________________
૧૬૫
રહે. બાકીની જગ્યા સૂતરની આંટીથી ઢંકાય. આ ક્રમ ચાલ્યા જ કરે. કાપડ પરની એક ડિઝાઇન માટેના જેટલા રંગ હોય અને રંગ માટેની જેટલી જગ્યા હોય તે મુજબ સૂતરની ગાંઠો બંધાયા કરે અને તાર પાણીમાં ઝબોળાયા કરે. આ રીતે લાંબો સમય પ્રક્રિયા ચાલ્યા કરે છે. દરેકે દરેક તારને પોતપોતાની જગ્યા મુજબનો રંગ ચડી ગયા બાદ છેવટે તાણા અને વાણા, ઊભાતાર અને આડાતાર ગૂંથાય છે. કાપડના તાર ચસોચસ જોડાતા જાય તેમ ડિઝાઇન આપમેળે ઊભરતી આવે છે. આખરે બધા જ તાર જોડાઈ જાય ત્યારે કાપડ અને ડિઝાઇન બંને એકી સાથે તૈયાર
થયેલા હોય છે. તારમાં રંગ પૂરીને પછી કાપડ વણવામાં આવે છે માટે આ કાપડનો રંગ કદી ઊતરતો નથી. આ કાપડને પટોળું કહેવાય છે.
ચારપાંચ વ્યક્તિ ભેગા થઈને કામ કરે તો એક એક પટોળું પાંચથી છ મહિનામાં તૈયાર થાય. પટોળામાં વનસ્પતિજ રંગો વપરાય છે. પટોળાનો રંગ આશરે બસોથી ત્રણસો વરસ સુધી ટકે છે. જૂના જમાનામાં પટોળાને, ઘરેણાં જેવું જ મહત્ત્વ અપાતું હતું. દાગીના ભેટ આપીએ તેમ પટોળું ભેટમાં અપાતું. પટોળાનાં વસ્ત્રોમાં ઘેરા રંગ વપરાય છે. ચોરસ આકૃતિમાં ચિત્રયોજના થાય છે. હાથી, પોપટ, મોર, કળશ, પીંપળનું પાન ડિઝાઇનમાં આવે. એક પટોળું સરેરાશ ૬૦,૦૦૦ રૂ.થી માંડીને ૨,૫૦,૦૦૦ રૂ. સુધીમાં પડે. બંને બાજુના તારને રંગ ચડાવવાની પદ્ધતિને બેવડી ઇકટ કહે છે.
પટોળાનું વસ્ત્ર ધાર્મિક અને ચમત્કારિક મનાય છે. થાઇલેન્ડ, મલેશિયા, ઇન્ડોનેશિયામાં પટોળાને, ખજાના કરતાય વધુ કિંમતી માનવામાં આવ્યું છે. પટોળા જાવા સુમાત્રા, સમરકંદ, બુખારા અને રોમ સુધી પહોંચેલાં છે. કેટલાય કુટુંબોમાં પટોળાની સાડી વારસામાં અપાતી. આજે ઘણા શ્રીમંતો લગ્નપ્રસંગે દીકરીને કે પુત્રવધૂને પટોળાની સાડી શુકન તરીકે આપે છે.
મને તો પાટણનાં પટોળાનો નાતો રાજા કુમારપાળ સાથે છે તે ગમ્યું. આજે અસલી પટોળાં એકમાત્ર પાટણમાં જ બને છે. રાજા કુમારપાળે પટોળાની કળાને પાટણમાં લાવીને જીવંત રાખી છે. બાકી પટોળાની હિસ્ત જ હોત નહીં. ભારતીય કલાકૃતિઓનો ઇતિહાસ લખાશે ત્યારે પટોળાનો ઉલ્લેખ અવશ્ય થશે. પટોળાનો જે પાને ઉલ્લેખ થશે એ જ પાને રાજા કુમારપાળનો ઉલ્લેખ થશે.
પટોળાની ભાત મતલબ ડિઝાઇનનાં નામો સરસ છે : નારી કુંજર,
૧૬૬
ફૂલભાત, રાસભાત, છાબડી, નવરત્ન, પાંચફૂલ, સરવરિયું, લહેરિયા.
ફૅસ્ટીવલ ઑફ ઇંડિયાના અન્વયે પેરિસ, લંડન, ટોકિયો, વોશિંગ્ટન, મૉસ્કોમાં પટોળાં પ્રદર્શિત થયાં છે. જાપાનમાં ચોકીનાવા અને ફિલીપાઇન્સમાં મનીલા અને થાઇલેન્ડમાં બેંગકોક - આ શહેરોમાં પટોળાએ નામ ગજવ્યું છે. રાજા કુમારપાળની પૂજાની જોડ તરીકે પાટણમાં આવેલું પટોળું આજે ભારતીય હસ્તકલાનો ઉત્કૃષ્ટ નમૂનો બની ચૂક્યું છે.
પોષ વદ ૫ : પાટણ
પટોળા બનાવનારા ભાઈએ જાણકારી આપી‘આ જ પાટણમાં ૧૦૦૦ વરસ પહેલાં શ્રીહેમચંદ્રસૂરિ મ.એ સંસ્કૃત વ્યાકરણ બનાવેલું. એ ગ્રંથની ઐતિહાસિક ગજયાત્રા નીકળી હતી. અત્યારે અમે પટોળામાં એ ઘટનાને ઉતારવાના છીએ. પટોળામાં રાજહાથી હશે, અંબાડી હશે, ગ્રંથ હશે, પાટણનો માર્ગ હશે.’
એ ભાઈએ અમારા હાથમાં ચિત્ર મૂક્યું. ચિત્ર ધ્યાનથી જોયું. ચિત્ર તો સુરેખ હતું જ. એ ચિત્ર પટોળાના તાર માટે બન્યું હતું. કેટલા તારે રંગ બદલાય, તારના કયા ભાગે રંગ બદલાય તેનો પાકો અંદાજ આ ચિત્રથી આવે. પટોળાનું હાર્દ આ ચિત્રમાં. આ ચિત્ર મુજબ આંખોને તાર સાથે સંલગ્ન રાખીને કસબી કારીગરો રંગ અને ચિત્રને સાકાર કરે છે.
આ ચિત્ર ૪૦૦ વરસ પછી પટોળે ચડી રહ્યું છે, એ ભાઈ કહેતા હતા. પાટણમાં પટોળાના કારીગરનું મુખ્ય એક કુટુંબ અમારી સામે ઊભું હતું. વંશવારસાગત રીતે જ આ કળા આવડી શકે છે. પટોળાની રચનાપદ્ધતિ કૉમ્પ્યુટરને પલ્લે પડે તેમ નથી, એવું જાપાનીઝ કલાકારોનું માનવું છે.
બજારમાં મળતી પાઇલૉટની મૅન પર Made in Japan લખેલું હોય છે. આ જાપાનવાળા પટોળું હાથમાં લે છે ત્યારે પરાજયના ભાવ સાથે બોલે છે. Made in Patan.
પોષ વદ ૬ : પાટણ
રાજર્ષિ કુમારપાળ ૯૬ કરોડ સોનામહોરના ખર્ચે દેરાસર બંધાવે છે. એ દેરાસરમાં ૧૨૫ ઇંચના મૂળનાયક નેમનાથજીની મૂર્તિ બેસાડે છે. ૨૪
