________________
ઉપરના ચાર ભેદ પૈકી અવગ્રહના બે ભેદ છે (૧) વ્યંજનાવગ્રહ અને (૨) અર્થાવગ્રહ
(૧) વ્યંજનાવગ્રહ - વસ્તુની સાથે ઇન્દ્રિયોનો પ્રથમ સંયોગ તે વ્યંજનાવગ્રહ, કોઈ પણ ઇન્દ્રિયથી દ્રવ્યનું સંપૂર્ણ જ્ઞાન ન થઈ શકે. પ્રત્યેક ઇન્દ્રિયથી તે દ્રવ્યના અમુક પર્યાયનું જ જ્ઞાન થાય છે. ચહ્યું અને મન સિવાયની ચાર (શ્રોતેન્દ્રિય, ઘ્રાણેન્દ્રિય રસનેન્દ્રિય અને સ્પર્શેન્દ્રિય) પ્રાપ્યકારી ઇન્દ્રિયોથી થતું જ્ઞાન પહેલાં વ્યંજનાવગ્રહથી થાય છે અને પછી અર્થાવગ્રહથી થાય છે.
(૨) અર્થાવગ્રહ - મન અને ચક્ષુ એ બે અપ્રાપ્યકારી છે. તે દ્વારા થતું જ્ઞાન અર્થાવગ્રહથી જ થાય છે. તે દ્વારા વ્યંજનાવગ્રહ થતો જ નથી. આંખમાં નાખેલું કાજળ આંખ જોઈ શકતી નથી. પણ દૂરની વસ્તુને જોઈ શકે છે, અને મન પણ તેવા પ્રકારનું છે. તેથી તે બન્ને ઇન્દ્રિય અને વસ્તુના સંયોગની જરૂર હોતી નથી અર્થાવગ્રહ પાંચ ઇન્દ્રિય તથા છઠ્ઠું મન તે છે ઇન્દ્રિયોનો હોય છે.
(૩) મતિજ્ઞાનના ૨૮ ભેદ – પાંચ ઇન્દ્રિયો અને છઠું મન. તેના અવગ્રહ, ઇહા અવાય અને ધારણા એમ ચાર ભેદ દરેકના ગણતાં ૬ x ૪= ૨૪ થયા. તેમાં પ્રાપ્યકારી ચાર ઇન્દ્રિયોના ચાર ભેદ વ્યંજનાવગ્રહના થાય છે. તે ભેળવતાં ર૪ + ૪ = ૨૮ ભેદ થયા.
બીજી રીતે છ ઇન્દ્રિયોના ઇહા, અવાય અને ધારણા મળી ૧૮, છે ઇન્દ્રિયોના અર્થાવગ્રહ ૬ અને ચાર ઇન્દ્રિયોના વ્યંજનાવગ્રહ ૪ એમ કુલ મળી ૧૮ + ૬ + ૪ = ૨૮ ભેદ.
જેમ માટીના કોરા શરાવલામાં એક એક બુંદ પાણી નાખવાથી તે પાણી શોષાતાં જ્યારે બધા પ્રદેશ પૂર્ણ થઈ જાય છે. ત્યારે તેમાં પાણી ભરાતું જાય છે. તેવી જ રીતે નિદ્રાધીન મનુષ્યની ઇન્દ્રિયો દર્શનાવરણીયના ઉદયથી રૂક્ષ થઈ જાય છે. તેને અવાજ કરતાં શબ્દનાં પુદ્ગલો વડે શ્રોતેન્દ્રિયના પ્રદેશ પૂર્ણ ભરાયા પછી તે શબ્દ ગ્રહણ કરે છે. આ “અવગ્રહ થયો. પછી તે વિચારે છે કે, મને કોણ બોલાવે છે ? આમ વિચારવું તે “ઈહા”. પછી અમુક જ વ્યક્તિ મને બોલાવે છે એવો નિશ્ચય થાય તે “અવાય? અને તે સાંભળેલા શબ્દોને ધારી રાખે અને ઘણા કાળ પછી પ્રસંગોપાત કહે કે આ એ જ વ્યક્તિનો અવાજ છે, કે જેણે મને તે દિવસે જગાડ્યો હતો, તે “ધારણા'. જેવી રીતે શ્રોતેન્દ્રિય, અવગ્રહ, ઇહા, અવાય અને ધારણા એ ચાર બોલ કહ્યા, તેવી જ રીતે ચક્ષુરિન્દ્રય, ઘ્રાણેન્દ્રિય, રસનેન્દ્રિય, સ્પર્શેન્દ્રિય અને મન ઉપર પણ ચાર ચાર બોલ તે તે ઇન્દ્રિયના વિષય આશ્રયી જાણી લેવા.
|
૨૩૦
નિક્ષેપ અધિકાર
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
