________________
૭૦
ભૂમિસન્મુખ નર્તકો છે. દરેકને એકબીજાથી દૂર રાખ્યા છે. સૌની મુદ્રા નોખી છે, નિરાળી છે. નવમાં થરે ૭૦ ભગવાનું છે. બે નર્તક વચ્ચે પાંચ, દસમા થરે ગાઢ જાળી છે. અગિયારમાંથી માંડીને સોળમા થર સુધી ક્રમશઃ વર્તુળ નાનું થતું જાય છે. વળાંક લેતા પટ્ટા છે અને તેમની કિનારી છે. આ છ થરની આગળ સોળ વિદ્યાદેવી છે. તેમનાં શસ્ત્રો, વાજીંત્રો, શણગાર અલગ પડે છે, અરસપરસ. આ થરમાં કોઈ ખાસ કોતરકામ નથી તેનાં બે કારણો. એક તો મૅચીંગ કરવાનું હતું. જો પાછળ ઝીણું કામ હોય તો વિદ્યાદેવીને ઉઠાવ ન મળે. બીજું, સત્તરમા થરથી ભરતી લાવવાની હતી તેની આ ખુલ્લી સપાટી હતી. ઉછળતા દરિયાના રેતાળ કાંઠા હોય છે તેમ. સત્તરમા થરે વિદ્યાદેવીઓના મુકુટ સ્પર્શે છે. પછી, જાણે કે વિદ્યાદેવીઓ પણ માથે ચડાવતી હોય તેવી કલાનિષ્પત્તિ છે. પાંદડામાં પાંદડા ગૂંથીને છાબડી બનાવે, તેમ અહીં કમળની પાંદડીઓનો સંપુટ રચ્યો છે. પાંચ પાંદડીના સંપુટમાં ત્રણ પાંદડીનો બીજો સંપુટ, તેમાં વળી એક પાંદડી. આ નવ પાંદડીઓનો સંપૂર્ણ સંપુટ, ભીતરથી ગોળાકાર હોય તો દેખાય નહીં. તેમની સુકુમાર ગર્ભશય્યા જોવા મળે તે માટે સંપુટાઈ, એક નહીં બલ્ક સોળ સંપુટાર્ધ. સોળ વિદ્યાદેવીઓ છે તેમાં બે વિદ્યાદેવીનાં મુખની વચ્ચે એક સંપુટાર્ધ આવે છે. ઓગણીસમા થરે આખો બગીચો ખીલ્યો છે. આજ કાલ કાર્નેશન્સના ફૂલોમાંથી બુકે બનાવે છે. ઓગણીસમાં થરે માર્બલ બુકૅની ગૅલૅરી છે. ફૂલોની બિછાત છે. લાંબા લટકતા ગજરા જેવા મોગરા છે. ચોવીસ મોગરાની આખી ગોળ પ્રદક્ષિણા છે. સુવાસ આ સરનામું જોઈ લે તો ફૂલો સાથે રહેવાનું છોડીને અહીં જ વસી જાય. વીસમો થર, એકવીસમો થર, ખ્યાલ ન આવે તેમ ઉપર ચડે છે. બાવીસમા થરે ૨૪ સંપુટોનું વર્તુળ છે. તેમાં પાંદડાં છે, પુષ્પો છે. પમરાટની પરવા નથી, ચાલે છે તેના વગર, ત્રેવીસમો થર ઘુમ્મટની છતનો છે. તેમાં કમળપત્રનું વર્તુળ બનાવ્યું છે. અહીંથી હવે નીચે તરફનો ઢાળ આવે છે. કમનીય અને કલ્પનાતીત.
શાંત સરોવરની વચ્ચે પથ્થર ફેંકો તો એક તરંગ સર્જાય. તેમાંથી બીજું, ત્રીજું, ચોથું, એમ તરંગની આખી માળા જ ચાલે. આ જલતરંગની મનહર વર્તુળ ધારાને નજર સમક્ષ રાખીને આ ઉતરતું ઝુમ્મર રચાયું છે. આ જ મધુછત્ર છે. અને આ જ રસસુત્ર છે. આંખો પર એ પક્કડ જમાવી લે છે. બીજે જોવાનું ગમે
જ નહીં. પથ્થરનો ઉઘડતો વાન, વિરાટ ઘુમ્મટની પાર્શ્વભૂ અને સપ્રમાણ ઊંચાઈને લઈને આ ઝુમ્મર અપાર્થિવ બની ગયું છે. સ્ફટિક, ચંદ્રકાંત મણિ કે થીજેલું અમૃત, ઝુમ્મરનું ઘટક આ ત્રણમાંથી બન્યું હોવું જોઈએ. કાચની જેવું નાજુક છે. મોતીની જેમ ચમકદાર છે. હીરાની જેમ પાસાદાર છે. ઉપરથી નીચેની તરફ આવતો ઢાળ સાત થર લે છે. દરેક થર નીચે નીચે સંકોડાતો આવે છે. એકબીજા સાથે તે ચુસ્ત રીતે ફીટ થયા છે. એકાદ થરને અલગ તારવી ન શકાય. ૮0 કીલોના પથ્થરમાંથી આ ઝુમ્મર કોર્યું છે. પથ્થર અખંડ છે. ટુકડા કરીને ચોટાડ્યું હોય તેવું નથી.
ગોળાકાર વાવડીની પાળે પાળે ફુવારાઓની ધાર છૂટતી હોય, તે વાવડીના મધ્યભાગેથી સીધી ગતિમાં ઊંચે ઉડતા એક ફુવારા તરફ બધા ફુવારાઓને ઢાળ આપ્યો હોય, ને પછી એ ઉડતાં પાણી જ પલકવારમાં જેમનાં તેમ થીજી ગયાં હોય, એની ઊભી હિમસેરોને સાચવીને વાવડીની પાળ સાથે જ ઊંધી કરીને ઊંચેથી પકડીએ તો એ હિમની આકૃતિ કેવી મનહર લાગે ? આ ઝુમ્મર તેથી સવાયું મનહર છે. હિમસેરો પાસે વળાંક સિવાય કાંઈ ન મળે. આ ઝુમ્મરમાં થર થરે ઝીણેરાં પુષ્પો કર્યા છે. દરેક થરને બત્રીસ પાસાં આપ્યાં છે. નીચેથી જોતાં આખું ચક્ર જેવું લાગે છે. ને સાતેનાં પાસાંની સળંગ ૩૨ શ્રેણિ ચક્રના આરા જેવી દેખાય છે. પાણીનાં વમળોની આદર્શ કલ્પના નજર સામે રાખીને જો આ ઝુમ્મરને કોતરવામાં આવ્યું હોય તો પાણીની ચંચળતાને દરેક વમળ દેખાડવી પડે. એકમાંથી બીજું વમળ સર્જાયું તે વખતે પાણીમાં મુલાયમ હલચલ હોવાની જ. ઝુમ્મરમાં એ જલતત્ત્વની સુકોમળ છાયા ઉપસે તે માટે કલાત્મક રીતે અંતર્ગોળ રચ્યા છે. બત્રીસ પાસાંની વચ્ચે બત્રીસ અંતર્ગોળ આવે છે. નીચેથી ઉપર જતો અજવાસ આ ગોળ ખાંચામાં છાયા પાડે છે. ભીતરની સફેદીને આછો રાખોડી રંગ ચડે છે. જલતત્ત્વનો એ સાક્ષાત્કાર છે. સફેદ કપડાં ભીના હોય તે સૂકાયા પછી એકદમ ઉજળાં લાગે છે પરંતુ ભીનાં ભીનાં સુકાઈ રહ્યા હોય ત્યારે એકદમ આછેરો જલસ્પર્શ વર્તાતો હોય છે. એવું જ કંઈક આ ઝુમ્મરમાં બને છે. પાસાંની પાતળી રેખાઓ ઉપર છે તે ચમકે છે પણ અંતર્ગોળ સહેજ ઝંખવાય છે. એ ગુલાબી ઝાંય પણ લાગે અને ઝાંખો રાખોડી રંગ પણ લાગે. આ ઝાંખપનું કૉમ્બિનેશન સમગ્ર કલાકૃતિને ઉઠાવ આપે છે.
