI, sphaTikazilA aura pravAla Adi ke khAnoM kI utpatti hotI hai| sUtra-824 mANavaka mahAnidhi-isake prabhAva se yoddhA, zastra, bakhtara, yuddhanIti aura daMDanIti kI utpatti hotI hai| sUtra-825 zaMkha mahAnidhi-isake prabhAva se nATyavidhi, nATakavidhi aura cAra prakAra ke kAvyoM kI tathA mRdaMgAdi vAdyoM kI utpatti hotI hai| sUtra- 826 ye nau mahAnidhiyA~ ATha-ATha cakra para pratiSThita haiM-ATha-ATha yojana UMcI haiM, nau nau yojana ke caur3e haiM aura bAraha yojana lambe haiM, inakA AkAra peTI ke samAna hai| ye saba gaMgA nadI ke Age sthita haiN| sUtra- 827 ye svarNa ke bane hue aura vaiDUryamaNi ke dvAra vAle haiM, aneka ratnoM se paripUrNa haiM / ina saba para candra-sUrya ke samAna gola cakra ke cinha haiN| sUtra-828 ina nidhiyoM ke nAma vAle tathA palyasthiti vAle devatA ina nidhiyoM ke adhipati haiN| sUtra-829 kintu ina nidhiyoM se utpanna vastueM dene kA adhikAra nahIM hai, ye sabhI mahAnidhiyA~ cakravartI ke adhIna hotI haiM sUtra-830 vikRtiyA~ (vikAra ke hetubhUta) nau prakAra kI haiM, yathA-dUdha, dahI, makkhana, ghRta, tela, gur3a, madhu, madya, mA~sa / sUtra-831 audArika zarIra ke nau chidroM se mala nIkalatA hai, yathA-do kAna, do netra, do nAka, mukha, mUtrasthAna, gudaa| sUtra-832 puNya nau prakAra ke hote haiM, annapuNya, pAnapuNya, layanapuNya, zayanapuNya, vastrapuNya, manapuNya, vacanapuNya, kAyApuNya, namaskArapuNya / sUtra-833 pApa ke sthAna nau prakAra ke haiM, yathA-prANAtipAta, mRSAvAda yAvat parigraha aura krodha, mAna, mAyA aura lobh| sUtra-834 pApa zruta nau prakAra ke haiM, yathAsUtra - 835 utpAta, nimitta, maMtra, AkhyAyaka, cikitsA, kalA, AkaraNa, ajJAna, mithyApravacana / sUtra-836 naipuNika vastu nau haiM, yathA-saMkhyAna-gaNita meM nipuNa, nimitta-traikAlika zubhAzubha batAne vAle granthoM meM nipuNa, kAyika-svara zAstroM meM nipuNa, purANa-aThAraha purANoM meM nipuNa, parahastaka-sarva kArya meM nipuNa, prakRSTa paMDitaaneka zAstroM meM nipuNa, vAdI-vAda meM nipuNa, bhUti karma-maMtra zAstroM meM nipuNa, cikitsaka-cikitsA karane meM nipuNa / sUtra-837 bhagavAna mahAvIra ke nau gaNa the, yathA-godAsa gaNa, uttara balissaha gaNa, uddeha gaNa, cAraNa gaNa, urdhvavAtika gaNa, vizvavAdI gaNa, kAmArddhika gaNa, mAnava gaNa aura koTika gaNa / muni dIparatnasAgara kRt - (sthAna) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 136 Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka sUtra-838 zramaNa bhagavAna mahAvIra ne zramaNa nirgranthoM kI nava koTi zuddha bhikSA kahI hai, yathA-svayaM jIvoM kI hiMsA nahIM karatA hai, dUsaroM se hiMsA nahIM karavAtA hai, hiMsA karane vAloM kA anumodana nahIM karatA hai, svayaM annAdi ko pakAtA nahIM hai, dUsaroM se pakavAtA nahIM hai, pakAne vAloM kA anumodana nahIM karatA hai, svayaM AhArAdi kharIdatA nahIM hai, dUsaroM se kharIdavAtA nahIM hai, kharIdane vAloM kA anumodana nahIM karatA hai| sUtra- 839 IzAnendra ke varuNa lokapAla kI nau agramahiSiyA~ haiN| sUtra-840-842 IzAnendra kI agramahiSiyoM kI sthiti nava palyopama kI hai| IzAna koNa meM deviyoM kI utkRSTa sthiti nava palyopama kI hai| nau deva nikAya haiM, yathA- sArasvata, Aditya, vanhi, varuNa, gardatoya, tuSita, avyAbAdha, Agneya, riSTa / sUtra- 843 avyAbAdha devoM ke navasau nau devoM kA parivAra hai, isI prakAra agiccA aura riTThA devoM kA parivAra hai| sUtra-844 nau graiveyaka vimAna prastaTa (pratara) haiM, yathA-adhastana adhastana graiveyaka vimAna prastaTa, adhastana madhyama graiveyaka vimAna prastaTa, adhastana uparitana graiveyaka vimAna prastaTa, madhyama adhastana graiveyaka vimAna prastaTa, madhyama madhyama graiveyaka vimAna prastaTa, madhyama uparitana graiveyaka vimAna prastaTa, uparitana adhastana graiveyaka vimAna prastaTa, uparitana madhyama graiveyaka vimAna prastaTa, uparitana uparitana graiveyaka vimAna prastaTa / sUtra- 845 nava graiveyaka vimAna prastaToM ke nau nAma haiM, yathA-bhadra, subhadra, sujAta, saumanasa, priyadarzana, sudarzana, amogha, suprabuddha aura yshodhr| sUtra - 846 Ayu pariNAma nau prakAra kA hai, yathA-gati pariNAma, gatibaMdhaNapariNAma, sthitipariNAma, sthitibaMdhaNapariNAma, urdhvagoravapariNAma, adhogoravapariNAma, tiryagagorava pariNAma, dIrgha goravapariNAma aura hrasva gorava pariNAma sUtra-847 nava navamikA bhikSA pratimA kA sUtrAnusAra ArAdhana yAvat pAlana ikyAsI rAta dina meM hotA hai, isa pratimA meM 405 bAra bhikSA (datti) lI jAtI hai| sUtra-848 prAyazcitta nau prakAra kA hai, yathA-AlocanArha-guru ke samakSa AlocanA karane se jo pApa chUTe, yAvat mUlAha - (punaH dIkSA dene yogya) aura anavasthApyArI atyanta saMkliSTa pariNAma vAle ko isa prakAra ke tapa kA prAyazcitta diyA jAtA hai| jisase ki vaha uTha baiTha nahIM sake / tapa pUrNa hone para upasthApanA (punaH mahAvratAropaNA) kI jAtI hai aura yaha tapa jahA~ taka kiyA jAtA hai vahA~ taka tapa karane vAle se koI bAta nahIM krtaa| sUtra-849, 850 jambUdvIpa ke meru se dakSiNa dizA ke bharata meM dIrghavaitADhya parvata para nau kUTa haiM, yathA- siddha, bharata, khaNDaprapAtakUTa, maNibhadra, vaitADhya, pUrNabhadra, timizraguhA, bharata aura vaizramaNa / sUtra-851, 852 jambUdvIpa ke meru parvata se dakSiNa dizA meM niSadha varSadhara parvata para nau kUTa haiM, yathA- siddha, niSadha, harivarSa, videha, hari, dhRti,zItodA, aparavideha, ruck| muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 137 Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka sUtra-853 jambUdvIpa ke meru parvata para nandanavana meM nau kUTa haiM, yathAsUtra-854 naMdana, meru, niSadha, haimavanta, rajata, rucaka, sAgaracita, vajra, balakUTa / sUtra-855 jambUdvIpa ke mAlyavaMta vakSaskAra parvata para nau kUTa haiM, yathAsUtra-856 siddha, mAlyavaMta, uttarakuru, kaccha, sAgara, rajata, sItA, pUrNa, harissahakUTa / sUtra-857 jambUdvIpa ke kaccha vijaya meM dIrgha vetADhyaparvata para nau kUTa haiM, yathAsUtra-858 siddha, kaccha, khaNDaprapAta, mANibhadra, vaitADhya, pUrNabhadra, timisraguhA, kaccha aura vaizramaNa / sUtra-859 jambUdvIpa ke sukaccha vijaya meM dIrgha vaitADhya parvata para nau kUTa haiM / yathAsUtra-860 siddha, sukaccha, khaNDaprapAta, mANibhadra, vaitADhya, pUrNabhadra, timisraguhA, sukaccha aura vaishrmnn| sUtra-861 isI prakAra puSkalAvatI vijaya meM dIrgha vaitADhya parvata para nau kUTa haiN| isI prakAra vaccha vijaya meM dIrgha vaitADhya parvata para nau kUTa haiM yAvat-maMgalAvatI vijaya meM dIrgha vaitADhya parvata para nau kUTa haiN| jambUdvIpa ke vidyutprabha vakSaskAra parvata para nau kUTa haiM, yathAsUtra-862 siddha, vidyutprabha, devakuru, padmaprabha, kanakaprabha, zrAvastI, zItodA, sajala aura harIkUTa / sUtra-863 jambUdvIpa ke pakSmavijaya meM dIrgha vaitAThyaparvata para nau kUTa haiM, yathA-siddha kUTa, pakSmakUTa, khaNDaprapAta, mANibhadra, vaitADhya, pUrNabhadra, timizraguhA, pakSmakUTa, vaizramaNa kUTa / isI prakAra yAvat salilAvatI vijaya meM dIrgha vaitADhya parvata para nau kUTa haiM / isI prakAra vapravijaya meM dIrgha vaitADhya parvata para nau kUTa haiM / isI prakAra yAvatgaMdhilAvatI vijaya meM dIrgha vaitATya parvata para nau kUTa haiM, yathAsUtra-864 siddhakUTa, gaMdhilAvatI,khaNDaprapAta, mANibhadra, vaitADhya, pUrNabhadra, timizraguhA, gaMdhilAvatI aura vaizramaNa / sUtra - 865 isa prakAra sabhI dIrgha vaitADhya parvatoM para dUsarA aura navamA kUTa samAna nAma vAle haiM zeSa kUToM ke samAna pUrvavat haiM / jambUdvIpa meM meru parvata kI uttaradizA meM nIlavAna varSadhara parvata para nau kUTa haiM, yathAsUtra-866 siddhakUTa, nIlavAnakUTa, videha, zItA, kIrti, nArIkAntA, aparavideha, ramyakkUTa aura upadarzanakUTa / sUtra-867, 868 jambUdvIpa meM meru parvata para uttara dizA meM airavata kSetra meM dIrgha vaitAThya parvata para nau kUTa haiM, yathA-siddha, ratna, khaNDaprapAta, mANibhadra, vaitADhya, pUrNabhadra, timizraguhA, airavata aura vaizramaNa / muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 138 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka sUtra-869 bhagavAna pArzvanAtha puruSoM meM AdeyanAmakarma vajraRSabhanArAca saMghayaNa aura samacaturasra saMsthAna vAle the tathA nau hAtha ke UMce the| sUtra-870 bhagavAna mahAvIra ke tIrtha meM nau jIvoM ne tIrthaMkaragotra nAmakarma kA upArjana kiyA, zreNika, supArzva, udAyana, poTilamuni, dRr3hAyu, zaMkha, zataka, sulasA, revtii| sUtra-871 Arya kRSNavAsudeva, rAma baladeva, udaka peDhAlaputra, poTilamuni, zataka gAthApati, dArUka nirgrantha, satyakI nirgranthIputra, sulasA zrAvikA se pratibodhika ambar3a parivrAjaka, bhagavaMta pArzvanAtha kI praziSyA supArvA AryA / ye AgAmI utsarpiNI meM cArayAma dharma kI prarUpaNA karake siddha hoMge yAvat-saba duHkhoM kA anta kreNge| sUtra-872 he Arya ! yaha zreNika rAjA marakara isa ratnaprabhA pRthvI ke sImaMtaka narakAvAsa meM caurAsI hajAra varSa kI nArakIya sthiti vAle nairayika ke rUpa meM utpanna hogA aura ati tIvra yAvat-asahya vedanA bhogegA / yaha usa naraka se nIkalakara AgAmI utsarpiNI meM isI jambUdvIpa ke bharatakSetra meM vaitADhyaparvata ke samIpa puNDra janapada ke zatadvAra nagara meM saMmati kulakara kI bhadrA bhAryA kI kukSI meM putra rUpa meM utpanna hogA / nau mAsa aura sAr3he sAta ahorAtra bItane para sukumAra hAtha-paira, pratipUrNa paMcendriya zarIra aura uttama lakSaNa tilasama yukta yAvat-rUpavAna putra paidA hogaa| jisa rAtri meM yaha putra rUpa meM paidA hogA usa rAtri meM zatadvAra nagara ke andara aura bAhara bhArAgra tathA kumbhAgra pramANa padma evaM ratnoM kI varSA barasegI / pazcAt usake mAtA-pitA igyAravA~ dina bItane para yAvat-bArahaveM dina usakA guNasampanna nAma deMge / kyoMki inakA janma hone para zatadvAra nagara ke andara aura bAhara bhAra evaM kumbha pramANa padma evaM ratnoM kI varSA hone se isa putra kA mahApadma nAma deNge| pazcAt mahApadma ke mAtA-pitA mahApadma ko kucha adhika ATha varSa kA huA jAnakara rAjyAbhiSeka kA mahotsava kareMge / pazcAt vaha rAjA mahArAjA ke samAna yAvat-rAjya karegA / usake rAjyakAla meM pUrNabhadra aura mahAbhadra nAma ke do deva maharddhika yAvat-mahAna aizvarya vAle unakI senA kA saMcAlana kareMge / usa samaya zatadvAra nagara ke bahuta se rAjA yAvat-sArthavAha Adi paraspara bAteM kareMge-he devAnupriyo ! hamAre mahApadma rAjA kI senA kA saMcAlana maharddhika yAvat-mahAna aizvarya vAle do deva (pUrNabhadra aura maNibhadra) karate haiM isalie inakA dUsarA nAma devasena ho / usa samaya se mahApadma kA dUsarA nAma devasena bhI hogaa| kucha samaya pazcAt usa devasenA rAjA ko zaMkhatala jaisA nirmala, zveta, cAra dA~ta vAlA hastiratna prApta hogaa| vaha devasena rAjA usa hastiratna para ArUr3ha hokara zatadvAra nagara ke madhyabhAga meM se bAra-bAra Ava-jAva karegA / usa samaya zatadvAra nagara ke bahuta se rAjezvara yAvat-sArthavAha Adi paraspara bAteM kareMge / yathA-he devAnupriyo ! hamAre devasena rAjA ko zaMkhatala jaisA nirmala zveta cAra dA~ta vAlA hastiratna prApta huA hai, isalie hamAre devasena rAjA kA tIsarA nAma vimalavAhana ho| pazcAt vaha vimalavAhana rAjA tIsa varSa gRhasthAvAsa meM rahegA aura mAtA-pitA ke svargavAsI hone para gurujanoM kI AjJA lekara zarad Rtu meM svayaM bodha ko prApta hogA tathA anuttara mokSa mArga meM prasthAna karegA / usa samaya lokAntika deva iSTa yAvat-kalyANakArI vANI se unakA abhinandana evaM stuti kareMge / nagara ke bAhara sUbhUmi bhAga udyAna meM eka devadUSya vastra grahaNa karake vaha pravrajyA legaa| zarIra kA mamatva na rakhane vAle una bhagavAna ko kucha adhika bAraha varSa taka deva, manuSya aura tiryaMca sambandhI jo upasarga utpanna hoMge ve samabhAva se sahana kareMge yAvat-akampita rheNge| pazcAt ve vimalavAhana bhagavAna IryAsamiti, bhASAsamiti kA pAlana kareMge yAvat-brahmacarya kA pAlana kreNge| ve nirmama niSparigrahI kAMsyapAtra ke samAna alipta muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 139 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka hoMge yAvat-kahe gae bhagavAna mahAvIra ke varNana ke samAna kaheM / ve vimalavAhana bhagavAnasUtra-873 kAMsyapAtra ke samAna alipta, zaMkha ke samAna nirmala, jIva ke samAna apratihata gati, gagana ke samAna Alambana rahita, vAyu ke samAna apratibaddha vihArI, zarada Rtu ke jala ke samAna svaccha hRdaya vAle, padmapatra ke samAna alipta, kUrma ke samAna guptendriya, pakSI ke samAna ekAkI, geMDA ke sIMga ke samAna ekAkI, bhAraMDa pakSI ke samAna apramatta, hAthI ke samAna dhairyavAna / yathAsUtra-874 vRSabha ke samAna balavAna, siMha ke samAna durdharSa, meru ke samAna nizcala, samudra ke samAna gambhIra, candra ke samAna zItala, sUrya ke samAna ujjvala, zuddha svarNa ke samAna sundara, pRthvI ke samAna sahiSNu, Ahuti ke samAna pradIpta agni ke samAna jJAnAdi guNoM se tejasvI hoNge| sUtra-875 una vimalavAhana bhagAvana kA kisI meM pratibaMdha (mamatva) nahIM hogaa| pratibaMdha cAra prakAra ke haiM, yathA-aNDaja, potaja, avagrahika, pragrahika / ye aNDaja-haMsa Adi mere haiM, ye potaja-hAthI Adi mere haiM, ye avagrahika-makAna, pATa, phalaka Adi mere haiM / ye pragrahika-pAtra Adi mere haiM / aisA mamatvabhAva nahIM hogaa| ve vimalavAhana bhagavAna jisa-jisa dizA meM vicaranA cAheMge usa-usa dizA meM svecchApUrvaka zuddha bhAva se, garvarahita tathA sarvathA mamatva rahita hokara saMyama se AtmA ko pavitra karate hue vicareMge / una vimalavAhana bhagavAna ko jJAna, darzana, cAritra, vasati aura vihAra kI utkRSTa ArAdhanA karane se saralatA, mRdutA, laghutA, kSamA, nirlobhatA, mana, vacana, kAyA kI gupti, satya, saMyama, tapa, zauca aura nirvANa mArga kI vivekapUrvaka ArAdhanA karane se zukla-dhyAna dhyAte hue ananta, sarvotkRSTa bAdhA rahita yAvat-kevala jJAna-darzana utpanna hogA taba ve bhagavAna arhanta evaM jina hoNge| kevalajJAna-darzana se ve deva, manuSyoM evaM asuroM se paripUrNa loka ke samasta paryAyoM ko dekheMge / sampUrNa loka ke sabhI jIvoM kI Agati, gati, sthiti, cyavana, upapAta, tarka, mAnasika bhAva, mukta, kRta, sevita pragaTa karmoM aura gupta karmoM ko jAneMge arthAt unase koI kArya chipA nahIM rahegA / ve pUjya bhagavAna sampUrNa loka meM usa samaya ke mana, vacana aura kAyika yoga meM vartamAna sarva jIvoM ke sarva bhAvoM ko dekhate hue vicareMge / usa samaya ve bhagavAna kevalajJAna, kevala darzana se samasta loka ko jAnakara zramaNa nirgranthoM ke paccIsa bhAvanA sahita pA~ca mahAvratoM kA tathA cha jIvanikAya dharma kA upadeza deNge| he Aryo ! jisa prakAra maiMne zramaNa nirgranthoM kA eka Arambha sthAna kahA hai usI prakAra mahApadma arhanta bhI zramaNa nirgranthoM kA eka Arambha sthAna kheNge| he Aryo! jisa prakAra maiMne zramaNa nirgranthoM ke do bandhana kahe haiM usI prakAra mahApadma arhanta bhI zramaNa nirgranthoM ke do bandhana kaheMge, yathA-rAga bandhana aura dveSa bandhana / he Aryo ! jisa prakAra maiMne zramaNa nirgranthoM ke tIna daNDa kahe haiM, usI prakAra mahApadma arhanta bhI zramaNa nirgranthoM ke tIna daNDa kaheMge, yathA-manadaNDa, vacanadaNDa aura kAyadaNDa / isa prakAra cAra kaSAya, pA~ca kAmaguNa, cha jIvanikAya, sAta bhayasthAna, ATha madasthAna, nau brahmacarya gupti, daza zramaNadharma yAvat taiMtIsa AzAtanA paryanta kheN| he Aryo ! jisa prakAra maiMne zramaNa nirgranthoM kA nagnabhAva, muNDabhAva, asnAna, adantadhAvana, chatrarahita rahanA jUte na pahananA, bhU-zayyA, phalaka zayyA, kASTha zayyA, keza loca, brahmacarya pAlana, gRhastha ke ghara se AhAra Adi lenA, mAna-apamAna meM samAna rahanA Adi kI prarUpaNA kreNge| he Aryo ! maiMne zramaNa nirgranthoM ko AdhAkarma, auddezika, mizrajAta, adhyavapUrvaka, pUtika, krIta, apa-mityaka, Acchedya, anisRSTa, abhyAhRta, kAntArabhakta, durbhikSabhakta, glAnabhakta, vachalikA bhakta, prAdhUrNaka, mUla-bhojana, muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 140 Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka kandabhojana, phalabhojana, bIjabhojana, haritabhojana lene kA niSedha kiyA hai usI prakAra mahApadma arhanta bhI zramaNa nirgranthoM ko AdhA karma yAvat-harita bhojana lene kA niSedha kreNge| he Aryo ! jisa prakAra maiMne zramaNa nirgranthoM kA pratikramaNa sahita paMca mahAvrata acelaka dharma kahA hai isI prakAra mahApadma arhanta bhI zramaNa nirgranthoM kA pratikramaNa sahita yAvat acelaka dharma kheNge| he Aryo ! jisa prakAra maiMne pA~ca aNuvrata aura sAta zikSAvrata rUpa bAraha prakAra kA zrAvaka dharma kahA hai, usI prakAra mahApadma arhanta bhI pA~ca aNuvrata yAvat zrAvaka dharma kheNge| he Aryo ! jisa prakAra maiMne zramaNa nirgranthoM ko zayyAtara piMDa aura rAjapiMDa lene kA niSedha kiyA hai usI prakAra mahApadma arhanta bhI zramaNa nirgranthoM ko zayyAtara piMDa aura rAjapiMDa lene kA niSedha kreNge| he Aryo ! jisa prakAra mere nau gaNa aura igyAraha gaNadhara haiM, usI prakAra mahApadma arhanta ke bhI nau gaNa aura igyAraha gaNadhara hoNge| he Aryo! jisa prakAra maiM tIsa varSa gRhastha paryAya meM rahakara muNDita yAvat pravajita huA, bAraha varSa aura teraha pakSa nyUna tIsa varSa kA kevalI paryAya, bayAlIsa varSa kA zramaNa paryAya aura bahattara varSa kA pUrNAyu bhogakara siddha hoUMga yAvat saba duHkhoM kA anta karU~gA isI prakAra mahApadma arhanta bhI tIsa varSa gRhasthAvAsa meM rahakara yAvat saba duHkhoM kA anta kreNge| sUtra-876 jozIla samAcAra (kAryakalApa) arhan tIrthaMkara mahAvIra kA thA vaha zIla samAcAra mahApadma arhanta kA hogA sUtra-877 nau nakSatra candra ke pIche se gati karate haiM, yathAsUtra-878 abhijit, zravaNa, dhaniSThA, revatI, azvinI, mRgazirA, puSya, hasta, citraa| sUtra- 879 ANata, prANata, AraNa aura acyuta kalpa meM vimAna nau sau yojana UMce haiN| sUtra-880 vimalavAhana kulakara nau dhanuSa ke UMce the| sUtra-881 kauzalika bhagavAna RSabhadeva na isa avasarpiNI meM nau kroDAkror3a sAgaropama kAla bItane para tIrtha prvaayaa| sUtra-882 dhanadanta, laSTadanta, gUr3hadanta aura zuddhadanta ina antarvIpavAsI manuSyoM ke dvIpa nau-sau nau-sau yojana ke lambe aura caur3e kahe gae haiN| sUtra - 883 zukra mahAgraha kI nau vithiyA~ haiM, yathA-hayavIthI, gajavIthI, nAgavIthI, vRSabhavIthI, govIthI, uragavIthI, ajavIthI, mitravIthI, vaishvaanrviithii| sUtra-884 nau kaSAya vedanIya karma nau prakAra kA hai, yathA-strI veda, puruSa veda, napuMsaka veda, hAsya, rati, arati, bhaya, zoka aura duguNchaa| sUtra-885 caturindriya jIvoM kI nau lAkha kula kor3I haiN| bhujaparisarpa sthalacara tiryaMca paMcendriya jIvoM kI nau lAkha kula kor3I haiN| muni dIparatnasAgara kRt - (sthAna) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 141 Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka sUtra-886 nau sthAnoM meM saMcita pudgaloM ko jIvoM ne pApakarma ke rUpa meM cayana kiyA thA, karate haiM aura kareMge / yathApRthvIkAyika jIvoM dvArA saMcita yAvat-paMcendriya jIvoM dvArA saMcita / isI prakAra caya, upacaya yAvat nirjarA sambandhI sUtra kahane caahie| sUtra-887 nau pradezika skandha ananta kahe gae haiM, nava pradezAvagAr3ha pudgala ananta kahe gae haiM-yAvat navaguNa rUkSa pudgala ananta kahe gae haiN| sthAna-9 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 142 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka sthAna-10 sUtra-888 loka sthiti dasa prakAra kI hai, yathA-jIva marakara bAra-bAra loka meM hI utpanna hote haiM / jIva sadA pApakarma karate haiM / jIva sadA mohanIya karma kA bandha karate haiN| tIna kAla meM jIva ajIva nahIM hote haiM aura ajIva jIva nahIM hote haiM / tIna kAla meM trasaprANI aura sthAvara prANI vicchinna nahIM hote haiM / tIna kAla meM loka aloka nahIM hotA hai aura aloka loka nahIM hotA hai| tIna kAla meM loka aloka meM praviSTa nahIM hotA hai aura aloka loka meM praviSTa nahIM hotA hai / jahA~ taka loka hai vahA~ taka jIva hai aura jahA~ taka jIva hai vahA~ taka loka hai / jahA~ taka jIvoM aura pudgaloM kI gati hai vahA~ taka loka hai, jahA~ taka loka hai vahA~ taka jIvoM aura pudgaloM kI gati hai / lokAnta meM sarvatra rUkSa pud gala haiM ataH jIva aura pudgala lokAnta ke bAhara gamana nahIM kara sakate haiN| sUtra-889,890 zabda dasa prakAra ke haiM, yathA- nIhArI-ghanTA ke samAna ghoSa vAlA zabda / DiMDima-Dhola ke samAna ghoSa rahita zabda / rUkSa-kAka ke samAna rUkSa zabda / bhinna-kuSTAdiroga se pIr3ita rogI ke samAna zabda / jarjarita-vINA ke samAna zabda / dIrgha-dIrgha akSara ke uccAraNa se hone vAlA zabda / hrasva-hrasva akSara ke uccAraNa se hone vAlA zabda / pRthaktvaaneka prakAra ke vAdyoM kA eka samaveta svara / kAkaNI-koyala ke samAna sUkSma kaNTha se nIkalane vAlA zabda / kiMkiNI-choTI-choTI ghaMTiyoM se nIkalane vAlA zabda / sUtra-891 indriyoM ke daza viSaya atIta kAla ke haiM, yathA-atIta meM eka vyakti ne eka deza se zabda sUnA / atIta meM eka vyakti ne sarva deza se zabda sUnA / isI prakAra rUpa, rasa, gaMdha aura sparza ke do-do bheda haiN| indriyoM ke daza viSaya vartamAna kAla ke haiM, yathA-vartamAna meM eka vyakti eka deza se zabda sunatA hai| vartamAna meM eka vyakti sarva deza se zabda sunatA hai / isI prakAra rUpa, rasa, gaMdha aura sparza ke do-do bheda haiN| indriyoM ke daza viSaya bhaviSyakAla ke haiM, yathA-bhaviSya meM eka vyakti eka deza se sUnegA / bhaviSya meM eka vyakti sarva deza se sUnegA / isI prakAra rUpa, rasa, gaMdha aura sparza ke do-do bheda haiN| sUtra-892 zarIra athavA skaMdha se pRthak na hue pudgala daza prakAra se calita hote haiM, yathA-AhAra karate hue pudgala calita hote haiM / rasa rUpa meM pariNata hote hue pudgala calita hote haiM / ucchvAsa lete samaya vAyu ke pudgala calita hote haiM / niHzvAsa lete samaya vAyu ke pudgala calita hote haiM / vedanA bhogate samaya pudgala calita hote haiM / nirjarita pudgala calita hote haiM / vaikriyazarIra rUpameM pariNata pudgala calita hote haiM / maithunasevana ke samaya zukra pudgala calita hote haiM yakSAviSTa puruSa ke zarIra ke pudgala calita hote haiM / zarIra ke vAyu se prerita pudgala calita hote haiN| sUtra-893 daza prakAra se krodha kI utpatti hotI hai, yathA-mere manojJa zabda, sparza, rasa, rUpa aura gaMdha kA isane apaharaNa kiyA thA aisA cintana karane se, isane mujhe amanojJa zabda, sparza, rasa, rUpa aura gaMdha diyA thA aisA cintana karane se, mere manojJa zabda, sparza, rasa, rUpa aura gaMdha kA yaha apaharaNa karatA hai aisA cintana karane se, isase mujhe amanojJa zabda, sparza, rasa, rUpa aura gaMdha diyA jAtA hai aisA cintana karane se, mere manojJa zabda sparza, rasa, rUpa aura gaMdha kA yaha apaharaNa karegA aisA cintana karane se, yaha mujhe amanojJa zabda, sparza, rasa, rUpa, aura gaMdha degA-aisA cintana karane se, mere manojJa zabda, sparza, rasa, rUpa aura gaMdha kA isane apaharaNa kiyA thA, karatA hai yA karegA-aisA cintana karane se, isane mujhe amanojJa zabda-yAvat gaMdha diyA thA, detA hai yA degA-aisA cintana karane se, isane mere manojJa zabda yAvat-gaMdha kA apaharaNa kiyA, karatA hai yA karegA tathA isane mujhe amanojJa zabda yAvat-gaMdha diyA, detA hai yA degA aisA cintana karane se, maiM AcArya yA upAdhyAya kI AjJAnusAra AcaraNa karatA hU~ kintu ve mere para prasanna nahIM rahate haiN| muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 143 Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka sUtra-894 saMyama daza prakAra kA hai, yathA-pRthvIkAyika jIvoM kA saMyama yAvat-vanaspatikAyika jIvoM kA saMyama, beindriya jIvoM kA saMyama, teindriya jIvoM kA saMyama, caurindriya jIvoM kA saMyama, paMcendriya jIvoM kA saMyama, ajIva kAya sNym| asaMyama daza prakAra kA hai, yathA-pRthvIkAyika jIvoM kA asaMyama yAvat-vanaspatikAyika jIvoM kA asaMyama, beindriya jIvoM kA asaMyama yAvat-paMcendriya jIvoM kA asaMyama aura ajIvakAyika asaMyama / saMvara dasa prakAra kA hai, yathA-zrotrendriya saMvara yAvat-sparzendriya saMvara, manasaMvara, vacanasaMvara, kAyasaMvara, upakaraNasaMvara aura shucikushaagrsNvr| asaMvara dasa prakAra kA hai, yathA-zrotrendriya asaMvara yAvat-sparzendriya asaMvara, mana asaMvara, vacana asaMvara, kAya asaMvara, upakaraNa asaMvara aura zucikuzAgra asaMvara / sUtra-895 dasa kAraNoM se manuSya ko abhimAna utpanna hotA hai, yathA-jAtimada se, kulamada se yAvat-aizvaryamada se, nAgakumAra deva yA suparNakumAra deva mere samIpa zIghra Ate haiM isa prakAra ke mada se, sAmAnya puruSa ko jisa prakAra kA avadhijJAna utpanna hotA hai usase zreSTha avadhijJAna aura darzana mujhe utpanna huA hai isa prakAra ke mada se| sUtra-896 samAdhi dasa prakAra kI hai, yathA-prANAtipAta se virata honA, mRSAvAda se virata honA, adattAdAna se virata honA, maithuna se virata honA, parigraha se virata honA, IryAsamiti se, bhASA samiti se, eSaNA samiti se, AdAna bhANDa mAtra nikSepaNA samiti se, uccAra prazravaNa zleSma siMdhANa paristhApanikA samiti se samAdhi hotI hai| asamAdhi dasa prakAra kI hai, yathA-prANAtipAta-yAvat-parigraha, IryA asamiti-yAvat-uccAraprazravaNazleSmasiMdhANaparisthApanikA asamiti / sUtra-897,898 pravrajyA dasa prakAra kI hai, yathA chanda se-govinda vAcaka ke samAna svecchA se dIkSA le / roSa se-zivabhUti ke samAna roSa se dIkSA le / daridratA se-kaThiAre ke samAna daridratA se dIkSA le / svapna se-puSpacUlA ke samAna svapnadarzana se dIkSA le / pratijJA lene sedhannAjI ke samAna pratijJA lene se dIkSA le / smaraNa se bhagavAna mallinAtha ke chaH mitroM ke samAna pUrvabhava ke smaraNa se dIkSA le / roga hone se sanatkumAra cakravartI ke samAna roga hone se dIkSA le / anAdara se-naMdISeNa ke samAna anAdara se dIkSA le / devatA ke upadeza se metArya ke samAna devatA ke upadeza se dIkSA le / putra ke sneha se-vajrasvAmI kI mAtAjI ke samAna putra sneha se dIkSA le| sUtra-899 zramaNa dharma dasa prakAra kA hai, yathA-kSamA, nirlobhatA, saralatA, mRdutA, laghutA, satya, saMyama, tapa, tyAga, brahmacarya vaiyAvRtya dasa prakAra kI hai, yathA-AcArya kI vaiyAvRtya, upAdhyAya kI vaiyAvRtya, sthavira sAdhuoM kI vaiyAvRtya, tapasvI kI vaiyAvRtya, glAna kI vaiyAvRtya, zaikSa kI vaiyAvRtya, kula kI vaiyAvRtya, gaNa kI vaiyAvRtya, caturvidha saMgha kI vaiyAvRtya, sAdharmika kI vaiyAvRtya / sUtra- 900 jIva pariNAma dasa prakAra ke haiM, yathA-gati pariNAma, indriya pariNAma, kaSAya pariNAma, lezyA pariNAma, yoga pariNAma, upayoga pariNAma, jJAna pariNAma, darzana pariNAma, cAritra pariNAma, veda prinnaam| ajIva pariNAma dasa prakAra ke haiM, yathA-bandhana pariNAma, gati pariNAma, saMsthAna pariNAma, bheda pariNAma, varNa pariNAma, rasa pariNAma, gaMdha pariNAma, sparza pariNAma, aguru laghu pariNAma, zabda pariNAma / muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 144 Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka sUtra-901 ___ AkAza sambandhI asvAdhyAya dasa prakAra kA hai, yathA-ulkApAta-AkAza se prakAza puMja kA giranA / dizAdAha-mahAnagara ke dAha ke samAna AkAza meM prakAza kA dikhAI denA / garjanA-AkAza meM garjanA honA / vidyutaakAla meM vidyuta camakanA / nirghAta-AkAza meM vyantara deva kRta mahAdhvani athavA bhUkampa kI dhvani / jUyaga-saMdhyA aura candraprabhA kA milanA / yakSAdIpta-AkAza meM yakSa ke prabhAva se jAjvalyamAna agni kA dikhAI denA / dhUmikAdhUeM jaise varNa vAlI sUkSmavRSTi / mihikA-zarad kAla meM hone vAlI sUkSma varSA arthAt osa giranA, rajaghAta -cAroM dizA meM sUkSma raja kI vRSTi / audArika zarIra sambandhI asvAdhyAya dasa prakAra kA hai, yathA-asthi, mA~sa, rakta, azuci ke samIpa, smazAna ke samIpa, candra grahaNa, sUrya grahaNa, patana-rAjA, maMtrI, senApati yA grAmAdhipati Adi kA maraNa, rAjavigraha-yuddha, upAzraya meM manuSya Adi kA mRta zarIra par3A ho to sau hAtha paryanta asvAdhyAya kSetra hai| sUtra - 902 paMcendriya jIvoM kI hiMsA na karane vAle ko dasa prakAra kA saMyama hotA hai / yathA-zrotrendriya kA sukha naSTa nahIM hotA / zrotrendriya kA duHkha prApta nahIM hotA yAvat-sparzendriya kA duHkha prApta nahIM hotaa| isI prakAra dasa prakAra kA asaMyama bhI kahanA caahie| sUtra- 903 sUkSma dasa prakAra ke haiM, yathA-prANa sUkSma-kuMthuA Adi / panaka sUkSma-phUlaNa Adi / bIja sUkSma-DAMgara Adi kA agra bhAga / harita sUkSma-sUkSma harI ghAsa / puSpa sUkSma-vaDa Adi ke puSpa / aMDasUkSma-kIr3I Adi ke aNDe / layanasUkSma-kIr3I nagarAdi / sneha sUkSma-dhuMara Adi / gaNita sUkSma-sUkSma buddhi ke gahana gaNita karanA / bhaMga sUkSmasUkSma buddhi se gahana bhAMge bnaanaa| sUtra-904 jambUdvIpa ke meru parvata se dakSiNa dizA meM gaMgA aura sindhu mahAnadI meM dasa mahAnadiyA~ milatI haiM / yathA-gaMgA nadI meM milane vAlI pA~ca nadiyA~-yamunA, sarayU, AvI, kozI, mhii| sindhu nadI meM milane vAlI pA~ca nadiyA~-zatadru, vivatsA, vibhAsA, erAvatI, cndrbhaagaa| jambUdvIpa ke meru se uttara dizA meM raktA aura raktavatI mahAnadI meM dasa mahAnadiyA~ milatI haiM, yathA-kRSNA, mahAkRSNA, nIlA, mahAnIlA, tIrA, mahAtIrA, indrA, indraSeNA, vAriSeNA, mhaabhogaa| sUtra-905,906 jambUdvIpa ke bharata kSetra meM dasa rAjadhAniyA~ haiM, yathA- campA, mathurA, vArANasI, zrAvastI, sAketa, hastinApura, kAMpilyapura, mithilA, kozAmbI, rAjagRha / sUtra-907 ina dasa rAjadhAniyoM meM daza rAjA muNDita yAvat-pravrajita hue, yathA-bharata, sagara, madhava, sanatkumAra, zAntinAtha, kunthunAtha, aranAtha, mahApadma, hariSeNa, jayanAtha / sUtra-908 jambUdvIpa kA meru parvata bhUmi meM dasa sau (eka hajAra) yojana gaharA hai| bhUmi para dasa hajAra yojana caur3A hai| Upara se dasa sau (eka hajAra) yojana caur3A hai / dasa-dasa hajAra (eka lAkha) yojana ke sampUrNa meru parvata haiN| sUtra - 909 jambUdvIpavartI meru parvata ke madhyabhAga meM isa ratnaprabhA pRthvI ke Upara aura nIce ke laghu pratara meM ATha pradeza vAlA rucaka hai vahA~ se ina daza dizAoM kA udgama hotA hai / yathA-pUrva, pUrvadakSiNa, dakSiNa, dakSiNapazcima, pazcima, pazcimottara, uttara, uttarapUrva, urdhva, adho / ina dasa dizAoM ke dasa nAma haiM, yathA muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 145 Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka satra-910 aindrI, AgneyI, yamA, naiRtI, vAruNI, vAyavyA, somA, IzAnA, vimalA, tmaa| sUtra-911 lavaNa samudra ke madhya meM dasa hajAra yojana kA gotIrtha virahita kSetra hai| lavaNa samudra ke jala kI zikhA dasa hajAra yojana kI hai| sabhI (cAra) mahApAtAla kalaza dasa-dasa sahastra (eka lAkha yojana) ke gahare haiM / mUla meM dasa hajAra yojana ke caur3e haiM / madhya bhAga meM eka pradeza vAlI zreNI meM dasa-dasa hajAra (eka lAkha) yojana caur3e haiM / kalazoM ke mu~ha dasa hajAra yojana caur3e haiM / una mahApAtAla kalazoM kI ThIkarI vajramaya hai aura dasa sau (eka hajAra) yojana kI sarvatra samAna caur3I hai| sabhI (cAra) laghupAtAla kalaza dasa sau (eka hajAra) yojana gahare haiM / mUla meM dasa dazaka (sau) yojana caur3e haiM / madhyabhAga meM eka pradeza vAlI zreNI meM daza sau (eka hajAra) yojana caur3e haiM / kalazoM ke mu~ha daza dazaka (sau) yojana caur3e haiN| una laghupAtAla kalazoM kI ThIkarI vajramaya hai aura daza yojana kI sarvatra samAna caur3I hai| sUtra - 912 dhAtakIkhaNDa dvIpa ke meru bhUmi meM daza sau (eka hajAra) yojana gahare haiM / bhUmi para kucha nyUna daza hajAra yojana caur3e haiN| Upara se daza sau (1000 yojana) caur3e haiM / puSkaravara arddhadvIpa ke meru parvatoM kA pramANa bhI isI prakAra kA hai sUtra- 913 sabhI vRtta vaitADhya parvata daza sau (eka hajAra) yojana UMce haiM / bhUmi meM daza sau (eka hajAra) gAU gahare haiN| sarvatra samAna palyaMka saMsthAna se saMsthita haiM aura daza sau (eka hajAra) yojana caur3e haiN| sUtra-914 jambUdvIpa meM daza kSetra haiM, yathA-bharata, airavata, haimavata, hairaNyavata, harivarSa, ramyakvarSa, pUrvavideha, aparavideha, devakuru, uttrkuru| sUtra- 915 mAnuSottara parvata mUla meM daza sau bAIsa (1022) yojana caur3A hai| sUtra - 916 sabhI aMjanaka parvata bhUmi meM daza sau (eka hajAra) yojana gahare haiM / bhUmi para mUla meM daza hajAra yojana caur3e haiN| Upara se daza sau (eka hajAra) yojana caur3e haiN| sabhI dadhimukha parvata daza sau (eka hajAra) yojana bhUmi meM gahare haiM / sarvatra samAna palyaMka saMsthAna se saMsthita haiM aura daza hajAra yojana caur3e haiN| sabhI ratikara parvata daza sau (eka hajAra) yojana UMce haiM / daza sau (eka hajAra) gAU bhUmi meM gahare haiM / sarvatra samAna jhAlara ke saMsthAna se sthita haiM aura daza hajAra yojana caur3e haiN| sUtra- 917 rucakavara parvata daza sau yojana bhUmi meM gahare haiM / mUla meM (bhUmi para) dasa hajAra yojana caur3e haiN| Upara se dasa sau yojana caur3e haiN| isI prakAra kuNDalavara parvata kA pramANa bhI kahanA caahie| sUtra - 918 dravyAnuyoga dasa prakAra kA hai, yathA-dravyAnuyoga, jIvAdi dravyoM kA cintana yathA-guNa-paryAyavad dravyam / mAtRkAnuyoga-utpAda, vyaya aura dhrauvya ina tIna padoM kA cintana / yathA-utpAda vyaya dhrauvya yuktaM sat / ekArthikAnuyoga-eka artha vAle zabdoM kA cintana / yathA-jIva, prANa, bhUta aura sattva ina ekArthavAcI zabdoM kA cintana / karaNAnuyoga-sAdhakatama kAraNoM kA cintana / yathA-kAla, svabhAva, niSati aura sAdhakatama kAraNa se kartA kArya karatA hai| arpitAnarpita-yathA-arpita-vizeSaNa sahita-yaha saMsArI jIva haiM / anarpita vizeSaNa rahita-yaha jIva dravya haiM muni dIparatnasAgara kRt - (sthAna) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 146 Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka bhAvitAbhAvita-yathA-anya dravya ke saMsarga se prabhAvita-bhAvita kahA jAtA hai aura anya dravya ke saMsarga se aprabhAvita abhAvita kahA jAtA hai-isa prakAra dravyoM kA cintana kiyA jAtA hai / bAhyAbAhya-bAhya dravya aura abAhya dravyoM kA cintana / zAzvatAzAzvata-zAzvata aura azAzvata dravyoM kA cintana / tathAjJAna-samyagdRSTi jIvoM kA jo yathArtha jJAna hai vaha tathAjJAna hai / atathAjJAna-mithyAdRSTi jIvoM kA jo ekAnta jJAna hai vaha atathAjJAna hai| sUtra-919 asurendra camara kA tigicchA kUTa utpAta parvata mUla meM dasa-sau bAIsa (1022) yojana caur3A hai| asurendra camara ke soma lokapAla kA somaprabha utpAda parvata dasa sau (eka hajAra) yojana kA UMcA hai, dasa sau (eka hajAra) gAU kA bhUmi meM gaharA hai, mUla meM (bhUmi para) dasa sau (eka hajAra) yojana kA caur3A hai / asurendra camara ke yama-lokapAla kA yamaprabha utpAta parvata kA pramANa bhI pUrvavat hai| isI prakAra varuNa ke utpAta parvata kA pramANa hai / isI prakAra vaizramaNa ke utpAta parvata kA pramANa hai| vairocanendra bali kA rucakendra utpAta parvata mUla meM dasa sau bAIsa (1022) yojana caur3A hai| jisa prakAra camarendra ke lokapAloM ke utpAta parvatoM kA pramANa kahA hai usI prakAra bali ke lokapAloM ke utpAta parvatoM kA pramANa kahanA caahie| nAgakumArendra dharaNa kA dharaNaprabha utpAta parvata dasa sau (eka hajAra) yojana UMcA hai, dasa sau (eka hajAra) gAU kA bhUmi meM gaharA hai, mUla meM eka hajAra yojana caur3A hai| isI prakAra dharaNa ke kAlavAla Adi lokapAloM ke utpAta parvatoM kA pramANa hai / isI prakAra bhUtAnanda aura unake lokapAloM ke utpAta parvatoM kA pramANa hai / isI prakAra lokapAla sahita stanita kumAra paryanta utpAta parvatoM kA pramANa kahanA cAhie / asurendroM aura lokapAloM ke nAmoM ke samAna utpAta parvatoM ke nAma kahane caahie| devendra devarAja zakrendra kA zakraprabha utpAta parvata dasa hajAra yojana UMcA hai / dasa hajAra gAU bhUmi meM gaharA hai mUla meM dasa hajAra yojana caur3A hai| isI prakAra zakrendra ke lokapAloM ke utpAta parvatoM kA pramANa hai| isI prakAra acyuta paryanta sabhI indroM aura lokapAloM ke utpAta parvatoM kA pramANa hai| sUtra- 920 bAdara vanaspatikAya kI utkRSTa avagAhanA daza sau (eka hajAra) yojana kI hai| jalacara tiryaMca paMcendriya kI utkRSTa avagAhanA daza sau (eka hajAra) yojana kI hai| sthalacara uraparisarpa tiryaMca paMcendriya kI utkRSTa avagAhanA bhI itanI hI hai| sUtra- 921 saMbhavanAtha arhanta kI mukti ke pazcAt daza lAkha kror3a sAgaropama vyatIta hone para abhinandana arhanta utpanna hue sUtra - 922 anantaka daza prakAra ke haiM, yathA-nAma anantaka-sacitta yA acitta vastu kA anantaka nAma / sthApanA anantaka-akSa Adi meM kisI padArtha meM ananta kI sthApanA / dravya anantaka-jIva dravya yA pudgala dravya kA ananta panA / gaNanA-anantaka eka, do, tIna isI prakAra saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta paryanta ginatI karanA / pradeza anantaka-AkAza pradezoM kA anantapanA / ekato'nantaka-atIta kAla athavA anAgata kAla / dvidhA-anantakasarvakAla / deza vistArAnantaka-eka AkAza prattara / sarva vistArAnantaka-sarva AkAzAstikAya / zAzvatAnantakaakSaya jIvAdi dravya / sUtra- 923 utpAda pUrva ke daza vastu (adhyayana) haiM / astinAsti pravAdapUrva ke daza cUla vastu (laghu adhyayana) haiN| sUtra- 924 pratisevanA (prANAtipAta Adi pApoM kA sevana) daza prakAra kI haiM / yathA muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 147 Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka sUtra- 925 darpa pratisevanA-darpapUrvaka daur3ane yA vadhyAdi karma karane se / pramAda pratisevanA-hAsya vikathA Adi pramAda se anAbhoga pratisevanA-Atura pratisevanA-svayaM kI yA anya kI cikitsA hetu / Apatti pratisevanA-vipadgrasta hone se zaMkita pratisevanA-zuddha AhArAdi meM azuddha kI zaMkA hone para bhI grahaNa karane se / sahasAtkAra pratisevanAakasmAt doSa laga jAne se / bhayapratisevanA-rAjA cora Adi ke bhaya se / pradveSapratisevanA-krodhAdi kaSAya kI prabalatA se / vimarza pratisevanA-ziSyAdi kI parIkSA ke hetu / sUtra- 926 AlocanA ke daza doSa haiM, yathAsUtra- 927 anukampA utpanna karake AlocanA kare-AlocanA lene ke pahale guru mahArAja kI sevA isa saMkalpa se kare ki ye merI sevA se prasanna hokara mere para anukampA karake kucha kama prAyazcitta deMge / anumAna karake AlocanA kare ye AcAryAdi mRtyu daNDa dene vAle haiM yA kaThora daNDa dene vAle haiM, yaha anumAna se jAnakara mRdu daNDa milane kI AzA se AlocanA kare / merA doSa inhoMne dekha liyA hai aisA jAnakara AlocanA kare-AcAryAdi ne merA yaha doSa-sevana dekha to liyA hI hai aba ise chipA nahIM sakatA ataH maiM svayaM inake samIpa jAkara apane doSa kI AlocanA kara lU~ isase ye mere para prasanna hoMge-aisA socakara AlocanA kare kintu doSa sevI ko aisA anubhava ho ki AcAryAdi ne merA doSa sevana dekhA nahIM hai, aisA vicAra karake AlocanA na kare ataH yaha dRSTa doSa hai / sthUla doSa kI AlocanA kare-apane bar3e doSa kI AlocanA isa Azaya se kare ki yaha kitanA satyavAdI haiM aisI pratIti karAne ke lie bar3e doSa kI AlocanA kare sUkSma doSa kI AlocanA kare-yaha choTe-choTe doSoM kI AlocanA karatA hai to bar3e doSoM kI AlocanA karane meM to sandeha hI kyA hai aisI pratIti karAne ke lie sUkSma doSoM kI AlocanA kare / pracchanna rUpa se AlocanA kareAcAryAdi sUna na sake aise dhIme svara se AlocanA kare ataH AlocanA nahIM karI aisA koI na kaha sake / ucca svara meM AlocanA kare-kevala gItArtha hI sUna sake aise svara se AlocanA karanI cAhie kintu ucca svara se bolakara agItArtha ko bhI sUnAve / aneka ke samIpa AlocanA kare-doSa kI AlocanA eka ke pAsa hI karanI cAhie, kintu jina doSoM kI AlocanA pahale kara cUkA hai unhIM doSoM kI AlocanA dUsaroM ke pAsa kare / agItArtha ke pAsa AlocanA kare-AlocanA gItArtha ke pAsa hI karanI cAhie kintu aisA na karake agItArtha ke pAsa AlocanA kare / doSasevI ke pAsa AlocanA kare-maiMne jisa doSa kA sevana kiyA hai usI doSa kA sevana gurujI ne bhI kiyA hai ataH maiM unhIM ke pAsa AlocanA karU~-kyoMki aisA karane se ve kucha kama prAyazcitta deNge| sUtra- 928 daza sthAna (guNa) sampanna aNagAra apane doSoM kI AlocanA karatA hai, yathA-jAtisampanna, kulasampanna zeSa aSTamasthAnaka samAna yAvat kSamAzIla, damanazIla, amAyI, apazcAttApI lene ke pazcAt pazcAttApa na karane vaalaa| daza sthAna (guNa) sampanna aNagAra AlocanA sUnane yogya hotA hai / yathA-AcAravAn avadhAraNAvAn, vyavahAravAn, alpavrIDaka-Alocaka kI lajjA dUra karAne vAlA, jisase Alocaka sukhapUrvaka AlocanA kara ske| zuddhi karane meM samartha, Alocaka kI zakti ke anusAra prAyazcitta dene vAle, Alocaka ke doSa dUsaroM ko na kahane vAlA, doSa sevana se aniSTa hotA hai aisA samajhA sakane vAlA, priyadharmI, dRddh'dhrmii| prAyazcitta daza prakAra kA hai, yathA-AlocanA yogya, yAvat anavasthApyArha-jisa doSa kI zuddhi sAdhu ko amuka samaya taka vratarahita rakhakara punaH vratAropaNa rUpa prAyazcitta se ho / aura pAraMcikAI-gRhastha ke kapar3e pahanAkara jo prAyazcitta diyA jaae| sUtra- 929 mithyAtva daza prakAra kA hai, yathA-adharma meM dharma kI buddhi, dharma meM adharma kI buddhi, unmArga meM mArga kI buddhi, muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 148 Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra - 3, 'sthAna' sthAna / uddeza / sUtrAMka mArga meM unmArga kI buddhi, ajIva meM jIva kI buddhi, jIva meM ajIva kI buddhi, asAdhu meM sAdhu kI buddhi, sAdhu meM asAdhu buddhi, amUrta meM mUrta kI buddhi, mUrta meM amUrta kI buddhi / sUtra - 930 candraprabha arhanta daza lAkha pUrva kA pUrNAyu bhogakara siddha yAvat mukta hue / dharmanAtha arhanta daza lAkha varSa kA pUrNAyu bhogakara siddha yAvat mukta hue / naminAtha arhanta daza hajAra varSa kA pUrNAyu bhogakara siddha yAvat mukta hue / puruSasiMha vAsudeva daza lAkha varSa kA pUrNAyu bhogakara chaTThI tamA pRthvI meM nairayika rUpa meM utpanna hue / manAtha arhanta daza dhanuSa ke UMce the aura daza sau (eka hajAra) varSa kA pUrNAyu bhogakara siddha yAvat mukta hue kRSNa vAsudeva daza dhanuSa ke UMce the aura daza sau (eka hajAra) varSa kA pUrNAyu bhogakara tIsarI bAlukAprabhA pRthvI meM nairayika rUpa meM utpanna hue / sUtra - 931, 932 bhavanavAsI deva daza prakAra ke haiM, yathA-asurakumAra yAvat stanitakumAra ina daza prakAra ke bhavanavAsI devoM ke daza caityavRkSa haiM, yathA- azvattha- pIpala, saptaparNa, zAlmalI, udumbara, zirISa, dadhiparNa, vaMjula, palAza, vapra, kaNeravRkSa sUtra - 933, 934 sukha dasa prakAra kA hai, yathA- Arogya, dIrghAyu, dhanADhya honA, Icchita zabda aura rUpa kA prApta honA, Icchita gaMdha, rasa aura sparza kA prApta honA, santoSa, jaba jisa vastu kI AvazyakatA ho, usa samaya usa vastu kA prApta honA, zubha bhoga prApta honA, niSkramaNa-dIkSA, anAbAdha-mokSa | sUtra - 935 upaghAta dasa prakAra kA hai, yathA- udgamaupaghAta, utpAdanaupaghAta zeSa pA~cave sthAna ke samAna yAvatpariharaNaupaghAta, jJAnopaghAta, darzanopaghAta, cAritropaghAta, aprItikopaghAta, saMrakSaNopaghAta / vizuddhi dasa prakAra kI hai, udgamavizuddhi, utpAdanavizuddhi yAvat saMrakSaNa vizuddhi / sUtra - 936 mana saMkleza dasa prakAra kA hai, yathA- upadhi saMkleza, upAzraya saMkleza, kaSAya saMkleza, bhaktapANa saMkleza, saMkleza, vacana saMkleza, kAya saMkleza, jJAna saMkleza, darzana saMkleza aura cAritra saMkleza / asaMkleza dasa prakAra kA hai, yathA- upadhi asaMkleza yAvat cAritra asaMkleza / sUtra- 937 bala dasa prakAra ke haiM, yathA zrotrendriya bala yAvat sparzendriya bala, jJAna bala, darzana bala, cAritra bala, vIrya bala / sUtra - 938, 939 satya dasa prakAra ke haiM, yathA- janapada satya- deza kI apekSA se satya, sammata satya- saba kA sammata satya, sthApanA satya-lakar3oM ke ghor3e kI sthApanA, nAma satya - eka daridrI kA dhanarAja nAma, rUpa satya- eka kapaTI kA sAdhuveSa, pratItyasatya-kaniSThA kI apekSA anAmikA kA dIrgha honA, aura madhyamA kI apekSA anAmikA kA laghu honA vyavahAra satya-parvata meM tRNa jalate haiM phira bhI parvata jala rahA hai aisA kahanA / bhAva satya-baka meM pradhAna zveta varNa hai ataH baka ko zveta kahanA / yoga satya- daMDa hAtha meM hone se daNDI kahanA / aupamya satya- yaha kanyA candramukhI hai| sUtra - 940, 941 mRSAvAda dasa prakAra kA hai, yathA- krodhajanya, mAnajanya, mAyAjanya, lobhajanya, premajanya, dveSajanya, hAsyajanya, bhayajanya, AkhyAyikAjanya, upaghAtajanya / sUtra - 942 satyamRSA (mizra vacana) dasa prakAra kA hai, yathA- utpanna mizraka- sahI saMkhyA mAlUma na hone para bhI isa zahara meM dasa bacce paidA hue haiM aisA khnaa| vigata mizraka janma ke samAna maraNa ke sambandha meM kahanA utpanna vigata mizraka muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)" AgamasUtra - hinda- anuvAda" Page 149 Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka sahI saMkhyA prApta na hone para bhI isI gA~va meM dasa bAlaka janme haiM aura dasa vRddha mare haiM / isa prakAra kahanA / jIva mizraka-jIvita aura mRta jIvoM ke samUha ko dekhakara jIva samUha hai aisA kahanA / ajIva mizraka-jIvita aura mRta jIvoM ke samUha ko dekhakara yaha ajIva samUha hai aisA kahanA / jIvAjIva mizraka-jIvita aura mRta jIvoM ke samUha ko dekhakara itane jIvita haiM aura itane mRta haiM aisA kahanA / ananta mizraka-patte sahita kanda mUla ko anantakAya kahanA / pratyeka mizraka-mogarI sahita mUlI ko pratyeka vanaspati kahanA / addhAmizraka-sUryodaya na hone para bhI sUryodaya ho gayA aisA kahanA / addhAddhAmizraka-eka prahara dina huA hai phira bhI dupahara ho gayA aisA kahanA / sUtra - 943 dRSTivAda ke dasa nAma haiM, yathA-dRSTivAda, hetuvAda, bhUtavAda, tatvavAda, samyagvAda, dharmavAda, bhASAviSaya, pUrvagata, anuyogagata, sarva prANa bhUta jIva satva sukhavAda / sUtra- 944,945 zastra daza prakAra ke haiM, yathA- agni, viSa, lavaNa, sneha, kSAra, Amla, duSprayuktamana, duSprayuktavacana, duSprayuktakAya, avirtibhaav| sUtra - 946, 947 (vAda ke) doSa dasa prakAra ke haiM, yathA-tajjAta doSa-prativAdI ke jAti kula ko doSa denA, mati bhaMga-vismaraNa, prazAstRdoSa-sabhApati yA sabhyoM kA niSpakSa na rahanA / pariharaNa doSa-prativAdI ke diye hue doSa kA nirAkaraNa na kara sakanA / svalakSaNa doSa-svakathita lakSaNa kA sadoSa honA / kAraNa doSa-sAdhya ke sAtha sAdhana kA vyabhicAra | hetudoSa-sadoSa hetu honA / saMkrAmaNa doSa-prastuta meM aprastuta kA kathana / nigrahadoSa-pratijJAhAni Adi nigraha sthAna kA kathana / vastudoSa-pakSa meM doSa kA kathana / sUtra- 948, 949 vizeSa doSa dasa prakAra ke haiM / yathA- vastu-pakSa meM pratyakSa nirAkRta Adi doSa kA kathana, tajjAtadoSa-jAti kula Adi doSa kA denA, doSa-matibhaMgAdi pUrvokta ATha doSoM kI adhikatA, ekArthika doSa-samAnArthaka zabda kahanA, kAraNadoSa-kAraNa ko vizeSa mahattva denA, pratyutpannadoSa-vartamAna meM utpanna doSa kA vizeSa rUpa se kathana, nityadoSavastu ko ekAnta nitya mAnane se utpanna hone vAle doSa, adhikadoSa-vAda kAla meM AvazyakatA se adhika kahanA, svakRtadoSa, upanIta doSa-anya kA diyA haA doSa / sUtra- 950 zuddha vAganuyoga dasa prakAra kA hai, yathA-cakArAnuyoga-vAkya meM Ane vAle ca kA vicAra / makArAnuyogavAkya meM Ane vAle ma kA vicAra / apikArAnuyoga- api zabda kA vicAra / sekArAnuyoga-AnantaryAdi sUcaka se zabda kA vicAra | sAyaMkArAnuyoga-ThIka artha meM prayukta sAyaM kA vicAra / ekatvAnuyoga-eka vacana ke sambandha meM vicAra / pRthaktvAnuyoga-dvivacana aura bahuvacana kA vicAra / saMyUthAnuyoga-samAsa sambandhI vicAra / saMkrAmitAnuyogavibhakti viparyAsa ke sambandha meM vicAra / bhinnAnuyoga sAmAnya bAta kahane ke pazcAt krama aura kAla kI apekSA se usake bheda karane ke sambandha meM vicAra krnaa| sUtra- 951, 952 dAna dasa prakAra kA hotA hai, yathA anukampAdAna-kRpA karake dInoM aura anAthoM ko denA, saMgrahadAna-ApattiyoM meM sahAyatA denA, bhayadAna-bhaya se rAjapuruSoM ko kucha denA, kAruNyadAna-zoka arthAt putrAdi viyoga ke kAraNa kucha denA / lajjAdAna-IcchA na hote hue bhI pA~ca pramukha vyaktiyoM ke kahane se denA / goravadAna-apane yaza ke lie garvapUrvaka denA / adharmadAna-adharmI puruSa ko denA / dharmadAna-supAtra ko denA / AzAdAna-suphala kI AzA se denA / pratyupakAradAna-kisI ke upakAra ke badale kucha denaa| muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 150 Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka sUtra-953 gati daza prakAra kI hai, yathA-naraka gati, naraka kI vigrahagati, tiryaMcagati, tiryaMca kI vigrahagati, manuSya-gati, manuSya vigrahagati, devagati, deva vigrahagati, siddhagati, siddha vigrahagati / sUtra-954 muNDa dasa prakAra ke haiM, yathA-zrotrendriya muNDa yAvat sparzendriya muNDa, krodha muNDa yAvat lobha muNDa, siramuNDa / sUtra- 955, 956 saMkhyAna-gaNita dasa prakAra ke haiM, yathA- parikarma gaNita-aneka prakAra kI gaNita kA saMkalana karanA / vyavahAragaNita-zreNI Adi kA vyavahAra / rajjUgaNita-kSetragaNita, rAzigaNita-trirAzi Adi, kalAMsavarNa gaNitakalA aMzoM kA samIkaraNa / guNAkArA gaNita-saMkhyAoM kA guNAkAra karanA, varga gaNita-samAna saMkhyA ko samAna saMkhyA se guNA karanA / ghana gaNita-samAna saMkhyA ko samAna saMkhyA se do bAra guNA karanA, yathA-do kA dhana ATha, vargavarga gaNita-varga kA varga se guNA karanA, yathA-do kA varga cAra aura cAra kA varga solaha / yaha varga-varga hai / kalpa gaNitacheda gaNita karake kASTha kA karavata se chedana krnaa| sUtra-957,958 pratyAkhyAna dasa prakAra ke haiM, yathA- anAgata pratyAkhyAna-bhaviSya meM tapa karane se AcAryAdi kI sevA meM bAdhA Ane kI sambhAvanA hone para pahale tapa kara lenA / atikrAnta pratyAkhyAna-AcAryAdi kI sevA meM kisI prakAra kI bAdhA na Ave isa saMkalpa se jo tapa atIta meM nahIM kiyA jA sakA usa tapa ko vartamAna meM karanA / koTI sahita pratyAkhyAna-eka tapa ke anta meM dUsarA tapa Arambha kara denA / niyaMtrita pratyAkhyAna-pahale se yaha nizcita kara lenA ki kaisI bhI paristhiti ho kintu mujhe amuka dina amuka tapa karanA hI hai / sAgAra pratyAkhyAna-jo tapa AgAra sahita kiyA jaae| anAgAra pratyAkhyAna-jisa tapa meM mahattarAgAreNa Adi AgAra na rakhe jaae| pariNAma kRta pratyAkhyAnajisa tapa meM datti, kavala, ghara aura bhikSA kA parimANa karanA / niravazeSa pratyAkhyAna-sarva prakAra ke azanAdi kA tyAga karanA / sAMketika pratyAkhyAna-aMguSTha, muSTi Adi ke saMketa se pratyAkhyAna karanA / addhA pratyAkhyAna-porasI Adi kAla vibhAga se pratyAkhyAna krnaa| sUtra-959, 960 sAmAcArI dasa prakAra kI hai, yathA- IcchAkAra samAcArI-svecchApUrvaka jo kriyA ki jAe aura usake lie guru se AjJA prApta kara lI jAe / micchAkAra samAcArI-merA duSkRta mithyA ho isa prakAra kI kriyA karanA / tathAkAra samAcArI-ApakA kahanA yathArtha hai isa prakAra kahanA / AvazyikA samAcArI-Avazyaka kArya hai aisA kahakara bAhara jAnA / naiSadhakI samAcArI-bAhara se Ane ke bAda aba maiM gamanAgamana banda karatA hU~ aisA kahanA / ApRcchanA samAcArI-sabhI kriyAeM guru ko pUcha kara ke karanA / pratipRcchA samAcArI-pahale jisa kriyA ke lie guru kI AjJA prApta na huI ho aura usI prakAra kI kriyA karanA Avazyaka ho to punaH guru AjJA prApta karanA / chaMdanA samAcArI-lAI huI bhikSA meM se kisI ko kucha Avazyaka ho to lo aisA kahanA / nimantraNA samAcArI-maiM Apake lie AhArAdi lAUM? isa prakAra guru se pUchanA / upasaMpadA samAcArI-jJAnAdi kI prApti ke lie gaccha chor3akara anya sAdhu ke AzrayameM rahanA sUtra - 961 zramaNa bhagavAna mahAvIra chadmastha kAla kI antima rAtri meM ye dasa mahAsvapna dekhakara jAgRta hue / yathA-prathama svapna meM eka mahA bhayaMkara jAjvalyamAna tAr3a jitane lambe pizAca ko dekhakara jAgRta hue| dvItiya svapna meM eka zveta paMkhoM vAle mahA puMskokila ko dekhakara jAgRta hue, tRtIya svapna meM eka vicitra raMga kI pAMkhoM vAle mahA puMskokila ko dekhakara jAgRta hue, cauthe svapna meM sarva ratnamaya moTI mAlAoM kI eka jor3I ko dekhakara jAgRta hue, pA~cave svapna meM zveta gAyoM ke eka samUha ko dekhakara jAgRta hue, chaThe svapna meM kamala phUloM se AcchAdita eka mahAna padma sarovara ko dekhakara jAgRta hue, sAtave svapna meM eka sahastra taraMgI mahAsAgara ko apanI bhujAoM se tirA huA jAnakara jAgRta hue muni dIparatnasAgara kRt - (sthAna) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 151 Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka AThave svapna meM eka mahAna tejasvI sUrya ko dekhakara jAgRta hue / nauve svapna meM eka mahAna mAnuSottara parvata ko vaiDUryamaNi varNa vAlI apanI A~toM se pariveSTita dekhakara jAgRta hue / dasave svapna meM mahAna meru parvata kI cUlikA para svayaM ko siMhAsanastha dekhakara jAgRta hue| prathama svapna meM tAla pizAca ko parAjita dekhane kA artha yaha hai ki bhagavAna mahAvIra ne mohanIya karma ko samUla naSTa kara diyA / dvItiya svapna meM zveta pA~khoM vAle puMskokila ko dekhane kA artha yaha hai ki bhagavAna mahAvIra zukla dhyAna meM ramaNa kara rahe the| tRtIya svapna meM vicitra raMga kI pakhoM vAle puMskokila ko dekhane kA artha yaha hai ki bhagavAna mahAvIra ne svasamaya aura parasamaya ke pratipAdana se citravicitra dvAdazAGgarUpa gaNipiTaka kA sAmAnya kathana kiyA, vizeSa kathana kiyA, prarUpaNa kiyA, yuktipUrvaka kriyAoM ke svarUpa kA darzana nidarzana kiyA / yathA-AcArAGga yAvat dRSTivAda / caturtha svapna meM sarva ratnamaya mAlA yugala ko dekhane kA artha yaha hai ki zramaNa bhagavAna mahAvIra ne do prakAra kA dharma kahA-yathA-AgAra dharma aura aNagAra dharma / pA~cave svapna meM zveta go-varga ko dekhane kA artha yaha hai ki zramaNa bhagavAna mahAvIra ke cAra prakAra kA saMgha thA / zramaNa, zramaNiyA~, zrAvaka, shraavikaaeN| chaThe svapna meM padma sarovara ko dekhane kA artha yaha hai ki zramaNa bhagavAna mahAvIra ne cAra prakAra ke devoM kA pratipAdana kiyA / yathA-1. bhavanapati, 2. vANavyantara, 3. jyotiSka, 4. vaimAnika / sAtave svapna meM sahasrataraMgI sAgara ko bhujAoM se tirane kA artha yaha hai ki zramaNa bhagavAna mahAvIra ne anAdi ananta dIrgha mArga vAlI gati rUpa vikaTa bhavATavI ko pAra kiyaa| AThave svapna meM tejasvI sUrya ko dekhane kA artha yaha hai ki zramaNa bhagavAna mahAvIra ko ananta jJAna, ananta darzana utpanna huA / nauve svapna meM A~toM se pariveSTita mAnuSottara parvata ko dekhane kA artha yaha hai ki isa loka ke deva, manuSya aura asuroM meM zramaNa bhagavAna mahAvIra kI kIrti evaM prazaMsA isa prakAra phaila rahI hai ki zramaNa bhagavAna mahAvIra sarvajJa sarvadarzI sarvasaMzayocchedaka evaM jagadvatsala haiM / dasave svapna meM cUlikA para svayaM ko siMhAsanastha dekhane kA artha yaha hai ki zramaNa bhagavAna mahAvIra deva, manuSyoM aura asuroM kI parISada meM kevalI prajJapta dharma kA sAmAnya se kathana karate haiM yAvat samasta nayoM ko yuktipUrvaka samajhAte haiN| sUtra- 962, 963 sarAga samyagdarzana dasa prakAra kA hai| nisargaruci-jo dUsare kA upadeza sUne binA svamati se sarvajJa kathita siddhAMtoM para zraddhA kare / upadeza ruci-jo dUsaroM ke upadeza se sarvajJa pratipAdita siddhAntoM para zraddhA kare / AjJArucijo kevala AcArya yA sadguru ke kahane se sarvajJa kathita sUtroM para zraddhA kare / sUtraruci-jo sUtra zAstra vA~cakara zraddhA kare / bIjaruci-jo eka pada ke jJAna se aneka padoM ko samajha le / abhigama ruci-jo zAstra ko artha sahita samajhe / vistAraruci-jo dravya aura unake paryAyoM ko pramANa tathA naya ke dvArA vistArapUrvaka samajhe / kriyAruci-jo AcaraNa meM ruci rakhe / saMkSeparuci- jo svamata aura paramata meM kuzala na ho kintu jisakI ruci saMkSipta tripadI meM ho / dharmarucijo vastu svabhAva kI athavA zruta cAritrarUpa jinokta dharma kI zraddhA kre| sUtra-964 saMjJA dasa prakAra kI hotI hai, yathA-AhAra saMjJA yAvat parigraha saMjJA, krodha saMjJA yAvat lobha saMjJA, loka saMjJA, odhasaMjJA, nairayikoM meM dasa prakAra kI saMjJAeM hotI haiM, isI prakAra vaimAnika paryanta dasa saMjJAeM haiN| sUtra-965 nairayika dasa prakAra kI vedanA kA anubhava karate haiM, yathA-zIta vedanA, uSNavedanA, kSudhA vedanA, pipAsA vedanA, kaMDuvedanA, parAdhInatA, bhaya, zoka, jarA, vyAdhi / sUtra- 966 dasa padArthoM chadmastha pUrNa rUpa se na jAnatA hai aura na dekhatA hai, yathA-dharmAstikAya yAvat vAyu, yaha puruSa jina hogA yA nahIM, yaha puruSa saba duHkhoM kA anta karegA yA nahIM? inhIM dasa padArthoM ko sarvajJa sarvadarzI pUrNa rUpa se jAnate haiM aura dekhate haiN| muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 152 Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka sUtra- 967, 968 ___ dazA dasa haiM, yathA-karmavipAka dazA, upAsaka dazA, aMtakRd dazA, anuttaropapAtika dazA, AcAra dazA, praznavyAkaraNa dazA, baMdha dazA, dogRddhi dazA, dIrgha dazA, saMkSepita dazA / karma vipAka dazA ke daza adhyayana haiM, yathAmRgAputra, gotrAsa, aNDa, zakaTa, brAhmaNa, naMdiseNa, nairayika, saurika, uduMbara, sahasodAha-amaraka, licchavI kumaar| sUtra-969,970 upAsaka dazA ke dasa adhyayana haiM, yathA- Ananda, kAmadeva, culanIpitA, surAdeva, cullazataka, kuNDakolika, zakaDAlaputra, mahAzataka, naMdinIpitA, sAleyikA pitaa| sUtra- 971, 972 antakRddazA ke dasa adhyayana haiM, yathA- nami, mAtaMga, somila, rAmagupta, sudarzana, jamAlI, bhagAlI, kikarma, palyaMka aura aNbddputr| sUtra- 973, 974 anuttaropapAtika dazA ke dasa adhyayana haiM, yathA- RSidAsa, dhannA, sunakSatra, kArtika, saMsthAna, zAlibhadra, Ananda, tetalI, dazArNabhadra aura atimukt| sUtra - 975 AcAradazA (dazA zrutaskaMdha) ke dasa adhyayana haiM, yathA-bIsa asamAdhi sthAna, ikkIsa zabala doSa, taiMtIsa AzAtanA, ATha gaNisampadA, dasa citta samAdhi sthAna, gyAraha zrAvaka pratimA, bAraha bhikSu pratimA, paryuSaNa kalpa, tIsa mohanIya sthAna, AjAti sthAna / prazna vyAkaraNa dazA ke dasa adhyayana haiM, yathA-upamA, saMkhyA, RSibhASita, AcArya bhASita, mahAvIra bhASita, kSaumikaprazna, komalaprazna, Adarzaprazna, aMguSThaprazna, bAhuprazna / bandha dazA ke dasa adhyayana haiM, yathA-bandha, mokSa, devardhi, dazAramaMDalika, AcArya vipratipatti, upAdhyAyavipratipatti, bhAvanA, vimukti, zAzvata, karma / dvigRddhi dazA ke dasa adhyayana haiM, yathA-vAta, vivAta, upapAta, sukSetra kRSNa, bayAlIsa svapna, tIsa mahAsvapna, bahattara svapna, hAra, rAma, gupta / dIrgha dazA ke dasa adhyayana haiM / yathA-candra, sUrya, zukra, zrI devI, prabhAvatI, dvIpa samudropapatti, bahupatrikA, maMdara, sthavira saMbhUtavijaya, sthavirapadma ushvaasnishvaas| saMkSepika dazA ke dasa adhyayana haiM, kSullikA vimAna pravibhakti, mahatI vimAna pravibhakti, aMgacUlikA, vargacUlikA, vivAhacUlikA, aruNopapAta, varuNopapAta, garulopapAta, velaMdharopapAta, vaizramaNopapAta / sUtra-976 dasa sAgaropama kror3Akror3I pramANa utsarpiNIkAla hai / dasa sAgaropama kror3Akror3I pramANa avasarpiNIkAla haiM sUtra- 977 nairayika dasa prakAra ke haiM, yathA-anantaropapannaka, paraMparopapannaka, anantarAvagAr3ha, paraMparAvagAr3ha, anantarAhAraka, paraMparAhAraka, anantara paryApta, parampara paryApta, carima, acarima / isI prakAra vaimAnika paryanta sabhI dasa prakAra ke haiN| cauthI paMkaprabhA pRthvI meM dasa lAkha narakAvAsa haiM / ratnaprabhA pRthvI meM nairayikoM kI jaghanya sthiti dasa hajAra varSa kI hai / cauthI paMkaprabhA pRthvI meM nairayikoM kI utkRSTa sthiti dasa sAgaropama kI hai / pA~cavI dhUmaprabhA pRthvI meM nairayikoM kI jaghanya sthiti dasa sAgaropama kI hai| asurakumAroM kI jaghanya sthiti dasa hajAra varSa kI hai| isI prakAra stanitakumAra paryanta dasa hajAra varSa kI sthiti hai| muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 153 Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka bAdara vanaspatikAya kI utkRSTa sthiti dasa hajAra varSa kI hai| vANavyantara devoM kI jaghanya sthiti dasa hajAra varSa kI hai| brahmalokakalpa meM devoM kI utkRSTa sthiti dasa sAgaropama kI hai / lAtakakalpa meM devoM kI jaghanya sthiti daza sAgaropama kI hai| sUtra- 978 dasa kAraNoM se jIva AgAmI bhava meM bhadrakAraka karma karatA hai / yathA-anidAnatA-dharmAcaraNa ke phala kI abhilASA na karanA / dRSTisaMpannatA-samyagdRSTi honA / yogavAhitA-tapa kA anuSThAna karanA / kSamA-kSamA dhAraNa karanA jitendriyatA-indriyoM para vijaya prApta karanA / amAyitA-kapaTa rahita honA / apArzvasthatA-zithilAcArI na honA / suzrAmaNyatA-susAdhutA / pravacanavAtsalya-dvAdazAGga athavA saMgha kA hita karanA / pravacanodbhAvanA-pravacana kI prabhAvanA krnaa| sUtra- 979 AzaMsA prayoga daza prakAra ke haiM, yathA-ihaloka AzaMsA prayoga-maiM apane tapa ke prabhAva se cakravartI Adi hoUM / paraloka AzaMsA prayoga-maiM apane tapa ke prabhAva se indra athavA sAmAnya deva banU~, ubhayaloka AzaMsA prayoga-maiM apane tapa ke prabhAva se isa bhava meM cakravartI banU~ aura parabhava meM indra banU~ / jIvita AzaMsA prayoga-maiM cirakAla taka jIvU, maraNa AzaMsA prayoga-merI mRtyu zIghra ho, kAma AzaMsA prayoga-manojJa zabda Adi mujhe prApta hoM, bhoga AzaMsA prayoga-manojJa gaMdha Adi mujhe prApta ho, lAbha AzaMsA prayoga-kIrti Adi prApta ho, pUjA AzaMsA prayoga-puSpAdi se merI pUjA ho, sat AzaMsA prayoga-zreSTha vastrAdi se merA satkAra ho / sUtra - 980 dharma daza prakAra ke haiM, yathA-grAma dharma, nagara dharma, rASTra dharma, pASaMDa dharma, kula dharma, gaNa dharma, saMgha dharma, zruta dharma, cAritra dharma, astikAya dharma / sUtra- 981 sthavira daza prakAra ke haiM, grAmasthavira, nagarasthavira, rASTrasthavira, prazAstR sthavira, kulasthavira, gaNasthavira, saMghasthavira, jAtisthavira, zrutasthavira, paryAya sthavira / sUtra- 982 putra daza prakAra ke haiM, yathA-Atmaja-pitA se utpanna, kSetraja-mAtA se utpanna kintu pitA ke vIrya se utpanna na hokara anya puruSa ke vIrya se utpanna, dattaka-goda liyA huA putra, vinayita ziSya-par3hAyA huA, orasa-jisa para putra jaisA sneha ho, maukhara-kisI ko prasanna rakhane ke lie apane Apako putra kahane vAlA, zauMDIra-jo zaurya se kisI zUra puruSa ke putra rUpa meM svIkAra kiyA jAe, saMvardhita-jo pAla poSa kara bar3A kiyA jAe, aupayAcitaka-devatA kI ArAdhanA se utpanna putra, dharmAntevAsI-dharmArAdhanA ke lie samIpa rahane vaalaa| sUtra - 983 kevalI ke daza utkRSTa haiM, yathA-utkRSTa jJAna, utkRSTa darzana, utkRSTa cAritra, utkRSTa tapa, utkRSTa vIrya, utkRSTa kSamA, utkRSTa nirlobhatA, utkRSTa saralatA, utkRSTa komalatA aura utkRSTa laghutA / sUtra-983 samaya kSetra meM daza kurukSetra haiM, yathA-pA~ca deva kuru, pA~ca uttara kuru / ina daza kurukSetroM meM daza mahAvRkSa haiM / yathA-jambU sudarzana, ghAtakI vRkSa, mahAghAtakI vRkSa, padmavRkSa, mahApadma vRkSa, pA~ca kUTazAlmalI vRkSa / ina daza kurukSetroM meM daza maharddhika deva rahate haiM, yathA-1. jambUdvIpa kA adhipati deva anAhata, 2. sudarzana, 3. priyadarzana, 4. pauMDarika, 5. mahApauMDarika, 6-10. pA~ca garur3a (veNudeva) deva haiN| muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 154 Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka sUtra-985 daza lakSaNoM se pUrNa duSama kAla jAnA jAtA hai, yathA-akAla meM varSA ho, kAla meM varSA na ho, asAdhu kI pUjA ho, sAdhu kI pUjA na ho, mAtA pitA Adi kA vinaya na kare, amanojJa zabda yAvat sparza / daza kAraNoM se pUrNa suSamakAla jAnA jAtA hai, yathA-akAla meM varSA na ho, zeSa pUrva kathita se viparIta yAvat manojJa sprsh| sUtra- 986 suSama-suSama kAla meM daza kalpavRkSa yugaliyAoM ke upabhoga ke lie zIghra utpanna hote haiM / yathAsUtra - 987 mattAMgaka-svAdu peya kI pUrti karane vAle, bhRtAMga-aneka prakAra ke bhAjanoM kI pUrti karane vAle, tUryAMga-vAdyoM kI pUrti karane vAle, dIpAMga-sUrya ke abhAva meM dIpaka ke samAna prakAza dene vAle, jyotiraMga-sUrya aura candra ke samAna prakAza dene vAle, citrAMga-vicitra puSpa dene vAle, citra rasAMga-vividha prakAra ke bhojana dene vAle, maNyaMga-maNi, ratna Adi AbhUSaNa dene vAle, gRhAkAra-ghara ke samAna sthAna dene vAle, anagna-vastrAdi kI pUrti karane vaale| sUtra- 988 jambUdvIpa ke bharata kSetra meM atIta utsarpiNI meM daza kulakara the, yathAsUtra - 989 zataMjala, zatAyu, anantasena, ajitasena, karkasena, bhImasena, mahAbhImasena, dar3haratha, dazaratha, zataratha / sUtra-990 jambUdvIpa ke bharata kSetra meM AgAmi utsarpiNI meM daza kulakara hoMge, yathA-simaMkara, simaMdhara,kSemaMkara, kSemaMdhara, vimalavAhana, saMbhUti, paDizatru, dRDhadhanu, dazadhanu aura zatadhanu / sUtra- 991 jambUdvIpa ke meru parvata se pUrva meM zItA mahAnadI ke donoM kinAroM para daza vakSaskAra parvata haiM, yathA-mAlya-vanta, citrakUTa, vicitrakUTa, brahmakUTa yAvat somanasa / jambUdvIpa ke meru parvata se pazcima meM zItodA mahAnadI ke donoM kinAroM para daza vakSaskAra parvata haiM, yathA-vidyutprabha yAvat gaMdhamAdana / isI prakAra dhAtakI khaNDa dvIpa ke pUrvArdha meM bhI daza vakSaskAra parvata haiM yAvat puSkaravara dvIpArdha ke pazcimArdha meM bhI daza vakSaskAra parvata haiN| sUtra - 992 daza kalpa indra vAle haiM, yathA-saudharma yAvat sahastrAra, prANata, acyuta / ina daza kalpoM meM daza indra haiM, yathAzakrendra, IzAnendra yAvat acyutendr| ina daza indroM ke daza pAriyAnika vimAna haiM / yathA-pAlaka, puSpaka yAvat vimalavara aura sarvatobhadra / sUtra - 993 dazamikA bhikSu pratimA kI eka sau dina se aura 550 bhikSA (datti) se sUtrAnusAra yAvat ArAdhanA hotI hai| sUtra-994 saMsArI jIva daza prakAra ke haiM, yathA-prathama samayotpanna ekendriya, aprathama samayotpanna ekendriya yAvat aprathama samayotpanna paMcendriya / sarva jIva daza prakAra ke haiM, yathA-pRthvIkAya yAvat vanaspatikAya, beindriya yAvat paMcendriya, anindriy| sarva jIva daza prakAra ke haiM, prathama samayotpanna nairayika, aprathama samayotpanna nairayika, aprathama samayotpanna deva, prathama samayotpanna siddha, aprathama samayotpanna siddha / sUtra-995 sau varSa kI Ayu vAle puruSa kI daza dazAeM haiN| muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 155 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka sUtra- 996 yathA-bAlA dazA, krIDA dazA, maMda dazA, balA dazA, prajJA dazA, hAyanI dazA, prapaMcA dazA, prabhArA dazA, muMmukhI dazA, zAyanI dshaa| sUtra-997 tRNa vanaspatikAya dasa prakAra kA hai, mUla, kaMda, yAvat-puSpa, phala, biij| sUtra-998 vidyAdharoM kI zreNiyA~ cAroM ora se dasa-dasa yojana caur3I haiN| Abhiyogika devoM kI zreNiyA~ cAroM ora se dasa-dasa yojana caur3I haiN| sUtra-999 graiveyaka devoM ke vimAna dasa yojana ke UMce haiN| sUtra-1000 dasa kAraNoM se tejolezyA se bhasma hotA hai / yathA-tejolezyA labdhi yukta zramaNa-brAhmaNa kI yadi koI AzAtanA karatA hai to vaha AzAtanA karane para kupita hokara tejolezyA chor3atA hai isase vaha pIr3ita hokara bhasma ho jAtA hai| isI prakAra zramaNa brAhmaNa kI AzAtanA hotI dekhakara koI devatA kupita hotA hai aura tejolezyA chor3akara AzAtanA karane vAle ko bhasma kara detA hai / isI prakAra zramaNa-brAhmaNa kI AzAtanA karane vAle ko devatA aura zramaNa-brAhmaNa eka sAtha tejolezyA chor3akara bhasma kara dete haiM / isI prakAra zramaNa-brAhmaNa jaba tejo-lezyA chor3atA hai to AzAtanA karane vAle ke zarIra para chAle par3a jAte haiM, chAloM ke phUTa jAne para vaha bhasma ho jAtA hai / isI prakAra devatA tejolezyA chor3atA hai to AzAtanA karane vAlA usI prakAra bhasma ho jAtA hai| isI prakAra devatA aura zramaNa-brAhmaNa eka sAtha tejolezyA chor3ate haiM to AzAtanA karane vAlA usI prakAra bhasma ho jAtA hai| isI prakAra zramaNa-brAhmaNa jaba tejolezyA chor3atA hai to AzAtanA karane vAle ke zarIra para chAle par3akara phUTa jAte haiM, pazcAt choTe-choTe chAle paidA hokara bhI phUTa jAte haiM taba vaha bhasma ho jAtA hai / isI prakAra devatA jaba tejolezyA chor3atA hai to AzAtanA karane vAlA pUrvavat bhasma ho jAtA hai / isI prakAra devatA aura zramaNa-brAhmaNa jaba eka sAtha tejolezyA chor3atA hai to AzAtanA karane vAlA pUrvavat bhasma ho jAtA hai| koI tejolezyA vAlA kisI zramaNa kI AzAtanA karane ke lie usa para tejolezyA chor3atA hai to vaha usakA kucha bhI anartha nahIM kara sakatI hai vaha tejolezyA idhara se udhara UMcI nIcI hotI hai aura usa zramaNa ke cAroM ora ghUmakara AkAza meM uchalatI hai aura vaha tejolezyA chor3ane vAle kI ora mur3akara use hI bhasma kara detI hai jisa prakAra gozAlaka kI tejolezyA se gozAlaka hI marA kintu bhagavAna mahAvIra kA kucha bhI nahIM bigdd'aa| sUtra-1001, 1002 Azcarya daza prakAra ke haiM, yathA upasarga-bhagavAna mahAvIra kI kevalI avasthA meM bhI gozAlaka ne upasarga kiyA / garbhaharaNa-hariNagameSI deva ne bhagavAna mahAvIra ke garbha ko devAnandA kI kukSI se lekara trizalA mAtA kI kukSI meM sthApita kiyA / strI tIrthaMkarabhagavAna mallInAtha strIliGga (veda) meM tIrthaMkara hue / abhAvita parSadA-kevalajJAna prApta ho jAne ke pazcAt bhagavAna mahAvIra kI dezanA niSphala gaI, kisIne dharma svIkAra nahIM kiyA / kRSNa kA aparakaMkA gamana, kRSNa vAsudeva draupadI ko lAne ke lie aparakaMkA nagarI gae / candra-sUrya kA Agamana-kozAmbI nagarI meM bhagavAna mahAvIra kI vandanA ke lie zAzvata vimAna sahita candra-sUrya Ae / tathA sUtra - 1003 harivaMza kulotpatti-harivarSa kSetra ke yugaliye kA bharata kSetra meM Agamana huA aura usase harivaMza kula kI utpatti huI / yugaliye kA nirupakrama Ayu ghaTA aura usakI naraka meM utpatti huI / camarotpAta-camarendra kA saudharma muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 156 Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka devaloka meM jAnA / eka sau ATha siddha-utkRSTa avagAhanA vAle eka samaya meM eka sau ATha siddha hue| asaMyata pUjAArambha aura parigraha ke dhAraNa karane vAle brAhmaNoM kI sAdhuoM ke samAna pUjA huii| sUtra-1004 isa ratnaprabhA pRthvI kA ratnakANDa dasa sau (eka hajAra) yojana kA caur3A hai / isa ratnaprabhA pRthvI kA vajra kANDa dasa sau (eka hajAra) yojana kA caur3A hai| isI prakAra-3. vaiDUrya kANDa, 4. lohitAkSa kANDa, 5. masAragalla kANDa, 6. haMsagarbha kANDa, 7. pulaka kANDa, 8. saugaMdhika kANDa, 9. jyotirasa kANDa, 10. aMjana kANDa, 11. aMjana pulaka kANDa, 12. rajata kANDa, 13. jalAtarupa kANDa, 14. aMka kANDa, 15. sphaTika kANDa, 16. riSTa kANDa / ye saba ratna kANDa ke samAna dasa sau (eka hajAra) yojana ke caur3e haiN| sUtra-1005 sabhI dvIpa samudra dasa sau (eka hajAra) yojana ke gahare haiM / sabhI mahAdraha dasa yojana gahare haiM / sabhI salila kuNDa dasa yojana gahare haiM / zItA aura zItodA nadI ke mUla mukha dasa-dasa yojana gahare haiN| sUtra-1006 kRttikA nakSatra candra ke sarva bAhya maNDala se dasave maNDala meM bhramaNa karatA hai / anurAdhA nakSatra candra ke sarva Abhyantara maNDala se dasaveM maNDala meM bhramaNa karatA hai| sUtra- 1007, 1008 jJAna kI vRddhi karane vAle dasa nakSatra haiM, yathA- mRgazirA, ArdrA, puSya, tIna pUrvA, mUla, azleSA, hasta aura citrA sUtra - 1009 catuSpada sthalacara tiryaMca paMcendriyoM kI dasa lAkha kula koTI hai / uraparisarpa sthalacara tiryaMca paMcendriyoM kI dasa lAkha kula koTI hai| sUtra-1010 dasa sthAnoM meM baddha pudgala jIvoM ne pApa karma rUpa meM grahaNa kiye, grahaNa karate haiM aura grahaNa kareMge / yathAprathama samayotpanna ekendriya dvArA nivartita yAvat-aprathamasamayotpanna paMcendriya dvArA nivartita pudgala jIvoM ne pApa karmarUpa meM grahaNa kiye, grahaNa karate haiM aura grahaNa kreNge| isI prakAra caya, upacaya, bandha, udIraNA, vedanA aura nirjarA ke tIna-tIna vikalpa kahane caahie| dasa prAdezika skandha ananta haiM / dasa pradezAvagAr3ha pudgala ananta haiM / dasa samaya kI sthiti vAle pudgala ananta haiM / dasa guNa vAle pudgala ananta haiM / isI prakAra varNa, gaMdha, rasa aura sparza se yAvat-dasa guNa rUkSa pudgala ananta haiN| sthAna-10 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt 'sthAna' tRtIya aGgasUtra kA hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt " (sthAna)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 157 Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 3, aMgasUtra-3, 'sthAna' sthAna/uddeza/sUtrAMka namo namo nimmaladaMsaNassa pUjyapA zrI AnaMda-kSamA-lalita-suzIla-sudharmasAgara gurUbhyo nama: Millllll sthAna AgamasUtra hindI anuvAda [anuvAdaka evaM saMpAdaka] Agama dIvAkara muni dIparatnasAgarajI ' [ M.Com. M.Ed. Ph.D. zruta maharSi ] vebasATa:- (1) (2) deepratnasagar.in bheta Dresa:- jainmunideepratnasagar@gmail.com bhopAla 09825967397 muni dIparatnasAgara kRt "(sthAna) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 158