________________
૧૫૧
૧૫૨
વિ. સં. ૧૦૬૪થી વધારે પ્રાચીન મૂર્તિ આજે જોવામાં આવતી નથી. છે જરૂર. જરા તપાસ કરીશું તો યાદ આવશે. છ ગાઉની યાત્રામાં ચિલ્લણ તળાવડી આવે છે. ભરત મહારાજા સંધ લઈને આવ્યા અને ઉત્તરના માર્ગથી ઉપર આરોહી રહ્યા હતા. તે વખતે પશ્ચિમના માર્ગેથી સંઘ સાથે ચિલ્લણમુનિજી ઉપર પધારી રહ્યા હતા. સંઘને તૃષાબાધા થઈ અને તળાવડીની રચના થઈ તે કથા જગજાહેર છે. એ ચિલ્લણ તલાવડી આજે ચંદન તલાવડી તરીકે પ્રસિદ્ધ છે. મુદ્દાની વાત હવે આવે છે. આ ચંદન તલાવડી પાસે એક ગુફા છે. આમ તો શત્રુંજય પહાડ પર ઘણી ગુફા છે : સાતબારાની ગુફા, કાળી કરાડ, ભાઠગાળો, છીપરવાળો ગાળો, પીરવાળો ગાળો અને ખોડિયારવાળો ગાળો. પણ ચંદન તલાવડી પાસેની ગુફા ત્યાં કોઠાનું ઝાડ છે તેની નજીકમાં છે. આ ગુફામાં ભરતમહારાજાએ ભરાવેલી ઋષભદેવ ભગવાનની સોનાની મૂર્તિ છે. ત્યાં અઠ્ઠમ કરીને સાધના કરીએ તો કપર્દી યક્ષ મૂર્તિનાં દર્શન કરાવે છે અને દર્શન કરવા મળે તો ત્રીજા ભવે મોક્ષ.
વિ. સં. ૧૮૬૪ કરતાં જૂની મૂર્તિ એક આ છે ગિરિરાજ પર. પરંતુ તેનો દર્શન થતા નથી. એટલે વિ. સં. ૧૮૬૪ની મૂર્તિ જ પ્રાચીનતમ પ્રતિમા છે. ગિરિરાજ પર છેલ્લામાં છેલ્લી પ્રતિષ્ઠા પામેલી મૂર્તિની સંવત્ શોધવાની ન હોય. અલબત, આંચકો ખાઈ જઈએ તેવો શિલાલેખ ગિરિરાજ પર છે. રતનપોળના સંગેમરમરી લીસ્સાં પગથિયાં ચડતા ડાબી ભીંતે એક શિલાલેખ છે તેમાં એકદમ કડક ભાષામાં લખ્યું છે :
‘સં. ૧૮૬૭ના વર્ષે ચૈત્ર સૂદ ૧૫ દને સંઘ સમસ્ત મલિ કરીને લખાવ્યું છે જે હાથીપોલના ચોક મધ્યે કોઈએ દેરાસર કરવા ન પામે અને જો કદાચિતું દેરાસર જો કોઈએ કરાવે તો તીર્થ તથા સમસ્ત સંઘનો ખૂની છે. સમસ્ત સંઘ દેશાવરના ભેલા મળીને એ રીતે લખાવ્યું છે. તે ચોક મળે આંબલી તથા પીપલાની સાહમા દક્ષણ તથા ઉત્તર દિશે તથા પૂર્વ પશ્ચિમ દિશે જે કાંઈ દેરાસર કરાવે તેને સમસ્ત સંઘનો ગુનહિ છે સહી છે. સા. ૧૮૯૭ના વર્ષે ચૈત્ર સુદ ૧૫ દિને.'
શિલાલેખ કહે છે - હવે આ હાથીપોળના ચોકમાં કોઈ દેરાસર કરાવશે તો તે સંઘનો ખૂની ગણાશે. મોઢેથી અરેરાટી નીકળી જાય તેવા શબ્દો છે. તે પાછું
સમસ્ત સંઘે લખ્યું છે. શું કામ વારું ? શત્રુંજય લઘુકલ્પની ચૌદમી ગાથામાં લખ્યું છે કે ‘ગિરિરાજ પર મૂર્તિ ભરાવો તો પૂજા કરતાં સોગણું પુણ્ય બંધાય અને દેરાસર બંધાવો તો હજારગણું પુણ્ય બંધાય.” આ શબ્દો સાંભળીને સોગણું અને હજારગણું પુણ્ય એકઠું કરવા ભાવિકોએ સતત નવી પ્રતિમાઓ અને નવા દેરાસરો કે ગોખલાઓ રચવાનું અવિરત ચાલુ રાખ્યું હશે. જગ્યાની અને વ્યવસ્થાની સમસ્યાએ જ આ કઠોર ઠરાવ કરાવ્યો હશે. રોજ નવી મૂર્તિ અને નવાં દેરાસરો બંધાતા જ રહે તો તળેટીથી માંડીને રામપોળ સુધી દેરાસરો જ દેરાસરો થઈ જાય. આવું જ કાંઈક વિચારીને આ નિર્ણય લેવાયો હશે. મને વિચાર આવે છે. આ શિલાલેખ અને આ ઠરાવ-મુંબઈ, અમદાવાદ અને બીજાં શહેરોમાં પણ એકદમ પ્રસ્તુત છે, પણ આપણે નાના માણસ. આપણું કોણ સાંભળવાનું હતું ?
પોષ વદ ૧૦ ભાવનગર + વિ. સં. ૧૬૭૫થી ૧૯૨ ૧. ૨૪૬ વરસમાં નવટુંક બંધાઈ. વિ. સં.
૧૯૨૧ પછી આગળના વરસો પાલીતાણા તળેટી રોડના રહ્યાં છે. નવી ધર્મશાળાઓ, નવાં દેરાસરોનો આખો યુગ પ્રવર્યો છે. આજની તારીખે પણ પાલીતાણામાં નવાં દેરાસરોનાં કામ ચાલુ જ છે. દેવોની નગરીમાં આત્માને અજરઅમર બનાવવાની નિર્મળ ભાવના સાથે ભક્તો કરોડોનું વાવેતર કરે છે. દરવરસે પાલીતાણાનાં મંદિર અને મૂર્તિની સંખ્યામાં ઉમેરો થતો રહે છે. શ્રી આણંદજી કલ્યાણજીની પેઢી વિ. સં. ૧૭૭૭માં કારખાનું તરીકે વહીવટ કરતી હતી. પેઢીના ચોપડામાં નવું વરસ અષાઢ સુદ ૨ના દિવસથી શરૂ થતું. વિ. સં. ૧૭૮૭માં કારખાનાનાં ચોપડે શેઠ આણંદજી
લાણ-નાં નામે ૨કમો જમાઉધાર થતી. ૧૭૮૭નાં ચોપડે શ્રી રાજનગરા ખાતો શેઠ આકારા ક્લાણ ખાતો - એ નામનું ખાતું હોવાનો મતલબ પેઢી રાજનગર સાથે સંકળાયેલી હતી. સંવત ૧૭૯૦માં લખાયેલો ચોપડો - શ્રી સીધાચલજીના કારખાનાની ચોપડી - આ નામ પણ બતાવે છે. શેઠશ્રી આણંદજી કલ્યાણજીની પેઢીનું દિગંતવ્યાપી નામ શ્રીસિદ્ધાચલજીના વહીવટ સાથે સંકળાયેલું છે તે અઢીસો વરસથી વધુ પ્રાચીન હકીક્ત છે.
