________________
૮૮
ભાલા કે તલવાર તાકનારો મળી આવે. હોકારા-પડકારા થાય કે પથ્થરો ફેંકાય. અમે રાહ જોતા હતા. આવું કશુંક બને તો જંગાલિયતનો સાક્ષાત્કાર થાય. પડખેથી રસ્તા વચ્ચે આવી જતી બત્તીસા એકદમ ઘુમાવ લઈને ટેકરી પાછળ સરકી જતી હતી. ‘પેલા બે ઝાડ દેખાય છે ? એક નાનું છે. બીજું મોટું છે. વરસાદની આગાહી આ બે ઝાડ પરથી થઈ શકે. પેલું ઝાડ જો ઊંચું થાય તો વરસાદ સારો પડે. એ જો ઊંચું ન ગયું તો દુકાળ પાક્કો. દર વરસે અમે જોઈએ છીએ. બધા જોઈ જાય છે. ધંધાપાણીનો આધાર આ બે ઝાડ પર છે. અને હા, અહીં વરસો પહેલાં એક નાગ-નાગણને પથ્થરોથી મારી નાંખવામાં આવેલા. તેમના નિશાન આજેય શિલા પર અંકાયેલા છે. આગળ આવશે. આબુ પરથી લક્ષ્મણજીએ કે હનુમાનજીએ જે તીર છોડેલું, તે આ પહાડીમાં ભરતજીને વાગ્યું હતું. તેનું લોહી હજી સુકાયું નથી. ઊંચે ચટ્ટાન પર વરસોથી એ દેખાય છે. વરસાદમાં એ ધોવાતું પણ નથી.’ આવી ઘણી વાતો સાંભળી.
વૈશાખ સુદ-૧૦ : પોસીના તીર્થ આદિવાસીમાં હલકી વરણ અને ઊંચી વરણ વચ્ચે રોટીબેટીનો વહેવાર નહીં. અંદર અંદર લગન કરી લે. ચારપાંચ ઝૂંપડાનું એકાદ ગામ હોય કે ખેતરવા દીઠ એકાદ ઝૂંપડી બાંધી તે જ ગામ. ઇત ગંગા ઇત કાશી. એમને ત્યાં જવાન છોકરા અને છોકરીનાં લગન નક્કી થાય પછી તુરત છોકરી સાસરે આવી જાય. વરસો સાથે વીતે. બાલ-બચ્ચા થઈ જાય. એ મોટા થાય. પછી એમનાં લગન અને એમના માબાપનાં લગનનું ફૂલેકું સાથે નીકળે. માબાપ અને દીકરો વહુ એક સાથે લગન કરે ને ઉજવે. કેમ તો કે ગરીબી. માબાપે લગન કર્યા ત્યારે પૈસા નહોતા. દીકરા જવાન થયા. થોડા પૈસા ભેગા થયા એટલે સાથે સાથે જ લગનનો ખર્ચ ભોગવી લેવાનો. અજાયબ ઍજસ્ટમૅન્ટ, ઘણીવાર તો દીકરો કે દીકરી ઘેર ઘેર નોતરું આપવા જાય. શાનું? પોતાના માબાપ લગ્ન કરી રહ્યા છે તેમાં પધારવાનું. દીકરાદીકરી પોતાના સગા બાપને પોતાની સગ્ગી મા સાથે પરણાવીને ઢોલના તાલે નાચે. ગરીબીમાં સાંધા મેળવીને જીવતી પ્રજાના આવા કેટલાય રિવાજો મગજમાં ઉતરે તેવા નથી. એમની નવી પેઢીઓ હવે ઘડાતી આવે છે. રેડિયાપેટી ઔર ટીવી કા ડબ્બા સબ સીખા દેતા હૈ.
વૈશાખ સુદ ત્રીજ આ લોકોનું શિકાર પર્વ. ઉતરાણમાં જેમ આખું ઘર
ધાબે ચડે તેમ અખાત્રીજે આખો સમાજ જંગલમાં ઉતરી પડે. આપણાં વર્ષીતપનાં પારણાં ચાલતાં હોય તેની સમાંતરે જંગલમાં પશુઓનો ભયાનક કચ્ચરઘાણ વળે. જૂની પ્રથા છે. કોણ સમજાવવા જાય ? અને કોણ એ સાંભળે ?
સમાચાર પાસ કરવા માટે અહીં ફોન કે મોબાઈલ નથી. ટેકરીએ ટેકરીએ ખોરડા હોય. નીચલાગઢથી પોસીના સુધીનો વિસ્તાર સાત પહાડી કહેવાય છે. અસંખ્ય ટેકરીઓના ઝમખા સાત તબક્કે પસાર થાય. આદિવાસીઓ જંગલમાં ને કોતરોમાં ને ટેકરીનાં મથાળે વસે. સમાચાર ફેલાવવા છાપાં નથી, પણ બુંગિયા છે. એક ટેકરીના મથાળેથી બુંગિયો વાગે. ધપાકુ ધપાકુ ધમ ધમ. વાગ્યા જ કરે. બીજી ટેકરી પર નવો બુંગિયો વાગે. ધપાકું ધપા. પહેલો બુંગિયો અટકે. સંદેશ કર્મ ત્રીજી ટેકરીના બુંગિયા સુધી પહોંચે. ધુમ ધુમ ધપાકુ ધપાકું. બીજો બુંગિયો અટકે. પવન વેગે શુભ સમાચારો ફેલાઈ જાય.
અશુભ સમાચાર માટે માનવ કંઠ. સંગીતના જાણકારો કહે છે કે માણસના કંઠ સામે તમામ વાંજીત્રો પાણી ભરે છે. કોઈ મરી ગયું હોય તો ટેકરી પરથી કરુણ અવાજ વહેતો થાય. દિલને વીંધી નાંખે તેવો તીણો. સ્મશાનમાં રહેતા શિયાળવા જેવો ભયંકર. તૂટેલા તારના આખરી રણકાર જેવો કરુણ. વાયરો વહેવાનું ભૂલીને સ્તબ્ધ બની જાય તેવો ઊંડો અવાજ ટુકડે ટુકડે વહેતો જાય.
એકલા ઊભા રહીને રસ્તા વચ્ચે એ અવાજ સાંભળ્યો છે. ખીણમાંથી ઉપર ચડતો, ઝાંખરાઓ પર પથરાતો, ટેકરીઓ પર કાળાં વસ્ત્રની જેમ છવાતો એ દુ:ખભર્યો નાદ કાળજાને ચીરી નાંખે છે. એકલા સૂરો જ વેદનાની અનુભૂતિ કરાવે છે. આસપાસ કોઈ વસતિ ન દેખાય ને આ આંસુના સ્વરો કાને પડે તો ડાકણ રોતી હોય તેવું લાગે. એકાદ ઝૂંપડી દૂર દેખાય. અવાજની દિશા એ જ હોય તો અંતરમાં સહાનુભૂતિનો જુવાળ જાગે. એ ઝૂંપડીનું છાપરું આંસુ સારતું હોય તેવું લાગે. અડધા વાસેલા દરવાજામાં અંદર બળતા દીવાની પીળી જયોત વર્તાય. શોકની પ્રતિમા અંદર પોઢી હોય તેવી લાગણી થાય. એ લોકોને આપણી ભાષા નથી સમજાવાની. એમને દિલાસો આપવાનું સાધન આપણી પાસે નથી. ચૂપચાપ આગળ નીકળી જવું પડે. દુ:ખ દેખાય, દુઃખી આદમીનો અવાજ સંભળાય તેમ છતાં તેનો ઇલાજ કરવાનું ગજું ન હોય ત્યારે નરી વિવશતાથી અભિભૂત થવું પડે.
