________________
३०२ / जैनपरम्परा और यापनीयसंघ / खण्ड २
निरसन विष्णुकर्तृत्ववाद ऋग्वेदकालीन
मुनि जी का यह तर्क समीचीन नहीं है। लोक के निर्माता के रूप में विष्णु का वर्णन ऋग्वेद के एक विष्णुसूक्त में किया गया है। उसकी निम्नलिखित ऋचाएँ द्रष्टव्य हैं
१
विष्णोर्नु कं वीर्याणि प्रवोचं यः पार्थिवानि विममे रजांसि । यो अस्कभायदुत्तरं सधस्थं विचक्रमाणस्त्रेधोरुगायः ॥
ऋग्वेद १/१५४/१।
इसका भाष्य करते हुए आचार्य सायण लिखते हैं- " हे नरा विष्णोर्व्यापनशीलस्य देवस्य वीर्याणि वीरकर्माणि नुकमतिशीघ्रं प्रवोचं प्रब्रवीमि । .यो विष्णुः पार्थिवानि पृथिवीसम्बन्धीनि रजांसि क्षित्यादिलोकत्रयाभिमानीन्यग्निवाय्वादित्यरूपाणि रजांसि विममे विशेषेण निर्ममे । अत्र त्रयो लोका अपि पृथिवीशब्दवाच्याः तथा च मन्त्रान्तरम् 'यदिन्द्राग्नी अवमस्यां पृथिव्यां मध्यमस्यां परमस्यामुत स्थः ' (ऋक्संहिता १ / १०८ / ९) इति । --- किञ्च यश्च विष्णुरुत्तरमुद्गततरमतिविस्तीर्णं सधस्थं सहस्थानं लोकत्रयाश्रयभूतमन्तरिक्षमस्कभायत् तेषामाधारत्वेन स्तम्भितवान् निर्मितवानित्यर्थः । अनेनान्तरिक्षाश्रितं लोकत्रयमपि सृष्टवानित्युक्तं भवति । "
अ०१० / प्र०२
➖➖➖
इस प्रकार इस ऋचा में कहा गया है कि विष्णु ने लोकत्रय का निर्माण किया । भाष्यकार महीधर ने भी ऐसा ही भाष्य किया है - " यो विष्णुः पार्थिवानि रजांसि पृथिव्यन्तरिक्षद्युलोकस्थानानि विममे निर्ममे । ” अर्थात् विष्णु ने पृथ्वी, अन्तरिक्ष और स्वर्ग इन तीन लोकों की रचना की ।
Jain Education International
२
प्रविष्णवे शूषमेतु मन्म गिरिक्षित उरुगायाय य इदं दीर्घं प्रयतं सधस्थमेको विममेत्रिभिरित्
44
सायणभाष्य - " यो विष्णुरिदं प्रसिद्धं दृश्यमानं दीर्घमतिविस्तृतं प्रयतं नियतं सधस्थं सहस्थानं लोकत्रयमेक इदेक एवाद्वितीयः सन् त्रिभिः पदेभिः पादैर्विममे विशेषेण निर्मितवान् । "
For Personal & Private Use Only
वृष्णे । पदेभिः ॥
ऋग्वेद १ / १५४ /३।
इस ऋचा और उसके भाष्य में भी कहा गया है कि विष्णु ने अकेले ही तीन कदम चलकर लोकत्रय का निर्माण किया ।
www.jainelibrary.org