________________
૧૦૯
૧૧૦
નાની ઉંમરે શ્રી હેમચંદ્રસૂરિજી મહારાજાનું જીવનચરિત્ર લાઇબ્રેરીમાંથી મંગાવ્યું. તો બુકમેનનો સવાલ આવેલો : ‘“કોણે લખેલું ? એમનું ચરિત્ર તો ઘણી ચોપડીમાં ઘણા લેખકોએ લખ્યું છે.'' તેમના વિશે લખાયેલાં પુસ્તકોનું List બનાવીએ તો લાંબું થાય. હેમાચાર્ય ભગવંતે પોતાના ગ્રંથ પર પોતે જ વિવરણ લખ્યું. તેમનાં ગ્રંથો પર આજ સુધી સંસ્કૃત વિવરણો રચાતા આવે છે. તેમના ગ્રંથનાં ઉદ્ધરણો ટાંકનારા ટીકાકારો અને ટીકાગ્રંથોની સૂચિ ખાસ્સી મોટી થવાની, તેમના ગ્રંથોના અનુવાદો અને વિવેચનો ગુજરાતીમાં ભરપૂર થયા છે, થતા રહેશે. તેમના એકએક ગ્રંથ પર ઉંડાણથી લખાયું છે. તેમના વ્યાકરણ વિશે લખાયું તેનો જ પાર નથી આવતો. જરા જુદી દૃષ્ટિએ વિચારીએ તો હેમચંદ્રાચાર્યભગવાને પોતાનાં સાહિત્યમાં જે જે ગ્રંથકારોને ટાંક્યા છે, તેમની સૂચિ પણ લાંબી થાય તેમ છે. મારી તપાસ તો કેવળ હેમાચાર્ય સંબંધી સાહિત્ય પર છે. તેમના વિશે લખાયેલું સાહિત્ય, તેમની પર ખોટા આક્ષેપો લખાયા છે ને તેના સાચા જવાબો લખાઈ ચૂક્યા છે. તેમની પર શ્લોકો લખાયા છે, વસ્તૃપ્ત થારનું નવું જેવા. તેમની પર કાવ્યો રચાયા છે. તેમની માટે પ્રબંધો રચાયા છે. જિનશાસન આરાધના ટ્રસ્ટ દ્વારા પ્રકાશિત થયેલો ગ્રંથ હૌર સ્વાધ્યાય મને ખૂબ ગમે છે. તેમાં શ્રીહીરસૂરિજી અંગેનું તમામ સર્જનસાહિત્ય સુવાંગ સંપાદિત છે. આવો મોટો ગ્રંથ બની શકે છેષ સ્વાધ્યાયનો. જયાં જેટલું લખાયું છે તે સંપાદિત કરી લેવાનું. તેમના ગ્રંથોનાં જેટલાં સંપાદન થયા છે તે દરેકની પ્રસ્તાવનાઓ પણ આમાં આવી જાય. તેમના વિશે લખાયેલા દરેક જીવનગ્રંથો પણ આવી જાય. તેમનાં સાહિત્યને મૂલવનારા થિસીઝ પણ આવી જાય. આ કામ ભગીરથ છે. ન કરો તો કશું અટકવાનું નથી. મારી લાગણી શ્રી હેમાચાર્યદેવજીની આ વિશેષતા પર ઓળઘોળ છે અત્યારે. તેમણે લખ્યું છે તે અખૂટ છે તો તેમની પર લખાયું છે તે લખલૂટ છે. તેઓ કલિકાલના સર્વજ્ઞ તો ખરા જ સાથોસાથ કલિકાલમાં સર્વજ્ઞાત હતા. તેમની પ્રસિદ્ધિની પહોંચ ભયંકર હદે લાંબી હતી, છે અને રહેશે.
કાર્તક વદ સાતમ બરવાળા આજે સાહિત્યકાર કે લેખકને મોટું સન્માન મળે છે. શબ્દો પાસે ધાર્યું કામ લેનારાની પ્રતિભા મહાન હોય. તેનું ગૌરવ થવું જ જોઈએ. જીવન અલબત્ત, બોલાતા કે લખાતા શબ્દોથી નથી જીવાતું. વાણી અને વ્યવહાર કરતાં
વિશેષ તો વિચારણાના આધારે જીવન જીવાય છે. મીઠું બોલનારો દુશ્મન હોઈ શકે. પગે લાગનારો જ પીઠ પાછળ ખંજર મારી શકે. સુંદર શબ્દોમાં પ્રભાવક રજૂઆત કરવાની સારસ્વત કલા જિંદગીની અમીરાત છે. જરૂર. જિંદગી જુદી છે. તમારી ભીતરનું જીવન સાત્ત્વિક હોય, તમારા શબ્દો પર તમારી ભાવનાશીલ સાત્ત્વિકતાનો પડછાયો પડે. તમારું શબ્દજગત બાદ કરીએ તો પણ તમારું જીવન પ્રશસ્ય હોય તે તમારી ખરી ઓળખ છે. ખાસ તો સાધુજીવનમાં મારી આરાધના અને સાધના પહેલી છે. પછી મારું બાહ્ય જગત છે, મારો પ્રચાર છે, મારી પ્રસિદ્ધિ છે. મારા જીવનનું લક્ષ્ય આ સાહિત્યસર્જન નથી, મારું લક્ષ્ય છે સમતાભાવનું સર્જન. મારું જીવન ખોખલું હોય અને કેવળ શબ્દોનાં જોરે મારો ડંકો વાગે તે મારી હાર છે.
ધંધુકા એ ચંદ્રાવતી છે. અહીં ચંદ્રને પહેલાં સોમનું રૂપેરી તેજ મળ્યું. એ ચંદ્ર પછી તેમનું પ્રતાપી તેજ પામ્યો. એ ચંદ્ર આસમાન માટે જન્મ પામેલો. ધરતીના ટુકડા પર બંધાઈ રહેવા એનો અવતાર નહોતો થયો. આ ચંદ્ર ચાંગદેવ બનીને ધંધુકામાં રમ્યો. રમતા રમતા પાટ પર બેસી ગયો અને જોતજોતામાં ગુરુનો વારસદાર બની ગયો. ધંધુકાની બહાર આજે ભાંગેલો રોડ છે. કાંકરાની રેલછેલ છે. ખુલ્લા પગે ચાલનારાને એ વાગે છે. ભલે, ચાંગદેવ નીકળ્યો ધંધુકાથી, ત્યારે તો સુંવાળી માટી હતી ધંધુકાની બહાર. એમાં ચાલી રહેલા બાલુડાએ પોતાનાં પગલાં ભૂંસાઈ રહ્યા છે તે જોઈને વિચાર્યું હશે કે “ “હવે હું એવું જીવન જીવીશ કે મારાં પગલાં આકાશમાં પડશે. એ પગલાં નહીં ભૂંસાય.” હા. એનાં પગલાં ભૂંસાયાં નથી. એ બાલુડો આજે સાહિત્યજગતનો અવિચલ તારલો છે અને સાધનાજગતનો ઝળહળતો સૂરજ છે.
(વિ. સં. ૨૦૬ ૧)
