________________
૪૦
૩૯ કહાની સૌ જાણે છે. કરણ ઘેલાએ માધવમંત્રીના ભાઈ કેશવની હત્યા કરીને તેની પત્ની કમલાવતીને પોતાનાં અંતઃપુરમાં રાખી લીધી, વેર લેવા માધવમંત્રી દિલ્લી પહોંચ્યો. પ્રબંધગ્રંથો દિલ્લીને ઢિલ્લી તરીકે ઓળખાવે છે. બાદશાહ અલ્લાઉદ્દીને પોતાના નાના ભાઈ ઉલુઘખાનને મોટું સૈન્ય લઈ ગુજરાત જીતવા મોકલ્યો. રસ્તામાં આવતાં ગામો, મંદિરો અને મૂર્તિઓનો નાશ કરતો એ કુંભારિયાજી નજીક આવી પહોંચ્યો. કુંભારિયાના સંઘે દેરાસરોમાં અને દેરીઓમાં રહેલી પ્રતિમાઓ કોઈ ઠેકાણે ભંડારી દીધી. ઉલુઘખાન આવ્યો ત્યારે મંદિરો હતાં પણ તેમાં મૂર્તિઓ ન મળે. ઉલુઘખાન દાઝે ભરાયો. કુંભારિયાનાં દેરાસરોની કોતરણી અદ્ભુત હતી. તેણે તોરણો, સ્તંભો, કમાનો, ઝુમ્મરો, દરવાજા , દેરી પર હથોડા ઝીંકાવ્યા. લૂંટફાટ અને કલેઆમ કરાવી. આખા વિસ્તારને આગ ચાંપી દીધી. કુંભારિયાજીની આસપાસ આરાસણ નામનું નગર વસ્યું હતું તે ભસ્મસાતું થઈ ગયું. વિ. સં. ૧૩૫૬માં ઉલૂખાન ગુજરાત પર ચડી આવ્યો હતો. આ જ સાલમાં કુંભારિયાજી પર આક્રમણ થયું તેમ માનવું રહે.
સતલાસણાથી દાંતા આવવાના રસ્તે ગામડે ગામડે મુસ્લિમોની વસતિ છે, મસ્જિદો છે અને મદરેસાઓ છે. લાંબી દાઢીવાળા મિયાઓ ખેતીવાડી સંભાળે છે. અસલમાં આ પટેલ સમાજની વસતિ હતી. મુસ્લિમ આક્રમણ વખતે તેમનું ધર્માન્તર થયું તેનો વારસો આજ લગી જીવે છે. કુંભારિયાજીનાં જિનાલયોનો જીર્ણોદ્ધાર થઈ ગયો, તે પાછું મૂળ સ્વરૂપે ઊભું થઈ ગયું. આ સમાજનો જીર્ણોદ્ધાર નથી થયો. તેથી મુસ્લિમ જ છે.
ચૈત્ર વદ-૩: કુંભારિયાજી સામે જ ખજૂરીનો છાંયડો મધદહાડે, ઑક્ટૉપસની જેમ પગ ફેલાવીને પડ્યો છે. ઘણી ખજૂરી છે. આખા સંકુલમાં ઘણાં ઑક્ટૉપસ ઉભરાયા છે. કુંભારિયાજીની બપોર મદમસ્ત છે. પાંચ દેરાસરોને લીધે પરિસર ભર્યું ભર્યું લાગે છે. ક્લતી ખજૂરીઓના પડછાયા આમતેમ સરકે છે. ખજૂરીમાં ભરાતો વાયરો ઘોઘાટ વિનાનો અવાજ કરે છે.
આ સ્થાન આજે કેવળ તીર્થ છે, શહેર નથી કે ગામ નથી. સૈકાઓ પૂર્વે આ સ્થાન આરાસણ નગર તરીકે ઓળખાતું. અંબાજી અને કુંભારિયાજી બંને આ
નગરમાં સમાઈ જતા. આજે અંબાજી જુદું છે, કુંભારિયાજી જુદું. અંબાજીમાં મોટી બજારો અને ઘણી ધર્મશાળાઓ છે. કુંભારિયાજી નામ કંઈ રીતે આવ્યું તે અંગે અનેક કથા ચાલે છે. ચિત્તોડના રાણા કુંભાએ આ શહેર વસાવ્યું તે પરથી કુંભારિયા નામ પડ્યું તેવો એક મત છે. ભઠ્ઠી બનાવનારા કુંભારોનું નિવાસસ્થાન હોવાથી કુંભારિયા કહેવાયું તેવી બીજી માન્યતા છે. આ બે માન્યતામાં વજૂદ નથી. ત્રીજી માન્યતા એ છે કે બાદશાહ અકબરે મેવાડ પર ચડાઈ કરી ત્યારે કુંભા નામનો રાજપૂત ત્યાંથી નીકળીને આરાસણ આવેલો તેણે પોતાનાં નામ પરથી આ સ્થળે નગર વસાવ્યું. સત્તરમી શતાબ્દીની આ ઘટના બાદ કુંભારિયા નામ જાણીતું થયું. આ માન્યતા પણ પૂરેપૂરી સંતોષજનક નથી. વાત વહેતી આવે છે.
આરાસણ નામ પુરાણું છે તે શેના આધારે પડ્યું ? મધુસૂદન ઢાંકીજી લખે છે કે “આ નગરની ઉત્તરમાં રહેલ પહાડમાં આરસપહાણની ખાણો હતી. ખાણ માટે સંસ્કૃત શબ્દ છે આકર. આરાસણાકર આ અભિધાનમાં ત્યાં આગળ ખાણ હોવાની હકીકતનો પડઘો રહેલો છે. આજે આરસનો સામાન્ય અર્થ આપણે માર્બલ એટલે સંગેમરમર ઘટાવીએ છીએ. પણ મધ્યકાળમાં તો કેવળ આરાસણની ખાણમાંથી નીકળેલા સંગેમરમરને જ આરાસણામ એટલે કે આરસપહાણ કહેતા. બીજી જાતનો પ્રસિદ્ધ માર્બલ મમ્માણશૈલ નામથી પ્રસિદ્ધ હતો. જે નાગપુર (નાગોર)ની સમીપમાં મકડાણ, હાલના મકરાણા - પાસે રહેલી માણી ખાણમાંથી પ્રાપ્ત થતો, જે આજે મકરાણાના આરસ તરીકે ઓળખાય છે.’ મકરાણામાંથી એકદમ દૂધિયો આરસ નીકળે છે. આરાસણનો માર્બલ ધોળો હોય, પણ સમય જતાં તે હાથીદાંત જેવી ઝાંય ધરાવતો થઈ જાય છે. આરાસણના માર્બલમાં સહેજ લીલા, જાંબુડી, ભૂરા રંગોની છાંટ પણ મળે છે. શત્રુંજય, તારંગા, આબુ, પાટણ, ખંભાત, પ્રભાસપાટણ, સિદ્ધપુરમાં આરાસણનો માર્બલ વપરાયો છે.
આ આરસની માંગ ખૂબ રહેતી તેથી અહીંની ખાણોની પાસે જ શહેર વસી ગયું તે આરાસણ નામે ઓળખાયું. આપણે આરસ શબ્દ બોલીએ છીએ તે આરાસણના સંગેમરમરમાંથી નીપજેલો શબ્દ છે. આજે સવારે વિહારમાં ઘાટ પસાર કર્યો. વચ્ચે વચ્ચે પહાડમાં ઊભા, મોટા ખાંચા પાડેલા જોવાતા હતા.
