________________
૧૦૭
૧૦૮
જગપ્રસિદ્ધ છે. ધંધુકાથી ખંભાતનો પહેલો મુકામ. ખંભાતથી પાટણનો બીજો મુકામ. ચાંગદેવમાંથી મુનિ સોમચન્દ્રજી પહેલો મુકામ. મુનિમાંથી આચાર્ય હેમચંદ્રસૂરિજી મુકામ બીજો . શ્રી હેમાચાર્યની સાહિત્ય સાધનાની જેમ જ તેમની સંબંધો વિસ્તારવાની આવડત અજબ. સિદ્ધરાજ અને કુમારપાળ વચ્ચે કશો મેળ નહીં. હેમાચાર્ય પાસેથી બંનેને સંતોષ મળે. શબ્દોનું શાસન હૈમ હતું. અને હૈમ સિદ્ધ હતું. એક વ્યાકરણની જ વાત કરીએ તો પુસ્તકો ભરાય એટલી વિગતો ભેગી થાય. યોગશાસ્ત્રનું જગત અમાપ થઈને વિસ્તર્યું છે. કોશગ્રંથોની સીમા નથી બંધાતી. ત્રિષષ્ટિશલાકાનું કથાસત્ત્વ તો વાલ્મિકી અને કાલિદાસનું સંયોજન જ જોઈ લો.
એ જમાનાના ધુરંધર જ્યોતિષીઓ સાથે સંબંધ, ચારણો અને ભાટલોકો સાથે તો નજીકનો સંબંધ. ઉપરાંત તેજતેજના અંબાર સમાં સંવિગ્ન સૂરિભગવંતો સાથે સંબંધ, પુરોગામી શ્રી હરિભદ્રસૂરિજી મહારાજા અને અનુગામી શ્રી યશોવિજયજી મહારાજાની ગ્રંથપ્રતિભા બેજોડ અવશ્ય. સંબંધપ્રતિભા તો એક હેમાચાર્યભગવંતની જ. સગી માતાનો સંબંધ કેવો નિભાવ્યો ? દીક્ષા તો આપી જ. અવાચક કરી મૂકે તેવી નિર્ધામણા કરાવી.
કલિકાલસર્વજ્ઞ હોવું શું છે તે તો શ્રી હેમાચાર્યનાં ગ્રંથસાહિત્યના અભ્યાસ વિના નથી સમજાવાનું. વીતરાગસ્તોત્રનો આઠમો પ્રકાશ, અન્યયોગવ્યવચ્છેદ અને પ્રમાણમીમાંસાનું અઢળક અર્થ-તંત્ર. આ જુહારવાની બૌદ્ધિક અને આધ્યાત્મિક પાત્રતા બાંધવી રહે. અને સંબંધો વિસ્તારવાની આવડત પણ યાદ આવી રહે છે.
મરવાના વાંકે ભાગી રહેલા કુમારને રાજા થવાની ભવિષ્યવાણી દ્વારા માનસિક નવજીવન આપ્યું. રાજા થયા પછી કુમારપાળ ભૂલી ગયા સૂરિજીને. પાટણમાં શ્રી હેમાચાર્ય ખેલ કરતા હોય તેવી રીતે આગાહી કરીને કુમારને મરતો બચાવે છે. રાણીનાં મહેલમાં જવાની ના પાડી ઉદયને, મહેલ તૂટ્યો ને રાણી મરી. રાજા બચ્યો ને આ ભાવિના ભાખનારા સૂરિજીને બોલાવીને મળ્યો. ઉપકાર ઉપકાર લઈને જીવી જનારો કુમારપાળ પહેલી વખત તો ભૂલી ગયો. બીજી વખતનો ઉપકાર ભૂલી ન શકાય તેવો તીવ્ર હતો હેમાચાર્યનો. રાજા શરણાગત બન્યો.
ધંધુકામાં મોઢજ્ઞાતિના વારસદારો હશે. તેમના જૂના ચોપડા ઉખેળીને છેક હમયુગ સુધી જવું છે. અથવા તો મોઢ જ્ઞાતિનો ઇતિહાસ મેળવીને પાહિની દેવીથી વિખૂટો પડતો તંતુ શોધી કાઢવો છે. મનમાં તો કેવા બધા તરંગો જાગી રહ્યા છે? આ ધંધુકામાં રહીને શ્રી હેમાચાર્યે કોઈ ગ્રંથ રચ્યો હશે ? તેમણે ધંધુકામાં ચોમાસાં કર્યા હશે કે ચોમાસું કર્યું હશે કે શેષકાળની સ્થિરતા કરી હશે. ધંધુકા દીક્ષા બાદ પહેલી જ વાર આવ્યા હશે ત્યારે સામૈયું થયું હશે ? ગામની ભાગોળેથી જ સામૈયું ચાલુ થાય. એ ભાગોળ પરનાં પગલાં કેટલી વારે ભૂંસાયા હશે ? રાજા કુમારપાળે પોતાના ગુરુની જન્મભૂમિમાં જોલીવિહાર નામનું દેરાસર બંધાવ્યું હતું અને મંત્રીશ્વર વસ્તુપાળ તેજપાળે જીર્ણોદ્ધાર કરાવ્યો હતો.
આજે ભાગોળ નથી. સામૈયાની સ્વાગતયાત્રાનો રૂટ જડતો નથી. સાંબેલાં કેટલા ? હાથી કેટલા ? સામૈયું કેટલું લાંબું ? બહારગામથી કેટલા મહેમાન આવ્યા? સામૈયું કેટલા વાગ્યે ચડ્યું ને કેટલું ફર્યું ને કેટલા વાગે ઉતર્યું ? સંઘપૂજન કેટલા રૂપિયાનું થયું ? કેટલા માણસોની કુલ હાજરી થઈ ? શ્રીફળની પ્રભાવના હતી કે બુંદીના લાડુની કે પતાસાની ? કોઈ જવાબ મળવાના નથી ધંધુકા પાસેથી. છાપામાં સમાચાર છાપાયા નહોતા, તો પણ શ્રી હેમાચાર્ય ઇતિહાસમાં અમર છે.
કાર્તક વદ છઠ તગડી હેમાચાર્યું જેટલું લખ્યું તેટલું ભાગ્યે જ કોઈ લખી શકે, ઔર ઇસસે ભી બડી બાત યે હૈ કિ - હેમાચાર્ય માટે જેટલું લખાયું છે તેટલું બીજા કોઈ પર લખાયું નહીં હોય. અંગ્રેજી, જર્મન, સંસ્કૃત, પ્રાકૃત, ગુજરાતી, હિન્દી અને મરાઠીમાં હેમાચાર્ય વિશે લખાયેલું છે. આ સિવાયની ભાષાઓમાં લખાયું હશે. જાણ નથી.
કુમારપાળનાં માધ્યમે ભગવાન શ્રી હેમચંદ્રસૂરિજી મહારાજાએ અઢાર દેશોમાં અહિંસાનો ડંકો વગાડ્યો તે અત્યંત જાણીતું છે. રાજદરબારના પંડિતો અને સારસ્વતો સાથે સંબંધ, જંતરમંતરના જાણતલ દેવબોધિ સાથે સંબંધ, ગરીબ સાધર્મિક સાથે સંબંધ, કેટલાય દેવીદેવતા સાથે સંબંધ, ઉદયનમંત્રી સાથે સંબંધ,
