________________
૮૬
સરહદ : રાજસ્થાનની અને ગુજરાતની
વૈશાખ સુદ-૯ : પોસીના તીર્થ આદિવાસી સમાજ ઝૂંપડીઓમાં વસે છે. ભૂતપ્રેતમાં આંધળો વિશ્વાસ રાખે. કામણટ્રમણ કરવા માટે બદનામ, મેલું ઉતારવાનું જાણે પણ ખરા. ગરીબી શરીરની જેમ સદી ગઈ છે. જંગલમાં લાકડાં વીણી ચૂલો કરે. ઘઉં, બાજરો જે મળે તેના રોટલા ટીપી ખાય, ખજૂરી અને મધપૂડાને તોડીને પૈસા ઉપજાવે. શહેરમાં મજૂરી કરતા થયા ત્યારથી સુધર્યા એમ કહેવાય છે. પહેલાં આ લોકો ઝાડ પર ટીંગાઈને રાતે કાઢતા. હવે તો સ્કૂટર ને જીપ ભગાવે છે. તાડીમાંથી બાટલી સુધીની પીણાની ઉત્ક્રાંતિ થઈ છે. ચા પીવી ભાવે છે. રોડ પરની કૅબિનોમાં આખી પી લે છે. અમદાવાદની અડધી હજી આવી નથી. એમની ભાષામાં ટીવી જોઈ લે. ફેસન સીખી હૈ. પેંટ બુસકોટ જમતા હૈ, હિંદીને ટપી જાય તેવી હિંદુસ્તાની ભાષા વાપરે છે.
માનપુરથી દેલદર, દેલદરથી નીચલાગઢ. નીચલાગઢથી પોસીના. ત્રણ ટપ્પ વિહાર કર્યો. બીજો ટપ્પો સાંજે, ત્રીજો સવારે. આ ઇલાકામાં પોલીસ વગર ન નીકળાય, પોલીસ પિસ્તોલ વગર ના નીકળે. અમે તો આરપાર નીકળી આવ્યા. પરિચિતોએ આવીને અમારી પર ભારે ગુસ્સો કર્યો. મજા આવી ગઈ. જોખમ હતું તે જોખમી રીતે પાર પડ્યું તેની.
દેવદરથી નીકળો એ તરફ, એટલે જોખમ શરૂ. દરેક ગામની બહાર એકાદ ઝાડ પર ચીંથરા લટકતાં હોય. એ ભૂત ઉતાર્યાની નિશાની, દેવદરના નાકેથી બત્તીસા નદી શરૂ થાય. દાંતની સંખ્યાને આની સાથે લેવાદેવા નથી. આ
મલકની પહાડીમાંથી આ નદી બત્રીસ વળાંક લઈને સરકે છે માટે બત્તીસા નામ. પથરાળ પથરાવો. ઘસાયેલા લીસા પથ્થરો. પાણી હોય ત્યારે વેગ જોશીલો. જીપને તાણી જાય, પોલીસની ગાડી અને ભાડારીક્ષા સિવાયનાં વાહનોની અવરજવર નથી. ચોરી થાય છે. લૂંટ અને ખૂનના કિસ્સા બને છે. ડરપોક શ્રીમંતો લાંબા રસ્તે જાય છે. પ્રાણ કે પૈસા ખોવા કરતાં પેટ્રોલ બાળવું એકંદર સસ્તુ પડે ને. અમે જતા હતા. સાથે એક જાણકાર આદમી હતો. જવાન હતો. વાતો થતી રહી. બધું જોવાતું ગયું.
| ‘પેલો માણસ જાય છે તે મધપૂડા પાડવામાં ઉસ્તાદ છે. બાવડાનો બળિયો છે. બત્તીસા નદીના, વાહનોને ખેંચી જતા ગંજાવર પ્રવાહમાં પણ એ છાતી સુધી પાણીમાં ડૂબીને સામો ઊભો રહે છે, નદી એને અફળાઈને આગળ વહી જાય છે. એનું હુલામણું નામ છે સની દેઉલ.' હિંદીમાં સાંભળતા રહેવાનું હતું. મધપૂડા પાડે, મધ વેંચી પૈસા કમાય. એક પૂડો ૬૦ રૂ. થી ૧૫૦ રૂ. સુધીમાં વેંચે. દુકાનદારો એનો માલ તરત ખરીદી લે. આદિવાસી સમાજ મધપૂડા
ક્યાં છે તે જોઈ લે. તેનો કાચો ભાગ કેટલો છે તે નજીકથી તપાસે. કાચા ભાગમાં બચ્ચા હોય. તે મરવા ન જોઈએ. બચ્ચા ઉડવા જેવા થઈ જાય પછી મધપૂડાની નીચે ધૂમાડો અપાય. માખીઓ ભાગે. ખર્ચા કરતાં પૂડો ઉખાડી લે.
જંગલ અને પહાડી ઉપસી રહ્યા હતા. વાતો ઉઘડતી હતી. આ જંગલમાં ભરવાડે પ્રજા છે. એ લોકો બકરી ચારવા જાય તો માથે લાલફેંટો પહેરે. શું કામ ? નાનું બચ્યું કે એકાદ જાનવર અલગ પડી ગયું હોય તો ઊંચે જઈને સિસોટી મારવાની. ઘટાદાર ઝાડી વચ્ચે પાઘડીનો લાલ રંગ જોઈ ચોપગું ભાગતું આવે. પાઘડી સીવેલી નથી હોતી. લાલ કપડાનો લાંબો તાકો જ હોય છે. કપડું લાંબુ જ રાખવું પડે છે. જંગલમાં ફરતા હોઈએ. તરસ લાગે તો પાણી કોણ આપે. માથે ફેંટો સલામત હોય તો કુવો શોધી લેવાનો. કપડું અંદર લટકાવીને એનો છેડો પાણીમાં ડૂબાડી દેવાનો. પછી કપડું ઝડપથી ઉપર ખેંચી લઈને ભીનું કાપડ ચૂસી લેવાનું, યહી હમારા લાલ પાની.’
બત્તીસા નદીને વાયકાઓથી વધાવી છે આદિવાસીઓએ. સાંજનો સૂરજ તડકો પાથરતો હતો તેમ ટેકરીઓના પડછાયા લંબાતા જતા હતા. બે ટેકરી વચ્ચેથી સરકતો ડામર રોંડ સલામત નહોતો. સૂસવાટા કરતું તીર આવી શકે.
