________________
૧૬૧
૧૯
પાટણ
નાંખવા તૈયાર નથી. માણસે આ તંબાકુ પાછળ હડી કાઢી છે. વરસે લાખો લોકો તંબાકુ ખાઈને, સૂંઘીને, પીને, ઘસીને, કૅન્સરની ચુંગાલમાં ફસાય છે. લગભગ પાંચલાખ ખેડૂતો તમાકુનાં ખેતરો પર નભે છે.
ભાદરણગેટની અંદર પેઠા પછી ભાદરણની પાછલી ભાગોળે પહોંચ્યા ત્યાં સુધી વાલવોડનું પાટિયું ન આવ્યું. પૂછતા રહ્યા. ડાબે જમણે કરતા રહ્યા. રસ્તો મળી ગયો. વાલવોડ ને મહીસાગર નદી નજીક નજીક છે. રાજા વારિખિલ્લજીને ઋષભદેવપ્રભુએ આ વિસ્તારનું રાજ આપેલું. વારિખિલ્લપુરમ્ અને વાલવોડના ઉચ્ચારમાં નજદીકી મહેસૂસ થાય જ છે. જો કે વાલ્મિક્યપુરમ્ અને તમસા આ બે નામે ગામ ને નદીની પ્રાચીન ઓળખ અપાય છે. તમસા નદીના કાંઠે વાલ્મિકીએ રામાયણ રચ્યું તે જોડી અહીં નથી. એ તો ઉત્તરપ્રદેશમાં. વારિખિલ્લજીનાં નામે વસેલું પુર છે. નદી કાંઠે કૂકડિયો ગઢ છે. આપણું કોઈ મંદિર નથી. આદિનાથપ્રભુની પરંપરાના શ્રી કૂકડમુનિજી ૮૮000 તાપસો સાથે મહીસાગરના કાંઠાની આ ટેકરી પર મોક્ષગામી બન્યા હતા, આજે કોઈ અવશેષ ઉપલબ્ધ નથી. ગામમાં સુંદર દેરાસર છે. લાલરંગનો કોટ રોનકદાર લાગે છે. તીર્થકરોની જેમ અથવા તેમનાથી વિશેષ સન્માન દેવી દેવતાને મળે તે જોવાનું ગમતું નથી. પ્રભુની મૂર્તિનો પ્રશાંત અને પ્રસન્ન આનંદ બીજી કોઈ મૂર્તિઓમાં મળવાનો નથી. પ્રભુની આંખોની કરુણામાં પ્રભુનો સાક્ષાત્કાર થાય છે. બીજા કોઈ ચમત્કાર જરૂરી નથી. સાક્ષાત્કાર કાફી છે.
(વિ. સં. ૨૦૬૧)
પોષવદ ૧ : પાટણ ધુમકેતુની ચૌલુક્ય ગ્રંથાવલિ વાંચી હતી ત્યારનું પાટણનું ઘેલું લાગ્યું હતું. મુનશીએ પાટણની પ્રભુતામાં સંપ્રદાયબ્રેષને ખોટી રીતે સ્થાન આપ્યું તે હકીકત છે. પાટણનું વાતાવરણ મુનશીએ પણ જમાવ્યું છે અને નંદશંકર મહેતાએ પણ. મહાકાવ્યોમાં પાટણનું દેદીપ્યમાન વર્ણન આવે છે. ડીસા ચોમાસા બાદ પાટણ તરફ વિહાર થયો. રોજ રાતે ધૂમકેતુ અને મુનશીની વાર્તામાં આવતી પવનવેગી સાંઢણીઓ જ સાંભરે. ગુજરાત પર વર્ચસ્વ જમાવતું સત્તાતંત્ર પાટણ પાસે હતું અને ભારત દેશ પર પ્રભાવ પાથરતું સામર્થ્ય પાટણમાં હતું. પાટણ કેવું હશે ? તેમ મનમાં થયા કરતું હતું. ડામરનો રસ્તો પાટણની અંદર પ્રવેશ કરતો હતો એનો મતલબ સાફ હતો. હવે પાટણમાં જમીન ધમકાવતા હાથી, હષારવ કરતા અશ્વરાજ કે સફાઈબંધ ચાલે વહેતી સાંઢણીઓ નથી. મહેલ અને માહોલનું પાટણ ગાયબ છે. જે છે તે કેવળ પડછાયાનાં પગલાં. સરસ્વતી બૅરેજ પરથી નદી જોઈ. કાંટાળ અને રેતાળ પટ ભેંકાર ભાસે છે. આ નદીએ વરસોથી ખોળો ભરીને પાણી જોયું નથી. રસ્તે મળેલો ગોવાળ કહેતો હતો કે નદી કુંવારી છે એટલે તેમાં પાણી આવતું નથી. સરસ્વતી નદીમાં દેવબોધિ તપ કરતો હતો અને રાજર્ષિ કુમારપાળે અડધી રાતે સરસ્વતીનાં પાણી વીંધીને વેરાનવનમાં રોતી સાસુવહુની મુલાકાત લીધી હતી, જેને લીધે રૂદતીવિત્તની પરંપરા બંધ થઈ. મને ધૂમકેતુના શબ્દ યાદ આવતા હતા.
‘સૂર્યોદય સમયે સરસ્વતી નદી કિનારે ઊભેલી એક મહાન શક્તિ
