________________
૧૬૩
પોતાના પ્રકાશથી તેજથી આખા ગુજરાતને છાઈ દેતી કલ્પો અને તમને હેમચંદ્રાચાર્ય દેખાશે.'
પોષવદ ૨ : પાટણ
પાટણનાં દેરાસરો અને જ્ઞાનભંડારો આપણાં છે પરંતુ પાટણનાં પટોળાં આપણા નથી એ તો ગુજરાતી છે. મનમાં હતું કે વ્હાલાજીને પોતાને સારું મોંઘાં મોંઘાં પાટણનાં પટોળાં લાવવાનું કહેતી જોબનવંતી નારે પટોળાનું ગીત ગાયું તે ગુજરાતનો અવાજ છે. પટોળા સાથે જૈનધર્મને શી નિસ્બત ?
પાટણ આવ્યા બાદ પટોળામાં રસ લીધો ત્યારે ખબર પડી કે પાટણમાં પટોળાને લાવનારા તો રાજર્ષિ કુમારપાળ છે. પૂજાનાં કપડાની રોજની નવી જોડ રાજા પહેરે. એ જમાનાનું સૌથી મોંઘું વસ્ત્ર પહેરવાનું રાજાને મન. દક્ષિણ મહારાષ્ટ્રના જાલનામાં વણાટકામ કરનારા ૭૦૦ પરિવારોને રાજાએ પાટણમાં કાયમ માટે સ્થાયી કર્યા. સાલવી વાડામાં પટોળાં બને છે તે રાજા કુમારપાળના વખતથી ચાલુ છે. આ પટોળાં છે શું ? પટોળું મોંઘું વસ્ત્ર છે. રત્નકંબલ જેમ વિશિષ્ટ કાપડ છે તેમ. સામાન્ય રીતે કપડું વણવામાં આવે ત્યારે ઊભા અને આડા તાર વણવામાં આવે છે. કપડું તૈયાર થઈ જાય તે પછી એની પર ડિઝાઇનની છાપ પાડવામાં આવે છે. ત્રણ તબક્કે કપડું બને. ઊભા તાર અને આડા તાર અરસપરસ ગૂંથાય. તેના છેડા ગાંઠે બંધાય. તેની પર રંગ ચડે કે ડિઝાઇન થાય. પટોળામાં આવું નથી બનતું. પટોળામાં ઊભા તાર અને આડા તાર જોડાય તે પહેલાં જ તેની પર ડિઝાઇન મુજબની રંગપૂરણી થાય છે. (વાંચવા છતાં ન સમજાય તેવું છે આ વાક્ય.) સમજો કે એક પટોળું બનાવવા માટે ઊભા પ∞ તાર અને આડા ૮૦૦ તાર વાપરવાના હોય તો, ઊભા ૫૦૦ તારને અલગ અલગ રંગ ચડે. આડા ૮૦૦ તારને અલગ અલગ રંગ ચડે. પટોળામાં ચાર રંગની ડિઝાઇન બનાવવી હોય તો એ ડિઝાઇનની કલ્પના કરીને પ૦૦ અથવા ૮૦૦ તારમાં કેટલા તારને ક્યા રંગ જોઈએ અને તે તે તારને કંઈ જગ્યાએ ક્યો રંગ જોઈશે તેની ચોક્કસ, માપફેર વિનાની ધારણા બાંધવી પડે. ઊભા ૫૦૦ તારમાં પહેલા ૪૦ તારને બે રંગ જોઈએ. તે ૪૦
તારમાં પાછા ઉપરના ૨૦ તારનો રંગ જુદો અને નીચેના ૨૦ તારની રંગ છાયા જુદી. એ ૪૦ તારનો પટ્ટો આડા તાર સાથે જોડાય ત્યારે તે તાર સાથેના
૧૬૪
રંગનું કોમ્બિનેશન ન તૂટે તેવી ચોકસાઈ હોવી જોઈએ. આમ ઊભા ૫૦૦ તારમાં લગભગ દર દસ તારે રંગ બદલાય અને રંગની જગ્યા બદલાય. આડા ૮૦૦ તારમાં પણ એવું જ. મગજ કામ ન કરે તેવી વાત છે. કપડું બનતા પહેલાં કપડાની ડિઝાઈન તૈયાર થાય છે, કપડા માટેના તારમાં. તાર ડિઝાઇન મુજબના અલગ અલગ રંગે રંગાઈ જાય પછી તે તારને વણી લેવાના. પટોળું તૈયાર. સમજાતું નથી તે પ્રશ્ન બને છે. સમજો કે પટોળાની વચોવચ હાથીનું ચિત્ર હોય. તો એ હાથીનાં ચિત્રને કેટલા તાર અને તારની કંઈ કંઈ જગ્યા
જોઈશે તે નક્કી શી રીતે થાય ? પાટણનાં પટોળાના મોંઘા દામનું કારણ જ આ છે. પટોળાં બનાવનારા વારસાગત રીતે આવું અનુમાન આધારિત સંપૂર્ણ કલાકર્મ કરવામાં માહેર છે.
પટોળા માટે કેટલા તાર જોઈશે તે નક્કી થયા બાદ તારે તારે રંગની જગ્યા નક્કી થાય છે. સફેદ રેશમી તારોને એક લાઈનમાં રાખીને ડિઝાઇન મુજબના રંગ ચડાવવામાં આવે છે. હાથીનાં ચિત્રની કલ્પના કરીને તારોને રંગવાના હોય તો કલાકાર શું કરશે ? તાર પર જે જગ્યાએ હાથી માટેનો કાળો રંગ ચડાવવાનો હશે તે જગ્યાને આંખોથી ધારી લેશે. જે જગ્યાએ કાળો રંગ ચડાવવાનો નથી તે જગ્યાને સૂતરની દોરી વીંટીને ઢાંકી દેશે. તાર પર સૂતરની દોરી વીંટીને ચુસ્ત રીતે ગાંઠો મારવાની. હાથીનાં ચિત્ર માટેની જગ્યા સિવાયની જગ્યા સૂતરની દોરીઓ બાંધી બાંધીને ઢાંકી દીધા પછી હાથીનાં ચિત્ર માટેનો રંગ તે ખુલ્લી રહેલી તારની જગ્યા પર ચડાવશે. એ રંગ ચડે શી રીતે ? તારની ડિઝાઇન માટે નિયત થયેલી જગ્યા પર એક રંગ ચડાવવાનો હોય છે તે રંગનું ગરમ પાણી તૈયાર હોય તેમાં આખા તારને બોળીને એ પાણી ઉકાળે. પાણીની વરાળ નીકળતી જાય તેમ તારને રંગ ચડતો જાય. આ પછી તારને સૂકવી દેવાના. હવે હાથી માટેની રંગની જગ્યામાં હાથીને અનુરૂપ રંગ ચડી ગયો છે. કામ આગળ વધશે. પેલી સૂતરની ગાંઠો હવે ખૂલી જશે. એ ગાંઠો એટલી મજબૂત રીતે બાંધેલી હતી કે ગાંઠની નીચે દબાયેલી તારની જગ્યામાં રંગ ચડ્યો નથી. એ રંગ વિનાની જગ્યાએ નવો રંગ ચડાવવાનો છે. હવે સૂતરની ગાંઠો હાથી માટેના રંગ જે જગ્યાએ ચડી ચૂક્યા છે તેની પર મારો. હાથીનો કાળો રંગ જેને ચડી ચૂક્યો છે તે જગ્યા ઢંકાઈ જાય સૂતરની ગાંઠોથી. પછી ફરી નવા રંગમાં તારો બોળવાના. એ રંગ ચડી જાય પછી ડિઝાઇનની અપેક્ષા અનુસાર જે જગ્યાએ રંગ ચડાવવાનો હોય તે જગ્યા ખુલ્લી
