________________
૨૫
૨૬
અકલ્પનીય બાંધકામ જોયું. શિલ્પીએ આ કામ ભલે કરી બતાવ્યું. પરંતુ આ કામ માટે એક જ શબ્દ વપરાય : અસંભવ.
જિનાલયના રંગમંડપની ઉપરનો વિશાળ ગુંબજ અમે ચડ્યા. તેની પર ચડવા ત્રણ ખાંચા છે. અમે ચડ્યા. ચોતરા જેવી ફેલાયેલી જગ્યા પર પગ મંડાતા ગયા. વચ્ચે નાનો ગુંબજ હતો. તેની પર પથ્થરનો કળશ હતો. નજરબંધી તો ઉપર તરફ થઈ ચૂકી હતી. એ આઠ પથ્થરહારો લાકડાના ટેકે જોડાઈ હતી. વખારમાં ખડકાયા હોય તે રીતે લાકડાં મોટી સંખ્યામાં હતાં, છેક ઉપર પથ્થરના નવમા થરે લાકડાની ચોકડી હતી. લાકડાને પથ્થરમાં ખૂંપવી દીધા હતા. એ ચોકડીની ઉપર આડી ચોકડી હતી, પથ્થરહારના દસમા થરે. એની ઉપર અગિયારમાં થરે પાછી સીધી ચોકડી હતી લાકડાની. આઠે હાર પૂરી થતી હતી ત્યાં પથ્થરમાં ખાંચા પાડીને એમાં લાકડાઓ, જાળી બનાવીને ખોલવામાં આવ્યો હતા. જાળી બનાવીને એટલે કોઈ ડિઝાઈન બનાવીને નહીં. એ છેલ્લા પથ્થરોના આઠ મોઢાં એક બીજાની સામે પડતાં હતાં. એ બધાને સુબદ્ધ કરવા લાકડાઓનું જોડાણ રચવામાં આવ્યું હતું. આને લીધે પથ્થરોનાં વજનનું વિકેન્દ્રીકરણ થઈ જતું હતું.
વળી પહેલા થરથી અગિયારમાં થર સુધી ઉપર જતી પથ્થરહાર ઉપર વધે તેમ એકબીજા વચ્ચેનું અંતર ઘટતું જતું હતું. પહેલો પથ્થર તો આ માળની જમીનના ટેકે હતો. બીજો પથ્થર એ પહેલા પથ્થરના ટેકે સહેજ આગળ હતો, પગથિયાની જેમ. હવે આ રીતે ચોથા કે પાંચમાં પથ્થરે આવ્યા એટલે નવી મુશ્કેલી આવે. પહેલા પથ્થર કરતા ચોથો પથ્થર તો ખાસ્સો બધો આગળ વધી ગયો હોય,
આ ઊંધાં પગથિયાનું ગણિત છે. સાધારણ પગથિયામાં નીચે સૌથી મોટું પગથિયું હોય. પછીનું પગથિયું નાનું. પાંચમાં પગથિયાની નીચે ચારથી માંડીને એક સુધીનાં પગથિયાં પૂરેપૂરા આવી જતા હોય. બૅલૅન્સ ન તૂટે. ઊંધા પગથિયામાં તો વસ્તુત: બીજાં જ પગથિયે સમતુલાનો પ્રશ્ન સર્જાય. આપણો પાંચમો થર કે આપણો પાંચમો પથ્થર પહેલા પથ્થરથી ઘણો જ આગળ આવી ગયો હોય. તેનો ઝોક જમીન તરફ બને તો થર ઉપર ન ચડી શકે. પથ્થરને નીચે ગબડતો અટકાવવા લાકડાની શ્રેણિઓ રચવામાં આવી.
કદાચ, બાંધકામ આ રીતે થતું હશે : પહેલાં થરના આઠ પથ્થરોની પાટ ભીંત સરસી ગોઠવાઈ જાય. ઉપર ચડતી અને ઢળતી દિશાએ હજી દસ થર કરવાના છે તે લક્ષ રાખીને આ આઠ પાટો ઊભી પથરાય. તેની પર લાકડાં મૂકાય. બે પથ્થર વચ્ચે સેતુની જેમ લાકડું જોડાય. પથ્થરમાં પોલાણ પાડીને તેમાં એ લાકડું ચુસ્ત રીતે ગોઠવાય. પહેલા થરના આઠ પથ્થરો એકબીજાથી દુર ચક્રવ્યુહમાં હોય. એ દરેકની વચ્ચે લાકડાની આખી ગોળ ફ્રેમ જડાઈ ગઈ હોય. હવે પથ્થરોનો બીજો થર આઠે જગ્યાએ એક સાથે ઉપર ચડે. આ પથ્થરોમાં, નીચેનો પહેલો પથ્થર જયાં પૂરો થતો હોય તેનાથી થોડોક આગળ તરફ અદ્ધર ઝોક મૂકવાનો હોય. કરવાનું શું ?
પહેલા પથ્થરમાં ખાંચા પાડીને જે લાકડાં ગોઠવ્યા છે તે જ લાકડાની ખાચ આ પથ્થરને મળે તે જરૂરી છે. એમ સમજો કે પહેલા પથ્થરની લંબાઈ દશ ફૂટની છે. પહોળાઈ અઢી ફૂટની. આ પથ્થરની લંબાઈ પર ત્રીજા ફટે ખાંચો પડ્યો હોય લાકડા માટેનો. તો બીજા થરના પથ્થરનો ખાંચો ચોથા ફૂટે પડે. એક ફૂટ આગળ જાય. પહેલા પથ્થરના ત્રીજા ફૂટે અને બીજા પથ્થરના ચોથા ફૂટે ખાંચો પડ્યો હોય. બરોબર તેમાં લાકડાનાં દબાણથી જોડાણ રચાય. એમાં પૂરણ ભરવામાં આવે. એ પથ્થરની પાછળ ભીંતની તરફ વધારે વજન મૂકવા પથ્થરોના ટુકડા મૂકીને તેને, તે બીજા થરના પથ્થરને ઊંચો રાખવામાં આવે. પાછળ પથ્થર ગોઠવ્યા છે તેને એક બીજાનાં વજનથી દબાવી રાખવા માટે આખા બીજા થરના આઠે આઠે પથ્થરોની આસપાસ લાકડાના ટેકા અને તેની જ ભીંસ અપાય. આમ એક એક થરે આઠ પથ્થર આઠ તરફથી ઉપર ચડે. તેના ગોળાકાર ટેકા રૂપે લાકડાની લાંબી ફ્રેમ, એ દરેક થરની પછીતે, તે તે પથ્થરને ઊંચો રાખવાનું વજન આપવા પથ્થરચૂનો કરાય ત્યાં બીજી લાકડાની શ્રેણિ. એ શ્રેણિની પાછળ પણ આ જ ઉદ્દેશ જાળવવા ત્રીજી લાકડાશ્રેણિ.
આ વાંચવામાં થોડું અઘરું છે. લખવામાં વધારે અઘરું છે અને પ્રેક્ટિકલી કામ કરવામાં તો અતિશય કઠિન છે. મુદ્દાની વાત એ થઈ કે પથ્થરોની હારને ટકાવી રાખવા લાકડાનો ભરપૂર ઉપયોગ થયો છે. બાંધકામ કરતી વખતે પથ્થર અને લાકડાનાં આયુષ્યની સરખામણી કરાઈ જ હશે. પથ્થરના મુકાબલે લાકડું ઓછું ટકે. સાચી વાત. લાકડાના મુકાબલે પથ્થરનું વજન ખૂબ જ વધારે હોય.
