________________
૫૭
મિરરપૉલીશ જેવો જ સ્કીનૉન, વસ્ત્રો, આભૂષણ, અંગરેખાઓ તદ્દન બંધ બેસતી, હાથપગની આંગળીઓ એકદમ નાજુક. તેના નખ પણ પાંદડી જેવા નોખા તરી આવે, બહોત ખૂબ. તેતાલીસમી દેરીની પહેલી છતમાં સોળનર્તિકાઓની વચ્ચે કમળ છે, બીજી છતમાં લક્ષ્મીદેવી અને અન્ય દેવીદેવતાઓ, ચુમ્માળીસમી દેરીની છતમાં કમળની પાંખડીઓ છે. તેના છેડે સોળકમળોની કળી છે. તેની પર સોળ દેવીઓ નૃત્ય કરે છે. બીજી છતમાં નકશીદાર જાજમ પર નવ મોગરા ગેલ કરે છે. પિસ્તાળીસમી દેરીની પહેલી છતમાં સોળ મોગરાઓ ઝૂમે છે, કિનારે અશ્વદોડ છે તેમાં બે ઘોડા વચ્ચે એક ઘોડાનો શિકાર થઈ રહ્યો છે. બીજી છતમાં પત્રસંપુટના થર છે. છેત્તાળીસમી દેરીની પહેલી છત ત્રણ થરમાં ઉપર જાય છે. વચોવચ છે મોગરો. બીજી છતમાં શીતલા દેવી છે. સુડતાલીસમી દેરીની પહેલી છતમાં કમલરચના છે. બીજી છતમાં હંસવાહિની સરસ્વતી દેવી છે. પગ અટકે છે. ધ્યાનથી જોવાનું ગમે છે. સોળ હાથ છે. નાજુક વીણાદંડની આગળ ચાર સુકોમળ આંગળી, તર્જની અને અંગૂઠાની વચ્ચે જપમાળા, ત્રણ આંગળી પોલાણમાં નાંખીને શંખ પકડ્યો છે. વચલી આંગળી અને અંગૂઠો બહાર. જુદા જુદા હાથની જુદી જુદી મુદ્રાઓ છે. ધવલપાષાણમાં મા શારદા અદ્ભુત લાગે છે. અડતાલીસમી દેરીની પહેલી છતમાં અંતર્ગોળ કુંડ બનાવ્યા છે. દરેકમાં મોગરા લટકે છે. બીજી છતમાં પદ્માવતી દેવી છે. ઓગણચાલીસમી દેરીની પહેલી છતમાં તીનરિયો ઘુમ્મટ છે. મોગરાનું લંબનક. બીજી છતમાં શિલ્પસંગીતનો પંચમ સૂર ગવાઈ રહ્યો છે. વિશાળ કમલ છીપની જેમ જ ઉઘડ્યું છે. નરસિંહ અવતાર પ્રકટ્યો છે. હિરણ્યકશિપુને ભીંસમાં લીધો છે. ખોળામાં એ ફસાયો છે, છટકવા ઝાંવા મારે છે. તેના પગમાં નરસિંહે આંટી મારી છે તેના હાથને પણ ગાંઠમાં લીધા છે. લાંબી આંગળીઓના નખ પેટને ચીરવા આતુર છે. ભયાનક દશ્ય છે છતાં રચના કર્મ અત્યંત સુકોમળ છે. પથ્થરને મૃદુતા આપવાનું વ્રત ચાલે છે, વિમલવહિમાં. પચાસમી દેરીની પહેલી છતમાં અભિષેકનું દૃશ્ય છે. બીજી છતમાં ઘણા બધા કુંડ છે. દરેક કુંડમાં ફૂલો ખીલ્યા છે, તે મોગરા બનીને લટકે છે. એકાવનમી દેરીની પહેલી છતમાં કલ્પવૃક્ષ છે, બીજી છતમાં વીસ ચોકઠાનો પટ છે. નાની નાની આકૃતિઓ ચોકઠાઓમાં મૂકી છે. સુંદર લાગે છે, ચાલી આવતા પ્રવાહથી કંઈક જુદું. બાવનમી અને ત્રેપનમી દેરીની છતમાં પણ ચોકઠાનું શિલ્પ
૫૮
છે. ચોપનમી દેરીની છતમાં એક કમળ ખીલ્યું છે. તેને વર્તુળબદ્ધ થઈને ૪૪ કળીઓ બહાર નીકળી રહી છે. કળીની નાળનો વળાંક એકસરખો કોરાયો છે. માટે આકાર મનમોહક લાગે છે. પંચાવનમી દેરીની પહેલી છતમાં તીનથરિયો ઘુમ્મટ, બીજી છતમાં અણીદાર થરની ત્રિપુટી. છપ્પનમી દેરીમાં જાન રેડીને ઝુમ્મરને સાત થ૨ સુધી નીચે ઉતાર્યું છે. છ થરમાં કોરણી. સાતમા થરે મોગરો. આ બીજી છતની વાત થઈ. પહેલી છતમાં માનવવર્તુળની વચ્ચે ભગવાન કાઉસ્સગ કરે છે. સત્તાવનમી દેરી છેવટની છે. પહેલી છતમાં ૫૬ હાથીનું વર્તુળ છે. ત્રણ કલાત્મક થર ઉપર ચડે છે. બીજી છતમાં ૬૦ વનરાજનો પહેલો, ગોળાકાર છે. ઘુમ્મટમાં આઠ દેવી ઊભી છે. આઠ દેવી બેઠી છે. ત્રણ સુશોભિત થર દિલધડક રીતે નીચે ઉતરે છે. આઠ મોગરાઓ પોતપોતાની જગ્યાએ અસ્તિત્વનો ઉત્સવ માણી રહ્યા છે.
સત્તાવનમી દેરી પછી પ્રવેશ ચોકી આવે છે. ભમતી પૂરી થાય છે. ઊંચે તાકી રહેવામાં ગરદન જકડાઈ ગઈ છે તે યાદ આવે છે. કલાકોથી ઊભા રહેવાને લીધે પગ દુખી રહ્યા છે તે એકાએક સાંભરે છે. આંખોને નશો ચડેલો જ રહે છે.
ચૈત્ર વદ-૧૪ : દેલવાડા
પ્રવેશચોકીથી બે દાદરા ઉતરવાનું. સૌથી પહેલાં શૃંગારચોકીની ત્રણ છત. વચ્ચેની છતમાં અતિશય લાંબો, લંબચોરસ ચિત્રશિલ્પપટ છે. અથવા શિલ્પચિત્રપટ છે. ભરત બાહુબલિની કથા દેખાય છે. બે ભાઈની જોડીનાં જુદાં જુદાં યુદ્ધ થાય છે. વિરક્ત બાહુબલિ દીક્ષા લઈ ધ્યાનમાં ઊભા રહી જાય છે. પછીતે ઘોડા અને હાથી બખ્તર પહેરી ઊભા છે. બ્રાહ્મી સુંદરી આવે છે. વનઘટામાં રહેલા બાહુમુનિજી દીસે છે. પ્રતિબોધ પામે છે, સામે મોટો મહેલ છે. ભરતરાજાનો પ્રાસાદ, અરીસા ભવનમાં ભરતજી કેવલી બને છે તે દશ્ય શોધવા છતાં મળ્યું નહીં. પરંતુ કોતરેલું છે તે નક્કી. ડાબી તરફ પહેલી દેરીની સામે મોટી છત છે. તેમાં બે તરફ દરિયાઈ મોજાં ઉછળતાં હોય તેવું કોરણ છે. વચ્ચે તારામૈત્રકના ત્રણ થરનું ઝુમ્મર છે. ત્રીજા થરે મોગરા છે. મોગરાની નાળ પર ચોમુખે નર્તિકાઓ છે. તેમની નીચે મોગરાની ઉઘડતી પાંખડીઓ છે. આ છતમાં કલાસજ્જા ફાટફાટ થાય છે. સત્તાવનમી દેરીની સામે જમણા હાથે મોટી છત
