________________
૩૫
ભાવો નીતરે છે. એકાદબે સ્થાને અવિકલ રતિમુદ્રા. આ દેવીદેવતાઓની ઉપરની હરોળમાં અધિષ્ઠાયક દેવોનાં શિલ્પોની એક શ્રેણિ છે. ઉપરની શ્રેણિમાં ગવાક્ષિકાની બહાર બંને તરફ અપ્સરાઓ નથી તેથી તે શ્રેણિ ખાલી ખાલી લાગે છે. જો કે ત્યાં બારીક કોતરકામવાળાં સુશોભનો સુંદર લાગે છે. તેની ઉપર છજું આવે છે. મંડોવરની ઉત્તરદક્ષિણમાં અને પશ્ચિમમાં જાળી છે. ત્યાં ઝરૂખો બનાવવાનો હોય તેમ ચાર ચાર થાંભલા મૂકાયા છે. વચ્ચે મોટી જાળી છે તેની અંદર જુદી જુદી ડિઝાઇનવાળા તેર ચોકઠાં છે. તે જાળી બે થાંભલાની વચ્ચે ઊભી રાખવામાં આવી છે. બીજી બે જાળીઓમાં ઊભા ચાર ચોકઠાં, ચાર ડિઝાઈન સાથે છે, તે મોટી જાળીની જ હરોળમાં સહેજ પાછળ છે. તેમને પોતપોતાના સ્વતંત્ર થાંભલા મળ્યા છે. આજની ભાષામાં વેંન્ટીલંશન કહેવાય તેવી આ જાળીઓ અંદર ગભારાની ફરતે પ્રદક્ષિણાપથ છે તેમાં અજવાળું પહોંચાડે છે.
અમે પહેલે દિવસે કેગરનાં લાકડાં જોવા ગયા હતા ત્યારે શિખર પણ નજીકથી જોયું હતું. એ જ દિવસે શિખરની વાત લખી દેવી હતી. રહી ગઈ. આજે કેવળ યાદદાસ્તનાં જોરે લખાશે. દરિયામાં આગળ વધતા જાઓ તેમ પાણીનાં ઊંડાણ અને ફેલાવાનો ખ્યાલ આવતો જાય. શિખરનું એવું છે. નીચેથી શિખર જોયું તો ભવ્ય લાગતું જ હતું. સો ટકા. સામરણની સામે શિખરનો દરવાજો ખૂલે છે ત્યાંથી બહાર નીકળીને ત્યાં જ ઓટલે બેસી શિખર સામે જોયું તો ચક્કર આવી ગયા. તુમુલ શબ્દ જ બંધબેસતો લાગે. બે આંખોમાં સમાઈ શકે નહીં આ શિખર. દૂરથી જ બે હાથ પહોળા કરીને માપવું હોય તો શિખરનું મથાળું પણ માપી ન શકાય. શિખરની વચોવચ ઉશંગ, તેની પેલે પાર એકદમ ઊંચે અમલસાર. તેનું ગળું ઈંડક તો દેખાતાં નહોતાં. શિખરની પાઘડીએ કંકણવલય અજાયબ હતું. મોટી રીંગને આડા ગોળાકાર કાપાઓથી ઘેરી લેવાઈ હતી. એ કાપાઓની વચ્ચેના ખાંચામાંથી, આકાશના જુદાજુદા ટુકડા પડી જતા જોવાતા હતા. અમે શિખરને અડોઅડ બેઠા હતા. કળશ દેખાતો નહોતો. શિખરનું વજનદાર અસ્તિત્વ અમારી પર વિરાટ પડછાયો બનીને પથરાતું હતું. ચોમાસાના દિવસોમાં વાદળાઓ વિનાશક વેગે ભાગતાં હોય ત્યારે આ
જગ્યાએથી શિખર જોનારો, બૅલૅન્સ ચૂકીને ભોંયભેગો જ થાય. દર સાલગીરીએ પૂજારી છેક કળશ સુધી ચડીને ધજા બદલે છે. શિલ્પખંડોને પકડી પકડીને ચડી જાય છે ઉપર. નીચે ઊતરવામાં આ કોતરકામના ખાંચાઓ કામ લાગે છે. માંચડા બાંધ્યા વગર અને કાયમી સીડી લગાડ્યા વગર આ શિખર પર ધ્વજા પહોંચે છે તે મારા પ્રભુની બલિહારી છે. અહીંથી કંકણવલય દેખાય છે. તેની પર ચાલીસેક માણસ બેસી શકે એટલું એ પહોળું હશે જ. શિખરનો ઉપરનો ભાગ જો ચાલીસ માણસને સમાવી શકે તો નીચે વધતો ફેલાવો કેટલો બધો હોય. બેઠા ત્યાંથી હલવાની હિંમત નહોતી થતી. ઊંચી આંખે શિખરને માપતા રહેવાનું ગમતું હતું. શિખરે નજર સામેનું અડધું આકાશ ઢાંકી દીધું હતું. પાછળની ટેકરી લગભગ ગાયબ હતી. નીચે દેરાસરનાં ચોગાનમાં હરતા ફરતા લોકો ચણામમરા જેવા દેખાતા હતા. શિખરનાં ઉત્તરદક્ષિણનાં પડખે બીજા ચાર શિખરો નીચે ઊતરતાં હતાં. આ શિખરોને લીધે મૂળ શિખર જાજરમાન જણાતું હતું. જિનાલય પૂર્વ સન્મુખ છે. ચાર દિશામાંથી પૂર્વ સિવાયની ત્રણ દિશાએ ચાર શિખરો છજજ્જા સુધી ઉતરતાં હતાં. પૂર્વ દિશામાં એક શિખર આવતું હતું. તેની પર શુકનાસ હોવાથી બીજા શિખરોને કદાચ, અવકાશ નથી. ચાર વિદિશા લો. ઈશાન, અગ્નિ નૈઋત્ય અને વાયવ્ય. પૂર્વ અને ઉત્તરની વચ્ચે ઈશાન ખૂણો. તેમાં પૂર્વ અને ઉત્તરનાં નાના શિખરની વચ્ચે એટલી જ ઊંચાઈનાં બીજા બે શિખર દ્રિકોણ મુદ્રાએ ઊપસતા હતા. આ બે શિખરની વચ્ચેથી એક અને બન્ને શિખરને એકએક છેડેથી એક એક, એમ કુલ ત્રણ શિખર જરા નીચેથી ઊપસ્યાં હતાં. આ શિખરોની નીચે બીજાં બે બે શિખરો જોડાતાં હતાં. ગણતરી કરી. ત્રણ તરી નવ. નવ ને બે અગિયાર. પૂર્વ અને ઉત્તર શિખરનાં ખૂણે બે નાનાં શિખર સૌથી નીચે હતાં. અગિયારને બે તેર. આ ઈશાન ખૂણાનાં તેર શિખર થયાં. ચાર ખૂણાનાં તેર ગણીએ તો બાવન થાય. તેમાં ત્રણ મૂળ દિશાનાં ચચ્ચાર શિખર, બાવન ને બાર, ચોસઠ. પૂર્વ તરફી એક શિખર ગણો. પાંસઠ. મૂળ શિખરનો એક ઉમેરો. છાસઠ શિખર થયાં.
હવે સામરણના છેડે છેડે કોતરેલાં શિખરો ગણવાનાં. સામરણમાં | વિદિશાના ચાર ખૂણે પાંચ પાંચ શિખરો છે. છાસઠ અને વીસ ક્યાસી શિખર. આટલા તો નજરે ગણાયા.
