________________
૧૪ નારકીના ભેદ, ૪૮ તિર્યંચના ભેદ, ૩૦૩ મનુષ્યના ભેદ અને ૧૯૮ દેવતાના ભેદ કુલ મળી ૫૬૩ ભેદ સર્વ જીવોના થયા. જીવના ઉત્કૃષ્ટા ભેદ તો અનંત થાય છે. એ રીતે જીવતત્ત્વ “ય” એટલે જણવા યોગ્ય છે.
| તિ નવ તત્ત્વ છે
[(૨) અજીવ તત્વ
અજીવ તત્ત્વનાં લક્ષણ : જીવનું પ્રતિપક્ષી તત્ત્વ તે અજીવ તત્ત્વ છે. તે જડ, ચેતના રહિત, અકર્તા, અભોક્તા, અનાદિ, અનંત અને સદા શાશ્વત છે. સદેવ કાળ નિર્જીવ (જડ) રહેવાથી તે અજીવ કહેવાય છે.
અજીવ તત્ત્વના મુખ્ય બે ભેદ છે. (૧) અરૂપી - તેનાં નામ ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય અને કાળ, (૨) રૂપી - તે પુદ્ગલાસ્તિકાય તેમાં વર્ણ, ગંધ, રસ અને સ્પર્શ એ પુદ્ગલના ગુણ છે. તે પુદ્ગલથી કદી પૃથક થતા નથી. એક પરમાણમાં ૧ વર્ણ, ૧ ગંધ, ૧ રસ અને ૨ સ્પર્શ લાભે છે. દ્વિપ્રદેશી સ્કંધમાં ૨ વર્ણ, ૨ ગંધ, ૨ રસ, ૪ સ્પર્શ લાભે છે. આ રીતે પરમાણુઓનો સમૂહ થવાથી. તેમાં ૫ વર્ણ, ગંધ પરસ, ૮ સ્પર્શ અને ૫ સંસ્થાન લાભે છે. જેના બે વિભાગની કલ્પના પણ થઈ શકે નહિ એવા સૂક્ષ્મ પુદ્ગલને પરમાણુ કહે છે.
બે પરમાણુ મળવાથી દ્ધિપ્રદેશી સ્કંધ, ત્રણ પરમાણુ મળવાથી ત્રિપ્રદેશ સ્કંધ યાવત્ સંખ્યાતા પરમાણુ મળવાથી સંખ્યાતપ્રદેશી સ્કંધ, અસંખ્યાત પ્રદેશ મળવાથી અસંખ્યાત પ્રદેશી સ્કંધ અને અને અનંત પરમાણુઓના મેળાપથી અનંત પ્રદેશી ઢંઘ કહેવાય છે. આ સ્કંધના ભેદ પડવાથી કમી પણ થાય છે અને સંયોગ પામીને અધિક પણ થાય છે.
આ રીતે પુદ્ગલોમાં ભેદ સંઘાતન થતાં જ રહે છે. પરંતુ પરમાણુ કદાપિ નાશ પામતો નથી તેમ જ કોઈ પણ પરમાણુ નવો ઉત્પન્ન થતો નથી. અનાદિ કાળથી જેટલા પરમાણુઓ છે તેટલા જ અનંત કાળ સુધી રહેશે. અભવ્ય જીવોની રાશિથી અનંતગુણ અધિક અને સિધ્ધની રાશિને અનંતમે ભાગે કમ એટલા પરમાણુઓનો જે સ્કંધ બને છે તે જ સકર્મક થઈ આત્માને ગ્રહણ કરવા યોગ્ય પુદ્ગલ સ્કંધ હોય છે. એવા અનંત પુદ્ગલ સ્કંધોથી, કર્મ વર્ગણાથી કર્મ પ્રકૃતિ બને છે.
૧૯૪
સૂત્ર ધર્મ અધિકાર
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
