________________
૩૩
હોય તેવા ઓઘરાળાવાળી એક ગંજાવર પથ્થરશિલાતળું, બેઠક જેવો જ એક પથ્થર હતો. એની પર માટીના થર હતા. ચોક્કસ, વરસાદ પડતો હોય ત્યારે બેસવા માટેની આ જગ્યા. બીજે બધે અગમ પોલાણ અને અંધારિયા ખાંચા હતા. પસીનો છૂટી જાય તેવો ભયાનક માહોલ હતો. કુદરતનું આ રૂદ્રરમ્ય સ્વરૂપ હતું. બોલીને શાંતિમાં ખલેલ પાડવાનું ગમે નહીં. હું જાપ કરતો હતો. કાકાજી કંટાળ્યા કે પછી ગભરાયા. એમણે નીકળવાની ઉતાવળ કરવા કહ્યું. થોડીવારે અમે ચાલ્યા. પથ્થરોની વચ્ચેના ખાંચાઓ બહુ જ ઊંડા હોય છે. વાઘ પોતાના મોટા શિકારોને આવા ખાંચામાં છૂપાવીને તેની પર પોતે છૂપાઈ જાય તો પણ ખબર ન પડે કે અંદર કોઈ હશે. સાચવી, સંભાળીને ગુફામાંથી બહાર આવ્યા.
મન બે રીતે આશ્વસ્ત હતું. એક, વાધે આજ સુધી કોઈ માણસને ઇજા કરી નથી. બે, વાઘની ગંદી વાસ આવતી નહોતી. અમે નિર્ભય હતા. જોગિયા ગુફાની ટેકરી દૂરથી જોઈ. આશા હતી કે ક્યાંય વાઘ દેખાઈ જશે. વાઘ ન દેખાયો. આવજો.
ચૈત્રી પૂનમ : તારંગા
મોક્ષબારી સરસ નામ છે. તારંગાજીની ત્રીજી ટૂંક. રૉડ પર થોડું ચાલીને મોટા ખેતરેથી કેડી પકડીને જવાય. ટેકરી ઊંચી નથી. સાધારણ દેખાવની પહાડી. રસ્તામાં કાંટા પુષ્કળ, કાંકરા ઘણા. ટેકરીની ટોચ પર ઊભેલા મહાપાષાણપર દાદરવાટે ચડો એટલે મોક્ષબારી પહોંચી જવાય.
જોગિયા ગુફા પછી તરત જ સિદ્ધશિલામાં પગલાં સમક્ષ વંદના કરી. ખુલ્લું આકાશ હતું. સપાટાબંધ હવા હતી. મીઠો તડકો હતો. ઘેઘૂર શાંતિ હતી. અનહદ આનંદ મળતો હતો. મોક્ષબારી પર જગ્યાની સંકડાશ છે. બેસવા માટે મોકળાશ જ નથી. ઊભા ઊભા દર્શન કરી પાછા ફર્યા.
તારંગામાં દર પૂનમે મેળો ભરાય છે. પહેલા તો અઢી-ત્રણ હજાર માણસ થતું. આજકાલ દોઢસો બસોની ભીડ થાય. બહાર રૉડ પર માંડવે દુકાનો નંખાય. ગામઠી લોકો આવે. કોલાહલ થાય. આ એક દિવસ સિવાય, તારંગામાં તદ્દન શાંતિ છે. અમારો વદ એકમનો વિહાર નક્કી છે, કાલ સવારે. આજે મનભરીને શ્રી અજિતનાથ જિનાલય જોયું.
૩૪
શિખરની નીચે, ભગવાનની પીઠ અને જમણી ડાબી બાજુ, દેરાસરની જે બાહરી ભીંત હોય છે તેને મંડોવર કહે છે. આ જિનાલયની મંડોવર આશરે ત્રણ માળ ઊંચી છે, મેરૂમંડોવર પાયો પૂર્યા પછી જમીનની સમથળે બાંધકામનો ઉપાડ થાય તે પાયાની શિલાની ઉપર આવે. જમીન પરની આ બાંધકામની શરૂઆતમાં પીઠ આવે. પીઠના અલગ અલગ થર હોય છે. કુલ દશ થર હોય છે. તેમાં અપ્રુથર, પુષ્પકંઠ, જાડ્યકુંભ, કણી અને કૈવાલ આ પાંચ થરો અવશ્ય હોય. તેની ઉપર ગજ, અશ્વ, સિંહ, નર અને હંસ આ પાંચ થર કરવા હોય તો થઈ શકે. આટલે પહોંચ્યા બાદ મંડોવર અને પછી છઠ્ઠું આવે. આખી મંડોવરને માપીને તેના તેરમા ભાગની ઉપરથી આ છઠ્ઠું શરૂ થાય. તેને છાઘ અને છજ્જા પણ કહે છે. છઠ્ઠું એટલે શિખર હવે શરૂ થશે તેની નિશાની. જમીનને અડતી પહેલી પીઠથી માંડીને છાજ્જ સુધીનો પ્રસ્તાર આસક્ત ભાવે જોતો રહ્યો. ગોળ ફરતી મંડોવરની છાતી પર ત્રણ શ્રેણિએ શણગાર મૂર્તિઓનું અલંકરણ છે. પહેલી જ નજરે ધ્યાન ખેંચે છે તે નૃત્યમત્ત દેવી-દેવતાઓ. એમની હર્ષભરી મુખમુદ્રાની ઇર્ષા થઈ આવે. જિનાલયને પ્રદક્ષિણા આપો ત્યારે એ દેવીદેવતાઓ વાજીંત્રનાદ સાથે ઝૂમતા હોય એવો અનુભવ થાય.
મને સૌથી ગમેલી એક મૂર્તિમાં દેવ આનંદથી ઉન્મત્ત ચહેરે સ્વર્ગ ભણી તાકી રહ્યો છે. એ સ્વર્ગલોકમાં વસતા મિત્રોને જાણે કહે છે કે - ‘અહીં આનંદ છે તેવો તમારી પાસે નહીં જ હોય. આવો, ખાતરી કરી જુઓ.' એનાં શરીરનો હિલ્લોળ પણ પ્રમોદની ઉદ્રેક અવસ્થા વ્યક્ત કરે છે. એની મુખમુદ્રામાં આટલો બધો આનંદ ઉમેરનારા શિલ્પીને ધન્યવાદ આપવા પડે. આ દેવી-દેવતાઓની વિવિધ મૂર્તિઓની નીચે ઝીણી શિલ્પપટ્ટીઓમાં સળંગ આકૃતિઓ છે. કોઈ લાંબી વાર્તા હોય, પ્રસંગોની માળા હોય કે સાંકેતિક સંયોજન હોય - કોણ જાણે ? એકદમ ભરચક આકૃતિઓ ઠેઠથી ઠેઠ સુધી છે. એ નરથર કહેવાય.
નૃત્યમત્ત દેવી દેવતાઓના જુદા જુદા શિલ્પો છે. દરેક શિલ્પોની આજુબાજુ થાંભલી પાડીને ગવાક્ષિકા જેવું બનાવી તેની બંને તરફ અપ્સરાઓ મૂકી છે. તે પણ કળાના ઉત્કર્ષ સાથે પ્રસન્ન છે. ધ્યાનથી જોયું તો દરેક અપ્સરાની ઉપર, આ જ પીઠના થરે - પ્રણયદેશ્ય ધરાવતા યુગ્મશિલ્પો છે. વાર્તાલાપ, મતભેદ, રકઝક, સમાધાન, સમર્પણ, વૃત્તાંતનિવેદન જેવા અપરંપાર
