________________
૧૪૩
૧૭
યાદ અને યાત્રા : યાત્રા અને યાદ
૧૯૮૪ની જેઠ સુદ તેરસ ગિરિરાજની યાદગાર તિથિ બની ગઈ.
પોષ સુદ ૧૦: પાલીતાણા વિ. સં. ૨૦૩માં ભારત સ્વતંત્ર થયું. અંગ્રેજો ભારત છોડી ગયા. રજવાડા વિખેરાયા. સમગ્ર ભારત એક રાજ્ય તરીકે સુગ્રથિત બન્યું. તેને લીધે પાલીતાણાના દરબારની સત્તા નામશેષ બની ગઈ. પાંચમો કરાર હવે અપ્રસ્તુત બનીને રહી ગયો. સૌરાષ્ટ્ર સરકારે મુંડકાવેરો દૂર કર્યો. દરબારને દર વરસે રૂ. ૬૦,000 ચૂકવવા માટે જે રકમની વ્યવસ્થા થઈ હતી તે શ્રી આણંદજી કલ્યાણજી પેઢીમાં જમા કરી દેવામાં આવી. ગિરિરાજની યાત્રા આજે સ્વતંત્ર અને કરવેરાથી મુક્ત છે. પાંચ કરાર અને યાત્રાબહિષ્કારની સાથે નાની મોટી અપરંપાર ઘટનાઓ સંકળાયેલી છે. દરેક ઘટના સાથે કેટલાય સત્પુરુષોનાં નામો જોડાયા છે. એ ઘટનાઓ આજે વીસરાઈ ચૂકી છે. એ ઘટના સાથે સંકળાયેલાં શ્રદ્ધેય નામો કેટલાં બધાં છે ? પાલીતાણા કે ગિરિરાજ પરની કોઈ તકતીમાં એ નામ વાંચવા મળતા નથી. ધૂની માંડલિયાના શબ્દો છે :
કયાય તારાં નામની તકતી નથી
એ હવા ! તારી સખાવતને સલામ. એ બધાં નામો શોધવાના છે. ચોમાસામાં ગિરિરાજ પર વરસાદ પડે છે તેનાં ટીપે ટીપે આ નામો ગુંજતાં હોય છે. શિયાળામાં ગિરિરાજનાં શિખર પર ધુમ્મસ છવાય છે તેના એક એક પડમાં આ નામો ગૂંથાયેલાં હોય છે. પાલીતાણામાં રહ્યા. ઘણી યાત્રા કરી. દાદાની ટૂંક અને નવટુંક અને તળેટીથી ટોચ સુધીની દેરીઓની ભરપુર માહિતીઓ એકઠી કરીને દરેક સ્થળોને ભાવભેર જુહાર્યા. મારાં મનમાં તો સતત આ અપ્રકટ રહી ચૂકેલાં નામો જ આવ્યાં કરતાં હતાં. મુસ્લિમ રાજા અલ્લાઉદ્દીનને પાછો વાળવા ૫૧ માથાં વધેરી દેનારા જુવાનિયાઓનાં નામ ભૂલાઈ ગયા છે. પાલીતાણામાં રહેલાં થોડાક સો બારોટ પરિવારો હાંસિયામાં દબાયા છે. આપણે ઉતાવળે આવીએ છીએ. ઝટપટ પતાવીને નીકળી જઈએ છીએ. ઇતિહાસને અને જાનફેસાની કરનારાં નામોને આપણે ભૂલી જઈએ છીએ. દેવાધિદેવ શ્રી આદીશ્વર ભગવાન આપણી પ્રાર્થના શું કામ યાદ રાખે ?
(વિ. સં. ૨૦૬૧)
પોષ સુદ ૧૩ પાલીતાણા આકાશમાં પૂનમની રાતે તારાઓ ના હોય અને એકલો ચાંદો જ હોય તો ચાંદો ઝાંખો નહીં લાગે. તારાઓ ચાંદાની શોભા વધારે છે તે ખરું. ચાંદો પોતે સ્વયંભૂ પ્રકાશિત પ્રતિભા છે. શત્રુ જયનાં શિખર પર દેવાધિદેવ શ્રી ઋષભદેવભગવાનનો પ્રાસાદ, ગિરિરાજ પર આ એક દેરાસર સિવાય બીજું કોઈ જ મંદિર ન હોય તો આ જિનાલય જરાય ઝાંખુ નહીં લાગે. બલ્ક દૂર દૂરથી આખેઆખું આલોકી શકાતું હોવાથી વધુ જાજરમાન લાગે. શત્રુંજયના દાદાનું ધામ શિલ્પકલાનો આદર્શ છે. આ મહામંદિરનું શિલ્પશાસ્ત્રીય વિવરણ તો તેના જાણકાર જ કરી શકે, મને આ દેરાસરની સાથે માયા બંધાઈ છે. આ દેરાસરને જોવાનો ખરો સમય સૂર્યોદયનો છે.
પહાડના રોહીશાળાખૂણે વહેતી શેત્રુજીનાં જળમાં સૂરજ પડછાયો પાડે તે જ ક્ષણે તેનું પહેલું કિરણ દાદાનાં શિખરને સ્પર્શે છે. વહેલી સવારનો તાજો તડકો દાદાનાં શિખરને સોનેરી આભા આપે છે. શિખ૨, સંવરણા, કળશ, ધ્વજદંડ, ગવાક્ષ, જાળી પર ઘટ્ટકેસરનું વિલેપન કર્યું હોય તેવી રંગછટા હોય છે તડકાની. સુરજ ઉગે તે પછીની ચંદ મિનિટોમાં આ જોવા મળે. સૂર્યનું રૂપ હજી બાળવયે હોય તેને લીધે તેનું તેજ ચંપાનાં ફૂલ જેવું સૌમ્ય અને સુવાસી લાગે. ત્રીજી પ્રદક્ષિણા માટેની ભમતીનો ઉપલો માળ ખાસ્સે બધું એકાંત આપે છે. ત્યાંથી આતપલીલા જોઈ છે. ચાલતા ચાલતા. ઊભા ઊભા બેઠા બેઠા. રાજા કુમારપાળે આ જિનાલયને મોતીની મૂઠ્ઠીઓ ભરીને વધાવ્યું. તેમને પૂછ્યું કે
