________________
૧૦૩
ધંધુકા
કાતેક વદ ચોથ છાપરા
અને ચિંપાન્ઝી વાંદરામાં વિશેષ હોય છે. હાથીનાં મનમાં અદીઠ ખળભળ થઈ. પૂર્વજન્મ યાદ આવ્યો.
એ માનવ હતો. સાવ ઠીંગણો. એની ખૂબ મશ્કરી થતી, લાગી આવતું એને. આખરે કંટાળીને આત્મહત્યા કરવા પહાડી પર ચડ્યો. સાધુના સમાગમ બોધ પામ્યો. મુનિજીવન આદર્યું. મા ખમણને પારણે મા ખમણની તપસ્યા કરે. શાસ્ત્રાભ્યાસ અખંડ કરે. વરસો સુધી સાધના ચાલી. ઠીંગણા હોવાની લઘુતાગ્રંથિ ભૂંસાઈ નહીં. છેલ્લી ઘડીઓમાં પ્રચંડ દેહ મેળવવાની ઇચ્છા મનમાં રમતી રહી. મહાત્મા કાળધર્મ પામ્યા. બીજા ભવમાં ભવ્ય અને પ્રચંડ દેહ મળ્યો. અવતાર હતો હાથીનો.
પાર્શ્વપ્રભુને જો ઈને પોતાની પૂર્વકથા સાંભરી આવતા જ હાથીને પસ્તાવો થયો. સાધુજીવનની કમાણી ખોઈ દીધાની અખૂટ વ્યથા અનુભવી. હવે તો પ્રભુ જ આધાર હતા. પ્રભુની ભક્તિ કરવા હાથી સરોવરનાં કમળો તોડી લાવે, પ્રભુનાં ચરણે કમળનો ઢગલો કરે અને કમળનાં પડિયામાં પાણી લાવી પ્રભુ સમક્ષ જલવર્ષા કરે. ચંપાનગરી નજીક હતી, વાત ફેલાઈ. સૌ હાથીની અનુમોદના કરે, રાજા દધિવાહન પ્રભુનાં દર્શન કરવા નીકળ્યો. પરંતુ પ્રભુનાં પગલાં જોયાં, અને તેની સમક્ષ પ્રભુવિહાર કરી ગયા હોવાથી શોકમગ્ન બનીને ઊભેલો હાથી જોયો. હાથીએ કમળનો ઢગલો કર્યો હતો તેથી જ પ્રભુનાં પગલાં દેખાઈ આવ્યાં. રાજાએ ત્યાં દેરાસર બાંધ્યું. કલિ અને કુંડની વચ્ચેનું સ્થાન કલિકુંડતીર્થ બન્યું. હાથી જીવ્યો ત્યાં સુધી પ્રભુની પૂજા કરતો રહ્યો.
કલિકુંડ પાર્શ્વનાથનો આ મૂળ ઇતિહાસ. આજે કલિકુંડતીર્થ નવાં દેરાસરનું નવું તીર્થ હોય તેવું નથી લાગતું. સૈકાઓથી વહી આવતી પવિત્ર અમૃતધારા આ તીર્થમાં મંદી રહી છે. ઢળતી સાંજે દીવાઓની રોશની વચ્ચે પ્રભુનું ધામ અલૌકિક લાગે છે. અહીં ઊભા રહીએ છીએ તો મનમાં એવું સંવેદન થાય છે કે, હમણાં જ ધીમાં પગલે ગજરાજ આવશે, પ્રભુચરણે એ કમળોનો ઢગલો કરી દેશે. પ્રતીક્ષા કરવાનું ગમે છે. પ્રભુનાં દેરાસરમાં ઘંટારવ થાય છે તે પણ જાણે હાથીના બે ખભે ઝૂલતી ઘંટ વાગતી હોય તેવો ભાવ જગવે છે.
(વિ. સં. ૨૦૬૧)
ધોળકાથી ધંધુકાનો રસ્તો. હમણાથી સરકારે વ્યવસ્થા ગોઠવી છે. પહેલા ગામનાં નામો પૂછવા પડતા. હવે દરેક ગામની બહાર સુવાચ્ય રીતે તેનું નામ લખ્યું હોય છે. ઑફિસના ટેબલ પર નેમપ્લેટ હોય છે, તે રીતે. એક નામ રસ્તા પર વાંચ્યું : લોથલ. ઇસ્લામી લીલો નહીં પણ લીલો હરિયાળવો રંગ પાટિયાનો. અક્ષર ચમકદાર અક્ષરોમાં. અંધારામાં લાઈટની રોશની પડે તો ઝળકી આવે તેવો કલરસૂરજનાં અજવાળે સાદું લાગતું પાટિયું. નામ આંતરરાષ્ટ્રીય હતું, લોથલ. ભારત સરકારની સ્પેશ્યલ સર્વિસ આ જગ્યાને મળે છે. અંગ્રેજોએ હિંદુસ્તાનને સ્વતંત્રતાની સાથે ભાગલા આપ્યા. ભારતને અને પાકિસ્તાનને પોતપોતાની જમીનનો વારસો મળ્યો. લાહોર પાકિસ્તાનમાં ગયું તેની વેદના ભારતભરના શાયરો અને સાહિત્યકારોને થઈ હતી. કરાચીમાં તો આપણાં ચોમાસાં થતાં. પુરાતત્ત્વનિષ્ણાતોની વેદના અલગ હતી. હડપ્પા સંસ્કૃતિના પ00 વરસ જૂના અવશેષો, મોહેંજોદડોનાં નામે વિખ્યાત હતા, તે પાકિસ્તાનમાં ગયા. ભારતે મયૂરાસન અને કોહિનૂર પછી આ મોટી વસ્તુ ગુમાવી, ઐતિહાસિક અમીરાત. ભારતનું નામ ઉખાડી ચૂકેલી પાકિસ્તાનની ધરતી પરના અવશેષો માટે ભારતને શું ? સ્વતંત્ર ભારતમાં જ હડપ્પા સંસ્કૃતિના અવશેષો જોવા મળે તો પુરાતાત્ત્વિક ખોજ થઈ ગણાય. એક પુરાતત્ત્વવિદ્ હતા. એસ. આર. રાવ એમનું નામ. ગુજરાતનાં ગામડાં ખૂંદતા હતા. દરેક ગામની બહારની જમીનમાં તેમને હડપ્પાનાં પગલાં દેખાય. આભાસી હતી મહેનત.
