________________
૬૮
લાગણીભીના અવાજે શોભનદેવને કહ્યું કે ‘એક થાંભલો બનાવવામાં આટલો સમય જાય છે તો આખું દેરાસર કયારે ઊભું થશે ?” શોભનદેવ ડિફેન્સીવ રૉલમાં હતો. ફરિયાદ સાચી હતી. તો તેની પોતાની પણ સામે બીજી ફરિયાદ હતી. તેણે કહ્યું : “આબુ પહાડ ચડવામાં ખૂબ થાક લાગે છે, ઉપર ભયંકર ઠંડી પડે છે, અમારે કામ કરવું હોય તો પણ મધ્યાહ્ન સુધી રાહ જોવી પડે છે. ત્યારે વળી ભોજન બનાવવું પડે છે. મોડી બપોરે કામ શરૂ થાય છે. સાંજ સુધીમાં ઠંડી ઊંચકાઈ આવે છે. આમ, કામ કરવામાં સમય જ ઓછો મળે છે. બીજી વાત, અમે ખાઈએ તેમાં શાક નથી હોતું, ગોરસ નથી હોતું. થાકી જઈએ છીએ પરિશ્રમથી. આ બધી નાની નાની વાતો છે. આમાં જ કામ અટકી રહ્યું છે...” અનુપમા દેવી હજી તો જવાબ આપે છે ત્યાં તેજપાળ આવી પહોંચે છે. તે પણ અનુપમાદેવી પાસે જ જવાબ માંગે છે. આ મહાસતીજી મંત્રીવરને કહે છે કે ‘આપની આ વ્યાપારમાં વ્યસ્તતા છે તે ખોટી છે. ધંધો અને પદની જવાબદારી છોડીને અહીં રહેવું પડે. તો કામ થાય. હાથ છૂટો રાખીને ધન વાપરવું જોઈએ. બચાવવાની વૃત્તિથી કામ ન થાય.’ તેજપાલે મલકાઈને કહ્યું : ‘વાત સાચી. કામની ઝડપ વધારવાનો રસ્તો શું ?' મલ્ટીનેશનલ કંપનીના ચીફ સેક્રેટરીની જેમ મહાસતી નવો પ્લાન મૂકે છે : “ઘણું બધું કરવું પડશે. એક દિવસના અને રાતના કામદારો જુદા રાખો. બે, શિલ્પીઓ માટે રસોડું ચલાવીએ. ત્રણ, રસોઈ સારામાં સારી બને અને પીરસાય તેવી વ્યવસ્થા ગોઠવીએ. ચાર, શિલ્પીઓને મસાજ કરી આપનારા માણસો ગોઠવીએ. પાંચ, તેમની નહાવા ધોવાની સગવડ સાચવે તેવા નોકરો તેમને આપવા જોઈએ...’ તેજપાળે દરેક સૂચનાઓ અમલમાં મૂકી. જોતજોતામાં કામ પૂરજોશથી ઉપડ્યું. વિ. સં. ૧૨૮૭માં પ્રતિષ્ઠા સંપન્ન થઈ. ઉત્સવ પણ મહાનું થયો. પ્રતિષ્ઠાચાર્ય શ્રી સેનસૂરિજી મહારાજા આદિ સાત હજાર તો સાધુ ભગવંતો હતો, બોત્તેર રાણીઓ સાથે રાજા વીરધવલ આવ્યા. દૂરદૂરથી રાજાઓ અને મંત્રીઓ આવ્યા. લાખોની સંખ્યામાં શ્રાવકો આવ્યા. અંજનશલાકા માટે સાચા ચંદ્રકાન્ત મણિનું પાત્ર, નક્કર સોનાની રત્નમહેલી સળી અને ચાંદીનો પાટલો વપરાશ લીધેલ. બાવન દેરીઓમાં અને મૂળમંદિરમાં પ્રભુમૂર્તિઓ હતી તે દરેકને માથે સોનાનું છત્ર બંધાયું હતું. પ્રભુના ઉત્સવ નિમિત્તે બાવીસ લાખ રૂપિયા જેટલું ધન યાચકોને અપાયું હતું. પ્રતિષ્ઠાની
ક્ષણે આસમાનમાંથી દૈવી કંકુછાંટણાં થયાં હતાં. લૂણિગવસહિની કથા અદ્ભુત અને હૃદયંગમ છે.
વૈશાખ સુદ બીજ : દેલવાડા કલાને માણવી હોય તો એકાંત જોઈએ. કાલ સાંજે લૂર્ષિગવસહિમાં લગભગ કોઈ જ નહોતું. અંધારું થવાને વાર હતી. સૂરજ ડૂબી રહ્યો હતો. નિરવ શાંતિ હતી. તેજપાલમંત્રીના જમાનામાં હોઈએ તેવું લાગતું હતું. રંગમંડપની વચોવચ ઊભા રહી ઉપર જોયું. બેસીને ફરી ઊંચું જોયું. વજાસનમાં બેસી, માથું પાછળની તરફ ઝૂકાવી, બે હાથને ખભાથી પાછળ જમીન પર ટેકવીને જોયું. આંખો માની ન શકી. રવિશંકર રાવળના શબ્દો યાદ આવ્યા : આ મંદિરોની કલામાં ગુજરાતના શિલ્પીઓએ આઠમી સદીના ખજૂરાહો કરતાં જે વિશેષતા કરી છે તે તેના રંગમંડપની રચના છે. તે પહેલાના રંગમંડપોની છત ચારેપાસની દીવાલો પર ટકાવવામાં આવતી. અને તેની પર નાનું મેરુઘાટનું શિખર થતું. મંડપને કદી કદી અંદરની બે બાજુ જાળિયાં તથા વિમાનઘાટના ગવાક્ષો કે ઝરૂખા મૂકવામાં આવતા. પરંતુ ગુજરાતના શિલ્પીઓએ આઠ થાંભલા પર ગોળાકારે લાંબી શિલાઓ ગોઠવી ઉપરથી અઠાંસ મારી ધીરે ધીરે નાના થતા ગોળ વર્તુળોનો ઉપર મળી જતો ઘુમ્મટ રચ્યો. તેમાંય જગતને અપાર આશ્ચર્ય કરાવતું નકશીદાર આરસનું ઝુમ્મર જેને મધુચ્છત્ર કહે છે તે ગુજરાતના શિલ્પીઓનું નાવિન્ય છે.
આબુની શિલ્પકલાની ચરમ કક્ષા આ ઘુમ્મટમાં છે. રંગમંડપમાં પ્રવેશ નાની સરખી ઓટલી ચડવાથી થાય. નકશીદાર સ્તંભ, સ્વયંસ્કૃર્ત સુંદરતાથી સભર તોરણો, પાષાણોમાં શતધારે વહેતું કાવ્ય. આ બધું ઝાંખું લાગે છે, ઘુમ્મટની સામે. ધુમ્મટનું પ્રથમ ચરણ ૨૬૮ માનવાનું છે. જાણે ઇન્દ્રસભા જેવી વીતરાગ પ્રભુની સભા ભરાઈ છે. પેલી સભામાં દેવો બેઠા હોય. આ સભામાં માનવો છે. તેમની ઉપર ૬૦ મુનિમૂર્તિઓ છે. બે મૂર્તિ વચ્ચે અવકાશ રખાયો છે.આ બાદ ત્રીજા થરે ગોળાકાર પટ્ટી છે. ચોથા થરે જાડો નકશીદાર પટ્ટો. પાંચમા થરે પાનબીડાનું સળંગ વર્તુળ છે. છટ્ટા થરે ચૌકટવાળા કંકણ છે. સાતમા થરે કમલાઈદલની શ્રેણિ છે. અર્ધા કમળો નજીક નજીકમાં બેઠા છે. આઠમા થરે
